A prayoga of the

Source: here.

A prayoga of the Hiraṇyakeśin-s

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

To our knowledge, the Hiraṇyakeśin branch of the Taittirīyaka-s is today only found in pockets in Mahārāṣṭra and the Drāviḍa states. While they follow the Taittirīya-śruti like other Taittirīyaka-s, they additionally have their own unique mantrapāṭha furnished with its own little Ṛksaṃhitā.+++(5)+++

They have a unique procedure for the gṛhya rite of Puṇyāhavācana, which combines both Vaidika and laukika, i.e., Paurāṇika elements. A Hiraṇyakeśin from the Marahaṭṭa country, who was unaware of their mantrapāṭha, wanted advice on performance of the Puṇyāhavācana and Mātṛkā- and laghu-deva-pujā-s for which he had a short prayoga-paddhati handed down in his family, but did not know some of the mantra-s specified only by pratīka therein. Hence, we used his paddhati to spell out all the mantra-s (without svara-s for the Vaidika ones). We present it here as it has some notable features.

Overview (द्रष्टुं नोद्यम्)

The paddhati itself is similar to a longer version we had seen in the manual of a learned brāhmaṇa from the same region (it borrows from Bodhāyana in multiple places where evidently the Hiraṇyakeśin counterpart was either absent or sketchy). The longer version differs from the below in packing several additional Vaidika mantra-s into the Puṇyāha recitation. At the end of the rite, both this short paddhati and the long one I had seen earlier provide a Mātṛkā-pujā without details of essentials such as prāṇapratiṣṭhā and ṣoḍaśopacāra-pūjā (the longer manual has prāṇapratiṣṭhā independently as a section later in the text). The long manual follows this up with a nāndī-prayoga and an aṅkurāropaṇa. Our interlocutor’s short manual used mantra-s corresponding to aṅkurāropaṇa for a laghu-deva-pūjā to the five gods Prajāpati, Indra, Yama, Varuṇa and Soma, followed by a tarpaṇa to longer list of deities. This longer list of deities is offered āhuti-s as part of the Grahamakha (the planetary fire-rite of the Hiraṇyakeśin-s) in the longer manual. His objective was to perform the Puṇyāhavācana and the subsequent Mātṛkā- and laghu-deva-pujā-s, which we were able to successfully advise him on. More generally, we believe that this could be a model for a generic deva-pujā by a non-sectarian lay Hindu.

PDF of Devanagari script encoding of the text.

अथ हिरण्यकेशिनाम् पुण्याहवाचन-विधिः॥

गणपति-स्थापनम्

हरिद्रा-बिम्बे गणपति-स्थापनम् -

पुष्पाञ्जलिं दत्वा सर्वोपचारैः संपूज्य -
मन्त्र-हीनं क्रिया-हीनं भक्ति-हीनं गजानन ।
यत् पूजितं मया देव परिपूर्णं तद् अस्तु मे ॥

विघ्नेश्वराय वरदाय सुर-प्रियाय
लम्बोदराय विकटाय गजाननाय ।
विनायकाय श्रुति-यज्ञ-विभूषिताय
गौरी-सुताय गण-नाथा नमो नमस् ते ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

Notes: This section is the classic invocation of Vināyaka in a clod of turmeric. It became a staple opening for smārta rites with the rise of the Paurāṇika register of the religion. Hence, this part can be assigned to the classic Paurāṇika period.

कलष-स्थापनम्

कलश-त्रयं स्थापयेत् ।

तयोः पञ्चरत्नानि प्रक्षिपेत् -

कलशोपरि वस्त्रवेष्टनं कृत्वा -

आवाहनम्

कलशे वरुणस्यावाहनम् :

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

Notes: This part features the installation of the pitchers and the invocation of the god Varuṇa in them. It follows the general pattern seen across smārta rites of other traditions. Given the importance of the god Varuṇa in the Indo-Iranian tradition, some version of it could have gone back to an early predecessor of smārta household rites.

कलश-मुखे अप आवाहयेत् :

सर्वे समुद्राः सरितस्
तीर्थानि जलदा नदाः ।
आयान्तु मम शान्त्य्-अर्थं
दुरित-क्षय-कारकाः ॥

अभिमन्त्रणम्

प्रधानाङ्गम्

शान्तिर् अस्तु १ ।
पुष्टिर् अस्तु २ ।
तुष्टिर् अस्तु ३ ।
वृद्धिर् अस्तु ४ ।
अविघ्नम् अस्तु ५ ।
आयुष्यम् अस्तु ६ ।
आरोग्यम् अस्तु ७ ।
शिवं कर्मास्तु ८ ।

कर्म-समृद्धिर् अस्तु ९ ।
धर्म-समृद्धिर् अस्तु १० ।
वेद-समृद्धिर् अस्तु ११ ।
शास्त्र-समृद्धिर् अस्तु १२ ।
पुत्र-समृद्धिर् अस्तु १३ ।
धन-धान्य-समृद्धिर् अस्तु १४ ।

इष्ट-संपद् अस्तु १५ ।
अरिष्ट-निरसनम् अस्तु १६ ।

यत् पापं तत् प्रतिहतम् अस्तु १७ ।
यच् छ्रेयस् तद् अस्तु १८ ।

उत्तरे कर्मण्य् अविघ्नम् अस्तु १९ ।
उत्तरोत्तरम् अहर् अहर् अभिवृद्धिर् अस्तु २० ।
उत्तरोत्तराः क्रियाः शुभाः शोभनाः सम्पद्यन्ताम् २१ ।

तिथि-करण-मुहूर्त-नक्षत्र-सम्पद् अस्तु २२ ।
तिथि-करण-मुहूर्त-नक्षत्र-ग्रह-लग्नाधि-देवताः प्रीयन्ताम् २३ ।
तिथि-करणे मुहूर्त-नक्षत्रे स-ग्रहे स-दैवते प्रीयेताम् २४ ।

दुर्गा-पाञ्चाल्यौ प्रीयेताम् २५ ।
अग्नि-पुरोगा विश्वे देवाः प्रीयन्ताम् २६ ।
इन्द्र-पुरोगा मरुद्गणाः प्रीयन्ताम् २७ ।
ब्रह्मपुरोगाः सर्वे वेदाः प्रीयन्ताम् २८ ।
विष्णु-पुरोगाः सर्वे देवः प्रीयन्ताम् २९ ।
माहेश्वरी-पुरोगा उमा-मातरः प्रीयन्ताम् ३० ।
वसिष्ठ-पुरोगा ऋषि-गणाः प्रीयन्ताम् ३१ ।
अरुन्धती-पुरोगा एकपत्न्यः प्रीयन्ताम् ३२ ।
ऋषयश् छन्दांस्य् आचार्या देवा वेदा यज्ञाश् च प्रीयन्ताम् ३३ ।
ब्रह्म च ब्राह्मणाश् च प्रीयन्ताम् ३४ ।

श्री-सरस्वत्यौ प्रीयेताम् ३५ ।
श्रद्धा-मेधे प्रीयेताम् ३६ ।
भगवती कात्यायनी प्रीयताम् ३७ ।
भगवती माहेश्वरी प्रीयताम् ३८ ।
भगवती पुष्टिकरी प्रीयताम् ३९ ।
भगवती तुष्टिकरी प्रीयताम् ४० ।
भगवती ऋद्धिकरी प्रीयताम् ४१ ।
भगवती वृद्धिकरी प्रीयताम् ४२ ।

भगवन्तौ विघ्न-विनायकौ प्रियेताम् ४३ ।
भगवान् स्वामी महासेनः
सपत्नीकः ससुतः सपार्षदः सर्व-स्थान-गतः प्रीयताम् ४४ ।
हरि-हर–हिरण्य-गर्भाः प्रीयन्ताम् ४५ ।

सर्वा ग्रम-देवताः प्रीयन्ताम् ४६ ।
सर्वा कुल-देवताः प्रीयन्ताम् ४७ ।
सर्वा इष्ट-देवताः प्रीयन्ताम् ४८ ।

हता ब्रह्म-द्विषः ४९ ।
हताः परिपन्थिनः ५० ।
हता अस्य कर्मणो विघ्न-कर्तारः ५१ ।

शत्रवः पराभवं यान्तु ५२ ।
शाम्यन्तु घोराणि ५३ ।
शाम्यन्तु पापानि ५४ ।
शाम्यन्त्व् ईतयः ५५ ।

शुभानि वर्धन्ताम् ५६ ।
शिवा आपः सन्तु ५७ ।
शिवा ऋतवः सन्तु ५८ ।
शिवा अग्नयः सन्तु ५९ ।
शिवा आहुतयः सन्तु ६० ।
शिवा ओषध्यः सन्तु ६१ ।
शिवा वनस्पतयः सन्तु ६२ ।
शिवा अतिथयः सन्तु ६३ ।

अहोरात्रे शिवे स्याताम् ६४ ।
निकामे निकामे नः पर्जन्यो वर्षतु ६५ ।
फलिन्यो न ओषधयः पच्यन्ताम् ६६ ।

योग-क्षेमो नः कल्पताम् ६७ ।
आदित्य-पुरोगाः सर्वे ग्रहाः प्रीयन्ताम् ६८ ।
भगवान् नारायणः प्रीयताम् ६९ ।
भगवान् पर्जन्यः प्रीयताम् ७० ।
भगवान् स्वामी महासेनः प्रीयताम् ७१ ॥

प्रतिवाक्यम् पात्रे जलम् पातयेत् ।
तत्र+ “अरिष्ट-निरसनम् अस्तु,
यत् पापं तत् प्रतिहतम् अस्तु”
इति द्वाभ्यां वाक्याभ्यां
“हता ब्रह्म-द्विष” इत्य् आदिभिः सप्तभिर् वाक्यैश् च
पात्राद् बहिर् उत्तरतो जलम् पातनीयम् ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

Notes: This section relates to the gratification of various deities with water offerings, which is related to what in other traditions is called the Paurāṇika-puṇyāhavacana. However, it differs from that in having a longer list of statements, including several unique ones. Despite its apparently Paurāṇika origins, we believe it has elements from a “transitional” period of the tradition as it includes certain Vaidika tendencies like the invocation of Agni and Indra with the Marut-s at the opening of the list of gods. It is also notable in multiple ways. It invokes Durgā together with Pāñcālī. This is a unique combination that is not seen elsewhere. It also seems to be the first mention of the Draupadī cult that still survives in popular form in pockets of the Drāviḍa country (e.g., among the Vahniyar-s). Interestingly, this Drāviḍa cult of Pāñcālī also intersects with their popular cult of Durgā. Also notable are the mentions of Skanda (and his parivāra). While the worship of Kumāra faded away in the Marahaṭṭa country, some remnants of it survived among the brāhmaṇa-s of the Koṅkaṇa-s, like the Peśva-s of the Marahaṭṭa empire. Given that many of these were Hiraṇyakeśin-s, it is possible that rites such as this kept the memory of his worship alive. The dual Vināyaka-s are also an interesting peculiarity of this ritual.

स्वस्ति-वचनम्

श्रीर् अस्तु (त्रिः) ।
वर्ष-शतम् पूर्णम् अस्तु ।
मङ्गलानि भवन्तु ।
शिवं कर्मास्तु ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

Notes: This section is entirely Vedic illustrating the hybrid nature of the Hiraṇyakeśin ritual.

धारापातः

दक्षिण-हस्ते उत्तर-कलशं
दक्षिण-कलशं वाम-हस्ते गृहीत्वा
ताभ्यां धाराद्वयं सततम् पत्रे निषिञ्चेत् ।

नमो रुद्राय वास्तोष्पतये ॥

शिवं शिवं शिवम् ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

Notes: the worship of Rudra Vāstoṣpati in this context is a distinctive aspect of this tradition.

अभिषेकः

पात्रे पातितेन जलेन
पल्लव-दूर्वाभिर्
उदङ् मुखास् तिष्ठन्त उपविष्टा वा
परिवारम् अभिषिञ्चेयुः ।

उद्वासनम्

ॐ वरुणाय नमः । वरुणम् उद्वासयामि । यथा स्थानम् प्रतिष्ठापयामि शोभनार्थाय क्षेमाय पुनर् आगमनाय च ॥

भूर् भुवः॒ सुवः॑ ।

Notes: This Vaidika section largely follows the pattern seen in other smārta traditions.

मातृका-पूजा

आवाहनम्

शुचौ रङ्गवल्ल्याद्य्-अलंकृते देशे
कृताग्न्य्-उत्तारण-प्राण-प्रतिष्ठासु प्रतिमासु
अभावे ऽक्षत-पुञ्जेषु वा
गौर्यादि-देवता आवाहयेत् ।

गौर्यै नमः । गौरीम् आवाहयामि ।
पद्मावत्यै नमः । पद्मावतीम् आवाहयामि ।
शच्यै नमः । शचीम् आवाहयामि ।
मेधायै नमः । मेधाम् आवाहयामि ।
सावित्र्यै नमः । सावित्रीम् आवाहयामि ।
विजयायै नमः । विजयाम् आवाहयामि ।
जयायै नमः । जयाम् आवाहयामि ।
देवसेनायै नमः । देवसेनाम् आवाहयामि ।
स्वधायै नमः । स्वधाम् आवाहयामि ।
स्वाहायै नमः । स्वाहाम् आवाहयामि ।
मातृभ्यो नमः । मातॄर् आवाहयामि ।
लोकमातृभ्यो नमः । लोकमातॄर् आवाहयामि ।
धृत्यै नमः । धृतिम् आवाहयामि ।
पुष्ट्यै नमः । पुष्टिम् आवाहयामि ।
तुष्ट्यै नमः । तुष्टिम् आवाहयामि ।
कुलदेवतायै । कुलदेवताम् आवाहयामि ।

ब्राह्म्यै नमः । ब्राह्मीम् आवाहयामि ।
माहेश्वर्यै नमः । माहेश्वरीम् आवाहयामि ।
कौमार्यै नमः । कौमारीम् आवाहयामि ।
वैष्णव्यै नमः । वैष्णवीम् आवाहयामि ।
वाराह्यै नमः । वाराहीम् आवाहयामि ।
इन्द्राण्यै नमः । इन्द्राणीम् आवाहयामि ।
चामुण्डायै नमः । चामुण्डाम् आवाहयामि ।

गणाधिपाय नमः । गणाधिपम् आवाहयामि ।
दुर्गायै नमः । दुर्गाम् आवाहयामि ।
क्षेत्रपालाय नमः । क्षेत्रपालम् आवाहयामि ।
वास्तोष्पतये नमः । वास्तोष्पतिम् आवाहयामि ॥

इत्य् आवाहयेत् ।
ततो “गौर्याद्य्-आवाहित-देवताभ्यो नमो नम” इति षोडशोपचारैः प्रपूजयेत् ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

Notes: The Mātṛ-s invoked here belong to two groups. The first are set of goddesses similar to a list seen in the Śuklayajurvedīya gṛhya-pariśiṣṭa tradition. They include consorts of Rudra, Viṣṇu, Indra, Prajāpati, Kumāra, Agni and Puṣan among others. The second set is comprised of the classical Saptamātṛ-s accompanied by Gaṇeśa, Kṣetrapāla and Rudra Vāstoṣpati. That pattern is mimicked in iconography where the Saptamātṛ-s are typically accompanied by Gaṇeśa and Rudra/Vīrabhadra.

लघु-देव-पूजा

“ब्रह्मादि-देवताः प्रियन्ताम्”
इति पात्रात् जलं क्षिप्त्वा
शुचौ देशे चतुरश्रं मण्डलं विधाय
रङ्गवल्ल्य्-आदिभिर् अलंकृत्य
श्वेताक्षतान् संप्रकीर्य+
अद्भिर् अभ्युक्ष्य
प्राण-प्रतिष्ठासु प्रतिमासु
अभावे ऽक्षत-पुञ्जेषु वा
ब्रह्मादि-देवता आवाहयेत् ।

प्रजापतिः

ॐ भूर् ब्रह्माणम् आवाहयामि ।
ॐ भुवश् चतुर्मुखं ब्रह्माणम् आवाहयामि ।
ॐ सुवः प्रजापतिं ब्रह्माणम् आवाहयामि ।
ॐ भूर् भुवः सुवर् हिरण्यगर्भं ब्रह्माणम् आवाहयामि ।

इति मध्यमे स्थाने ब्रह्माणम् आवाहयामि ॥

प्रजापते आगच्छ ।

प्रजापतिं तर्पयामि ॥

इन्द्रः

ॐ भूर् वज्रिणम् आवाहयामि ।
ॐ भुवः शचीपतिम् आवाहयामि ।
ॐ सुवर् इन्द्रम् आवाहयामि ।
ॐ भूर् भुवः सुवः शतक्रतुम् आवाहयामि ।

इति पूर्वस्यां दिशि वज्रिणम् आवाहयामि ॥

इन्द्र आगच्छ ।

इन्द्रं तर्पयामि ॥

यमः

ॐ भूर् यमम् आवाहयामि ।
ॐ भुवो वैवस्वतम् आवाहयामि ।
ॐ सुवः पितृपतिम् आवाहयामि ।
ॐ भूर् भुवः सुवः प्रेतपतिम् आवाहयामि ।

इति दक्षिणस्यां दिशि यमम् आवाहयामि ॥

यम आगच्छ ।

यमं तर्पयामि ॥

ॐ भूर् वरुणम् आवाहयामि ।
ॐ भुवः प्रचेतसम् आवाहयामि ।
ॐ सुवः सुरूपिणम् आवाहयामि ।
ॐ भूर् भुवः सुवर् अपाम्पतिम् आवाहयामि ।

इति पश्चिमायाम् दिशि वरुणम् आवाहयामि ॥

वरुण आगच्छ ।

वरुणं तर्पयामि ॥

सोमः

ॐ भूः सोमम् आवाहयामि आवाहयामि ।
ॐ भुव इन्दुम् आवाहयामि ।
ॐ सुवर् निशाकरम् आवाहयामि ।
ॐ भूर् भुवः सुवः शशिनम् आवाहयामि ।

इत्य् उत्तरस्यं दिशि सोमम् आवाहयामि ॥

सोम आगच्छ ।

सोमं तर्पयामि ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

Notes: The initial invocation of Prajāpati, Indra, Yama, Varuṇa and Soma in a maṇdala reminds one of the early maṇḍala worship seen in the Atharvavedīya pariśiṣṭa-s. It is notable that, as in certain early texts, Soma takes the northern position, unlike Kubera in the later texts. This and the Mātṛ-pujā provide glimpses of the early iconic worship of the Hindus.

ब्रह्मादीन् संस्नापयेत् ।
पुष्पाञ्जलि-समर्पणम् ॥

दिशाम् पतीन् नमस्यामि
सर्वकाम-फल-प्रदान् ।
कुर्वन्तु सफलं कर्म
कुवन्तु सततं शुभम् ॥

तर्पणानि

ईश्वरं तर्पयामि ।
उमां तर्पयामि ।
स्कन्दं तर्पयामि ।

विष्णुं तर्पयामि ।
ब्रह्माणँ स्वयभुवं तर्पयामि ।
इन्द्रं तर्पयामि ।

यमं तर्पयामि ।
कालं तर्पयामि ।
चित्रगुप्तं तर्पयामि ।
अपस् तर्पयामि ।
भूमिं तर्पयामि ।

विष्णुं तर्पयामि ।
इन्द्रं तर्पयामि ।
इन्द्राणीं तर्पयामि ।
प्रजापतिं तर्पयामि ।
सर्पान् तर्पयामि ।
ब्रह्माणं तर्पयामि ।

गणपतिं तर्पयामि ।
दुर्गां तर्पयामि ।
वायुं तर्पयामि ।
आकाशं तर्पयामि ।
अश्विनौ तर्पयामि ।
वास्तोष्पतिं तर्पयामि ।
क्षेत्रपालं तर्पयामि ।

इन्द्रं तर्पयामि ।
अग्निं तर्पयामि ।
यमं तर्पयामि ।
निरृत्तिं तर्पयामि ।
वरुणं तर्पयामि ।
वायुं तर्पयामि ।
सोमं तर्पयामि ।
ईशानं तर्पयामि ।
वसून् तर्पयामि ।
रुद्रान् तर्पयामि ।
आदित्यान् तर्पयामि ।
अश्विनौ तर्पयामि ।
विश्वान् देवान् तर्पयामि ।

यक्षान् तर्पयामि ।
सर्पान् तर्पयामि ।
गन्धर्वाप्सरसस् तर्पयामि ।
स्कन्दं तर्पयामि ।

नन्दीश्वरं तर्पयामि ।
महाकालं तर्पयामि ।
दक्षं तर्पयामि ।
दुर्गां तर्पयामि ।
विष्णुं तर्पयामि ।
मृत्यु-रोगान् तर्पयामि ।
गणपतिं तर्पयामि ।
अपस् तर्पयामि ।
मरुतस् तर्पयामि ।
पृथिवीं तर्पयामि ।
नदीन् तर्पयामि ।
सागरान् तर्पयामि ।
मेरुं तर्पयामि ।

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

The longer tarpaṇa list at the end of this section includes deities from both the old Vedic and Paurāṇika pantheons. Some notable features include the worship of Nandin and Mahākāla, which probably marks one of the early instances of the worship of these deities unique to the Śaiva pantheon in a smārta context.

ऐन्द्रीं तर्पयामि ।
कौमारीं तर्पयामि ।
ब्राह्मीं तर्पयामि ।
वाराहीं तर्पयामि ।
चामुण्डां तर्पयामि ।
वैष्णवीं तर्पयामि ।
महेश्वरीं तर्पयामि ।
वैनायकीं तर्पयामि ॥

विस्तारः (द्रष्टुं नोद्यम्)

The Mātṛ-s in this list differ from the above ritual in being an Aṣṭamātṛkā group via the inclusion of Vaināyakī. The inclusion of Vaināyakī in the Aṣṭamātṛkā is uncommon but is iconographically attested in some Mātṛ depictions, such as in Bhūleśvara, Mahārāṣṭra. One again wonders if the presence of this tradition in the region influenced the local iconographic depictions of this goddess.

उद्वासनम्

पूर्वोक्तैर् ॐ भूर् ब्रह्माणम् इत्य् आद्यैर् मन्त्रैर् उद्वासयामि+इत्य् ऊहितैर् यथाक्रमं देवता उद्वासयेत् ॥