२९ सोमयागाः

अथाभिदग्धानि सदोहविर्धानानि समस्तदेवयजनमावृतैव क्रियेरन्ननावृता वा वसतीवरीः प्रथमं गृह्णीयादिति वाधूलकस्य मतम्

अथाभिदग्धानि सदोहविर्धानानि समस्तदेवयजनमावृतैव क्रियेरन्ननावृता वा वसतीवरीः प्रथमं गृह्णीयादिति वाधूलकस्य मतम्

If the Sadas and the Havirdhāna sheds (and other constructions) are burnt out, they may be reconstructed in the in the manner of, or irrespective of the manner of, the entire sacrificial place. One should take up the Vasatīvarī waters first - this is the view of Vādhūlaka.¹

अथेतरानाउपूर्वमित्यथ यदि भिन्नेषु कपालेषु सर्वाणि निपतेयुस्तत्र यावत्त्मूतं पुरीषमादाय वसतीवरीभिः संयुत्य विस्राव्य प्रचरेत्तत्र प्रायश्चित्तं ग्रहाणामेकेन जुहुयादग्नीध्रीयविनाश आग्नेय्यर्चा जुहुयादग्निर्मूर्धा दिव इति

अथेतरानाउपूर्वमित्यथ यदि भिन्नेषु कपालेषु सर्वाणि निपतेयुस्तत्र यावत्त्मूतं पुरीषमादाय वसतीवरीभिः संयुत्य विस्राव्य प्रचरेत्तत्र प्रायश्चित्तं ग्रहाणामेकेन जुहुयादग्नीध्रीयविनाश आग्नेय्यर्चा जुहुयादग्निर्मूर्धा दिव इति

One should restore the other things in the regular order. If all (oblations) crumble down because of the broken potsherds, one should collect whatever dough becomes available, mix it with Vasatīvarī waters, cause the fluid to flow out, and make the offering. The expiation for this is that he should offer (clarified butter) with any of the graha formulas.² If the Āgnīdhrīya chamber is burnt, one should make an offering with the verse addressed to Agni, “Agni is the head of the heaven…”³

वैष्णव्या हविर्धाने विष्णो त्वं नो अन्तम इत्याग्नेय्या स्रुक्ष्वयमग्निः सहस्रिण इति

वैष्णव्या हविर्धाने विष्णो त्वं नो अन्तम इत्याग्नेय्या स्रुक्ष्वयमग्निः सहस्रिण इति

If the Havirdhāna shed is burnt, one should make an offering with the verse addressed to Viṣṇu, “O Viṣṇu, thou art nearest to us…."⁴ the ladles (are burnt), one should make an offering with the verse addressed to Agni, “This Agni is the lord of wealth counted in thousands and hundreds ….”⁵

वायव्यया वायव्येषु वायो शतँहरीणामिति

वायव्यया वायव्येषु वायो शतँहरीणामिति

If the Vāyavya cups (are burnt), one should make an offering with the verse addressed to Vāyu, “O Vāyu, do thou provide me with a hundred horses…."⁶

ऐन्द्रि या सदसीन्द्रं विश्वा अवीवृधन्निति

ऐन्द्रि या सदसीन्द्रं विश्वा अवीवृधन्निति

If the Sadas shed (is burnt), one should make an offering with the verse addressed to Indra, “All praises have promoted Indra."⁷

वैश्वदेव्या प्रागँशे विश्वे देवाः शृणुतेमँहवं म इति

वैश्वदेव्या प्रागँशे विश्वे देवाः शृणुतेमँहवं म इति

If the Prāgvaṁśa (is burnt), one should make an offering with the verse addressed to Viśve Devas, “O Viśve Devas, do you listen to my call…."⁸

सर्वेषु मिन्दाहुती जुहुयाद्व्याहृतीश्चापि वेष्टिं निर्वपेदगारदहने क्षामवान्सर्वविनाशे तन्तुमती

सर्वेषु मिन्दाहुती जुहुयाद्व्याहृतीश्चापि वेष्टिं निर्वपेदगारदहने क्षामवान्सर्वविनाशे तन्तुमती

If all (are burnt), one should offer two Mindāhutis⁹ and the offerings with the Vyāhr̥tis. Or one should perform an Iṣṭi. If a shed is burnt, one should offer a cake to Kṣāmavant Agni; if the whole sacrificial place is burnt, one should offer a cake to Tantumant Agni.

दग्धेषु सोमेषु वा नष्टेषु वा सोमानामुपघातापहारेषु वा यथालाभमँ शून्गृहीत्वा वसतीवरीभिः संयुत्याभिषुत्य प्रचरेत्

दग्धेषु सोमेषु वा नष्टेषु वा सोमानामुपघातापहारेषु वा यथालाभमँ शून्गृहीत्वा वसतीवरीभिः संयुत्याभिषुत्य प्रचरेत्

If Soma-shoots are burnt or injured or snatched away, one should procure Soma-shoots from any place, mix them with Vasatīvarī waters and make the offerings.

सर्वविनाश ओषधीभिरभिषुत्य प्रचरेत्

सर्वविनाश ओषधीभिरभिषुत्य प्रचरेत्

तत्कृत्वा पुनर्यजेतेति श्रुतिरेवमेव कुर्यात्

तत्कृत्वा पुनर्यजेतेति श्रुतिरेवमेव कुर्यात्

Having finished the procedure one should again perform a Soma-sacrifice, so is it prescribed. One should adopt this procedure.

सा प्रायश्चित्तिरिति १

सा प्रायश्चित्तिरिति १

This is the expiation.

अथ होत्रकाणामन्योऽन्यस्य मैत्रावरुणश्चोदयेदपि वान्योऽन्यस्य याज्यापुरोऽनुवाक्याभ्यां यजेत तस्य प्रायश्चित्तम्ब्राह्मण एकहोतेत्यस्यानुवाकस्य प्रथमेन होतुर्जुहुयाद्द्वितीयेन मैत्रावरुणस्य तृतीयेन ब्राह्मणाच्छँसिनश्चतुर्थेन पोतुः पञ्चमेन नेष्टुः षष्ठेनाच्छावाकस्य सप्तमेनाग्नीध्रस्याध्वर्युः प्रधानदेवतामनुच्चारयित्वा योन्यामुच्चारयेद्यद्वो देवा अतिपादयानीत्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयाद्दशात्मकेनाष्टमेन नवमेन पूर्वोक्तं प्रायश्चित्तं कुर्याद्

अथ होत्रकाणामन्योऽन्यस्य मैत्रावरुणश्चोदयेदपि वान्योऽन्यस्य याज्यापुरोऽनुवाक्याभ्यां यजेत तस्य प्रायश्चित्तम्ब्राह्मण एकहोतेत्यस्यानुवाकस्य प्रथमेन होतुर्जुहुयाद्द्वितीयेन मैत्रावरुणस्य तृतीयेन ब्राह्मणाच्छँसिनश्चतुर्थेन पोतुः पञ्चमेन नेष्टुः षष्ठेनाच्छावाकस्य सप्तमेनाग्नीध्रस्याध्वर्युः प्रधानदेवतामनुच्चारयित्वा योन्यामुच्चारयेद्यद्वो देवा अतिपादयानीत्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयाद्दशात्मकेनाष्टमेन नवमेन पूर्वोक्तं प्रायश्चित्तं कुर्याद्

Now (we shall explain) the expiation for the contingency when the Maitrāvaruņa addresses a call to a Hotraka other than the proper one or (if any priest) recites the puronuvākyä and yājyā relating to a different divinity. (with regard to the mistake) of the Hotṛ (the Adhvaryu) should make an offering with the first formula of the Anuvāka brāhmaṇa ekahotā …."¹⁰ For the MaitrāVaruṇa he should make an offering with the second; for the Brāhmaṇacchaṁsin with the third; for the Potr with the fourth; for the Neṣṭr̥ with the fifth; for the Acchāvāka with the sixth; for the Āgnīdhra with the seventh. If the Adhvaryu pronounces the name of the divinity other than the principal divinity, he should offer a spoonful with the verse, “O Maruts, the excess involving the violation of good….”¹¹ He should (also) make offerings for the aforesaid expiation with the eighth and the ninth formulas of (the above-mentioned Anuvāka) comprising ten formulas.

उक्थ्यपर्यायेषु यथाक्रमेण जुहुयाद्दशमेन षोडशिरात्रिपर्यायेभ्यो राथन्तराय सन्धये

उक्थ्यपर्यायेषु यथाक्रमेण जुहुयाद्दशमेन षोडशिरात्रिपर्यायेभ्यो राथन्तराय सन्धये

With regard to the Ukthyaparyāyas,¹² he should make offerings with the formulas in the serial order. In respect of the Ṣoḍaśiśastra,¹³ the nocturnal rounds¹⁴ and the Rāthantara Saṁdhi,¹⁵ he should make an offering with the tenth formula.

तथा शिपिविष्टस्तोत्रे वाजपेये

तथा शिपिविष्टस्तोत्रे वाजपेये

Similarly (with the tenth formula) in regard to the Stotra for Śipivista Viṣṇu¹⁶ in the Vājapeya sacrifice.

तथातिरिक्तस्तोत्रेष्विति यथाचोदितमन्यो यजेत्तत्प्रथमो यजेज्जपेद्वा स्वयं चोदितः स्वयमेव यजेद्द्वितीय एव प्रायश्चित्तं भवेत्सोमेऽन्यत्रैवं कुर्याद्धोतान्येन यजेदन्येनैव मैत्रावरुणो वा पूर्वोक्तं प्रायश्चित्तं कुर्यात्

तथातिरिक्तस्तोत्रेष्विति यथाचोदितमन्यो यजेत्तत्प्रथमो यजेज्जपेद्वा स्वयं चोदितः स्वयमेव यजेद्द्वितीय एव प्रायश्चित्तं भवेत्सोमेऽन्यत्रैवं कुर्याद्धोतान्येन यजेदन्येनैव मैत्रावरुणो वा पूर्वोक्तं प्रायश्चित्तं कुर्यात्

Similarly (with the tenth formula) in regard to the Atiriktastotras.¹⁷ As impelled, the latter or former priest should recite the yājyā and murmur (the formula). If the latter himself has realised (the mistake), he should himself recite the yājyā. This should be expiation in a Soma-sacrifice. In other sacrifices the Hot should do the thing; he should recite the (correct) yājyä. Or the Maitrāvaruņa should observe the aforesaid expiation.

तथा याज्यापुरोऽनुवाक्यास्वन्यथान्यत्प्रायश्चित्तं भवेदथाश्वमेधस्यान्नहोमेष्वारण्यानां पशूनाँस्रुवाहुत्या ऊनातिरिक्तपुनरुक्तव्याघातेषु मिन्दाहुती जुहुयात्

तथा याज्यापुरोऽनुवाक्यास्वन्यथान्यत्प्रायश्चित्तं भवेदथाश्वमेधस्यान्नहोमेष्वारण्यानां पशूनाँस्रुवाहुत्या ऊनातिरिक्तपुनरुक्तव्याघातेषु मिन्दाहुती जुहुयात्

He should act similarly in respect of the puronuvākyā-yājyā. Otherwise the expiation may be different. In respect of the Annahomas in relation to the wild animals, being less or excessive or duplicate or violated, one should offer two spoonfuls as Mindāhutis.

तथेष्टकोपधानेऽथ देवसुवाँहविषामन्यद्बीजमन्यदैवतस्य कुर्यात्तदुत्सृज्य पुनरुत्पाद्य यजेदतिशिष्टँसह यजेज्जपेद्वा

तथेष्टकोपधानेऽथ देवसुवाँहविषामन्यद्बीजमन्यदैवतस्य कुर्यात्तदुत्सृज्य पुनरुत्पाद्य यजेदतिशिष्टँसह यजेज्जपेद्वा

Similarly in respect of the piling up of bricks. If in respect of Devasu Havis one offers the oblation of a specific corn to a different divinity, one should discard that oblation, produce a new one and offer. One may simultaneously offer the superfluous oblation, or murmur (the above-mentioned formula).

पूर्वोक्तं प्रायश्चित्तं कुर्यादिति २

पूर्वोक्तं प्रायश्चित्तं कुर्यादिति २

One should observe the aforesaid expiation.

अथ वितते यज्ञकर्मणि प्रायश्चित्तानि व्याख्यास्यामस्

अथ वितते यज्ञकर्मणि प्रायश्चित्तानि व्याख्यास्यामस्

Now we shall explain the expiations to be observed for the deficiencies occurring during the sacrificial procedure.

तत्रौषधं पयः पशुः सोम आज्यमित्येतेषु न्यूनेषु वा नष्टेषु वापहृतेषु वा पुनरुत्पाद्य गृह्णीयाद्यत्र स्मरेत्प्राक्स्विष्टकृत उत्पादनं भवति

तत्रौषधं पयः पशुः सोम आज्यमित्येतेषु न्यूनेषु वा नष्टेषु वापहृतेषु वा पुनरुत्पाद्य गृह्णीयाद्यत्र स्मरेत्प्राक्स्विष्टकृत उत्पादनं भवति

If an oblation of grains or milk or animal or Soma or clarified butter becomes reduced in quantity or is lost or is snatched away, one should procedure a fresh one and employ. At whatever stage one may realise, it has to be procured before Sviṣṭakr̥t offering.

स्विष्टकृत ऊध्वँर्स्मरेत्तत्सँस्थाप्यैतेनैव पुनर्यजेत्सह यजेद्वाथ यदि निरुप्य स्मरेदन्यं दैवतममुष्मै त्वेति प्रतिविभज्याभिमृश्य सर्वं जुहुयादमुष्मै स्वाहेति

स्विष्टकृत ऊध्वँर्स्मरेत्तत्सँस्थाप्यैतेनैव पुनर्यजेत्सह यजेद्वाथ यदि निरुप्य स्मरेदन्यं दैवतममुष्मै त्वेति प्रतिविभज्याभिमृश्य सर्वं जुहुयादमुष्मै स्वाहेति

If one realises subsequent to the Sviṣṭakr̥t offering, he should conclude the sacrifice, and perform the sacrifice anew, or he may make both the offerings at one time. If he realises after the pouring out of the oblation-material, he should divide the oblation to be offered to another divinity with “to so-and-so thee,” or he may touch the oblation and offer it in entirety with “to so-and-so svāhā.”

यत्र स्मरेत्तत्रैवमेव कुर्यादासादनादथ यद्यासाद्य स्मरेदन्वायात्य स्थानेषु जुहुयादन्यद्वा पूर्वोक्तं प्रायश्चित्तं कुर्यादन्यासु देवतास्विष्टासु नष्टेषु दुष्टेषु वा दोषवति तन्त्रे प्रधानमावर्तयेत्सर्वेष्टिरशेषतस्

यत्र स्मरेत्तत्रैवमेव कुर्यादासादनादथ यद्यासाद्य स्मरेदन्वायात्य स्थानेषु जुहुयादन्यद्वा पूर्वोक्तं प्रायश्चित्तं कुर्यादन्यासु देवतास्विष्टासु नष्टेषु दुष्टेषु वा दोषवति तन्त्रे प्रधानमावर्तयेत्सर्वेष्टिरशेषतस्

At whatever stage one realises, he should do so until the time for placing the oblation within the altar. If one realises after the placing, he should make the offering at the time of adding the names of principal divinities; or he may observe another aforesaid expiation. If offerings are made to different divinities, or if oblations are lost or have become defective, or if the procedure is disturbed in some other way, one should repeat the principal offering, and the Iṣṭi should be brought to completion.

तस्य कः कर्मण उपक्रमो भवतीति

तस्य कः कर्मण उपक्रमो भवतीति

What should be the order of its rites?

भागिनो दैवतस्य शूर्पादानप्रभृति कर्म कृत्वा श्रपयित्वासाद्य स्वस्थाने प्रचरेत्

भागिनो दैवतस्य शूर्पादानप्रभृति कर्म कृत्वा श्रपयित्वासाद्य स्वस्थाने प्रचरेत्

One should go through the rite beginning with taking up of the winnowing basket in respect of the oblation to the relevant divinity, bake (thecake), place within the altar, and offer in the proper order.

तत्र प्रायश्चित्तं मिन्दाहुती जुहुयाद्व्याहृतीश्चैवं पशावुपाकरणप्रभृत्या स्विष्टकृतः पूर्वोक्तं प्रायश्चित्तं कुर्यादथ यदि प्रातरनुवाकमनुपाकृतमादित्योऽभ्युदियात्कथं तत्र प्रायश्चित्तं भवतीत्युषाः केतुना जुषतां यज्ञं देवेभिरन्वितम् ।

तत्र प्रायश्चित्तं मिन्दाहुती जुहुयाद्व्याहृतीश्चैवं पशावुपाकरणप्रभृत्या स्विष्टकृतः पूर्वोक्तं प्रायश्चित्तं कुर्यादथ यदि प्रातरनुवाकमनुपाकृतमादित्योऽभ्युदियात्कथं तत्र प्रायश्चित्तं भवतीत्युषाः केतुना जुषतां यज्ञं देवेभिरन्वितम् ।

As an expiation one should offer two Mindāhutis and make offerings with the Vyāhr̥tis. In respect of an Animal- sacrifice one should go through the rite beginning with the formal dedication upto the Sviṣṭakr̥t offering; he should also observe the above-mentioned expiation.

If the sun rises before the introduction of the Prätaranuvāka, what should be the expiation? One should make an offering with the verse, “May Uṣas receive with her brightness the sacrifice followed by the gods,

देवेभ्यो मधुमत्तमँस्वाहेति मिन्दाहुती व्याहृतीश्च हुत्वोपाकुर्यादथ यदि प्रातरनुवाके शस्यमान आदित्योऽभ्युदियादुद्वयं तमसस्पर्युदु त्यं चित्रमित्येताभिः स्रुवाहुतीर्जुहुयादथ यदि सोमो नाविः स्यान्नवोनवो भवति जायमानो यमादित्या अँशुमाप्याययन्तीत्येताभ्याँ स्रुवाहुती जुहुयाद्यदि सूर्याचन्द्र मसोर्ग्रहणं विद्यत एतदेव ३

देवेभ्यो मधुमत्तमँस्वाहेति मिन्दाहुती व्याहृतीश्च हुत्वोपाकुर्यादथ यदि प्रातरनुवाके शस्यमान आदित्योऽभ्युदियादुद्वयं तमसस्पर्युदु त्यं चित्रमित्येताभिः स्रुवाहुतीर्जुहुयादथ यदि सोमो नाविः स्यान्नवोनवो भवति जायमानो यमादित्या अँशुमाप्याययन्तीत्येताभ्याँ स्रुवाहुती जुहुयाद्यदि सूर्याचन्द्र मसोर्ग्रहणं विद्यत एतदेव ३

the sweetest (oblation) for gods, svāhā.”¹⁸ He should also offer two Mindāhutis and make offerings with the Vyāhr̥tis, and then introduce the Prātaranuvāka. If the sun rises while the Prātaranuvāka is being recited, one should offer spoonfuls with the verses. “We have gone above darkness…. The rays bear upwards god Sūrya… rays bear upwards god Sūrya….-The bright face of the gods has arisen….”¹⁹ If the moon does not become visible, one should offer two spoonfuls respectively with the verses, “Being born, (the moon) becomes new (every time). The ensign of days, it appears at the front of the evenings. Coming, it imparts shares to the gods. The moon gives long life. May king Varuṇa, Bṛhaspati (and other gods), guardians of the universe swell us with the shoot which the Ādityas thrive and which, invincible, the ever-living gods consume.”²⁰ If there is an eclipse of the moon or the sun, the same expiation should be observed.

अथ यदि ग्रहान्ग्रहीष्यमाणो भागिनीं देवतामगृहीत्वा योन्यां गृह्णीयात्तथामुष्मै स्वाहेति तदानीमेव सर्वं जुहुयाद्भागिनीं पुनर्गृहीत्वा मिन्दाहुती जुहुयादपि वा ग्रहाणामेकेन जुहुयात्सर्वान्वाचस्पते विधे नामन्नित्येवमादीन्ग्रहान्होत्रकाणां ग्रहेषु वा चमसेषु वा हविर्दोषोक्तदोषो भवेत्

अथ यदि ग्रहान्ग्रहीष्यमाणो भागिनीं देवतामगृहीत्वा योन्यां गृह्णीयात्तथामुष्मै स्वाहेति तदानीमेव सर्वं जुहुयाद्भागिनीं पुनर्गृहीत्वा मिन्दाहुती जुहुयादपि वा ग्रहाणामेकेन जुहुयात्सर्वान्वाचस्पते विधे नामन्नित्येवमादीन्ग्रहान्होत्रकाणां ग्रहेषु वा चमसेषु वा हविर्दोषोक्तदोषो भवेत्

If while taking up the draughts, one takes up one for a different divinity, he should immediately offer the entire draught saying “to so-and-so svāhā.” He should again take a draught for the relevant divinity, and offer two Mindāhutis. Or he should offer one of the draughts with all graha-portions of the Hotṛ-formulas “If the cups or goblets meet beginning with “O lord of speech, creator, the name ….”²¹ with any of the deficiencies mentioned in connection with the oblation,”²²

तथापोऽभ्यवहृत्य तत्प्रायश्चित्तँहुत्वा तथा पुनर्गृहीत्वा जुहुयाच्चमसेषु पुनरुन्नीय जुहुयाद्धुत्वा वा तस्मिन्हिरण्यमन्तर्धायाप आनीय भक्षयेत्

तथापोऽभ्यवहृत्य तत्प्रायश्चित्तँहुत्वा तथा पुनर्गृहीत्वा जुहुयाच्चमसेषु पुनरुन्नीय जुहुयाद्धुत्वा वा तस्मिन्हिरण्यमन्तर्धायाप आनीय भक्षयेत्

one should cast it into water as prescribed (BaudhŚS XXVII.9), perform a similar expiation, (that is) take up (clarified butter) and make an offering. He should again take up the draught in the (cup or) goblet and offer. Or he should offer (the cup or goblet), pour water into it across a piece of gold, and consume it.

सैव ततः प्रायश्चित्तिरथ यदि सवनकालोऽतिक्रामेदग्निर्मूर्धा दिव इत्येतस्यानुवाकस्य प्रथमेन गायत्रेण जुहुयात्प्रातःसवने

सैव ततः प्रायश्चित्तिरथ यदि सवनकालोऽतिक्रामेदग्निर्मूर्धा दिव इत्येतस्यानुवाकस्य प्रथमेन गायत्रेण जुहुयात्प्रातःसवने

That is the expiation. If the time for offering of Soma passes over, one should make an offering with the first Gāyatrī verse from the Anuvāka beginning with “Agni is the head of heaven,”²³ at the morning pressing;

तथा त्रैष्टुभेन माध्यन्दिने सवने

तथा त्रैष्टुभेन माध्यन्दिने सवने

with a verse in the Triṣṭubh metre at the midday pressing,

तथा जागतेन तृतीयसवनेऽत ऊर्धमतिरात्र उत्तरमहर्नाधिगच्छेद्यदि गच्छेद्यज्ञभ्रेष आगच्छेत्

तथा जागतेन तृतीयसवनेऽत ऊर्धमतिरात्र उत्तरमहर्नाधिगच्छेद्यदि गच्छेद्यज्ञभ्रेष आगच्छेत्

and with a verse in the Jagatī metre at the third pressing. Even then (the offering of draughts of the first day) should not reach the next day. If it reaches, it will bring a deficiency in the sacrifice.

तत्र प्रायश्चित्तँसर्वान्होतॄन्जुहुयाद्विज्ञायते ब्रह्म वै चतुर्होतार इति

तत्र प्रायश्चित्तँसर्वान्होतॄन्जुहुयाद्विज्ञायते ब्रह्म वै चतुर्होतार इति

An expiation therefor is: one should make offerings with all Hotr̥-formulas.²⁴ It is said, “the divine power indeed are the Caturhotr̥-formulas.”

तस्माच्चतुर्होतॄनेव जुहुयादत ऊर्ध्वमहःसङ्ख्यां नाधिगच्छेदेकाहेष्वथ सवनीयानां प्रायश्चित्तिरथ यदि पूतिगन्धः स्यात्तदुत्सृज्य पुनरुत्पाद्य प्रचरेदपि वोष्णोदकेन प्रक्षाल्याज्येऽवधाय पुनः श्रपयित्वा प्रचरेत्

तस्माच्चतुर्होतॄनेव जुहुयादत ऊर्ध्वमहःसङ्ख्यां नाधिगच्छेदेकाहेष्वथ सवनीयानां प्रायश्चित्तिरथ यदि पूतिगन्धः स्यात्तदुत्सृज्य पुनरुत्पाद्य प्रचरेदपि वोष्णोदकेन प्रक्षाल्याज्येऽवधाय पुनः श्रपयित्वा प्रचरेत्

Therefore one should make offerings with the Caturhotr̥-formulas. Hereafter there would be no defect of number of days in respect of Ekāhas.

Now the expiation in respect of the Savanīya oblations. If an oblation has a bad smell, one should abandon it, prepare a new one and offer. Of one should cleanse it with hot water, put down, bake again and offer.

तत्रापि यदि पूतिगन्धो भवेत्तदुत्सृज्य पुनरेवोत्पाद्य प्रचरेत्

तत्रापि यदि पूतिगन्धो भवेत्तदुत्सृज्य पुनरेवोत्पाद्य प्रचरेत्

Even then if it has a bad smell, he should abandon it, prepare a new one and offer.

तथा सवनीयानां पुरोडाशानां

तथा सवनीयानां पुरोडाशानां

A similar expiation should be for the Savanīyapuroḍāšas.

तथा सान्नाय्यानाम्

तथा सान्नाय्यानाम्

Similar for the Sāṁnāyya oblations.

अथ यदि स्तोत्रँशस्त्रं प्रतिगरं वोत्सृजेन्मिन्दाहुती हुत्वोपाकुर्यादथ यद्येकाँस्तोत्रीयाँसूक्तं वर्चं वार्धर्चं वा प्रतिगरं वोत्सृजेन्मिन्दाहुती हुत्वा जपेत्

अथ यदि स्तोत्रँशस्त्रं प्रतिगरं वोत्सृजेन्मिन्दाहुती हुत्वोपाकुर्यादथ यद्येकाँस्तोत्रीयाँसूक्तं वर्चं वार्धर्चं वा प्रतिगरं वोत्सृजेन्मिन्दाहुती हुत्वा जपेत्

If one misses a Stotra or a Śastra or a response, he should offer two Mindāhutis and employ (the missing one). If one misses a single Stotriya, or a hymn or a verse or a verse-half or a response, he should offer two Mindāhutis and murmur (the graha-formula).

स्तोत्रोपाकरणप्रभृत्या होमाद्वाचं यच्छेद्यदि वाचं विसृजेद्वैष्णवीमृचं जपेदथ यद्याश्राव्य वाचं विसृजेद्वैष्णवीमृचं जपेद्विष्णो त्वं नो अन्तम इति

स्तोत्रोपाकरणप्रभृत्या होमाद्वाचं यच्छेद्यदि वाचं विसृजेद्वैष्णवीमृचं जपेदथ यद्याश्राव्य वाचं विसृजेद्वैष्णवीमृचं जपेद्विष्णो त्वं नो अन्तम इति

He should restrain speech from the introduction of the Stotra upto the offering. If he releases speech, he should murmur a verse addressed to Vișņu. If after having caused (the Āgnīdhra) to announce he releases speech, he should murmur the verse addressed to Viṣņu, “O Viṣņu, thou art the nearest to us….”

पुनरेवाश्राव्य यजेदूनातिरिक्तपुनरुक्तव्याघातेष्वन्येषु वान्यत्र प्रायश्चित्तं मिन्दाहुती जुहुयात्

पुनरेवाश्राव्य यजेदूनातिरिक्तपुनरुक्तव्याघातेष्वन्येषु वान्यत्र प्रायश्चित्तं मिन्दाहुती जुहुयात्

He should again cause to announce and then make the offering. In the event of a missed utterance, excessive utterance, repetition, a defect or any other deficiency, one should, besides the prescribed expiation, offer two Mindāhutis.

सर्वस्थानेषु मिन्दाहुती यज्ञशरीरमिति श्रुतिस्

सर्वस्थानेषु मिन्दाहुती यज्ञशरीरमिति श्रुतिस्

In all instances (of deficiency) Mindāhutis constitute the body of the sacrifice, so is it said.

तस्मात्सर्वेषामाचार्याणां प्रशस्तमिति ४

तस्मात्सर्वेषामाचार्याणां प्रशस्तमिति ४

Therefore it is esteemed by all teachers.

अथ यदि हुताहुतौ सोमौ सँसृज्येयातामाहवनीयादुदीचोऽङ्गारान्निरूह्य तेषु जुहुयाद्यज्ञस्य हि स्थ ऋत्वियविन्द्रा ग्नी चेतनस्य च ।

अथ यदि हुताहुतौ सोमौ सँसृज्येयातामाहवनीयादुदीचोऽङ्गारान्निरूह्य तेषु जुहुयाद्यज्ञस्य हि स्थ ऋत्वियविन्द्रा ग्नी चेतनस्य च ।

If Soma (-fluids), offered and not offered, come into contact, one should take out embers from the Āhavanīya towards the north, and offer them on them with the verses, “O Indra-Agni, you are the keepers of the proper time of the sacrifice and of the visible.

हुताहुतस्य तृप्यतमहुतस्य हुतस्य च ॥

हुताहुतस्य तृप्यतमहुतस्य हुतस्य च ॥

हुतस्य चाहुतस्य चाहुतस्य हुतस्य च ।

हुतस्य चाहुतस्य चाहुतस्य हुतस्य च ।

इन्द्रा ग्नी अस्य सोमस्य वीतं पिबतं जुषेथाँस्वाहेति

इन्द्रा ग्नी अस्य सोमस्य वीतं पिबतं जुषेथाँस्वाहेति

Do you be satisfied with the offered and non-offered Soma.-O Indra-Agni, do yo be awae of drink and enjoy the offered and non-offered Soma, svāhā.”[^1-1787]

[^1-1787] TS III.1.10.3

तस्य नित्यभक्षमनुवर्तयति मा यजमानं तमो विदद्मर्त्विजो मो इमाः प्रजाः ।

तस्य नित्यभक्षमनुवर्तयति मा यजमानं तमो विदद्मर्त्विजो मो इमाः प्रजाः ।

He joins to the normal formula for the partaking of Soma the verse, “Let not the darkness reach the sacrificer, nor the priests, nor this progeny, nor the one who has drunk this mixed up Soma.”²⁵

मा यः सोममिमं पिबात्सँसृष्टमुभयं कृतमित्यथ यद्यन्यहुताश्चमसा अन्यहुतैः सँसृज्येरन्सोमे वा सोममभिगृह्णीयादित्येतदेवाथ यद्यन्यवृता ऋत्विजोऽन्यवृतैः सँसृज्येरन्दीक्षिता दीक्षितैर्वान्यत्र व्रात्यस्तोमात्सत्त्राच्चेत्येतदेवाथ यदि सुतः सोमोऽभिवृष्येत तदित्पदम्प्रत्यस्मै पिपीषत इत्येताभ्याँ स्रुवाहुती हुत्वा तस्य नित्यभक्षमनुवर्तयतीन्दुरिन्दुमवागादिन्दोरिन्द्रो ऽपात्।

मा यः सोममिमं पिबात्सँसृष्टमुभयं कृतमित्यथ यद्यन्यहुताश्चमसा अन्यहुतैः सँसृज्येरन्सोमे वा सोममभिगृह्णीयादित्येतदेवाथ यद्यन्यवृता ऋत्विजोऽन्यवृतैः सँसृज्येरन्दीक्षिता दीक्षितैर्वान्यत्र व्रात्यस्तोमात्सत्त्राच्चेत्येतदेवाथ यदि सुतः सोमोऽभिवृष्येत तदित्पदम्प्रत्यस्मै पिपीषत इत्येताभ्याँ स्रुवाहुती हुत्वा तस्य नित्यभक्षमनुवर्तयतीन्दुरिन्दुमवागादिन्दोरिन्द्रो ऽपात्।

The same expiation holds good if goblets offered by someone have come into contact with the goblets offered by others, or if one pours Soma into the one already taken. The same expiation holds good if the priests chosen by one are mixed up with those chosen by another, or the initiated ones are mixed up with others who are initiated (for a different purpose) except in the Vrātyastoma and in a Sattra. If rain showers over the pressed Soma, one should make offerings with the two verses, “Even a learned is not aware of the goal where the dead reaches and from where he again meets the living. Rotating thrice like the chariot of the universe, a living being does not die (ultimately); he lives (again).- O Soma, do thou be restored for one desiring to consume thee, knowing all things ready to help, striving and not staying behind.”²⁶ He joins to the normal formula for consuming Soma the formula, “Soma has known Soma, Indra has consumed Soma.

तस्य त इन्दविन्द्र पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीत्यथ यदि सुते सोमे यजमानो म्रियेत भयं वागच्छेत्सर्वाणि हवीँषि पात्र्याँ समवधाय द्रो णकलशे सोमं जुह्वामाज्यं पशुमन्यस्यामित्येकामाहुतिं जुहुयाद्ये देवा येषामिदं भागधेयं बभूव येषां प्रयाजा उतानूयाजाः ।

तस्य त इन्दविन्द्र पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीत्यथ यदि सुते सोमे यजमानो म्रियेत भयं वागच्छेत्सर्वाणि हवीँषि पात्र्याँ समवधाय द्रो णकलशे सोमं जुह्वामाज्यं पशुमन्यस्यामित्येकामाहुतिं जुहुयाद्ये देवा येषामिदं भागधेयं बभूव येषां प्रयाजा उतानूयाजाः ।

O Soma, acquiesced, I partake of thee, acquiesced, sweet and drunk by Indra.”²⁵ If, after the Soma has been pressed, the sacrificer expires or he meets with a calamity, one should collect all oblations into a pan, the Soma into the wooden trough, the clarified butter into the ladie, and the (cooked) organs of the animal into another one, and offer all at once with the verse,

इन्द्र ज्येष्ठेभ्यो वरुणराजभ्योऽग्निहोतृभ्यो देवेभ्यः स्वाहेति हुत्वात ऊर्ध्वं पैतृमेधिकं कर्म प्रतिपद्येताभये वा पुनर्यजेत

इन्द्र ज्येष्ठेभ्यो वरुणराजभ्योऽग्निहोतृभ्यो देवेभ्यः स्वाहेति हुत्वात ऊर्ध्वं पैतृमेधिकं कर्म प्रतिपद्येताभये वा पुनर्यजेत

“To those gods among whom Indra is the seniormost and of whom Varuṇa is the King and Agni is the Hotṛ who has all this as their share, to whom Prayāja and Anūyāja offerings are generally made, (these oblations are offered) svāhā.”²⁷ Then one should commence the funeral rites. When the calamity is over, one should again perform the sacrifice.

जीर्णस्याशक्तस्य चाग्निहोत्रचेष्टायाम् आत्मन्यग्निसमारोपणं विद्यत इत्यात्मनि समारूढेष्वग्निषु न खादेन्न पिबेन्नोपरि शय्याँशयीत नाप्सु निमज्जेन्न मैथुनं व्रजेत्कामं खादेत्कामं पिबेत्कामं त्वेवोपरि शय्याँशयीत नैवाप्सु निमज्जेन्न मैथुनं व्रजेदिति

जीर्णस्याशक्तस्य चाग्निहोत्रचेष्टायाम् आत्मन्यग्निसमारोपणं विद्यत इत्यात्मनि समारूढेष्वग्निषु न खादेन्न पिबेन्नोपरि शय्याँशयीत नाप्सु निमज्जेन्न मैथुनं व्रजेत्कामं खादेत्कामं पिबेत्कामं त्वेवोपरि शय्याँशयीत नैवाप्सु निमज्जेन्न मैथुनं व्रजेदिति

For one who has become old and is incapable of offering the Agnihotra, consigning the fires within oneself is prescribed. When the fires are consigned within oneself, one should not eat, nor should he drink, nor should lie on an upper bed, nor should dip into water, nor should have copulation. One may eat, drink, lie on upper bed; but he should not dip himself into water and should not have copulation.

प्रक्षालितपादपाणिरप आचम्य प्राङ्मुख उपविश्याग्निहोत्रयजुषा यावन्मात्रं व्रतयित्वा तूष्णीं भूयो व्रतयेत्प्रजापतिं मनसा ध्यायन्नित्येवमेवोपासीता श्रीरविमोक्षणात् ५

प्रक्षालितपादपाणिरप आचम्य प्राङ्मुख उपविश्याग्निहोत्रयजुषा यावन्मात्रं व्रतयित्वा तूष्णीं भूयो व्रतयेत्प्रजापतिं मनसा ध्यायन्नित्येवमेवोपासीता श्रीरविमोक्षणात् ५

Having washed his hands and feet, he should sip water, sit down facing towards the east, take with the Agnihotra-formula Vrata-milk in the quantity prescribed for the Agnihotra-offering, and meditating upon Prajāpati, drink additional milk. In this manner he should continue his worship until the fall of the body.

अथ वै भवति

अथ वै भवति

It is indeed said,

यथा वै पुत्रो जातो म्रियत एवं वा एष म्रियते यस्याग्निरुख्य उद्वायति

यथा वै पुत्रो जातो म्रियत एवं वा एष म्रियते यस्याग्निरुख्य उद्वायति

“Just as a son, (lately) born, dies, similarly one dies whose fire maintained in the cauldron becomes extinguished.

यन्निर्मन्थ्यं कुर्याद्विच्छिन्द्याद्भ्रातृव्यमस्मै जनयेत्

यन्निर्मन्थ्यं कुर्याद्विच्छिन्द्याद्भ्रातृव्यमस्मै जनयेत्

If he produces fire by churning, he would break (the ritual); it will bring him hostility.

स एव पुनः परीध्यः

स एव पुनः परीध्यः

(Therefore) the same fire should be rekindled.

स्वादेवैनं योनेर्जनयति

स्वादेवैनं योनेर्जनयति

Thus he creates him from his own womb.

नास्मै भ्रातृव्यं जनयतीति ब्राह्मणम्

नास्मै भ्रातृव्यं जनयतीति ब्राह्मणम्

He does not bring him hostility.” So says the Brāhmaṇa."²⁸

उख्यश्चेदुद्वायेदप्सु भस्म प्रवेश्योखाँशकृत्पिण्डेन परिलिप्य पुनरेवैनां प्रवृज्य परिदायाहुतिषाहं कृत्वाथैनाँस्रुवाहुतिभिरभिजुहोति सुवर्ण घर्मः स्वाहा सुवर्णार्कः स्वाहा सुवर्न शुक्रः स्वाहा सुवर्ण ज्योतिः स्वाहा सुवर्ण सूर्यः स्वाहेत्यर्कवतीभ्यामर्कसमिधावभ्यादधात्यर्कः पवित्रम्पवित्रमर्को रजसो विमान इति द्वाभ्यां

उख्यश्चेदुद्वायेदप्सु भस्म प्रवेश्योखाँशकृत्पिण्डेन परिलिप्य पुनरेवैनां प्रवृज्य परिदायाहुतिषाहं कृत्वाथैनाँस्रुवाहुतिभिरभिजुहोति सुवर्ण घर्मः स्वाहा सुवर्णार्कः स्वाहा सुवर्न शुक्रः स्वाहा सुवर्ण ज्योतिः स्वाहा सुवर्ण सूर्यः स्वाहेत्यर्कवतीभ्यामर्कसमिधावभ्यादधात्यर्कः पवित्रम्पवित्रमर्को रजसो विमान इति द्वाभ्यां

If the fire in the cauldron becomes extinguished, one should cast the ashes into water, besmear the cauldron with cowdung, rekindle it, add fuel and render it capable of admitting oblation and offer spoonfuls around with the formulas, “To Gharma like the sun, Svāhā; to Arka like the sun Svāhā; to Śukra like the sun svāhā; to Jyotis like the sun svāhā; to Sūrya like the sun svāhā.”²⁸ He puts on the fire two fire-sticks with the Arkavatī verses, “The sun, the purifier, traversing the midregion, purifies all beings belonging to the gods. (Thereby) the heaven and earth, being harmoninous and full of sap, yield sweet water. The sun, the purifier, traversing the midregion, purifies all beings belonging to the gods. May we attain the lustrous heaven, the great glory and stability on the earth.”²⁹

मुञ्जकुलायप्रभृतिना कर्मणा प्रतिपद्येता कृष्णाजिनवाचमादथ वै भवति

मुञ्जकुलायप्रभृतिना कर्मणा प्रतिपद्येता कृष्णाजिनवाचमादथ वै भवति

He should commence the rite beginning with the procurement of cobweb and ending with making the sacrificer recite the formula pertaining to the skin of black antelope.³⁰ It is indeed said,

तमो वा एतं गृह्णाति यस्याग्निरुख्य उद्वायति

तमो वा एतं गृह्णाति यस्याग्निरुख्य उद्वायति

“Darkness catches hold of him whose fire in the cauldron becomes extinguished.

मृत्युस्तमः

मृत्युस्तमः

Death indeed is darkness.

कृष्णं वासः कृष्णा धेनुर्दक्षिणेति

कृष्णं वासः कृष्णा धेनुर्दक्षिणेति

A black piece of cloth and a black milch-cow are the Dakṣiņā.”³¹

कृष्णं वासः कृष्णां धेनुँशतमानँहिरण्यमिति ददाति

कृष्णं वासः कृष्णां धेनुँशतमानँहिरण्यमिति ददाति

The sacrificer gives away a black piece of cloth, a black milch-cow and a hundred Manas of gold as Dakṣiņā.

तमसैव तमो मृत्युमपहतेऽथो तेजो वै हिरण्यं

तमसैव तमो मृत्युमपहतेऽथो तेजो वै हिरण्यं

“Through darkness he drives away darkness i.e. death.” “Moreover lustre indeed is gold.

तेज एवात्मन्धत्त इति ब्राह्मणम्

तेज एवात्मन्धत्त इति ब्राह्मणम्

He holds lustre itself within.” So says the Brāhmaṇa.³¹

अथ यद्यासन्दी शिक्यमगारं वा दह्येत वैश्वानरीभिः समिधोऽभ्यादध्याद्वैश्वानरो न ऊत्येत्येतेनाष्टार्चेनाथ यदि वसतीवरीकलशः पान्नेजन एकधनाः कुम्भेष्टकाः क्वथनेष्टका वा परासिच्येरन्यूपो वा भिद्येत रशना वा छिद्येत चषालं वा भिद्येतौदुम्बरी वा भिद्येत ग्रावा वा भिद्येत द्रो णकलशो वा दीर्येतान्यद्वा यज्ञे दारुमयं मृन्मयं वा पात्रं भिद्येत तत्स्वेनैव यजुषा स्व आयतने निधायोपधायाभिमन्त्रयते

अथ यद्यासन्दी शिक्यमगारं वा दह्येत वैश्वानरीभिः समिधोऽभ्यादध्याद्वैश्वानरो न ऊत्येत्येतेनाष्टार्चेनाथ यदि वसतीवरीकलशः पान्नेजन एकधनाः कुम्भेष्टकाः क्वथनेष्टका वा परासिच्येरन्यूपो वा भिद्येत रशना वा छिद्येत चषालं वा भिद्येतौदुम्बरी वा भिद्येत ग्रावा वा भिद्येत द्रो णकलशो वा दीर्येतान्यद्वा यज्ञे दारुमयं मृन्मयं वा पात्रं भिद्येत तत्स्वेनैव यजुषा स्व आयतने निधायोपधायाभिमन्त्रयते

If the stool or the sling or the chamber is burnt, he puts fire-sticks on the fire with verses addressed to Vaiśvānara Agni with the eight verses beginning with “May Vaiśvānara Agni come to us with favour from a distance.”³² If a pitcher used for Vasatīvarī waters or the vessel used for keepping the earth of the footprint of the Soma-purchasing cow, or Ekadhana pitchers employed as bricks or burnt out bricks spill out or are cast away, if a sacrificial post breaks off or if a cord is cut off, or a top of the sacrificial post is broken, or if the Andumbarī post is broken, or if a pressing stone is broken, or if the wooden trough has a crevice or if any wooden or earthen sacrificial implement is broken, one should keep it in its place or near with the relevant formula, and recite over it the formula,

इत्य्

इत्य्

“bhūḥ, do you hold my life, do you hold my vital breath, do you hold my progeny, do you hold my cattle; may my life, vital breath, progeny and cattle not be cast away.”

अथ यदि दारुमयं पात्रमाहवनीयेऽनुप्रहरेदथ यदि मृन्मयमपोऽभ्यवहरेद्भूमिर्भूमिमगाद्माता मातरमप्यगात् ।

अथ यदि दारुमयं पात्रमाहवनीयेऽनुप्रहरेदथ यदि मृन्मयमपोऽभ्यवहरेद्भूमिर्भूमिमगाद्माता मातरमप्यगात् ।

If it is a wooden implement, he should throw it on the Āhavanīya; If it is earthen, he should throw it into water with the verse, “Earth has gone to the earth; mother has gone to the mother.

भूयास्म पुत्रैः पशुभिर्यो नो द्वेष्टि स भिद्यतामिति ६

भूयास्म पुत्रैः पशुभिर्यो नो द्वेष्टि स भिद्यतामिति ६

May we grow with sons and cattle; may one who hates us be torn.”³³

अथातोऽग्निहोत्रस्य लौकिकविधिं व्याख्यास्यामः

अथातोऽग्निहोत्रस्य लौकिकविधिं व्याख्यास्यामः

Now we shall explain the rite of offering Agnihotra on secular fire.

पुराग्निहोत्राद्गार्हपत्यादरण्योरग्नीन्समारोपयन्त्ययं ते योनिरृत्विय इत्यन्तर्वेद्यरणी निधाय लौकिकेऽग्नौ जुहुयात्

पुराग्निहोत्राद्गार्हपत्यादरण्योरग्नीन्समारोपयन्त्ययं ते योनिरृत्विय इत्यन्तर्वेद्यरणी निधाय लौकिकेऽग्नौ जुहुयात्

Before the (time for the) Agnihotra fires are consigned into the kindling woods from the Gārhapatya with the verse, “This is thy natural birth-place….”³⁴ One should keep the kindling woods within the altar and offer (the Agnihotra) on the secular fire.

सायमुद्धरति सायमाहुतिँहुत्वा प्रातरुद्धरति प्रातरुद्धरति प्रातराहुतिँ हुत्वेति विज्ञायतेऽथाग्निहोत्रं चतुर्भिर्लुप्यते होमोपस्थानव्रतदर्शपूर्णमासैरिति

सायमुद्धरति सायमाहुतिँहुत्वा प्रातरुद्धरति प्रातरुद्धरति प्रातराहुतिँ हुत्वेति विज्ञायतेऽथाग्निहोत्रं चतुर्भिर्लुप्यते होमोपस्थानव्रतदर्शपूर्णमासैरिति

In the evening one draws out fire (out of the Gārhapatya). After one has offered the evening Agnihotra (that fire is rendered secular). In the morning one should draw a portion (out of the Gārhapatya). After he has offered the morningAgnihotra (that fire is rendered secular). So is it said. Now (the vow of) the Agnihotra becomes violated through the (missing of) offering, prayer, ordinance and the performance of Full-moon nad New-moon sacrifices.

तन्तुमत्येष्ट्येष्ट्वा दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत

तन्तुमत्येष्ट्येष्ट्वा दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत

Having performed the Iṣṭi for Tantumant Agni, one should commence performing Full-moon and New-moon sacrifices.

सन्तिष्ठते विच्छिन्नप्रायश्चित्तिः ७

सन्तिष्ठते विच्छिन्नप्रायश्चित्तिः ७

The expiation for the missing performance comes to an end.

अथापद्यग्निहोत्राणाँसमासस्

अथापद्यग्निहोत्राणाँसमासस्

Now the collective Agnihotra-offering in adversity.

तद्यथा राष्ट्रविभ्रमो व्याधयोऽध्वगमनं गुरुकुलवासो देशकालद्र व्यानुपपत्तिरन्यैश्चायोगो यासु विद्यत इति

तद्यथा राष्ट्रविभ्रमो व्याधयोऽध्वगमनं गुरुकुलवासो देशकालद्र व्यानुपपत्तिरन्यैश्चायोगो यासु विद्यत इति

For example, disturbance common to the whole country, diseases, journey, living at the teacher’s house, unfavourable conditions regarding place, time and materials, and such circumstnaces in which there is non-availablity of other things,

तस्य कः कर्मण उपक्रमो भवतीति

तस्य कः कर्मण उपक्रमो भवतीति

what is the procedure of the contingent rite?

कामं पूर्वाह्णे वापाराह्णे वाग्निहोत्रवेलायां वा यथासूत्रं वा कुर्यात्प्रसिद्धं वा यजमानस्या प्रसावात्

कामं पूर्वाह्णे वापाराह्णे वाग्निहोत्रवेलायां वा यथासूत्रं वा कुर्यात्प्रसिद्धं वा यजमानस्या प्रसावात्

The procedure, as prescribed, may take place in the morning or in the evening or at the time of the Agnihotra until the sacrificer’s being away on a journey.

प्रसूतः प्रसिद्धं प्रतिपदि सायं चतुर्दश चतुर्गृहीतानि गृह्णाति सोपवसथे पार्वणे वाथेतरस्मिन्पञ्चदश

प्रसूतः प्रसिद्धं प्रतिपदि सायं चतुर्दश चतुर्गृहीतानि गृह्णाति सोपवसथे पार्वणे वाथेतरस्मिन्पञ्चदश

For the sacrificer going on a journey one should take fourteen four- spoonfuls in the evening of the Pratipad or on the Parvan-day joined with the Upavasatha.[^1-1793]

[^1-1793] I have considerably changed the text on the basis of varianls recorded by Caland.

प्रसिद्धँसवँर्समित्प्रभृति कर्म

प्रसिद्धँसवँर्समित्प्रभृति कर्म

The entire procedure beginning with the taking up of a firestick is as prescribed.

मन्त्राँश्चैकवत्सँस्थाप्य सायमग्निहोत्राणि हुत्वा प्रातरग्निहोत्राणि जुहुयात्

मन्त्राँश्चैकवत्सँस्थाप्य सायमग्निहोत्राणि हुत्वा प्रातरग्निहोत्राणि जुहुयात्

He should consequently recite the formulas in the specific number. After having offered the evening Agnihotras, he should offer the morning Agnihotras.

सायमुपक्रमः प्रातरपवर्गः

सायमुपक्रमः प्रातरपवर्गः

The beginning is to be made in the evening and the conclusion in the morning.

काले पार्वणे न यजेत

काले पार्वणे न यजेत

At the proper time one should perform the Parvan-sacrifice.³⁵

नोर्ध्वं पाक्षिकात्समासो न प्रसङ्गे नाश्रद्दधानस्याथाप्युदाहरन्ति

नोर्ध्वं पाक्षिकात्समासो न प्रसङ्गे नाश्रद्दधानस्याथाप्युदाहरन्ति

There should be no collective offering over and above a fortnight; not for one having no faith through attachment.³⁶

अश्रद्धा परमः पाप्मा पाप्मा ह्यज्ञानमुच्यते ।

अश्रद्धा परमः पाप्मा पाप्मा ह्यज्ञानमुच्यते ।

It is said, “Absence of faith is a great sin; ignorance is also said to be a great sin,

अज्ञानाल्लुप्यते धर्मो लुप्तधर्मोऽधमः स्मृतः ॥

अज्ञानाल्लुप्यते धर्मो लुप्तधर्मोऽधमः स्मृतः ॥

through ignorance the ritual-practice is violated. One whose ritual-practice is violated is considered a lowliest person.

श्रद्धया शुध्यते बुद्धिः श्रद्धया शुध्यते मतिः ।

श्रद्धया शुध्यते बुद्धिः श्रद्धया शुध्यते मतिः ।

Intellect becomes pure by faith; the faculty of thinking becomes pure by faith.

श्रद्धया प्राप्यते ब्रह्म श्रद्धा पापप्रणाशिनी ॥

श्रद्धया प्राप्यते ब्रह्म श्रद्धा पापप्रणाशिनी ॥

By faith the divine bliss is obtained; faith destroys sin.

तस्माच्छ्रद्दधानेनाप्रसङ्गेन सपन्ने काले तन्तुमत्या यजेतैवं लौकिकप्रयोग एवमहुत एवं विध्यपराधे चाथाप्युदाहरन्ति न वृथाग्नीनुद्वासयेन्नैवानापत्सु

तस्माच्छ्रद्दधानेनाप्रसङ्गेन सपन्ने काले तन्तुमत्या यजेतैवं लौकिकप्रयोग एवमहुत एवं विध्यपराधे चाथाप्युदाहरन्ति न वृथाग्नीनुद्वासयेन्नैवानापत्सु

Therefore a faithful person who is without attachment³⁷ should perform the Tantumati Iṣṭi at the appropriate time. This expiation is applicable also to the offering on secular fire if offering is not made, and to the deficiency of action. It is also said that one should not extinguish the fires without any reason, nor in the absence of a calamity.

वीरहा वा एष देवानां योऽग्निमुद्वासयत इति

वीरहा वा एष देवानां योऽग्निमुद्वासयत इति

One who extinguishes the fire is the killer of a heroic son of gods.

तस्माच्छ्रद्दधानस्याप्रासङ्गिकस्य चान्यत्रापि

तस्माच्छ्रद्दधानस्याप्रासङ्गिकस्य चान्यत्रापि

Therefore in the case of a faithful person having no occasion (on should observe the rule).³⁸

येये विशेषा लघवो यत्रयत्रोपलक्षिताः ।

येये विशेषा लघवो यत्रयत्रोपलक्षिताः ।

Elsewhere also whichever options have been prescribed in different contexts,

तैः कर्मसँस्तरे कुर्याद्न्यायोपेतं यथा भवेत्॥

तैः कर्मसँस्तरे कुर्याद्न्यायोपेतं यथा भवेत्॥

one should adopt them in connection with the ritual in a manner which would be right.

स्वशास्त्रे विद्यमाने यः परशास्त्रेण वर्तते ।

स्वशास्त्रे विद्यमाने यः परशास्त्रेण वर्तते ।

Whoever follows other injunctions when one’s own injunctions exist-

भ्रूणहत्या समं तस्य स्वशास्त्रमवमन्यतः ॥

भ्रूणहत्या समं तस्य स्वशास्त्रमवमन्यतः ॥

-in his case the disregarding of his own injunctions is tamtamount to infanticide.

आर्षेयस्य स्वशास्त्रस्य प्रदेशास्तद्गुणैः समाः ।

आर्षेयस्य स्वशास्त्रस्य प्रदेशास्तद्गुणैः समाः ।

The instructions of one’s own traditional injunctions are equal in value to (those in others possessing) equal merit.

कर्मणां प्रविचारार्थमापत्सु च समाप्नुयादिति ८

कर्मणां प्रविचारार्थमापत्सु च समाप्नुयादिति ८

Therefore in emergencies one should resort even to the instructions in other injunctions for the determining of the ritual.

यथो एतत्सोऽपरिमितं प्रवसति न संवत्सरमति प्रवसतीत्यविशेषाज्जायापत्योराहिताग्न्योरित्येवेदमुक्तं भवति

यथो एतत्सोऽपरिमितं प्रवसति न संवत्सरमति प्रवसतीत्यविशेषाज्जायापत्योराहिताग्न्योरित्येवेदमुक्तं भवति

As for the contingency that one who has set up fires goes on a journey for a longer period, (the limit however is that) he does not go on a journey for a period longer than a year. This is said in general about the Âhitāgni husband and wife.

विज्ञायते चार्धो वा एष आत्मनो यत्पत्नीत्यथ यदि प्रवसति यजमाने पत्न्याः प्रवासनिमित्तँस्यात्तद्वास्तोष्पतीयँहुत्वाध्वर्युः समारोपयेदयं ते योनिरृत्विय इति

विज्ञायते चार्धो वा एष आत्मनो यत्पत्नीत्यथ यदि प्रवसति यजमाने पत्न्याः प्रवासनिमित्तँस्यात्तद्वास्तोष्पतीयँहुत्वाध्वर्युः समारोपयेदयं ते योनिरृत्विय इति

It is said in the Brāhmaṇa, “Wife is indeed the half of self.” If while the sacrificer is on a journey, his wife is also required to join him, the Adhvaryu should make an offering to Vāstoṣpati Agni, and consign the fire into the kindling woods with the verse, “This is thy natural birth-place…..”³⁹

यत्र गच्छेत्तत्रानो हरेत्

यत्र गच्छेत्तत्रानो हरेत्

Wherever he has to go, he should carry (the kindling woods) in a cart.

तत्र प्राप्याग्निं मथित्वा विहारं कल्पयित्वा गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वाहवनीये सन्तनीं जुहोति मनो ज्योतिर्जुषतामाज्यम्विच्छिन्नं यज्ञँसमिमं दधातु ।

तत्र प्राप्याग्निं मथित्वा विहारं कल्पयित्वा गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वाहवनीये सन्तनीं जुहोति मनो ज्योतिर्जुषतामाज्यम्विच्छिन्नं यज्ञँसमिमं दधातु ।

Reaching the place, he should churn out fire, spread out fires, melt clarified butter over the fire, purify it, take four spoonfuls into the ladle and offer on the Āhavanīya the Saṁtanī offering with the verse, “May mind rejoice in the light…”⁴⁰

या इष्टा उषसो निम्रुचश्च ताः सन्दधामि हविषा घृतेन स्वाहेत्यथाग्नये तन्तुमते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति

या इष्टा उषसो निम्रुचश्च ताः सन्दधामि हविषा घृतेन स्वाहेत्यथाग्नये तन्तुमते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति

He then offers a cake on eight potsherds to Tantumant Agni.

शरावं दक्षिणां ददाति

शरावं दक्षिणां ददाति

He gives away a potful of paddy as Dakṣiṇa.

सा प्रसिद्धेष्टिः सन्तिष्ठतेऽथ यदि यजमानश्चैव पत्नी चोभौ त्वेव निष्क्रामतो ग्रामान्ते ग्रामसीमान्ते वा वसतोऽग्निहोत्रमेव लुप्येताविकृतमग्न्याधेयं कुर्वीताग्नीन्हरन्तो नोच्छ्वसेयुयद्युच्छ्वसेयुरग्नयो लौकिकाः सम्पद्येरन्ननो विना समारूढेष्वग्निषु नाद्रि येत शम्याप्रासे सत्त्रनिदर्शनात् ९

सा प्रसिद्धेष्टिः सन्तिष्ठतेऽथ यदि यजमानश्चैव पत्नी चोभौ त्वेव निष्क्रामतो ग्रामान्ते ग्रामसीमान्ते वा वसतोऽग्निहोत्रमेव लुप्येताविकृतमग्न्याधेयं कुर्वीताग्नीन्हरन्तो नोच्छ्वसेयुयद्युच्छ्वसेयुरग्नयो लौकिकाः सम्पद्येरन्ननो विना समारूढेष्वग्निषु नाद्रि येत शम्याप्रासे सत्त्रनिदर्शनात् ९

The Iṣṭi comes to a close as prescribed. If the sacrificer and his wife both go out and camp on the outskirts of the village or outside the border of the village, the Agnihotra would be violated. He should then perform the entire rite of setting up of fires. While carrying the actual fires, one should not breathe over them. If one breathes over, the fires would become secular. One should not resort to consigning the fires into kindling woods unless he has to use a cart (for the journey) by analogy that one undertaking a sacrificial session does not consign fires if he has to halt at a distance of a throw of the yoke-halter.

अथ वै भवति

अथ वै भवति

It is indeed said,

सर्वान्वा एषोऽग्नौ कामान्प्रवेश्यति योऽग्नीनन्वाधाय व्रतमुपैति स यदनिष्ट्वा प्रयायादिति

सर्वान्वा एषोऽग्नौ कामान्प्रवेश्यति योऽग्नीनन्वाधाय व्रतमुपैति स यदनिष्ट्वा प्रयायादिति

“One who observes vow after having added fuel to the fires, places all his desires with Agni. If he goes on a journey without having performed the Iṣṭi…”⁴¹

स यदनिष्ट्वा प्रयास्यन्भवति तद्गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वाहवनीये जुहोत्यन्वारब्धे यजमाने तुभ्यं ता अङ्गिरस्तमेति

स यदनिष्ट्वा प्रयास्यन्भवति तद्गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वाहवनीये जुहोत्यन्वारब्धे यजमाने तुभ्यं ता अङ्गिरस्तमेति

When he is going on a journey without performing the Iṣṭi (on the Parvan day), he should melt clarified butter over the Gārhapatya, purify it, take four spoonfuls into the ladle and make an offering on the Āhavanīya while the sacrificer has contacted him, with the verse, “To thee the best of Aṅgirases all folks with their fair dwellings, O Agni, have turned severally to gain their desire.”

योऽग्नीनन्वाधाय व्रतमुपैति स यद्युद्वायतीति तत्पुरस्ताद्व्याख्यातं यस्याहिताग्नेरग्निरपक्षायति यावच्छम्यया प्रविध्येद्यदि तावदपक्षायेत्तँसम्भरेदिदं त एकं पर उत एकमिति

योऽग्नीनन्वाधाय व्रतमुपैति स यद्युद्वायतीति तत्पुरस्ताद्व्याख्यातं यस्याहिताग्नेरग्निरपक्षायति यावच्छम्यया प्रविध्येद्यदि तावदपक्षायेत्तँसम्भरेदिदं त एकं पर उत एकमिति

“If the fire becomes extinguished after one has added fuel to the fires and has then observed vow” this is already explained.”⁴² If the fire of one who has set up fires spills out upto the distance of a throw of the yoke-pin, one should collect it with the verse, “This is thine; that is thine; with the third luminary do thou set down thyself. Setting down thyself, do thou be comfortable for thy person in the highest dear abode of gods.”⁴³

सम्भृत्यानुप्रहरेदग्निहोत्रकालेषु वान्येषु वा

सम्भृत्यानुप्रहरेदग्निहोत्रकालेषु वान्येषु वा

Having collected, he should put it back at the time of the Agnihotra-offering or at any other time.

यदि परस्तरामपक्षायेदनुप्रयायावस्येदित्यनुप्रयायावस्येत्तद्यत्रैवावस्येत्तत्र वोद्वासयेयुरोषधीर्वा एतस्य पशून्पयः प्रविशति यस्य हविषे वत्सा अपाकृता धयन्ति

यदि परस्तरामपक्षायेदनुप्रयायावस्येदित्यनुप्रयायावस्येत्तद्यत्रैवावस्येत्तत्र वोद्वासयेयुरोषधीर्वा एतस्य पशून्पयः प्रविशति यस्य हविषे वत्सा अपाकृता धयन्ति

“If it spills out beyond that, one should follow it and halt there.”⁴³ He should follow it and halt there. He may optionally remove fires there where he halts. “The milk of the sacrificer returns (back) to the plants and the cattle for whose oblation the calves separated from their mothers suck their mothers.

तान्यद्दुह्याद्यातयाम्ना हविषा यजेत

तान्यद्दुह्याद्यातयाम्ना हविषा यजेत

If one milks them, he would be offering stale oblation.

यन्न दुह्याद्यज्ञपरुरन्तरियाद्वायव्यां यवागूं निर्वपेदित्यथैतेषां दोहयित्वा तस्मिन्नप आनीय व्रीहिप्रभृति सिद्धमत ऊर्ध्वम्

यन्न दुह्याद्यज्ञपरुरन्तरियाद्वायव्यां यवागूं निर्वपेदित्यथैतेषां दोहयित्वा तस्मिन्नप आनीय व्रीहिप्रभृति सिद्धमत ऊर्ध्वम्

If he does not milk, a limb of the sacrifice would be broken. One should offer gruel to Vāyu.”⁴³ He should cause (one) of the cows to be milked, and add water to that milk. The procedure beginning with the pouring out of paddy is as prescribed.

अथ यस्य सायन्दुग्धँहविरार्तिमार्च्छतीन्द्रा य व्रीहीन्निरुप्योपवसेदिति

अथ यस्य सायन्दुग्धँहविरार्तिमार्च्छतीन्द्रा य व्रीहीन्निरुप्योपवसेदिति

“One whose oblation namely the milk milked in the evening becomes spoilt, should pour out paddy for Indra and wait.”

निर्वपणान्तं कर्म कृत्वा श्वो भूत आग्नेयेन प्रचर्यैन्द्रे ण प्रचरेद्

निर्वपणान्तं कर्म कृत्वा श्वो भूत आग्नेयेन प्रचर्यैन्द्रे ण प्रचरेद्

Having finished the rite ending with the pouring out, he should, next day, offer first to Agni and then to Indra.

शृतस्थानं तत्कुर्यादथ यस्योभयँहविरार्तिमार्च्छत्यैन्द्रं पञ्चशरावमोदनं निर्वपेदिति

शृतस्थानं तत्कुर्यादथ यस्योभयँहविरार्तिमार्च्छत्यैन्द्रं पञ्चशरावमोदनं निर्वपेदिति

He should offer that cake in the place of the hot milk. “One whose both the milks become spoilt, should pour out five potfuls of paddy for pol. “He cooked rice.”⁴⁴

प्रकृत्या वा निर्वपेच्छरावेण वेति

प्रकृत्या वा निर्वपेच्छरावेण वेति

He may pour out at random or by means of the Śarāva should pour out four pots.”

प्रकृत्या निर्वपेत्तथा शरावपरिमाणाथँर्शरावमिति वदन्तस्

प्रकृत्या निर्वपेत्तथा शरावपरिमाणाथँर्शरावमिति वदन्तस्

In this case he should pour out by means of a pot, not at random.

तथा चतुष्पात्रं निर्वपेदित्यत्र पात्र्यामेव निर्वपेत्सान्नाय्यस्थाने कुर्याद्यस्य व्रत्येऽहन्पत्न्यनालम्भुका भवति तामपरुध्य यजेतेति

तथा चतुष्पात्रं निर्वपेदित्यत्र पात्र्यामेव निर्वपेत्सान्नाय्यस्थाने कुर्याद्यस्य व्रत्येऽहन्पत्न्यनालम्भुका भवति तामपरुध्य यजेतेति

Having first offered to Agni, he should offer to Indra. He should deem (the cakefor Indra) in the place of Säṁnāyya.⁴⁴ “The sacrificer whose wife enters the period of menses on the day of vow, should keep her away and then perform the sacrifice.”⁴⁵

तामपरुध्यैव यजेत सर्वेणैव यज्ञेन यजते

तामपरुध्यैव यजेत सर्वेणैव यज्ञेन यजते

He should keep her away and then perform the sacrifice. “He indeed performs the whole sacrifice. Having performed the sacrifice, he should invite her with the verse, “I am this, thou art that; I am the heaven; thou art the earth; I am the Saman; thou art the Rk. Come, let us two be united, place the seminal fluid for obtaining a male child for the abundance of wealth, for possessing good progeny and manliness.”⁴⁶

तामिष्ट्वोपह्वयेतामू हमस्मीत्यृतुकाल उपगमनमन्त्रोऽग्न्यन्वाधानप्रभृत्यपरुध्यैव यजेत तथैकाहानाम् १०

तामिष्ट्वोपह्वयेतामू हमस्मीत्यृतुकाल उपगमनमन्त्रोऽग्न्यन्वाधानप्रभृत्यपरुध्यैव यजेत तथैकाहानाम् १०

This is the formula to be recited while approaching her after the period of menses. He should keep her away from the adding of fuel to the fires onwards and perform the sacrifice. (He should do similarly) in respect of the Ekāha sacrifice.

अथ यदि दीक्षोपसत्सु तथाहर्गणेष्वन्येष्वहःसु वा यथा त्र्यहे पर्यवेते गोमूत्रेणोष्णोदकमिश्रेण लोहितं छित्स्वेत्युक्त्वा प्रक्षाल्य दर्भपुञ्जीलैः पवयतीति

अथ यदि दीक्षोपसत्सु तथाहर्गणेष्वन्येष्वहःसु वा यथा त्र्यहे पर्यवेते गोमूत्रेणोष्णोदकमिश्रेण लोहितं छित्स्वेत्युक्त्वा प्रक्षाल्य दर्भपुञ्जीलैः पवयतीति

What is applicable with regard to the Dīkṣā and Upasad days is also applicable in the case of Ahargaṇas and other days. After three days have passed, one should say to her, “Do thou remove the blood by means of cow’s urine mixed with hot water.” After she has taken bath, he should purify her with bunches of Darbha- blades.

विज्ञायत आपो वै दर्भास्तैर्हि स्नाता भवतीति

विज्ञायत आपो वै दर्भास्तैर्हि स्नाता भवतीति

It is said, “Water indeed are the Darbha-blades; she becomes bathed thereby.”

विज्ञायते ब्रह्महत्यायै ह्येषा वर्णं प्रतिमुच्यास्त इति

विज्ञायते ब्रह्महत्यायै ह्येषा वर्णं प्रतिमुच्यास्त इति

It is also said, “She remains assuming the appearance of the murder of a brāhmaṇa.”

तस्माद्धविर्नान्वीक्षेत न स्पृशेदित्यथ सूतिकाया दशाहे पर्यवेते यथाम्नातँ शौचं कृत्वा पत्नीं कर्मसु योजयेत्

तस्माद्धविर्नान्वीक्षेत न स्पृशेदित्यथ सूतिकाया दशाहे पर्यवेते यथाम्नातँ शौचं कृत्वा पत्नीं कर्मसु योजयेत्

Therefore she should not gaze at the oblation nor should touch it. Now if she has delivered a child. After ten days have passed, one should achieve cleanliness as prescribed⁴⁷ and introduce her to her duties.

तत्कर्म पुत्रो ब्रह्मचारी वा कुर्यात्

तत्कर्म पुत्रो ब्रह्मचारी वा कुर्यात्

(Until that) her son or a bachelor should act for her.

तन्मन्त्रं यजमानो जपेदेषा पत्न्यकुशली यदि स्यादेवमेव कारयेदित्यथ यदि सान्नाय्ये घर्मे वा प्रवृत्तायां पयो न स्याद्येन केन चिदुपायेन किं चित्पयो दोहयित्वाद्भिः सँसृज्य प्रचरेद्नैवान्यत्पय आनीय कुर्यात्

तन्मन्त्रं यजमानो जपेदेषा पत्न्यकुशली यदि स्यादेवमेव कारयेदित्यथ यदि सान्नाय्ये घर्मे वा प्रवृत्तायां पयो न स्याद्येन केन चिदुपायेन किं चित्पयो दोहयित्वाद्भिः सँसृज्य प्रचरेद्नैवान्यत्पय आनीय कुर्यात्

The sacrificer should murmur her formulas. If she is not feeing well, one should arrange similarly.
If there is no milk while a cow is being milked for Sämnäyya or Gharma,⁴⁸ one should make her yield a little in some way, add water to it and offer. One should not serve the purpose by procuring another milk.

सैव ततः प्रायश्चित्तिरथ यदि सोमाधानमारभ्य पुरा दीक्षणीयाया अनालम्भुका भवति नाग्निहोत्रं जुहोति

सैव ततः प्रायश्चित्तिरथ यदि सोमाधानमारभ्य पुरा दीक्षणीयाया अनालम्भुका भवति नाग्निहोत्रं जुहोति

This is the expiation therefor. If the sacrificer’s wife enters the period of menses before the Dīkṣaṇīyeșṭi in the conjunction of setting up of fires and the performance of a Soma-sacrifice, one should not offer the Agnihotra.

त्र्यहे पर्यवेतेऽप्सुदीक्षाप्रभृति सिद्धमत ऊर्ध्वम्

त्र्यहे पर्यवेतेऽप्सुदीक्षाप्रभृति सिद्धमत ऊर्ध्वम्

After three days are over, one should commence the procedure with Apsudīkṣā.⁴⁹ The subsequent procedure should be as prescribed.

अथ यदि पुरा व्रतदोहनादनालम्भुका भवति त्र्यहँहविष्यमश्नीयाद्यदि व्रते दुग्धे हविष्यमेव व्रतमपोऽभ्यवहरेत्

अथ यदि पुरा व्रतदोहनादनालम्भुका भवति त्र्यहँहविष्यमश्नीयाद्यदि व्रते दुग्धे हविष्यमेव व्रतमपोऽभ्यवहरेत्

If she enters the period of menses prior to the milking of Vrata-milk, she should eat the food obtained from the oblations. If after the Vrata-milk has been milked, she should eat food obtained from oblations. One should throw the Vrata-milk into water.

त्र्यहे पर्यवेते गोमूत्रादि सिद्धमत ऊर्ध्वम्

त्र्यहे पर्यवेते गोमूत्रादि सिद्धमत ऊर्ध्वम्

After three days are over, the procedure beginning with the cow’s urine should be as prescribed.⁵⁰

अथ यदि पुरा प्रवर्ग्यस्य स्यान्न प्रवृञ्ज्याद्धविष्यप्रभृति यथाम्नातँ शौचं कृत्वा गोमूत्रादि सिद्धमत ऊर्ध्वम्

अथ यदि पुरा प्रवर्ग्यस्य स्यान्न प्रवृञ्ज्याद्धविष्यप्रभृति यथाम्नातँ शौचं कृत्वा गोमूत्रादि सिद्धमत ऊर्ध्वम्

If before the Pravargya, one should not start the procedure of Pravargya, the rule of eating food obtained from oblations should be applied; one should achieve cleanliness as prescribed; and the procedure beginning with the use of cow’s urine should be as prescribed.

अथ यदि प्रवृक्तेऽनालम्भुका भवति हविष्यमेव तदहः सँस्थाप्य त्र्यहे पर्यवेते गोमूत्रादि सिद्धमत ऊर्ध्वम्

अथ यदि प्रवृक्तेऽनालम्भुका भवति हविष्यमेव तदहः सँस्थाप्य त्र्यहे पर्यवेते गोमूत्रादि सिद्धमत ऊर्ध्वम्

If she enters the period of menses after the Pravargya, she should eat food obtained from oblations; one should conclude the procedure of that day, and after three days are over, the procedure beginning with the use of cow’s urine should be prescribed.

अथ दीक्षित वाचं यच्छ व्रत्य वाचं यच्छ पत्नि वाचं यच्छेति सम्प्रैषादेकस्तनप्रभृत्यानालम्भुका भवति सिद्धमावभृथात्कृत्वा त्र्यहे पर्यवेतेऽवभृथमवयन्ति

अथ दीक्षित वाचं यच्छ व्रत्य वाचं यच्छ पत्नि वाचं यच्छेति सम्प्रैषादेकस्तनप्रभृत्यानालम्भुका भवति सिद्धमावभृथात्कृत्वा त्र्यहे पर्यवेतेऽवभृथमवयन्ति

If she enters the period of menses from the time of the call to cause the milk from one udder to be milked⁵¹ until the call “O Initiated, do thou restrain speech, O thou to be served with the Vrata-milk; do thou restrain speech; O sacrificer’s wife, do thou restrain speech.” One should go through the procedure upto the Avabhṛtha. After three days are passed, they proceed to the Avabhṛtha.

सुत्येऽहनि मार्जालीये सिकतोपोप्ते परिश्रित्योपविशेदन्येष्वहःसु पत्नीशालायामेवोपविशेत्

सुत्येऽहनि मार्जालीये सिकतोपोप्ते परिश्रित्योपविशेदन्येष्वहःसु पत्नीशालायामेवोपविशेत्

she should not enter the Pragvarisa shed.

प्राग्वँशं न प्रपद्येत ११

प्राग्वँशं न प्रपद्येत ११

she should not enter the Pragvarisa shed.

अथातः प्रायश्चित्तसमुच्चयं व्याख्यास्यामः

अथातः प्रायश्चित्तसमुच्चयं व्याख्यास्यामः

Now we shall explain a group of expiations.

सर्वत्रानादिष्टेषु मनस्वती मिन्दाहुती व्याहृतयो होतार इति जुहुयात्सर्वेष्वव्रत्येषु मिन्दाहुती पितृयज्ञलोपे सप्तहोतारमतिजुहुयादथ यद्यग्न्याधेय सर्वमौपासनमभिप्रव्रजेयुः पुनस्त्वादित्या रुद्रा वसवः समिन्धतामित्येतया स्रुवाहुतिँहुत्वा लौकिकेऽग्नौ गृह्याणि कर्माणि प्रयुञ्जीत यद्यर्धमवशिष्येताथ यदि ब्रह्मौदनिको धारितः स्यादौपासनवत्स्यात्

सर्वत्रानादिष्टेषु मनस्वती मिन्दाहुती व्याहृतयो होतार इति जुहुयात्सर्वेष्वव्रत्येषु मिन्दाहुती पितृयज्ञलोपे सप्तहोतारमतिजुहुयादथ यद्यग्न्याधेय सर्वमौपासनमभिप्रव्रजेयुः पुनस्त्वादित्या रुद्रा वसवः समिन्धतामित्येतया स्रुवाहुतिँहुत्वा लौकिकेऽग्नौ गृह्याणि कर्माणि प्रयुञ्जीत यद्यर्धमवशिष्येताथ यदि ब्रह्मौदनिको धारितः स्यादौपासनवत्स्यात्

Where no specific expiation is mentioned, one should offer offerings with Manasvatī, Mindāhuti, Vyāhr̥tis and Hour-formulas. In all violations of the vow one should make offerings with Mindāhuti. If the Piṇḍapitr̥yajña is missed, one should make an offering with the Saptahotṛ- formulas. If at the setting of fires the whole Aupāsana fire is to be employed, one should offer a spoonful on it with the verse, “O wealth-bringing agni, may the Ādityas, Rudras, Vasus and Brahmans enkindle thee in sacrifice. Do thou get thy bodies promoted by clarified butter. May the desires of the sacrificer be fulfilled,"⁵² and should perform domestic rites on the secular fire. If half of the Aupāsana fire is kept back or if the Brahmaudanika fire has been maintained, one should deem it as the formal Aupāsana fire.

तथोद्वाते पाकादूर्ध्वं जयादीँश्च जुहुयादथ यदि गार्हपत्यमनाहितमादित्योऽभ्युदियादादित अरभ्यान्यस्मिन्काल आदध्यान्मध्ये चेदग्निविनाश एतदेवाथ यदि पत्नीमृत्वियं विन्देत प्राग्दक्षिणाया एतदेवात ऊर्ध्वमपरोधोऽग्निहोत्रे च सोमे चावभृथादिषु सर्वत्रेष्टिपशुसोमेषु तावन्मात्रं पत्न्या वा सर्वम्

तथोद्वाते पाकादूर्ध्वं जयादीँश्च जुहुयादथ यदि गार्हपत्यमनाहितमादित्योऽभ्युदियादादित अरभ्यान्यस्मिन्काल आदध्यान्मध्ये चेदग्निविनाश एतदेवाथ यदि पत्नीमृत्वियं विन्देत प्राग्दक्षिणाया एतदेवात ऊर्ध्वमपरोधोऽग्निहोत्रे च सोमे चावभृथादिषु सर्वत्रेष्टिपशुसोमेषु तावन्मात्रं पत्न्या वा सर्वम्

If that fire becomes extinguished after the oblation is cooked over it, one should make offerings (on the enkindled fire) with Jaya and other (i.e. Abhyātāna and Rāṣṭrabhṛt) formulas. If the sun rises while the Gārhapatya is not yet set up, one should set it at another time beginning the rite freshly. If the fire becomes extinguished any time inbetween, the same expiation holds good. If the wife enters the period of menses before the giving away of Dakṣiņā, the same expiation holds good. If she enters the period after that, she should be kept away. At the Agnihotra and in a Soma-sacrifice subsequent to the Avabhṛtha (she should be kept away). In all sacrifices namely the Iṣṭis, Animal- sacrifices and Soma-sacrifices (if the wife enters the period of menses, the sacrificer should recite the mantras of his wife) upto the point (upto which she would be away); or he may recite all her mantras.

अथ यदि गार्हपत्याहवनीयावुद्वायेतामभिनिम्रोचेदभ्युदियाद्वाग्न्याधेयं तत्र प्रायश्चित्तिः

अथ यदि गार्हपत्याहवनीयावुद्वायेतामभिनिम्रोचेदभ्युदियाद्वाग्न्याधेयं तत्र प्रायश्चित्तिः

If the sun sets or rises while both the Gārhapatya and Āhavanīya become extinguished, setting of fires is the expiation.

पुनराधेयमित्येकेऽथ यदि पत्नी बहिः सीमां पुनराधानम्

पुनराधेयमित्येकेऽथ यदि पत्नी बहिः सीमां पुनराधानम्

Resetting according to some teachers. If the sacrificer’s wife stays outside the border (of the village), resetting (is the expiation).

अथ यद्यात्मनि समारूढेष्वव्रत्यं चरेदरणिविनाशोक्तदोषो वा भवेदग्न्याधेयम्

अथ यद्यात्मनि समारूढेष्वव्रत्यं चरेदरणिविनाशोक्तदोषो वा भवेदग्न्याधेयम्

If one breaks the vow while the fires are consigned within himself, or any of the deficiencies leading to the violation of kindling woods occurs, setting of fires (is the expiation).

अरणिविनाशेनाग्निविनाश उक्तोऽथ यदि ग्राममर्यादां नदीं वाग्नीनतिहरेयुरेतानेवाग्नीन्ह्रियमाणानन्वारभेयातां

अरणिविनाशेनाग्निविनाश उक्तोऽथ यदि ग्राममर्यादां नदीं वाग्नीनतिहरेयुरेतानेवाग्नीन्ह्रियमाणानन्वारभेयातां

The violation of kindling woods means the violation of fires. If fires are being carried beyond the village-border or a river, (the sacrificer and his wife) should keep contact with them.

प्रवसति यजमाने न पत्नी प्रवसति नात्र प्रायश्चित्तम्भिन्नयोनिश्चेदन्वाहार्यपचन उद्वायेद्या प्रकृतिस्तत आहरणं पृथगरणी वा १२

प्रवसति यजमाने न पत्नी प्रवसति नात्र प्रायश्चित्तम्भिन्नयोनिश्चेदन्वाहार्यपचन उद्वायेद्या प्रकृतिस्तत आहरणं पृथगरणी वा १२

If while the sacrificer is on a journey, his wife has not joined him (that is, she is staying at home maintaining the fires), there is no expiation. If the Anvāhāryapacana fire, having been procured from outside source becomes extinguished, one should procure it from the very source; or from separate kindling woods.

अथ यद्येककपालः परावर्तते प्रजापतेर्वर्तनिमनुवर्तस्वेत्यध्वर्युः स्वस्थाने प्रतिष्ठापयेत्

अथ यद्येककपालः परावर्तते प्रजापतेर्वर्तनिमनुवर्तस्वेत्यध्वर्युः स्वस्थाने प्रतिष्ठापयेत्

If a cake on one potsherd turns about, the Adhvaryu should install it in its place with the verse, “Do thou follow the track of Prajāpati.

प्रति क्षत्रे प्रतितिष्ठामि राष्ट्रे विश्वमन्याभिवावृध इत्येताभ्यां यजमानोऽनुमन्त्रयतेऽस्कान्द्यौः पृथिवीमस्कानजनि प्राजनीत्येताभ्याँस्रुवाहुती जुहुयात्

प्रति क्षत्रे प्रतितिष्ठामि राष्ट्रे विश्वमन्याभिवावृध इत्येताभ्यां यजमानोऽनुमन्त्रयतेऽस्कान्द्यौः पृथिवीमस्कानजनि प्राजनीत्येताभ्याँस्रुवाहुती जुहुयात्

May we prosper with heroic sons and cattle, with horses and with all kinds of wealth, with progeny and with power. May the gods lead our sacrifice straight.”⁵³ The sacrificer follows it with the two verses, “I remain in the ruling class, in the nation, among the horses, among the cattle, in the progeny, and in that which exists.-(Of the two heaven and earth) one supports all beings; the latter resorts to the other, I pay obeisance to the heaven supporting all and to the earth.”⁵⁴ (The Adhvaryu) should offer spoonfuls with the two verses, “The heaven has dropped (water) upon the earth; the young bull has dropped (seminal fluid) unto the cows, all these beings are dropped; may the sacrifice dropped (that is, offered) procreate. What is dropped has grown, has procreated; from the dropped grows the strong one. May we procreate from the dropped.”⁵⁴

सँस्थिते वैश्वानरीमिष्टिं निर्वपेद्विज्ञायते च यत्प्राङ्पद्येत देवलोकमभिजयेद्यद्दक्षिणा पितृलोकं यत्प्रत्यग्रक्षाँसि यज्ञँहन्युर्यदुदङ्मनुष्यलोकमभिजयेत्

सँस्थिते वैश्वानरीमिष्टिं निर्वपेद्विज्ञायते च यत्प्राङ्पद्येत देवलोकमभिजयेद्यद्दक्षिणा पितृलोकं यत्प्रत्यग्रक्षाँसि यज्ञँहन्युर्यदुदङ्मनुष्यलोकमभिजयेत्

After the parvan is over, he should perform the Vaiśvānarīṣṭi. It is said, if (the cake) falls towards the east, the sacrificer would win the divine world; if towards south, the paternal world; if towards the west, the Rakṣases would attack the sacrifice; if towards the north, the sacrificer would win the human world.

प्रतिष्ठितो होतव्य इत्यथ यदि पशुबन्धः सोमो वा लुप्येत वैश्वानरीमिष्ट्वा पुनर्यजेत

प्रतिष्ठितो होतव्य इत्यथ यदि पशुबन्धः सोमो वा लुप्येत वैश्वानरीमिष्ट्वा पुनर्यजेत

One should offer so that it would remain stable." If an Animal-sacrifice or a Soma-sacrifice is missed, one should perform the Vaiśvānarīșți, and again perform it.

सर्वं चेत्सुत्यमहरतिक्रामेत्समन्वारब्धाः प्रागुपवेशनादपच्छिद्येरन्समाप्य पुनर्यजेत

सर्वं चेत्सुत्यमहरतिक्रामेत्समन्वारब्धाः प्रागुपवेशनादपच्छिद्येरन्समाप्य पुनर्यजेत

If the entire pressing day is passed over (one should perform the Vaiśvānarīṣți and again perform the sacrifice). If the priests, one catching hold of the other (while moving out for the Bahiṣpavamāna chanting on the pressing day) leave the contact before taking their seats, one should conclude the sacrifice and perform again.

सोमेन दीक्षितो न दद्यान्न जुहुयान्न पचेन्न जपेदित्यादित एव विभजेदित्याहुर्व्रतोपेतो न स्नायान्नापोऽवगाहेत न वासो जह्यान्न रजः प्रप्लावयेत्

सोमेन दीक्षितो न दद्यान्न जुहुयान्न पचेन्न जपेदित्यादित एव विभजेदित्याहुर्व्रतोपेतो न स्नायान्नापोऽवगाहेत न वासो जह्यान्न रजः प्रप्लावयेत्

One who is initiated for a Soma-sacrifice should not give away, should not make any offering, should not cook, should not murmur. He should distribute (food) at the outset, so they say. One who has adopted the vow should not bathe, should not enter into water, should not leave his garments, should not dip the garment into alkaline water.

सर्वत्र यजमानस्यर्त्विजां च यावत्कर्म व्रतमुपदिशन्ति नर्त्विजामार्त्विज्यमन्यत्र विद्यते न महर्त्विजाँसमासो न सर्वत्र यजमानस्यार्त्विज्यमन्यत्र सत्त्रात्

सर्वत्र यजमानस्यर्त्विजां च यावत्कर्म व्रतमुपदिशन्ति नर्त्विजामार्त्विज्यमन्यत्र विद्यते न महर्त्विजाँसमासो न सर्वत्र यजमानस्यार्त्विज्यमन्यत्र सत्त्रात्

In all cases they prescribe the adoption of vow by the sacrificer and the priests as long as the ritual is going on. The priests are not allowed to officiate as priests at another place. No combination is allowed in respect of the functions of the high priests. In all cases a sacrificer is not allowed to officiate as a priest except in a Sattra.

सर्वेषु सोमेषु सोमापचारकालातिक्रमान्तरितविपर्यासव्यवायसमासादिष्वन्येषु चाज्ञातेषु ज्ञातेषु च दोषेषु प्राक्समिष्टयजुष आज्यस्थाल्याः स्रुवेणोपघातँसर्वप्रायश्चित्तानि जुहुयाद्जयानित्येकेऽभ्यातानानित्येके

सर्वेषु सोमेषु सोमापचारकालातिक्रमान्तरितविपर्यासव्यवायसमासादिष्वन्येषु चाज्ञातेषु ज्ञातेषु च दोषेषु प्राक्समिष्टयजुष आज्यस्थाल्याः स्रुवेणोपघातँसर्वप्रायश्चित्तानि जुहुयाद्जयानित्येकेऽभ्यातानानित्येके

In all Soma-sacrifices if there occur any faults of bad conduct of Soma, passing over of time, missing (of any rite), reversal, intervention, combination etc. and other unknown or known faults, one should offer Sarvaprāyaścittas. Offerings with Jaya formulas⁵³ according to some teachers; with Abhyātāna formulas⁵⁵ according to some;

राष्ट्रभृत इत्येकेऽमात्यहोमानित्येके

राष्ट्रभृत इत्येकेऽमात्यहोमानित्येके

with Rāṣṭrabhṛt formulas⁵⁶ according to some; Amātya offerings⁵⁷ according to some;

छन्दाँसीत्येके

छन्दाँसीत्येके

the Chandas verses⁵⁸ according to some;

सौरीरित्येके

सौरीरित्येके

verses addressed to Sūrya⁵⁹ according to some;

तनूरित्येके

तनूरित्येके

Tanu-formulas⁶⁰ according to some;

होतॄनित्येके

होतॄनित्येके

Hotṛ-formulas⁶¹ according to some;

दशात्मकमित्येके

दशात्मकमित्येके

ten formulas⁶² according to some;

पौरुषीरित्येके

पौरुषीरित्येके

verses addressed to Puruṣa⁶³ according to some;

वैष्णवीरित्येके

वैष्णवीरित्येके

verses addressed to Viṣṇu⁶⁴ according to some;

महाव्याहृतीरित्येके

महाव्याहृतीरित्येके

Mahāvyāhr̥tis⁶⁵ according to some;

व्याहृतीरित्येके

व्याहृतीरित्येके

Vyāhṛtis⁶⁶ according to some;

प्राजापत्यामित्येके

प्राजापत्यामित्येके

verse addressed to Prajāpati⁶⁷ according to some;

प्रणवमित्येके

प्रणवमित्येके

Praṇava according to some.

सर्वानित्याचार्यः सर्वानित्याचार्यः १३

सर्वानित्याचार्यः सर्वानित्याचार्यः १३

The view of the teacher (Baudhāyana) however is that one should make offerings with all of these.