२७ प्रायश्चित्तसूत्रम्

अथातो मन्त्रगणाम्नातानि प्रायश्चित्तानि व्याख्यास्यामः

अथातो मन्त्रगणाम्नातानि प्रायश्चित्तानि व्याख्यास्यामः

Now we shall explain the expiations indicated by the groups of mantras.

सर्वत्रोपरिष्टान्मन्त्रकृतं यद्यधस्तान्निपतेद्ब्रह्म प्रतिष्ठा मनस इत्येतया प्रतिष्ठाप्यैतयैव स्रुवाहुतिं जुहुयाधुत्वा वा प्रतिष्ठापयेद्धुत्वानन्तरं कर्म कुर्यादेवमन्येष्वप्यतिक्रान्तं कर्म नाद्रि येत यद्यर्थलुप्तं भवति

सर्वत्रोपरिष्टान्मन्त्रकृतं यद्यधस्तान्निपतेद्ब्रह्म प्रतिष्ठा मनस इत्येतया प्रतिष्ठाप्यैतयैव स्रुवाहुतिं जुहुयाधुत्वा वा प्रतिष्ठापयेद्धुत्वानन्तरं कर्म कुर्यादेवमन्येष्वप्यतिक्रान्तं कर्म नाद्रि येत यद्यर्थलुप्तं भवति

In all cases, if an object placed to the accompaniment of a formula falls down, one should restore it to its proper place with the verse, “The divine knowledge is the stability of mind, of speech, of sacrifice, of the oblations, of clarified butter. Compensating the rites which may be in excess or may be wanting, the sacrificer goes on furnishing the parts of sacrifice. May the Svāhā-utterance reach the gods.”¹ He should offer a spoonful with the same verse. Or he should restore after having made the offering. Having made the offering he should attend to the subsequent rite. He should act similarly in other cases also. If any rite is trespassed, one may ignore it provided its purpose is over.

सर्वत्राश्रावितप्रत्याश्रावितवषट्काराणामत्युक्तानुक्तहीनेष्वाश्रावितमत्याश्रावितमित्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

सर्वत्राश्रावितप्रत्याश्रावितवषट्काराणामत्युक्तानुक्तहीनेष्वाश्रावितमत्याश्रावितमित्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

In all cases if the calling out, the response or the Vaṣaṭ-utterance is repeated or missed or is defective, one should offer a spoonful with the verse, “Compensating the announcing, over-announcing, repetition of Vaṣaṭ-utteance, absence of Vaṣaṭ-utterance….”¹

सर्वत्र देवोच्चारणेषु भागिनीं देवतामनुच्चारयित्वा योन्यामुच्चारयेद्यद्वो देवा अतिपादयानीत्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

सर्वत्र देवोच्चारणेषु भागिनीं देवतामनुच्चारयित्वा योन्यामुच्चारयेद्यद्वो देवा अतिपादयानीत्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

In all instances of pronunciation of the divinity if one pronounces the name of the divinity other than the correct one, one should offer a spoonful with the verse, “O Maruts, the excess in volving the offence towards gods which I have perpetrated with regard to you through speech, which seeks to harm us who are poor, do you place it away from us.”¹

सर्वत्र देवतावाहनेषु भागिनीं देवतामनावाहयित्वा योन्यामावाहयेदेतयैव स्रुवाहुतिं जुहुयाद्यत्र स्मरेत्तदुपोत्थायैनां मनसावाहयेदथातिरिक्तामाज्येन यथोढां यजेत

सर्वत्र देवतावाहनेषु भागिनीं देवतामनावाहयित्वा योन्यामावाहयेदेतयैव स्रुवाहुतिं जुहुयाद्यत्र स्मरेत्तदुपोत्थायैनां मनसावाहयेदथातिरिक्तामाज्येन यथोढां यजेत

In all instances of invocations of divinities if one invokes a divinity other than the correct one, one should offer a spoonful with this very verse. At the moment when he recollects the correct divinity, he should stand up and mentally invoke it, and make an offering of clarified butter to the divinity which he had wrongly invoked.

सर्वत्र प्रणीतानां प्रणीयमानानां प्रणीतानां वा यदि विप्रुषो विपतेयुः स्रवेद्वा चमस आपो हि ष्ठा मयोभुव इति तिसृभिरद्भिः पूरयित्वा ततं म आपस्तदु तायते पुनरित्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

सर्वत्र प्रणीतानां प्रणीयमानानां प्रणीतानां वा यदि विप्रुषो विपतेयुः स्रवेद्वा चमस आपो हि ष्ठा मयोभुव इति तिसृभिरद्भिः पूरयित्वा ततं म आपस्तदु तायते पुनरित्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

If while the Praṇītā-waters are carried forth or are being carried forth drops are scattered, or the goblet oozes out, one should fill it in with the three verses, “You waters are healing; lead us to strength to see great joy. The most auspicious essence that is yours, provide us with it here like eager mothers. -To him may we come with satisfaction to whose dwelling you quicken us O waters, and propagate us.” He should then offer a spoonful with the verse, “My deed is performed; it is being continued further. The favourable prayer is being recited for praise. This is an ocean having all remedies. O Ṛbhus, do you be gratified with the oblation offered to the accompaniment of the Svāhā-utterance.”¹

सर्वत्र वितते यज्ञकर्मणि यदि सूर्यो नाविर्भवत्यन्यत्रादेशादुद्वयं तमसस्पर्युदु त्यं चित्रमित्येताभिः स्रुवाहुतीर्जुहुयाद्यदि सूर्याचन्द्र मसोर्ग्रहणं विद्यत एतदेवाथ यति यजमानस्यर्त्विजां वा स्वप्ने रेतोविसर्गः स्यादिमं मे वरुण तत्त्वा यामीत्येताभ्याँस्रुवाहुती जुहुयात्

सर्वत्र वितते यज्ञकर्मणि यदि सूर्यो नाविर्भवत्यन्यत्रादेशादुद्वयं तमसस्पर्युदु त्यं चित्रमित्येताभिः स्रुवाहुतीर्जुहुयाद्यदि सूर्याचन्द्र मसोर्ग्रहणं विद्यत एतदेवाथ यति यजमानस्यर्त्विजां वा स्वप्ने रेतोविसर्गः स्यादिमं मे वरुण तत्त्वा यामीत्येताभ्याँस्रुवाहुती जुहुयात्

In all cases when the sun does not become visible while a sacrificial rite is going on, unless otherwise specified, one should offer spoonfuls with the verses, “We have gone above darkness, beholding the highest light, god Sūrya among the gods, the highest light. The rays bear upwards god Sūrya, the lord of wealth so that every thing may be visible. -The bright face of the gods has arisen, the eye of Mitra, Varuṇa and Agni. The sun, the soul of the moving and the standing has filled in the heaven and the earth and the midregion.”¹ If there is an eclipse of the moon or the sun, the same (expiation should be observed). If the sacrificer or the priests emit semen virile while being asleep, one should offer spoonfuls with the verses, “Do thou, O Varuṇa, harken my invocation; do favour to me today. Seeking thy favour, I implore thee.-Praying to thee with the divine song, I come to thee. The sacrificer seeks that (favour of thine) through oblations. Without getting angry, O Varuṇa, do thou know of this (divine song).”

सर्वत्र हविर्देवतायाज्यापुरोऽनुवाक्याहुतीनाँहुताहुतभ्रेषेष्वन्तरिते विपर्यासे च त्वं नो अग्ने स त्वं नो अग्न इत्येताभ्याँस्रुवाहुती जुहुयात्

सर्वत्र हविर्देवतायाज्यापुरोऽनुवाक्याहुतीनाँहुताहुतभ्रेषेष्वन्तरिते विपर्यासे च त्वं नो अग्ने स त्वं नो अग्न इत्येताभ्याँस्रुवाहुती जुहुयात्

In all cases if there occurs offering, or non-offering or failure, intervention or inveR̥ṣion in respect of oblation, puronuvākyä or yājyä and offerings, one should offer two spoonfuls with the verses, “Do thou, O Agni, the wise, pacify the anger of god Varuṇa. The best of sacrificers, the best messenger of gods, the brilliant, do thou remove all evil spirits from us. -Do thou, O Agni, be nearest to us, closest to help, do thou appease Varuṇa at the dawning of the dawn, bestowing wealth on us, do thou through sacrifice for us; show thy mercy; be ready to hear our call.”¹

In all cases if there occurs offering, or non-offering or failure, intervention or inveR̥ṣion in respect of oblation, puronuvākyä or yājyä and offerings, one should offer two spoonfuls with the verses, “Do thou, O Agni, the wise, pacify the anger of god Varuṇa. The best of sacrificers, the best messenger of gods, the brilliant, do thou remove all evil spirits from us. -Do thou, O Agni, be nearest to us, closest to help, do thou appease Varuṇa at the dawning of the dawn, bestowing wealth on us, do thou through sacrifice for us; show thy mercy; be ready to hear our call.”¹

सर्वत्र दर्विकूर्चप्रस्तरपरिधिबर्हिर्विधृतिपवित्रवेदोपवेषेध्मद्र व्यसम्भाराणां छेददाहोपघातेषु नाशे विनाशे वान्यं यथालिङ्गं कृत्वा यथालिङ्गमुपसाद्य त्वमग्ने अयासि प्रजापत इत्येताभ्याँस्रुवाहुती जुहुयात्

सर्वत्र दर्विकूर्चप्रस्तरपरिधिबर्हिर्विधृतिपवित्रवेदोपवेषेध्मद्र व्यसम्भाराणां छेददाहोपघातेषु नाशे विनाशे वान्यं यथालिङ्गं कृत्वा यथालिङ्गमुपसाद्य त्वमग्ने अयासि प्रजापत इत्येताभ्याँस्रुवाहुती जुहुयात्

If in all cases a ladle or bunch of grass, or Prastara or an enclosing stick, or sacrificial grass or separating blade, or strainer or Veda or fire-stirring stick, or faggot or any of the substances is broken or burnt or injured or lost or destructed, one should prepare it suitably, put down suitably and offer two spoonfuls with the verses, “Thou art quick, O Agni; being quick thou art placed in the mind (as a meassanger to gods); being quick, thou carriest the oblation; being quick, grant us medicine. -O Prajāpati, none other than thee has encompassed all beings. May it belong to us for which we make offering to thee. May we be lords of wealth.”¹

सर्वत्र वितते यज्ञकर्मणि १

सर्वत्र वितते यज्ञकर्मणि १

In all cases, while a sacrificial procedure is going on.

यदि पुरा प्रजाजेभ्यो बहिःपरिध्यङ्गारा अभिपर्यावर्तेरन्ब्राह्मणोक्तं प्रायश्चित्तं कृत्वेमं जीवेभ्यः परिधिं दधामीत्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

यदि पुरा प्रजाजेभ्यो बहिःपरिध्यङ्गारा अभिपर्यावर्तेरन्ब्राह्मणोक्तं प्रायश्चित्तं कृत्वेमं जीवेभ्यः परिधिं दधामीत्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

If the embers stroll around outside the enclosing sticks before the offering of the Prayājas, one should offer the expiation prescribed in the Brahmaṇa’ and offer aspoonful with the verse, “I place this fence for the living; let none of them pass away at the half of this age. May they live overa hundred years; let the death be held aside through a mountain, svāhā”²

सर्वत्र वितते यज्ञकर्मणि यदि यज्ञभ्रेष आगच्छेदिष्टेभ्यः स्वाहा वषडनिष्टेभ्यः स्वाहेत्येतैरष्टाभिः स्रुवाहुतीर्जुहुयात्

सर्वत्र वितते यज्ञकर्मणि यदि यज्ञभ्रेष आगच्छेदिष्टेभ्यः स्वाहा वषडनिष्टेभ्यः स्वाहेत्येतैरष्टाभिः स्रुवाहुतीर्जुहुयात्

In all cases if there is a violation of sacrifice during the sacrificial procedure, one should offer spoonfuls with the eight formulas. “To those whom sacrifice has been-offered, Svāhā; to the divinities to whom offerings have not been made at the Vaṣaṭ-utterance, Svāhā; the remedy for the ill sacrifice, svāhā; to Nirṛti svāhā; to Daurārdhi svāhā; to the divine bodies svāhā; to R̥ddhi svāhā; to Samṛddhi svāhā.”²

सर्वत्र वितते यज्ञकर्मणि यदि जन्यं भयमागच्छेद्यत इन्द्र भयामहे स्वस्तिदा विशस्पतिरित्येताभ्याँस्रुवाहुती जुहुयादभये वा पुनर्यजेत

सर्वत्र वितते यज्ञकर्मणि यदि जन्यं भयमागच्छेद्यत इन्द्र भयामहे स्वस्तिदा विशस्पतिरित्येताभ्याँस्रुवाहुती जुहुयादभये वा पुनर्यजेत

In all cases if a fright relating to the people occurs while a sacrificial rite is going on, one should offer two spoonfuls with the verses, “O Indra, render us fearless of that from which we fear. Do thou become capable of that for our protection. Do thou smite our enemies and foes. -May Indra bestowing welfare, the lord of subjects, the killer of Vṛtra, the controller of enemies, the mighty, bestowing welfare, the dispeller of fear, go ahead of us.”³ One should perform the sacrifice again after the fright is over.

सर्वत्रोपाँशुप्रभृति वाच स्थानानाँ स्वराक्षरपदवृत्तभ्रेषेष्वाभिर्गीर्भिर्यदतो न ऊनमित्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

सर्वत्रोपाँशुप्रभृति वाच स्थानानाँ स्वराक्षरपदवृत्तभ्रेषेष्वाभिर्गीर्भिर्यदतो न ऊनमित्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

In the event of the violation of accent, syllable, word or transformation in the case of modulations of speech beginning with uttering in a low voice, one should offer a spoonful with the verse, “O (Indra) having steeds, being nourished with these praises, do thou swell what is wanting. When thou severely breakest the clouds for the worshippers, we shall be receivers of plenty from thee.”

सर्वत्रानाज्ञातप्रायश्चित्तेष्वनाज्ञातम्पुरुषसम्मित इत्येताभ्याँ स्रुवाहुती जुहुयात्

सर्वत्रानाज्ञातप्रायश्चित्तेष्वनाज्ञातम्पुरुषसम्मित इत्येताभ्याँ स्रुवाहुती जुहुयात्

In all cases of violations for which an expiation is not presented, one should offer spoonfuls with the two verses, “O Agni, do thou bring in order that of the sacrifice which either unknown or known, has been wrongly presented. Thou knowest as to how it should be. As big as a human being is the sacrifice; the sacrifice is as big as a human being; O Agni, do thou bring in order …."³

सर्वत्रेध्माबर्हिषः प्रयाजानूयाजानां पाकत्राकर्मसु यत्पाकत्रा मनसेत्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

सर्वत्रेध्माबर्हिषः प्रयाजानूयाजानां पाकत्राकर्मसु यत्पाकत्रा मनसेत्येतया स्रुवाहुतिं जुहुयात्

In all cases if there are any blemishes in respect of the sacrificial grass and faggot or the offerings of Prayājas and Anūyājas, one should offer a spoonful with the verse, “What the feeble mortals do not know simply through mind, may Agni the wise Hotṛ, the best of sacrificers, knowing it, carry oblations to the gods regularly.”³

सर्वत्र स्कन्ने भिन्ने छिन्ने भग्ने नष्टे क्षामे विपर्यास उद्दाह ऊनातिरिक्ते वा यन्म आत्मनो मिन्दाभूत्पुनरग्निश्चक्षुरदादित्येताभ्याँ स्रुवाहुती जुहुयात्सर्वेष्वग्न्युपघातेषु पुनस्त्वादित्या रुद्रा वसवः समिन्धतामित्येतया समिधमादध्यादेतयैव स्रुवाहुतिं जुहुयात्सर्वेषु यज्ञक्रतुषु पत्नीः संयाज्य प्राङेत्य ध्रुवामाप्याय्य ध्रुवातः सर्वप्रायश्चित्तानि जुहोति ब्रह्म प्रतिष्ठा मनस इत्येतेनानुवाकेन प्रत्यृचम्

सर्वत्र स्कन्ने भिन्ने छिन्ने भग्ने नष्टे क्षामे विपर्यास उद्दाह ऊनातिरिक्ते वा यन्म आत्मनो मिन्दाभूत्पुनरग्निश्चक्षुरदादित्येताभ्याँ स्रुवाहुती जुहुयात्सर्वेष्वग्न्युपघातेषु पुनस्त्वादित्या रुद्रा वसवः समिन्धतामित्येतया समिधमादध्यादेतयैव स्रुवाहुतिं जुहुयात्सर्वेषु यज्ञक्रतुषु पत्नीः संयाज्य प्राङेत्य ध्रुवामाप्याय्य ध्रुवातः सर्वप्रायश्चित्तानि जुहोति ब्रह्म प्रतिष्ठा मनस इत्येतेनानुवाकेन प्रत्यृचम्

In all cases if a sacrificial object has fallen down or is split or is broken or is shattered or is lost or is scorched or is inverted or flows out or becomes either deficient or superfluous, one should offer spoonfuls with the two verses, “Whatever fault has been mine, Agni has put it right, all-knower, he who belongs to all men. Agni has given back the eye-sight; Indra and Bṛhaspati have given it back. Do you two O Aśvins, restore my eyesight within the eyes."⁴

In all damages to the sacred fires one should put a fire-stick on the fire with the verse, “Owealth-bringing Agni, may the Vasus, Rudras and Ādityas reinstall thee; may the priests reinstall thee with offerings. Do thou nourish thy bodies with clarified butter; may the desires of the sacrificer be fulfilled.”⁵ He should also offer a spoonful with this verse.

In all sacrifices after having made the Patnīsamyāja offerings, having gone to the east, and having swollen the Dhruva, one should offer the Sarvaprāyaścitta offerings (with clarified butter from the Dhruvā) with the verses from the Anuvāka beginning with the verse, “The divine knowledge is the stability of mind….”⁶

अथ वै भवति

अथ वै भवति

It is indeed said,

समिष्टयजूँषि जुहोति यज्ञस्य समिष्ट्यै

समिष्टयजूँषि जुहोति यज्ञस्य समिष्ट्यै

“He offers the Samiṣṭayajus offerings for the total offerings of the sacrifice.

यद्वै यज्ञस्य क्रूरं यद्विलिष्टं यदत्येति यन्नात्येति यदतिकरोति यन्नापिकरोति तदेव तैः प्रीणातीति ब्राह्मणम्

यद्वै यज्ञस्य क्रूरं यद्विलिष्टं यदत्येति यन्नात्येति यदतिकरोति यन्नापिकरोति तदेव तैः प्रीणातीति ब्राह्मणम्

By means of them one compensates for whatever might have been ferocious in the sacrifice, whatever disjoined, whatever might have transgressed the normal procedure, whatever might not have sufficed for the needs of the procedure, whatever might have been overdone and whatever might not have been properly done."⁷

एतान्येव ब्राह्मणविधिविहितान्याप्यायनानि मन्त्रवन्ति भवन्तीति बौधायनो मन्त्रगणाम्नातानि नैमित्तिकानीति शालीकिः २

एतान्येव ब्राह्मणविधिविहितान्याप्यायनानि मन्त्रवन्ति भवन्तीति बौधायनो मन्त्रगणाम्नातानि नैमित्तिकानीति शालीकिः २

All these swellings (i.e. the offerings made with the clarified butter from the Dhruva ladle) for the expiation prescribed in the Brāhmaṇa should be offered as a normal procedure and should be accompanied by groups of mantras.⁸ So says Baudhāyana. (The expiations) indicated by the groups of mantras should be offered only in the event of the relevant incidence. So says Śālīki.

अथ कपालकरणे रथचक्रचित्याकृत्यश्वशफमात्रँस्थानं कल्पितं भवति

अथ कपालकरणे रथचक्रचित्याकृत्यश्वशफमात्रँस्थानं कल्पितं भवति

In respect of the arrangement of the potsherds the spot located is like the Rathacakraciti and as spacious as the hoof of a horse.

सङ्कल्पोऽधिकारः कपालवृद्धिः कपालह्रासो वा कपालानामनभिप्रथने व्याहृतीभिराहवनीये स्रुवाहुतीर्जुहुयाद्भूर्भुवः सुवरित्येतावदेव नानाप्रथने चातिप्रथने चाथ हविषामशृतद्र वदाहोत्सेकनिस्रावे प्रायश्चित्तिरशृते रुद्रा य स्वाहेत्याहवनीये स्रुवाहुतिं जुहुयाद्द्रवे वायवे विदग्धे निरृत्यै

सङ्कल्पोऽधिकारः कपालवृद्धिः कपालह्रासो वा कपालानामनभिप्रथने व्याहृतीभिराहवनीये स्रुवाहुतीर्जुहुयाद्भूर्भुवः सुवरित्येतावदेव नानाप्रथने चातिप्रथने चाथ हविषामशृतद्र वदाहोत्सेकनिस्रावे प्रायश्चित्तिरशृते रुद्रा य स्वाहेत्याहवनीये स्रुवाहुतिं जुहुयाद्द्रवे वायवे विदग्धे निरृत्यै

The consideration whether expansion or reduction of measurement of the potsherds is to be adopted, depends upon the determination (to perform the specific sacrifice).⁹ If the potsherds are not fully covered (by the cake), one should offer spoonfuls on the Āhavanīya with the Vyāhr̥tis bhūḥ bhuvaḥ and suvaḥ. The same expiation (is to be observed) if the cake is irregularly spread or overspread. Now the expiation in respect of the non- baking, fluid, burning, overflow or flowing out of the oblations. If not baked, one should offer a spoonful on the Āhavanīya with “To Rudra svāhā.” If it became fluid “To Vāyu;” if burnt out. “To Nirṛti;"

यदि दग्धँस्याद्यत्तत्र शृतँस्यात्तेन प्रचरेदथ यदि सर्वमेव दग्धँ स्यादपोऽभ्यवहृत्य मिन्दाहुती जुहुयादथान्यं निर्वपेदाज्येन वा प्रचरेत्

यदि दग्धँस्याद्यत्तत्र शृतँस्यात्तेन प्रचरेदथ यदि सर्वमेव दग्धँ स्यादपोऽभ्यवहृत्य मिन्दाहुती जुहुयादथान्यं निर्वपेदाज्येन वा प्रचरेत्

if partly burnt, one should offer that portion which is baked. If it is totally burnt, one should dispose into water and offer two Mindāhutis.¹⁰ One should pour out paddy for another oblation or offer clarified butter.

सैव ततः प्रायश्चित्तिर्यस्यैयस्यै दिश्युत्सिच्येत तस्यैतस्यै देवतायै स्रुवाहुतिं जुहुयाद्यदि प्रागग्नये यदि दक्षिणतो यमाय यदि पश्चाद्वरुणाय यद्युत्तरतः सोमायाथ यदि सर्वत एवोत्सिच्येतैताभ्यः सर्वाभ्यो देवताभ्यः स्रुवाहुतीर्जुहुयात्

सैव ततः प्रायश्चित्तिर्यस्यैयस्यै दिश्युत्सिच्येत तस्यैतस्यै देवतायै स्रुवाहुतिं जुहुयाद्यदि प्रागग्नये यदि दक्षिणतो यमाय यदि पश्चाद्वरुणाय यद्युत्तरतः सोमायाथ यदि सर्वत एवोत्सिच्येतैताभ्यः सर्वाभ्यो देवताभ्यः स्रुवाहुतीर्जुहुयात्

This is the expiation therefor. One should make an offering to each of the divinities governing the respective direction towards which the oblation would have overflown. If towards the east, “to Agni;” if towards the south, “to Yama;” if towards the west, “to Varuṇa;” if towards the north, “to Soma.” If it has overflown towards all quarters, one should make offerings to all these divinities.

तमाज्येनाप्यायनीभ्यामाप्याययत्याप्यायस्व सं त इत्यथ हविषामुद्वासनकाले पतनफालनखण्डनोद्वर्तनसँसर्पणविपरीतव्यवायकरणेषु व्याहृतीभिराहवनीये स्रुवाहुतीर्जुहुयाद्भूर्भुवः सुवरित्यथान्तरेण वेद्युत्करावुदङ्ङुपनिष्क्रम्या तमितोरुदङ्ङुपनिःसृप्य व्याहृतीरुक्त्वा व्याहृतीभिरेव प्रतिपद्यते ३

तमाज्येनाप्यायनीभ्यामाप्याययत्याप्यायस्व सं त इत्यथ हविषामुद्वासनकाले पतनफालनखण्डनोद्वर्तनसँसर्पणविपरीतव्यवायकरणेषु व्याहृतीभिराहवनीये स्रुवाहुतीर्जुहुयाद्भूर्भुवः सुवरित्यथान्तरेण वेद्युत्करावुदङ्ङुपनिष्क्रम्या तमितोरुदङ्ङुपनिःसृप्य व्याहृतीरुक्त्वा व्याहृतीभिरेव प्रतिपद्यते ३

He swells the oblation with the two verses related to swelling, namely, “O Soma, do thou swell, let thy strength be gathered from all sides; do thou be the cause for the gathering of strength. O Soma, let the milks the food-grains, the strength-giving substances join thee the smiter of enemies. O Soma, being swollen for immortality, do thou procure the best heavenly foods.”¹¹ If while being taken down from over the fire, the oblations fall down or crack or break into pieces or turn round or are displaced or are placed in an inverted position, one should offer spoonfuls on the Āhavanīya with bhūḥ bhuvaḥ and suvaḥ. He should then pass out towards the north between the altar and the rubish-heap, go further towards the north, hold his breath as long as he can, recite the Vyāhr̥tis, and return again with the Vyāhr̥tis.

व्याहृतयस्तु चतुष्पादा नवाँशाश्च षडक्षराः ।

व्याहृतयस्तु चतुष्पादा नवाँशाश्च षडक्षराः ।

The Vyāhr̥tis have four feet, nine components and six syllables;

चतुर्णामपि वेदानामादिमध्यावसानिकाः ॥

चतुर्णामपि वेदानामादिमध्यावसानिकाः ॥

they occur at the beginning, in the middle and at the end of all the four Vedas.

मन्त्रोनं वातिरिक्तं वा दुरिष्टं वापि यद्भवेत्।

मन्त्रोनं वातिरिक्तं वा दुरिष्टं वापि यद्भवेत्।

Whatever is deficient or superfluous in a mantra or what is wrongly offered

व्यपोहयन्ति पाप्मानं तस्माद्व्याहृतयः स्मृता इति ॥

व्यपोहयन्ति पाप्मानं तस्माद्व्याहृतयः स्मृता इति ॥

they (the Vyāhr̥tis) drive away the blemish. Therefore they are known as Vyāhr̥tis.

यद्यृक्तो यज्ञभ्रेष आगच्छेद्भूरिति गार्हपत्ये जुहुयाद्यदि यजुष्टो भुव इत्यन्वाहार्यपचने

यद्यृक्तो यज्ञभ्रेष आगच्छेद्भूरिति गार्हपत्ये जुहुयाद्यदि यजुष्टो भुव इत्यन्वाहार्यपचने

If the sacrifice is violated through the R̥k, one should make an offering with bhuḥ on the Gārhapatya; if through Yajus, with bhuvaḥ on the Anvāhāryapacana;

यदि सामतः सुवरित्याहवनीये

यदि सामतः सुवरित्याहवनीये

if through Sāman, with suvaḥ on the Āhavanīya;

यदि सर्वतः सर्वा जुहुयाद्

यदि सर्वतः सर्वा जुहुयाद्

if through all the three, with all the three.

उद्धृते तु पुरोडाशे वेपिते स्यन्दिते तथा ।

उद्धृते तु पुरोडाशे वेपिते स्यन्दिते तथा ।

If the oblation is pulled up or wavers or spills out or

भिन्ने सँसर्पणे चापि प्रायश्चित्तं कथं भवेदिति ॥

भिन्ने सँसर्पणे चापि प्रायश्चित्तं कथं भवेदिति ॥

breaks or rolls down, what should be the expiation?

विज्ञायते

विज्ञायते

It is said,

उद्धृते तु कुलँहन्याद्वेपिते नश्यति प्रजा ।

उद्धृते तु कुलँहन्याद्वेपिते नश्यति प्रजा ।

if pulled up, it would injure the family; if wavers, the progeny will be ruined;

भिन्ने सँसर्पणे चापि यजमानः प्रमीयत इति ॥

भिन्ने सँसर्पणे चापि यजमानः प्रमीयत इति ॥

if it breaks into pieces or rolls down, the sacrificer will die.

अथ पतनफालनखण्डनोद्वतनसँसर्पणेषु प्रसिद्धमुद्वास्य बर्हिषदं कृत्वा प्रभूतेन सर्पिषावसिच्याभिमन्त्रयते किमुत्पतसि किमुत्प्रोष्ठाः शान्तः शान्तेरिहागहि ।

अथ पतनफालनखण्डनोद्वतनसँसर्पणेषु प्रसिद्धमुद्वास्य बर्हिषदं कृत्वा प्रभूतेन सर्पिषावसिच्याभिमन्त्रयते किमुत्पतसि किमुत्प्रोष्ठाः शान्तः शान्तेरिहागहि ।

If the oblation falls down or cracks or breaks into pieces or turns round or is displaced, one should take it down in the formal manner, keep it on the sacrificial grass, pour ample clarified butter over it and recite over it the verse, “Why dost thou leap up? Why didst thou rise up? Pacified, do thou come up here for the sake of peace.

अघोरो यज्ञियो भूत्वासीद सदनँस्वमासीद सदनँस्वमिति

अघोरो यज्ञियो भूत्वासीद सदनँस्वमासीद सदनँस्वमिति

Do thou become kind and worthy of sacrifice and sit in thine own place; sit in thine own place.”¹²

ब्रह्मणे वरं दत्त्वान्तर्वेद्यासादयेत्

ब्रह्मणे वरं दत्त्वान्तर्वेद्यासादयेत्

Having given a boon to the Brahman, he should place it within the altar.

तस्याँसँस्थितायाँसुरभिमतीं निर्वपेत्

तस्याँसँस्थितायाँसुरभिमतीं निर्वपेत्

After the Iṣṭi is concluded, one should perform the Surabhimati Iṣṭi.¹³

तस्याँसँस्थितायां तन्तुमतीं निर्वपेदायुष्मत्यस्तु कर्तव्या उत्तराश्छन्दसः क्रियाः ।

तस्याँसँस्थितायां तन्तुमतीं निर्वपेदायुष्मत्यस्तु कर्तव्या उत्तराश्छन्दसः क्रियाः ।

After that Iṣṭi is concluded, one should perform the Tantumatī Iṣṭi.¹⁴ One should further perform the Iṣṭis prescribed for the attainment of long life which are prescribed in the scripture.

हविर्भ्रेषविधिस्त्वेष विहितस्तत्त्वदर्शिभिरिति ॥

हविर्भ्रेषविधिस्त्वेष विहितस्तत्त्वदर्शिभिरिति ॥

This is the expiation prescribed for the violation of sacrifice by the exponents.

स्कन्ने ग्रहणनिर्वापे द्र व्याणां चानुमन्त्रणे ।

स्कन्ने ग्रहणनिर्वापे द्र व्याणां चानुमन्त्रणे ।

यस्मिन्काले विजानीयात्तत्कुर्यात्कर्मसँस्तरे ॥

यस्मिन्काले विजानीयात्तत्कुर्यात्कर्मसँस्तरे ॥

One should perform the expiation when one becomes aware of the fault, even in the course of the procedure, of the oblation-material dropping down, or taking or pouring out or reciting a formula over the substance.

प्रणवो व्याहृतयश्चैव यज्ञ एष परोऽवरः ।

प्रणवो व्याहृतयश्चैव यज्ञ एष परोऽवरः ।

The utterance of Praṇava and the Vyāhr̥tis is indeed the sacrifice -big or small.

तस्माद्यज्ञस्य यत्स्कन्नम्विपरीतं च यद्भवेत्।

तस्माद्यज्ञस्य यत्स्कन्नम्विपरीतं च यद्भवेत्।

Therefore whatever of the sacrifice is dropped down or otherwise disturbed

तत्सर्वं व्याहृतीभिः कुर्यादन्यत्र च वषट्कृतात्॥

तत्सर्वं व्याहृतीभिः कुर्यादन्यत्र च वषट्कृतात्॥

-all that except the Vaṣaṭ-utterance one should compensate with the Vyāhr̥tis.

अजानद्भिः कृतं यच्च त्वरमाणैश्च यत्कृतम्।

अजानद्भिः कृतं यच्च त्वरमाणैश्च यत्कृतम्।

Whatever might have been done unaware or in haste,

व्याहृतीनां प्रयोगेण यत्कृतं कृतमेव ततिति ।

व्याहृतीनां प्रयोगेण यत्कृतं कृतमेव ततिति ।

is deemed to have been done correctly through the utterance of the Vyāhr̥tis.

कपालानां प्रमाणानि ब्रूयादाध्वर्यवे विधौ ।

कपालानां प्रमाणानि ब्रूयादाध्वर्यवे विधौ ।

In the Adhvaryu’s functioning one should understand the measurements of potsherds

समानि चतुरश्राणि द्व्यङ्गुलानि समन्ततः ॥

समानि चतुरश्राणि द्व्यङ्गुलानि समन्ततः ॥

-they should be of equal size, square and measuring two angulas on all sides.

हविर्विकाराणां प्रमाणेन समविषमाणि वर्धयन्तीति बौधायनः ४

हविर्विकाराणां प्रमाणेन समविषमाणि वर्धयन्तीति बौधायनः ४

The measurements are to be modified in accordance with the variations of the oblations. So says Baudhāyana.

अथारणिगतानामात्मगतानामजस्राणामन्वाहितानाँसवनगतानां चाग्नीनामुद्वातानां प्रायश्चित्तिररणिगतं मथित्वा विहारं कल्पयित्वा गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वाहवनीये सन्तनीं जुहोति मनो ज्योतिर्जुषतामाज्यम्विच्छिन्नं यज्ञँसमिमं दधातु ।

अथारणिगतानामात्मगतानामजस्राणामन्वाहितानाँसवनगतानां चाग्नीनामुद्वातानां प्रायश्चित्तिररणिगतं मथित्वा विहारं कल्पयित्वा गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वाहवनीये सन्तनीं जुहोति मनो ज्योतिर्जुषतामाज्यम्विच्छिन्नं यज्ञँसमिमं दधातु ।

Now the expiation in respect of the fires which become extinguished while being consigned into the kindling woods, or within oneself, or when they are ceaselessly maintained or when fuel has been formally added to them or during the procedure of Soma-pressing. If the fire becomes extinguished while being con- signed into the kindling woods, one should churn it, spread it, melt clarified butter over the Gārhapatya, purify it, take four spoonfuls into the ladle, and offer on the Āhavanīya the Saṁtanī-offering with the verse, “May the mind rejoice in the light, the clarified butter; may it unite this scattered sacrifice.

या इष्टा उषसो निम्रुचश्च ताः सन्दधामि हविषा घृतेन स्वाहेत्येतत्प्रायश्चित्तमनुगतेऽहुतेऽभ्युदितेऽभिनिम्रुक्ते चैतत्परिवित्तस्यैतत्परिविन्नस्यैतत्परिविविदानस्यैतत्सोमवामिने सोमातिपविताय भक्षान्तरितस्यैतद्भक्षरहितस्यैतत्परीष्टस्यैतत्परियष्टुरेतदेव यस्य पुरुषो रथोऽश्वो गौर्महिषो वराहोऽहिर्मृगः श्वा वान्यद्वा श्वापदमन्तराग्नीन्गच्छेदेतदेव यस्याग्नेरेकदेशमपहरेयुरेतदेव सर्वास्वेवाग्निहोत्रस्यार्तिषु मनस्वत्या प्रायश्चित्तिः क्रियत इष्ट्वा वसीयान्भवतीति ब्राह्मणम् ५

या इष्टा उषसो निम्रुचश्च ताः सन्दधामि हविषा घृतेन स्वाहेत्येतत्प्रायश्चित्तमनुगतेऽहुतेऽभ्युदितेऽभिनिम्रुक्ते चैतत्परिवित्तस्यैतत्परिविन्नस्यैतत्परिविविदानस्यैतत्सोमवामिने सोमातिपविताय भक्षान्तरितस्यैतद्भक्षरहितस्यैतत्परीष्टस्यैतत्परियष्टुरेतदेव यस्य पुरुषो रथोऽश्वो गौर्महिषो वराहोऽहिर्मृगः श्वा वान्यद्वा श्वापदमन्तराग्नीन्गच्छेदेतदेव यस्याग्नेरेकदेशमपहरेयुरेतदेव सर्वास्वेवाग्निहोत्रस्यार्तिषु मनस्वत्या प्रायश्चित्तिः क्रियत इष्ट्वा वसीयान्भवतीति ब्राह्मणम् ५

I join with the oblation- the clarified butter the offerings (formerly) made in the mornings and the evenings (to those not offered) svāhā.”¹⁵ This expiation is applicable when the fire becomes extinguished while the sun rises or sets without (the Agnihotra) being offered. This is prescribed for one whose younger brother has married before him; for one whose younger brother has set up the fires before him. This is prescribed for the younger brother who marries or sets up the sacred fires before his elder brother. This is prescribed for the sacrificer who has vomitted Soma; who has purged Soma; whose partaking of Soma is passed over; who is deprived of partaking. This is for one whose brother has performed a sacrifice before the elder one; this is for the younger brother who has performed a sacrifice before his elder brother. This is for one in whose case a man or a chariot or a horse or an ox or a buffalo or a boar or a serpent or a deer or a dog or any quadruped would pass between the fires. This is for one whose fire is carried away in part. In all deficiencies of the Agnihotra-offering this is the expiation, namely, the offering with the manasvatī verse. By performing an Iṣṭi (void of any deficiency), one becomes more wealthy. So says the Brāhmaṇa.

अथ दर्शपूर्णमासयोश्चत्वार ऋत्विजस्

अथ दर्शपूर्णमासयोश्चत्वार ऋत्विजस्

For the Full-moon and the New-moon sacrifices there are four priests.

तेषामेकस्मिन्नविद्यमाने त्रयः प्रचरेयुर्द्वौ वाथ यद्येक एव स्यात्पुरा प्रयाजेभ्य आज्यस्थाल्याः स्रुवेणोपघातमेकाध्वर्यवप्रायश्चित्तानि जुहोति जुष्टो वाचो भूयासं जुष्टो वाचस्पतये देवि वाक् ।

तेषामेकस्मिन्नविद्यमाने त्रयः प्रचरेयुर्द्वौ वाथ यद्येक एव स्यात्पुरा प्रयाजेभ्य आज्यस्थाल्याः स्रुवेणोपघातमेकाध्वर्यवप्रायश्चित्तानि जुहोति जुष्टो वाचो भूयासं जुष्टो वाचस्पतये देवि वाक् ।

If one of them is absent, the remaining three should function; or two. If there is only one, before the Prayāja-offerings, one should offer, by dipping the spoon each time in the vessel of clarified butter, the Ekadhvaryava Prayaścitta offerings respectively with the verses, “May I be agreeable to speech; agreeable to the lord of speech;

यद्वाचो मधुमत्तस्मिन्मा धाः सरस्वत्यै स्वाहा ॥

यद्वाचो मधुमत्तस्मिन्मा धाः सरस्वत्यै स्वाहा ॥

O divine speech, transfer me to what is sweet of speech, to Saraswati svāhā.”¹⁶

इमामेवाश्विना यज्ञस्य यद्वाचो यद्दुरिष्टम्।

इमामेवाश्विना यज्ञस्य यद्वाचो यद्दुरिष्टम्।

-“May the Aśvins join through remedy (the ill) of speech

तदश्विनौ भेषजेन सन्दधाताँस्वाहा ॥

तदश्विनौ भेषजेन सन्दधाताँस्वाहा ॥

and the ill of offering svāhā.”¹⁷

त्रातारमिन्द्र मवितारमिन्द्रं हवेहवे सुहवँशूरमिन्द्र म्।

त्रातारमिन्द्र मवितारमिन्द्रं हवेहवे सुहवँशूरमिन्द्र म्।

“I invoke Indra the guardian, protector, easily invokable on all occasions,

हुवे नु शक्रं पुरुहूतमिन्द्रं स्वस्ति नो मघवा धात्विन्द्र ःस्वाहा ।

हुवे नु शक्रं पुरुहूतमिन्द्रं स्वस्ति नो मघवा धात्विन्द्र ःस्वाहा ।

brave, powerful and often invoked. May bountiful Indra grant me welfare, svāhā.”¹⁸

यन्मे मनसश्छिद्रं यद्वाचो यच्च मे हृदः ।

देवास्तच्छमयन्तु सवँर्सोमो बृहस्पतिश्च स्वाहा ॥

यन्मे मनसश्छिद्रं यद्वाचो यच्च मे हृदः ।

देवास्तच्छमयन्तु सवँर्सोमो बृहस्पतिश्च स्वाहा ॥

—“May gods, Soma and Bṛhaspati remove all blemish which rests in my mind, my speech, my heart, svāhā.”¹⁹

यद्विद्वाँसो यदविद्वाँसो मुग्धाः कुर्वन्त्यृत्विजः ।

अग्निर्मा तस्मादेनसः श्रद्धा देवी च मुञ्चताँस्वाहा ॥

यद्विद्वाँसो यदविद्वाँसो मुग्धाः कुर्वन्त्यृत्विजः ।

अग्निर्मा तस्मादेनसः श्रद्धा देवी च मुञ्चताँस्वाहा ॥

-“May Agni and goddess Śraddha release me from the evil which the bewildered priests do knowingly or unknowingly, svāhā.”²⁰

यदन्तरिक्षं पृथिवीमुत द्यां यन्मातरं पितरं वा जिहिँसिम ।

अग्निर्मा तस्मादेनसो गार्हपत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु मामनेहसँस्वाहा ॥

यदन्तरिक्षं पृथिवीमुत द्यां यन्मातरं पितरं वा जिहिँसिम ।

अग्निर्मा तस्मादेनसो गार्हपत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानि चकृम करोतु मामनेहसँस्वाहा ॥

“Whatever harm we have done to the midregion, to the earth, to the heaven, to mother and father, may Agni, the lord of the house release me from that sin; may he render me blameless in respect of all the evils which we have committed.”²¹

ब्रह्मत्वे हौत्र आध्वर्यव आग्नीध्रे याजमाने चैक एव यज्ञे यत्पर्याणि तन्मे देवा रक्षन्ताम्प्राणान्मे मा हिँसिषुः स्वाहा ॥

ब्रह्मत्वे हौत्र आध्वर्यव आग्नीध्रे याजमाने चैक एव यज्ञे यत्पर्याणि तन्मे देवा रक्षन्ताम्प्राणान्मे मा हिँसिषुः स्वाहा ॥

“May the gods favour what I have carried out in one and the same sacrifice in respect of the Brahmatva, Hautra, Ādhvaryava and Yājamāna. May they not injure my vital breaths svāhā.”²²

अहं ब्रह्माहँहोताहमध्वर्युरहमग्नीध्रोऽहं यजमान एक एव यज्ञे पर्याणि तन्मे देवा रक्षन्ताम्प्राणान्मे मा हिँसिषुः स्वाहेत्येकाध्वर्यवप्रायश्चित्तानि हुत्वानतर्वेद्यासीनः सर्वा देवता यजतीति विज्ञायते

अहं ब्रह्माहँहोताहमध्वर्युरहमग्नीध्रोऽहं यजमान एक एव यज्ञे पर्याणि तन्मे देवा रक्षन्ताम्प्राणान्मे मा हिँसिषुः स्वाहेत्येकाध्वर्यवप्रायश्चित्तानि हुत्वानतर्वेद्यासीनः सर्वा देवता यजतीति विज्ञायते

“In one and the same sacrifice I am functioning as the Brahman, the Hotṛ, the Adhvaryu, the Āgnīdhra and the sacrificer. May the gods favour it; may they not injure my vital breaths, svāhā.”²² Having offered these Ekädhvaryava expiations one should sit down within the altar and offer oblations to the relevant divinities. So is it said.

अतिक्रान्तेषु होमेषु पर्वस्वाग्रयणेषु च ।

अरण्योर्ध्रियमाणेषु कथं तन्त्रं न लुप्यते ॥

अतिक्रान्तेषु होमेषु पर्वस्वाग्रयणेषु च ।

अरण्योर्ध्रियमाणेषु कथं तन्त्रं न लुप्यते ॥

How is it that the observance of the ritualistic vow does not become disturbed when, while the fires are consigned into the kindling woods, the Agnihotra-offerings are passed over on the Parvan-days and on the days of the Agrāyaṇeșṭi?

शुचिश्च पावमानी च तन्तुमानथ पाथिकृत्।

एता इष्टयः प्रयोक्तव्यास्ततस्तन्त्रं न लुप्यते ॥

शुचिश्च पावमानी च तन्तुमानथ पाथिकृत्।

एता इष्टयः प्रयोक्तव्यास्ततस्तन्त्रं न लुप्यते ॥

One should perform these Iṣṭis-offerings of cakes on eight potsherds to Suci Agni, Pavamana Agni, Tantumant Agni and Pathikṛt Agni.

शुचिः शोधयते पापं तन्तुस्तन्तं न लोपयेत्।

शुचिः शोधयते पापं तन्तुस्तन्तं न लोपयेत्।

Thereby the observance of the ritualisitic vow does not become disturbed.

पथिकृत्पन्थानमारोहेत्पावमानी तु पावयेदिति नु बौधायनस्य कल्पो दर्शे व्यतीते पाथिकृती कार्या पौर्णमासे व्यतीते वैश्वानरी कार्योभये व्यतीत उभे कार्ये बहुषु व्यतीतेष्वन्वारम्भणीया स्यादिति शालीकिः ६

पथिकृत्पन्थानमारोहेत्पावमानी तु पावयेदिति नु बौधायनस्य कल्पो दर्शे व्यतीते पाथिकृती कार्या पौर्णमासे व्यतीते वैश्वानरी कार्योभये व्यतीत उभे कार्ये बहुषु व्यतीतेष्वन्वारम्भणीया स्यादिति शालीकिः ६

Baudhāyana’s view is that the performance of the Iṣṭi to Pathikṛt Agni would keep him on the track, and the one to Pavamana Agni would purify him. Śālīki’s view is: if the new-moon day has passed over (without Agnihotra-offerings), one should perform the Iṣṭi to Pathikṛt Agni; if the full-moon day is passed over, one should perform an Iṣṭi to Vaiśvānara Agni. If both are passed over, one should perform both; if many new-moon days and full- moon days are passed over, one should perform the Anvārambhaṇīyā Isți.

अथ यद्यरणी जीर्णे स्यातां जन्तुभिर्मन्थनेन वा समाने नवे अन्ये अरणी आहृत्यामावास्यायामुपोष्य श्वो भूते दार्शेनेष्ट्वा तस्मिञ्जीर्णे शकलीकृत्य गार्हपत्ये प्रक्षिप्य प्रज्वाल्य दक्षिणेनोत्तरारणिमादाय सव्येनाधरारणिमुपर्यग्नौ धारयञ्जपत्युद्बुध्यस्वाग्ने प्रविशस्व योनिमन्यां देवयज्यां वोढवे जातवेदः ।

अथ यद्यरणी जीर्णे स्यातां जन्तुभिर्मन्थनेन वा समाने नवे अन्ये अरणी आहृत्यामावास्यायामुपोष्य श्वो भूते दार्शेनेष्ट्वा तस्मिञ्जीर्णे शकलीकृत्य गार्हपत्ये प्रक्षिप्य प्रज्वाल्य दक्षिणेनोत्तरारणिमादाय सव्येनाधरारणिमुपर्यग्नौ धारयञ्जपत्युद्बुध्यस्वाग्ने प्रविशस्व योनिमन्यां देवयज्यां वोढवे जातवेदः ।

If the kindling woods have become worn out through worms or through kindling, one should procure similar other kindlingwoods, observe the Upavasatha on the new-moon day, perform the New-moon sacrifice the next day, break the kindling woods into pieces, put them on the Gärhapatya, enflame them, take up the new upper kindling wood with the right hand, the lower one with the left, hold them over the fire and murmur the verse, “O Jātavedas Agni, do thou be roused, enter into the other womb in order to carry the offerings to gods.

अरण्या अरणिमनुसङ्क्रमस्व जीर्णां तनुमजीर्णया निर्णुदस्वेत्ययं ते योनिरृत्विय इत्यरण्योरग्नीन्समारोह्य मन्थनस्यावृता गार्हपत्यं मथित्वा विहारं कल्पयित्वा गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वाहवनीये सन्तनीं जुहोति मनो ज्योतिर्जुषतामाज्यम्विच्छिन्नं यज्ञँसमिमं दधातु ।

अरण्या अरणिमनुसङ्क्रमस्व जीर्णां तनुमजीर्णया निर्णुदस्वेत्ययं ते योनिरृत्विय इत्यरण्योरग्नीन्समारोह्य मन्थनस्यावृता गार्हपत्यं मथित्वा विहारं कल्पयित्वा गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वाहवनीये सन्तनीं जुहोति मनो ज्योतिर्जुषतामाज्यम्विच्छिन्नं यज्ञँसमिमं दधातु ।

Do thou be transferred from the (old) kindling wood to the (new) kindling wood, and remove the old body with the new one." He should consign the fires into the kindling woods with the verse, “This is thy natural birth-place, O Agni, born from which thou hast shone. Knowing it, do thou rise up and increase our wealth,”²³ churn out Gärhapatya following the procedure of churning, spread out fires, melt clarified butter over the Gārhapatya, purify it, take four spoonfuls into the ladle, and offer on the Āhavanīya the Saṁtanī offering with the verse, “May the mind rejoice in the light….”²⁴

या इष्टा उषसो निम्रुचश्च ताः सन्दधामि हविषा घृतेन स्वाहेत्यथाग्नये तन्तुमते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति

या इष्टा उषसो निम्रुचश्च ताः सन्दधामि हविषा घृतेन स्वाहेत्यथाग्नये तन्तुमते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति

Then he offers a cake on eight potsherds to Tantumant Agni.

शरावं दक्षिणां ददाति

शरावं दक्षिणां ददाति

The sacrificer gives away a potful of paddy as Dakṣiņā.

सा प्रसिद्धेष्टिः सन्तिष्ठते ७

सा प्रसिद्धेष्टिः सन्तिष्ठते ७

The Iṣṭi comes to a close in the prescribed manner.

अथारण्योर्व्यापत्तिं व्याख्यास्यामोऽष्टाभिर्निमित्तैर्विनश्यत्यमेध्यश्वचाण्डालशूद्र वायसपतितरासभरजस्वलाभिश्च सँस्पर्शनेऽरण्योर्विनाशस्

अथारण्योर्व्यापत्तिं व्याख्यास्यामोऽष्टाभिर्निमित्तैर्विनश्यत्यमेध्यश्वचाण्डालशूद्र वायसपतितरासभरजस्वलाभिश्च सँस्पर्शनेऽरण्योर्विनाशस्

Now we shall explain the expiation in connection with the defilement of kindling woods. The kindling woods become defiled on account of eight contingencies. The defilement of kindling woods occurs as a result of the contact with an impure object, a dog, a Cāṇḍāla, a Śūdra, a crow, a sinner, a donkey, or a woman in her menses.

तयोरुत्सृज्य समाने नवे अन्ये अरणी आहृत्याग्निसहमग्न्याधेयमरणिगतं पुनराधेयं नष्टारणी अप्सु निमज्जति भवतं नः समनसवित्यथोत्तरां छित्त्वा भित्त्वा शकलीकृत्य मन्थनसामाथ्यँर्समारोपणसामर्थ्यं मन्थनशेषं वा प्रमन्थनं च कुर्यात्समस्तशल्यवर्जं

तयोरुत्सृज्य समाने नवे अन्ये अरणी आहृत्याग्निसहमग्न्याधेयमरणिगतं पुनराधेयं नष्टारणी अप्सु निमज्जति भवतं नः समनसवित्यथोत्तरां छित्त्वा भित्त्वा शकलीकृत्य मन्थनसामाथ्यँर्समारोपणसामर्थ्यं मन्थनशेषं वा प्रमन्थनं च कुर्यात्समस्तशल्यवर्जं

One should discard such kindling woods, and get prepared similar new ones. If they become defiled while the fires are directly maintained, one should set up the fires. If they become defiled while the fires are consigned into the kindling woods, one should reset them. One should throw the defiled kindling woods into water with the verse, “Do you two become unanimous, having a common place, stainless. Do you not harm the sacrifice, nor the lord of sacrifice. O two Jātavedases, do you become auspicious to us today.”²⁵ He should chop off the (old) upper kindling wood, break it into pieces (and thus remove) its capacity for churning out fire and for having the fire consigned into the kindling woods or the churning remained in part. One should render the churning rod devoid of all defects.²⁶

सन्तिष्ठतेऽरण्योर्व्यापत्तिः ८

सन्तिष्ठतेऽरण्योर्व्यापत्तिः ८

The expiation for the defilement of kindling woods thus comes to a close.

अथ हविर्दोषान्व्याख्यास्यामो यथैतन्नीलमक्षिकाशातिका मत्कुणश्चैलशिरसोर्यूके कीटो वा पिण्डकारी स्यात्क्षुद्र कीटमक्षिकापिपीलिकावर्ज ँर्! श्वमार्जारनकुलकुक्कुटमर्कटध्वाङ्क्षाखुपुरीषसिक्पदकेशमृतनखकुनखपूतिद्र -प्सस्वेदासृक्स्नेहाश्रुकासक्षवथ्वार्द्र घ्रणैर्वोपहतमन्यैर्वोपहतँ रजस्वलया वा स्पृष्टं तथाप्रयतेन भ्रूणघ्नेन वा दृष्टं तथापपात्रेणामेध्ये वा देशे

अथ हविर्दोषान्व्याख्यास्यामो यथैतन्नीलमक्षिकाशातिका मत्कुणश्चैलशिरसोर्यूके कीटो वा पिण्डकारी स्यात्क्षुद्र कीटमक्षिकापिपीलिकावर्ज ँर्! श्वमार्जारनकुलकुक्कुटमर्कटध्वाङ्क्षाखुपुरीषसिक्पदकेशमृतनखकुनखपूतिद्र -प्सस्वेदासृक्स्नेहाश्रुकासक्षवथ्वार्द्र घ्रणैर्वोपहतमन्यैर्वोपहतँ रजस्वलया वा स्पृष्टं तथाप्रयतेन भ्रूणघ्नेन वा दृष्टं तथापपात्रेणामेध्ये वा देशे

Now we shall explain the blemishes of oblations. An oblation becomes defiled if it is vitiated by the touch of insects such as blue bee, Āśātikā,²⁷ a bug, a louse occurring in a garment or in the head, or an insect causing a boil excepta tiny insect or a fly or an ant, or if it is vitiated by the excrement of a dog or a cat or an ichneumon or a cock or a monkey or a crow or a rat, or vitiated by mud-sprinklings from the feet or by hair, or by pared out nails or by deceased nails or by pus or by sweat or by blood or by fat or by tears or by mucus from cough or by an oozing wound, or vitiated by the touch of any other thing; or if it is touched by a woman in menses or if it is looked at by an impure person or by an embryo-killer, or if it is placed in an improper vessel or if it is placed on a spot which is unworthy of sacrifice.

स्कन्नं दुष्टँहविरपोऽभ्यवहरन्ति

स्कन्नं दुष्टँहविरपोऽभ्यवहरन्ति

One should throw away into water the oblation which has dropped down or which has become defiled.

शीते भस्मनि वा निधापयति

शीते भस्मनि वा निधापयति

Or he should discard it on cold ashes.

मिन्दाहुती हुत्वाथान्यन्निर्वपेदाज्येन वा प्रचरेदपि तु खलु क्षिप्रसँ स्कारमाज्यं ब्रुवत इति

मिन्दाहुती हुत्वाथान्यन्निर्वपेदाज्येन वा प्रचरेदपि तु खलु क्षिप्रसँ स्कारमाज्यं ब्रुवत इति

He should offer two Mindāhutis²⁸ and prepae another oblation. Or he should offer clarified butter. Clarified butter is said to be easily accomplishable as oblation.

मिन्दाहुती हुत्वा मनस्वतीं जुहोति

मिन्दाहुती हुत्वा मनस्वतीं जुहोति

Having offered two Mindāhutis²⁸ one offers the Manasvatī.²⁹

सैव ततः प्रायश्चित्तिः ९

सैव ततः प्रायश्चित्तिः ९

This is the expiation.

अथातोऽग्नीनामुद्वातानां प्रायश्चित्तिराहुतयः सँस्कारार्था दृष्टा भवन्ति

अथातोऽग्नीनामुद्वातानां प्रायश्चित्तिराहुतयः सँस्कारार्था दृष्टा भवन्ति

Now the expiation for the fires which have become extinguished. Offerings are intended for accomplishment.

चतुर्होतार इत्येके

चतुर्होतार इत्येके

(The offerings with) the Caturhotr̥ formulas; this is one view.

व्याहृतय इत्येके

व्याहृतय इत्येके

With the Vyährtis; this is one view.

मिन्दाहुती इत्येके

मिन्दाहुती इत्येके

Two Mindāhutis;²⁸ this is one view.

मनस्वतीत्येके

मनस्वतीत्येके

Manasvatī; this is one view.

महाव्याहृतय इत्येकेऽथ यदि सर्व एवोद्वायेयुरायतनेभ्योऽर्ण्योरग्नीन्समारोह्य मन्थनस्यावृता गार्हपत्यं मन्थतीतः प्रथमं जज्ञे अग्निः स्वाद्योनेरधि जातवेदाः ।

महाव्याहृतय इत्येकेऽथ यदि सर्व एवोद्वायेयुरायतनेभ्योऽर्ण्योरग्नीन्समारोह्य मन्थनस्यावृता गार्हपत्यं मन्थतीतः प्रथमं जज्ञे अग्निः स्वाद्योनेरधि जातवेदाः ।

Mahāvyāhr̥tis; this is one view. If all the fires become extinguished, one should consign the fires from the fire-places into the kindling woods and churn out the Gärhapatya with the verse, “Jātavedas Agni was first born from here, from his own womb.

स गायत्रिया त्रिष्टुभा जगत्या देवेभ्यो हव्यं वहतु प्रजाननिति

स गायत्रिया त्रिष्टुभा जगत्या देवेभ्यो हव्यं वहतु प्रजाननिति

May he, knowing, carry oblation to the gods by means of the Gāyatrī, the Triṣṭubh and the Jagatī."³⁰

छन्दोभिरेवैनँस्वाद्योनेः प्रजनयतीति ब्राह्मणम्

छन्दोभिरेवैनँस्वाद्योनेः प्रजनयतीति ब्राह्मणम्

“He generates him from his own womb by means of the metres,”³⁰ so says the Brāhmaṇa.

अथ यदि मथ्यमानो न जायेत यत्रान्यं पश्येत्तत आहृत्य होतव्यमित्यथान्यमत्वरमाणः पुनर्मन्थेदथ यदि जात एवोद्वायेत्समारोपणमन्त्रं जपित्वा पुनरेव मन्थेदथैनमुपतिष्ठत इषे रय्यै रमस्व सहसे द्युम्नायोर्जेऽपत्यायेत्य्

अथ यदि मथ्यमानो न जायेत यत्रान्यं पश्येत्तत आहृत्य होतव्यमित्यथान्यमत्वरमाणः पुनर्मन्थेदथ यदि जात एवोद्वायेत्समारोपणमन्त्रं जपित्वा पुनरेव मन्थेदथैनमुपतिष्ठत इषे रय्यै रमस्व सहसे द्युम्नायोर्जेऽपत्यायेत्य्

If being churned, it is not generated, one should procure it from wherever he finds, and make the offering. Another view is: if he is not in a hurry, he should again churn. If it becomes extinguished immediately after being churned out, one should murmur the verse intended for consigning,³¹ and churn again. He should then pray to it with the formula, “Do thou rejoice for food, for wealth, for power, for lustre, for strength and for offspring.”³¹

अथैनमुपसमिन्द्धे सारस्वतौ त्वोत्सौ समिन्धातां सम्राडसि विराडसीत्यथैनमुपसमाधायान्वाहार्यपचनमाहृत्य ज्वलन्तमाहवनीयमुद्धृत्य न्युप्योपसमाधाय गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा दशहोतारं मनसानुद्रुत्याहवनीये जुहोत्यन्वारब्धे यजमाने स्वाहेत्यथ प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्रुत्य गार्हपत्ये दशात्मकं ब्राह्मण एकहोतेत्येतस्यानुवाकस्य दश स्रुवाहुतीरथ यद्यन्वाहार्यपचन उद्वायेद्गार्हपत्यादेनमुद्धृत्यान्वाहार्यपचने चतुर्होतारं जुहोति गार्हपत्ये दशात्मकम्

अथैनमुपसमिन्द्धे सारस्वतौ त्वोत्सौ समिन्धातां सम्राडसि विराडसीत्यथैनमुपसमाधायान्वाहार्यपचनमाहृत्य ज्वलन्तमाहवनीयमुद्धृत्य न्युप्योपसमाधाय गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा दशहोतारं मनसानुद्रुत्याहवनीये जुहोत्यन्वारब्धे यजमाने स्वाहेत्यथ प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्रुत्य गार्हपत्ये दशात्मकं ब्राह्मण एकहोतेत्येतस्यानुवाकस्य दश स्रुवाहुतीरथ यद्यन्वाहार्यपचन उद्वायेद्गार्हपत्यादेनमुद्धृत्यान्वाहार्यपचने चतुर्होतारं जुहोति गार्हपत्ये दशात्मकम्

He adds fuel with the formula, “May the two springs belonging He enkindles it, to Sarasvatī enkindle thee; thou art Samrat, thou art Virāt.”³² procures the Anvāhāryapacana fire, lifts up the enflaming Āhavanīya, places it, enkindles it, melts clarified butter over the Gärhapatya, purifies it, takes four spoonfuls into the ladle, mentally goes along the Dasahotr formulas, and makes an offering on the Āhavanīya with “Svāhā” while the sacrificer has contacted him. He turns by the right, hastens to the west, and offers on the Gārhapatya ten spoonfuls with the ten formulas beginning with “Brāhmaṇa is the singular Hotṛ” constituting the Anuvāka.³³

If the Anvāhāryapacana becomes extinguished, one should replace it by taking out of the Gārhapatya, and make an offering on the Anvāhāryapacana with the Caturhotr̥ formulas and on the Gārhapatya with the ten (above-mentioned) formulas.

अथ यद्याहवनीय उद्वायेद्गार्हपत्यादेनमुद्धृत्याहवनीये पञ्चहोतारं जुहोति गार्हपत्ये दशात्मकम्

अथ यद्याहवनीय उद्वायेद्गार्हपत्यादेनमुद्धृत्याहवनीये पञ्चहोतारं जुहोति गार्हपत्ये दशात्मकम्

If the Āhavanīya becomes extinguished, one should replace it by taking out of the Gārhapatya, make an offering on the Āhavanīya with the Pañcahotṛ formulas and on the Gārhapatya with the ten (above-mentioned).formulas.

अथ यदि सवनगतानामग्नीनामग्नीध्रीय उद्वायेच्छालामुखीयादेनमुद्धृत्याग्नीध्रीये षड्ढोतारं जुहोति शालामुखीये दशात्मकम्

अथ यदि सवनगतानामग्नीनामग्नीध्रीय उद्वायेच्छालामुखीयादेनमुद्धृत्याग्नीध्रीये षड्ढोतारं जुहोति शालामुखीये दशात्मकम्

If the Āgnīdhrīya fire among the fires at the Soma-pressing becomes extinguished, one should replace it with the fire drawn from the Sālāmukhiya, and make an offering on the Āgnīdhrīya with the Ṣaḍḍhotr̥ formulas, and on the Śālāmukhīya with the (above-mentioned) ten formulas.

अथ यद्यौत्तरवेदिक आहवनीय उद्वायेदाग्नीध्रीयादेनमुद्धृत्यौत्तरवेदिक आहवनीये सप्तहोतारं जुहोत्याग्नीध्रीये दशात्मकम् १०

अथ यद्यौत्तरवेदिक आहवनीय उद्वायेदाग्नीध्रीयादेनमुद्धृत्यौत्तरवेदिक आहवनीये सप्तहोतारं जुहोत्याग्नीध्रीये दशात्मकम् १०

If the Āhavanīya on the Uttaravedi becomes extinguished, one should replace it with the fire drawn from the Āgnīdhrīya, and make an offering on the Āhavanīya with the Saptahotṛ formulas, and on the Āgnīdhrīya with the (above-mentioned) ten formulas.

एतयैवावृतैकस्मिन्नुद्वाते द्वयोर्वा प्रतिविभज्य होतॄञ्जुहुयाद्व्याहृतीश्चेद्व्यस्ताः समस्ताश्च जुहुयात्तथा मिन्दाहुती जुहुयान्मनस्वतीं चेदाहवनीये जुहुयात्सैषाजस्राणामन्वाहितानाँसवनगतानां चाग्नीनामुद्वातानां प्रायश्चित्तिरेतदेव होमकालेऽन्वाधानवर्जम्

एतयैवावृतैकस्मिन्नुद्वाते द्वयोर्वा प्रतिविभज्य होतॄञ्जुहुयाद्व्याहृतीश्चेद्व्यस्ताः समस्ताश्च जुहुयात्तथा मिन्दाहुती जुहुयान्मनस्वतीं चेदाहवनीये जुहुयात्सैषाजस्राणामन्वाहितानाँसवनगतानां चाग्नीनामुद्वातानां प्रायश्चित्तिरेतदेव होमकालेऽन्वाधानवर्जम्

In this manner, if a single fire becomes extinguished. If two become extinguished, one should make offerings with the Hotṛ-formulas equally divided. If Vyährtis are employed, one should offer with them recited severally and jointly.
Similarly he should offer the two Mindāhutis. If an offering is to be made with the manasvati verse, he should offer it on the Āhavanīya. This expiation is to be employed also in the case of the fires having been extinguished which are ceaselessly maintained and to whom fuel has been added and also those employed in the Soma-pressing. This expiation is to be employed if the fires become extinguished at the time of Agnihotra-offering. This does not become applicable if the fires become extinguished after fuel has been added to them.

अथ यस्याग्निरुद्धृतोऽहुतेऽग्निहोत्र उद्वायेदिति यथासूत्रं वा कुर्यादपि वा गार्हपत्यादिध्ममादीप्य मन्थनमधिमन्थनमुपसमिन्धनमित्येतान्मन्त्रान्निगदेदपि वा ज्योतिष्मतीमिष्टिं निर्वपेदपि वा ज्योतिष्मतीभ्यामृग्भ्यां पूर्णाहुतिं जुहुयादपि वा ज्योतिष्मतीँस्रुवाहुतिं जुहुयादग्नये ज्योतिष्मते स्वाहेतीष्टपूर्णाहुतिस्रुवाहुतीनां पूर्वं पूर्वं विधिं बलीयाँसमाचार्या ब्रुवते

अथ यस्याग्निरुद्धृतोऽहुतेऽग्निहोत्र उद्वायेदिति यथासूत्रं वा कुर्यादपि वा गार्हपत्यादिध्ममादीप्य मन्थनमधिमन्थनमुपसमिन्धनमित्येतान्मन्त्रान्निगदेदपि वा ज्योतिष्मतीमिष्टिं निर्वपेदपि वा ज्योतिष्मतीभ्यामृग्भ्यां पूर्णाहुतिं जुहुयादपि वा ज्योतिष्मतीँस्रुवाहुतिं जुहुयादग्नये ज्योतिष्मते स्वाहेतीष्टपूर्णाहुतिस्रुवाहुतीनां पूर्वं पूर्वं विधिं बलीयाँसमाचार्या ब्रुवते

If the Āhavanīya fire carried forward becomes extinguished when the Agnihotra is not yet offered, one should perform the expiation-rite as prescribed in the sūtra.³⁴ Alternatively, he should enkindle a faggot on the Gārhapatya, recite the formulas respectively pertaining to churning,³⁵ praying to the fire³⁶ and enkindling.³⁷ Or one should perform the Jyotiṣmatī Iṣṭi.³⁸ Or one should offer the Pūrṇāhuti with two verses addressed to Jyotismant Agni.³⁹ Or one should offer a spoonful with “to Jyotismant Agni svāhā.” Among the rites of the Iṣti, Pūrṇähuti, and a spoonful each preceding one is more authoritative, so say the teachers.

तत्रोदाहरन्ति

तत्रोदाहरन्ति

Here the following authority is quoted:

येये विशेषा लघवो यत्रयत्रोपलक्षिताः ।

येये विशेषा लघवो यत्रयत्रोपलक्षिताः ।

“Whatever lesser options have been prescribed for various incidences, one should not adopt them by way of preference.

कर्म तैर्न प्रसङ्गेन कुर्यादापत्सु तद्धनम्॥

कर्म तैर्न प्रसङ्गेन कुर्यादापत्सु तद्धनम्॥

One should resort to them only in emergency.

विशेषान्सर्ववेदेभ्यः प्रयत्नेनोपधारयेत्।

विशेषान्सर्ववेदेभ्यः प्रयत्नेनोपधारयेत्।

One should take into account the options prescribed in all Vedic schools in order to decide the specific rites.

कर्मणां प्रविचारार्थमापत्सु च समाप्नुयादिति ॥

कर्मणां प्रविचारार्थमापत्सु च समाप्नुयादिति ॥

In emergency one should adopt (suitable options).”

यदि प्रसङ्गेन हुतं च लौक्ये मुग्धैर्वा बालैर्हुतँस्याद्विहृतं च पत्न्या तानरण्योरग्नीन्समारोह्योदवसाय मथित्वाग्नीन्विहृत्य पूर्णाहुतिस्तन्तुमती च कार्येत्यथ यद्यप्रसङ्गेन हुतं च लौक्ये मुघैर्वा बालैर्हुतँ स्याद्विहृतं च पत्न्या तान्व्याहृतीभिर्विहृत्य पूर्णाहुतिस्तन्तुमती च कार्येति ११

यदि प्रसङ्गेन हुतं च लौक्ये मुग्धैर्वा बालैर्हुतँस्याद्विहृतं च पत्न्या तानरण्योरग्नीन्समारोह्योदवसाय मथित्वाग्नीन्विहृत्य पूर्णाहुतिस्तन्तुमती च कार्येत्यथ यद्यप्रसङ्गेन हुतं च लौक्ये मुघैर्वा बालैर्हुतँ स्याद्विहृतं च पत्न्या तान्व्याहृतीभिर्विहृत्य पूर्णाहुतिस्तन्तुमती च कार्येति ११

If one deliberately offers the Agnihotra on secular fire or if it is offered by an ignorant or by a boy on the fire spread out by the sacrificer’s wife, one should consign the fires into the kindling woods. He should move out, churn out fire, and spread out fires. Pūrṇāhuti should be offered and then a cake on eight potsherds to Tantumant Agni. If one non-deliberately offers the Agnihotra on secular fire or if it is offered by an ignorant or by a boy on the fire spread out by the sacrificer’s wife, one should spread out the fires with the Vyāhr̥tis. Pūrṇāhuti should then be offered and then a cake on eight potsherds to Tantumant Agni.

अथ वै भवति

अथ वै भवति

It is indeed said,

निरृतिर्वा एतस्य यज्ञं गृह्णाति यस्या कस्यां च हविः क्षायति यद्यवदानानि विन्दन्ति नात्र प्रायश्चित्तं कुर्वन्ति

निरृतिर्वा एतस्य यज्ञं गृह्णाति यस्या कस्यां च हविः क्षायति यद्यवदानानि विन्दन्ति नात्र प्रायश्चित्तं कुर्वन्ति

“Nirṛti takes hold of that sacrifice in which the oblation catches fire.” If (in that case) one obtains portions (for offering), no expiation is done.

दहति ह वा एषोऽध्वर्युरवदानानि

दहति ह वा एषोऽध्वर्युरवदानानि

The Adhvaryu indeed burns the portions of the oblation.

समूहैतान्येष तर्पयति

समूहैतान्येष तर्पयति

He satiates them by associating them (with something).⁴⁰

दहति ह वा एष य आज्यं पुरस्तादहुत्वाथावदानानि जुहोत्याज्येनोपरिष्टान्नाभिघारयति

दहति ह वा एष य आज्यं पुरस्तादहुत्वाथावदानानि जुहोत्याज्येनोपरिष्टान्नाभिघारयति

He indeed burns them who without first pouring clarified butter offers the portions and does not pour clarified butter afterwards.

तेषाँसन्दग्धानां न देवास्तृप्यन्ति न यजमानोऽथ हैनान्येष सन्तर्पयति य आज्यं पुरस्ताद्धुत्वाथावदानानि जुहोत्याज्येनोपरिष्टादभिघारयति

तेषाँसन्दग्धानां न देवास्तृप्यन्ति न यजमानोऽथ हैनान्येष सन्तर्पयति य आज्यं पुरस्ताद्धुत्वाथावदानानि जुहोत्याज्येनोपरिष्टादभिघारयति

By the burnt portions the gods do not become gratified nor the sacrificer. He who beforehand pours clarified butter, then offers the portions and then pours clarified butter over them, satiates them.

तेषाँसन्तृप्तानां तृप्यन्ति देवास्तृप्यति यजमानोऽथ यद्याग्नेयात्पुरोडाशादग्नीषोमौ यजेताग्नीषोमीयाद्वाग्निं यजेत नैतत्प्रदानमित्याहवनीये स्रुवाहुतिं जुहुयाद्यद्वो देवा अतिपादयानीति

तेषाँसन्तृप्तानां तृप्यन्ति देवास्तृप्यति यजमानोऽथ यद्याग्नेयात्पुरोडाशादग्नीषोमौ यजेताग्नीषोमीयाद्वाग्निं यजेत नैतत्प्रदानमित्याहवनीये स्रुवाहुतिं जुहुयाद्यद्वो देवा अतिपादयानीति

When the portions become satiated, the divinities become gratified and the sacrificer becomes gratified. If one offers to Agni-Soma out of the cake to Agni, or to Agni out of that to Agni-Soma, that is not the (correct) offering. (In such a case) he should offer a spoonful on the Āhavanīya with the verse, “O gods Maruts, the excess involving offence towards gods which I have prepetrated with regard to you through speech, which seeks to harm us who are poor, do you place it away from us.”⁴¹

देवपवित्रमाग्नेय्यो याज्यापुरोऽनुवाक्या देवपवित्रमैन्द्रि यो देवपवित्रं प्रजापत्या देवपवित्रं व्याहृतय इत्यथ यदि होता याज्यापुरोऽनुवाक्यासु मुह्येत सर्वाभिराग्नेयीभिर्यजेतेति

देवपवित्रमाग्नेय्यो याज्यापुरोऽनुवाक्या देवपवित्रमैन्द्रि यो देवपवित्रं प्रजापत्या देवपवित्रं व्याहृतय इत्यथ यदि होता याज्यापुरोऽनुवाक्यासु मुह्येत सर्वाभिराग्नेयीभिर्यजेतेति

The puronuvākās and yājyās to Agni effect the clearing of mind of gods; the puronuvākyās and yājyās to Indra effect the clearing of mind of gods; those to Prajāpati effect the clearning of mind ofgods; those to Prajāpati effect the clearing of mind of gods; the Vyāhr̥tis effect the clearing of mind of gods. If the Hotṛ becomes inadvertant with regard to the puronuvākyās and yājyās, he should recite those addressed to Agni.

विज्ञायतेऽग्निः सर्वा देवता इत्यैन्द्री भिर्विज्ञायत इन्द्रो वै सर्वा देवता इति

विज्ञायतेऽग्निः सर्वा देवता इत्यैन्द्री भिर्विज्ञायत इन्द्रो वै सर्वा देवता इति

It is said, Agni indeed is all divinities. (Or) with those addressed to Indra. It is said, Indra indeed is all divinities.

प्राजापत्याभिर्विज्ञायते प्रजापतिः सर्वा देवता इति

प्राजापत्याभिर्विज्ञायते प्रजापतिः सर्वा देवता इति

(Or) with those addressed to Prajāpati. It is said, Prajāpati indeed is all divinities.

व्याहृतीभिर्विज्ञायते सर्वा वा ऋचः सर्वाणि सामानि सर्वाणि यजूँषि यद्व्याहृतय इत्यथ यदि यजमानो याजमानेषु मुह्येत व्याहृतीभिरेवान्तरेण वेद्युत्करौ प्रपदनं व्याहृतीभिरेवोपनिष्क्रमणं व्याहृतीभिरेवानुमन्त्रणं

व्याहृतीभिर्विज्ञायते सर्वा वा ऋचः सर्वाणि सामानि सर्वाणि यजूँषि यद्व्याहृतय इत्यथ यदि यजमानो याजमानेषु मुह्येत व्याहृतीभिरेवान्तरेण वेद्युत्करौ प्रपदनं व्याहृतीभिरेवोपनिष्क्रमणं व्याहृतीभिरेवानुमन्त्रणं

(Or) with Vyāhr̥tis. It is said, the Vyāhr̥tis are all Rks, all Sāmans, all Yajuses. If the sacrificer becomes inadvertant with regard to his duties, he should pass between the altar and the rubbish-heap with the Vyāhr̥tis; should go out with the Vyāhr̥tis; or should following an offering with the Vyāhr̥tis.

विज्ञायते सर्वा वा ऋचः सर्वाणि सामानि सर्वाणि यजूँषि यद्व्याहृतय इत्युपासते ह वै यज्ञं देवा अन्तरिता इदमु नो हविर्न हुतं तद्धोष्यत इत्या स्विष्टकृत इत्येक एडाया इत्येक आनुयाजेभ्य इत्येक आ शंयुवाकादित्येक आ समिष्टयजुष इत्येक ऊर्ध्वं चेत्समिष्टयजुषः स्मरेत्सँ स्थाप्यैतामिष्टिमन्यामिष्टिमनुल्बणां तन्वीत

विज्ञायते सर्वा वा ऋचः सर्वाणि सामानि सर्वाणि यजूँषि यद्व्याहृतय इत्युपासते ह वै यज्ञं देवा अन्तरिता इदमु नो हविर्न हुतं तद्धोष्यत इत्या स्विष्टकृत इत्येक एडाया इत्येक आनुयाजेभ्य इत्येक आ शंयुवाकादित्येक आ समिष्टयजुष इत्येक ऊर्ध्वं चेत्समिष्टयजुषः स्मरेत्सँ स्थाप्यैतामिष्टिमन्यामिष्टिमनुल्बणां तन्वीत

It is said, the Vyāhr̥tis indeed are all R̥ks, all Sāmans and all Yajuses. The divinities who have been passed over, linger at the sacrifice thinking “such and such offering is not offered to us; it may still be offered.” They linger up to the Sviṣṭakr̥t offering according to some teachers; upto the invocation of Iḍā according to some teachers; upto the Anūyāja offerings according to some teachers, upto the Samyuvaka according to some teachers, upto the Samiṣṭayajus according to others. If one is reminded of (the passing over) subsequent to the Samiṣṭayajus, one should conclude that Iṣṭi and perform another in the regular form.

यज्ञो ह वै यज्ञस्य प्रायश्चित्तिरिति विज्ञायते १२

यज्ञो ह वै यज्ञस्य प्रायश्चित्तिरिति विज्ञायते १२

A sacrifice is the expiation for a sacrifice, so is it said.

अथ सान्नाय्यदुहो धयेयुश्चेद्वत्सा वायव्यया यवाग्वा सायं यजेताप्येकस्यां दुग्धायां न धीतां दोहयेद्दुग्धाभिः सँस्थाप्यादुग्धानां वत्सानपाकृत्य श्वः सान्नाय्येन यजेत

अथ सान्नाय्यदुहो धयेयुश्चेद्वत्सा वायव्यया यवाग्वा सायं यजेताप्येकस्यां दुग्धायां न धीतां दोहयेद्दुग्धाभिः सँस्थाप्यादुग्धानां वत्सानपाकृत्य श्वः सान्नाय्येन यजेत

If the calves suck their mothers yielding the Sāṁnāyya, one should offer in the evening gruel to Vāyu. Even if one cow has been milked, he should not have another cow milked whose calf has sucked her. He should have his purpose served with (the milk of) the cows which have been already milked, drive away the calves of the cows which have not been milked, and offer the Sāṁnāyya next day.

सायन्दोहश्चेदार्तिमार्छेदिन्द्रा य व्रीहीन्निरुप्योपवसेदिति यथासमाम्नातम्

सायन्दोहश्चेदार्तिमार्छेदिन्द्रा य व्रीहीन्निरुप्योपवसेदिति यथासमाम्नातम्

If milk milked in the evening becomes spoilt, one should pour out paddy (for a cake) to Indra and wait; so is it prescribed.⁴²

अपि वा प्रातर्दोहं द्वैधं कृत्वान्यतरदातच्य सायन्दोहस्थाने कुर्याच्छृतस्थान इतरत्

अपि वा प्रातर्दोहं द्वैधं कृत्वान्यतरदातच्य सायन्दोहस्थाने कुर्याच्छृतस्थान इतरत्

Alternatively, one should divide the morning milk in two parts, curdle one of them and employ the other as the evening milk; one should use the other part as the hot milk.

प्रातर्दोहश्चेदार्तिमार्च्छेदैन्द्रं वा माहेन्द्रं वा पुरोडाशं निरुप्य तेन दध्ना सह प्रचरेदुभयं चेदार्तिमार्च्छेदैन्द्रं पञ्चशरावमोदनं निर्वपेदिति

प्रातर्दोहश्चेदार्तिमार्च्छेदैन्द्रं वा माहेन्द्रं वा पुरोडाशं निरुप्य तेन दध्ना सह प्रचरेदुभयं चेदार्तिमार्च्छेदैन्द्रं पञ्चशरावमोदनं निर्वपेदिति

If the morning milk becomes spoilt, one should pour out paddy for a cake to Indra or Mahendra (as the case may be), and offer it together with curds. If both the milks become spoilt, one should pour out paddy measuring five potfuls for Indra.

प्रसिद्धमाग्नेयेन प्रचर्यैन्द्रे ण प्रचरेत्

प्रसिद्धमाग्नेयेन प्रचर्यैन्द्रे ण प्रचरेत्

Having offered the cake to Agni as prescribed, he should offer cooked rice to Indra.

सर्वाणि चेद्धवीँषि दुष्येयुर्नश्येयुरपहरेयुर्वाज्येनैता देवताः प्रतिसङ्ख्यायमिष्ट्वैतामिष्टिमन्यामिष्टिमनुल्बणां तन्वीत

सर्वाणि चेद्धवीँषि दुष्येयुर्नश्येयुरपहरेयुर्वाज्येनैता देवताः प्रतिसङ्ख्यायमिष्ट्वैतामिष्टिमन्यामिष्टिमनुल्बणां तन्वीत

If all the oblations become polluted or are lost or are snatched away, one should go throgh the Iṣṭi by offering as many offerings of clarified butter as the number of divinities, and perform another Iṣṭi in the regular form.

यज्ञो ह वै यज्ञस्य प्रायश्चित्तिरिति विज्ञायते १३

यज्ञो ह वै यज्ञस्य प्रायश्चित्तिरिति विज्ञायते १३

A sacrifice is indeed the expiation for a sacrifice; so is it said.

अथातश्छन्दस्यनाम्नातानि हुतानुमन्त्रणानि व्याख्यास्यामो वैमृधमिष्टमनुमन्त्रयत इन्द्र स्य वैमृधस्याहं देवयज्ययेद्रि याव्यसपत्नो वीर्यवाञ्छ्रीमान्भूयासमित्यसपत्नो वीर्यवान्भूयासमिति वा

अथातश्छन्दस्यनाम्नातानि हुतानुमन्त्रणानि व्याख्यास्यामो वैमृधमिष्टमनुमन्त्रयत इन्द्र स्य वैमृधस्याहं देवयज्ययेद्रि याव्यसपत्नो वीर्यवाञ्छ्रीमान्भूयासमित्यसपत्नो वीर्यवान्भूयासमिति वा

Now we shall explain the followings of offerings (by the sacrificer) not recorded in the (Taittirīya) Veda. He follows the offering to Vaimṛdha Indra with the formula, “May I become powerful, without an enemy, possessing valour and wealth through the offering to Vaimṛdha Indra” or “… without an enemy and possessing valour.”

पर्यन्यस्याहं देवयज्यया सुयवसो भूयासं सोमस्याहं देवयज्यया प्र प्रजया च पशुभिश्च जनिषीय सुरेता रेतो धिषीयेति वा

पर्यन्यस्याहं देवयज्यया सुयवसो भूयासं सोमस्याहं देवयज्यया प्र प्रजया च पशुभिश्च जनिषीय सुरेता रेतो धिषीयेति वा

“May I become possessing ample barley through the offering to Parjanya.” “May I propagate offspring and cattle through the offering to Soma,” or “May I have seminal fluid and be possessing ample seminal fluid.”

सवितुरहं देवयज्यया स्वस्तिमान्पशुमान्भूयासं सरस्वत्या अहं देवयज्यया वाचमन्नाद्यं पुषेयं सरस्वतोऽहं देवयज्यया श्रद्धामना भूयासम्पूष्णोऽहं देवयज्यया पुष्टिमान्पशुमान्भूयासम्मरुतामहं देवयज्यया प्राणैरृध्यासम्विश्वेषां देवानामहं देवयज्यया प्राणैः सायुज्यं गमेयं द्यावापृथिव्योरहं देवयज्ययोभयोर्लोकयोरृध्यासम्भूमानं प्रतिष्ठां गमेयमिति वा

सवितुरहं देवयज्यया स्वस्तिमान्पशुमान्भूयासं सरस्वत्या अहं देवयज्यया वाचमन्नाद्यं पुषेयं सरस्वतोऽहं देवयज्यया श्रद्धामना भूयासम्पूष्णोऽहं देवयज्यया पुष्टिमान्पशुमान्भूयासम्मरुतामहं देवयज्यया प्राणैरृध्यासम्विश्वेषां देवानामहं देवयज्यया प्राणैः सायुज्यं गमेयं द्यावापृथिव्योरहं देवयज्ययोभयोर्लोकयोरृध्यासम्भूमानं प्रतिष्ठां गमेयमिति वा

“May I be faring well and possessing cattle through the offering to Savitṛ.” “May I develop power of speech and food through the offering to Sarasvatī.” “May I become faithful-minded through the offering to Sarasvant.” “May I become prosperous and possessing cattle through the offering to Pūşan.” “May I become accomplished with vital breaths through the offering to Maruts.” “May I be associated with vital breaths through the offering to Viśve Devas.” “May I prosper in both the worlds through the offering to Dyāvāpr̥thivī,” or “May I obtain abundance and stability.”

वाजिनामहं देवयज्यया रेतस्वी भूयासम्वरुणस्याहं देवयज्यया धर्मभाग्भूयासं कस्याहं देवयज्यया शविष्ठो भूयासम्विश्वकर्मणोऽहं देवयज्यया विश्वानि कर्माण्यवरुन्धीयादित्या अहं देवयज्ययाँहसो मुच्येय

वाजिनामहं देवयज्यया रेतस्वी भूयासम्वरुणस्याहं देवयज्यया धर्मभाग्भूयासं कस्याहं देवयज्यया शविष्ठो भूयासम्विश्वकर्मणोऽहं देवयज्यया विश्वानि कर्माण्यवरुन्धीयादित्या अहं देवयज्ययाँहसो मुच्येय

“May I be possessing semial fluid through the offering to Vājins.” “May I be observing law through the offering to Varuṇa.” “May I become mighty through the offering to Ka.” “May I achieve all deeds through the offering to Viśvakarman.” “May I be relieved of evil through the offering to Aditi.”

वायोरहं देवयज्यया रत्नभाग्भूयासं सूर्यस्याहं देवयज्यया सुदृशीको भूयासम्

वायोरहं देवयज्यया रत्नभाग्भूयासं सूर्यस्याहं देवयज्यया सुदृशीको भूयासम्

“May I be receiving gifts through the offering to Vāyu.” “May I be possessing good sight through the offering to Sūrya.”

अग्नाविष्णवोरहं देवयज्यया वीर्यवान्भूयासम्विष्णोरहं देवयज्यया शिपिविष्टो भूयासम्

अग्नाविष्णवोरहं देवयज्यया वीर्यवान्भूयासम्विष्णोरहं देवयज्यया शिपिविष्टो भूयासम्

“May I become possessing valour through the offering to Agni-Viṣṇu.” “May I become pervaded by rays throgh the offering to Viṣṇu.”

अर्यम्णोऽहं देवयज्यया स्वर्गं लोकं गमेयमिति

अर्यम्णोऽहं देवयज्यया स्वर्गं लोकं गमेयमिति

“May I reach the heaven through the offering to Aryaman.”

यथादेवतमिष्टमनुमन्त्रयत एवम्

यथादेवतमिष्टमनुमन्त्रयत एवम्

In this way he follows the offering to the relevant divinity.

अनादिष्टानष्टाकपालानाग्नेयविकारानाचक्षत एकादशकपालानग्नीषोमीयविकारान्द्वादशकपालान्वैश्वदेवविकारानेककपालं भूमिकपालं च द्यावापृथिव्यविकारावतोऽन्यानाग्नेयविकारांश्चरून्सौम्यविकारान्

अनादिष्टानष्टाकपालानाग्नेयविकारानाचक्षत एकादशकपालानग्नीषोमीयविकारान्द्वादशकपालान्वैश्वदेवविकारानेककपालं भूमिकपालं च द्यावापृथिव्यविकारावतोऽन्यानाग्नेयविकारांश्चरून्सौम्यविकारान्

The cakes on eight potsherds without the mention of the specific divinity are said to be the modifications of the cake to Agni. The cakes on eleven potsherds are said to be the modifications of the cake to Agni-Soma. The cakes on twelve potsherds are said to be the modifications of the cake to Viśve Devas. The cake on one potsherd and that on ground are the modifications of the cake to Dyāvāpr̥thivī. The cakes (to deities) other than these are the modifications of the cake to Agni. All (potfuls of) cooked rice are the modifications of cooked rice to Soma.

दधिपयआमिक्षापशवः सान्नाय्यविकारा वनस्पतिः स्विष्टकृद्विकार उपाँ शुयाजानुपाँशुयाजविकारानाचक्षत इत्यथाप्युदाहरन्ति हविःसामान्यं देवतासामान्यं कपालसामान्यमिति हविर्देवताकपालसामान्ये हविःसामान्यं देवतासामान्यं कपालसामान्यमिति हविर्देवताकपालसामान्ये हविःसामान्यं बलीय इत्यपि वास्य यज्ञस्यागुर उदृचमशीयेति सार्वत्रिकम् १४

दधिपयआमिक्षापशवः सान्नाय्यविकारा वनस्पतिः स्विष्टकृद्विकार उपाँ शुयाजानुपाँशुयाजविकारानाचक्षत इत्यथाप्युदाहरन्ति हविःसामान्यं देवतासामान्यं कपालसामान्यमिति हविर्देवताकपालसामान्ये हविःसामान्यं देवतासामान्यं कपालसामान्यमिति हविर्देवताकपालसामान्ये हविःसामान्यं बलीय इत्यपि वास्य यज्ञस्यागुर उदृचमशीयेति सार्वत्रिकम् १४

The offerings of curds, milk, Āmikṣā and animal are the modifications of the offering of Samnayya. The offering to Vanaspati is the modification of the Sviṣṭakr̥t offering. The Upāṁśuyāja offerings are said to be the modifications of the Upāmŝuyāja offering.

Now they speak about similarity of the oblation, divinity and the number of potsherds (for the cake). In the event of the similarity between the oblation, divinity and number of potsherds the similarity of oblation is more weighty.

Alternatively the general following of an offering (by the sacrificer) should be “May I achieve the conclusion (of the sacrifice) through the approving exclamation of this offering.”