०८ माध्यन्दिन-सवनम्

प्रसर्पन्ति माध्यन्दिनाय सवनाय देवी द्वारवित्यत एवोर्ध्वेन

प्रसर्पन्ति माध्यन्दिनाय सवनाय देवी द्वारवित्यत एवोर्ध्वेन

They proceed to the Midday pressing, with the formulas beginning with “O divine doors, do you not torment me."¹

सम्प्रसृप्तान्विदित्वाध्वर्युः प्राङायन्नाहाभिषोतार एत ह्वयत ग्रावस्तुतमेहि यजमानेति

सम्प्रसृप्तान्विदित्वाध्वर्युः प्राङायन्नाहाभिषोतार एत ह्वयत ग्रावस्तुतमेहि यजमानेति

Knowing that the priests had entered the Sadas, the Adhvaryu, going towards the east, says, “O Soma-pressers, do you come, call out the Grāvastut priest, come O sacrificer.”

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्य होतृचमसे वसतीवरीभ्योऽध्यपो निःषिच्य तासु तथैव निग्राभ्यासु यजमानं वाचयति तास्तथैव यजमानाय सम्प्रदाय ग्रावाणमादत्तेऽन्यमुपाँशुसवनात्

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्य होतृचमसे वसतीवरीभ्योऽध्यपो निःषिच्य तासु तथैव निग्राभ्यासु यजमानं वाचयति तास्तथैव यजमानाय सम्प्रदाय ग्रावाणमादत्तेऽन्यमुपाँशुसवनात्

Having made him enter the Havirdhāna shed and having poured water into the Hotr̥’s goblet from the Vasatīvarī water, he causes the sacrificer to recite the formulas similarly while the water is being rendered Nigrābhya.² Having handed over that water to the sacrificer similarly, he takes up a pressing stone other than the Upaṁśusavana.

तं तथैव प्राञ्चं प्रश्रित्य विस्रस्य राजानं ग्रावाणमभि मिमीत इन्द्रा य त्वेन्द्रा य त्वेति

तं तथैव प्राञ्चं प्रश्रित्य विस्रस्य राजानं ग्रावाणमभि मिमीत इन्द्रा य त्वेन्द्रा य त्वेति

Having placed it in the eastern part of the skin similarly,"² having loosened Soma, he measures it by the side of the pressing stone with “For Indra thee; for Indra thee.”

पञ्चकृत्वो यजुषा पञ्चकृत्वस्तूष्णीं दशकृत्वो मिमानः सर्वश एव राजानं मिमीतेऽद्भिरभ्युक्ष्य ग्रावस्तुत उष्णीषं प्रयच्छत्यद्भिरेवाभ्युक्ष्याध्वर्योरावसथं वासो हरन्ति

पञ्चकृत्वो यजुषा पञ्चकृत्वस्तूष्णीं दशकृत्वो मिमानः सर्वश एव राजानं मिमीतेऽद्भिरभ्युक्ष्य ग्रावस्तुत उष्णीषं प्रयच्छत्यद्भिरेवाभ्युक्ष्याध्वर्योरावसथं वासो हरन्ति

Five times with this formula, five times silently. Measuring ten times, he measures Soma in full. Having sprinkled with water, he gives the turban to the Grāvastut. Having been sprinkled with water, the piece of cloth is carried to the Adhvaryu’s home.

तथा मितँराजानँहोतृचमसीयाभिरुपसृजति

तथा मितँराजानँहोतृचमसीयाभिरुपसृजति

He similarly³ mixes the measured Soma with water from the Hotr̥’s goblet.

तथा सम्प्रयौति

तथा सम्प्रयौति

He stirs it similarly.³

तथा तिरश्चर्मन्फलके अभिमृशति

तथा तिरश्चर्मन्फलके अभिमृशति

He similarly³ touches the two planks across the skin similarly.³

तथा वृद्धीर्वाचयति

तथा वृद्धीर्वाचयति

He similarly³ makes the sacrificer recite the Vr̥ddhi formulas.

नात्राँशून्सचते

नात्राँशून्सचते

(The Pratiprasthātr̥) does not clasp the ihā3 iha3.

घोषवन्त एवाभिषुण्वन्तीहा३
इहा३
इहेति

घोषवन्त एवाभिषुण्वन्तीहा३
इहा३
इहेति

Then they modify that very utterance as ihā3 iha ihā3 iha iha3 iha.

तदेव सद्विनयन्तीहा३
इह इहा३
इह इहा३
इहेत्यथ सम्भरणीये निष्क्रीडयन्तीहा३ इहा३
इहेत्यथैनँसुसम्भृतँसम्भरण्याँसम्भृत्योन्नेत्र उत्प्रयच्छति

तदेव सद्विनयन्तीहा३
इह इहा३
इह इहा३
इहेत्यथ सम्भरणीये निष्क्रीडयन्तीहा३ इहा३
इहेत्यथैनँसुसम्भृतँसम्भरण्याँसम्भृत्योन्नेत्र उत्प्रयच्छति

They toss the pressing stones over the pressing tub with ihā3 ihā3 ihā3. Having collected the well-extracted juice into the pressing tub, he hands it over to the Unnetr̥.

तमुन्नेताध्वनीयेऽवनयत्येवमेव द्वितीयः पर्यायः सन्तिष्ठत एवं तृतीयस्

तमुन्नेताध्वनीयेऽवनयत्येवमेव द्वितीयः पर्यायः सन्तिष्ठत एवं तृतीयस्

The Unnetr̥ pours it into the Ādhavanīya jar. The second round is concluded similarly. The third round is concluded similarly.

तृतीयस्य तृतीये बृहदुपयन्ति बृहद्बृहद्बृहदित्यृजीषमन्ततो दशापवित्रेण परिवेष्ट्योन्नेत्र उत्प्रयच्छति

तृतीयस्य तृतीये बृहदुपयन्ति बृहद्बृहद्बृहदित्यृजीषमन्ततो दशापवित्रेण परिवेष्ट्योन्नेत्र उत्प्रयच्छति

At the third turn of the third round, they utter “Ample, ample.”
Having finally covered the residue of Soma with the woollen filter, he hands it over to the Unnetr̥.

तदुन्नेताधवनीये विक्षाल्य प्रपीड्य दक्षिणस्य हविर्धानस्यान्तरेणेषे उपावहृत्य चर्मणि निदधाति

तदुन्नेताधवनीये विक्षाल्य प्रपीड्य दक्षिणस्य हविर्धानस्यान्तरेणेषे उपावहृत्य चर्मणि निदधाति

The Unnetr̥, having washed it into the Ādhvanīya jar and having squeezed and having taken it down in between the two poles of the southern Havirdhāna cart, places it on the skin.

तस्मिँस्तथैव सम्मुखान्ग्राव्णः कृत्वा चतुर्धैतदृजीषं ग्रावमुखेभ्यो व्यपोहति

तस्मिँस्तथैव सम्मुखान्ग्राव्णः कृत्वा चतुर्धैतदृजीषं ग्रावमुखेभ्यो व्यपोहति

Having similarly placed upon it the pressing stones facing each other, he distributes the residue in four parts and places on the mouths of the stones.

तथोद्गाता वा प्रस्तोता वा दक्षिणस्य हविर्धानस्य पश्चादक्षमुपसृप्य प्राञ्चं ग्रावसु द्रोणकलशमध्यूहति

तथोद्गाता वा प्रस्तोता वा दक्षिणस्य हविर्धानस्य पश्चादक्षमुपसृप्य प्राञ्चं ग्रावसु द्रोणकलशमध्यूहति

The Udgatr̥ or Prastotr̥, having reached the rear of the axle of the southern Havirdhāna cart, similarly³ places upon the pressing stones the Droṇakalaśa facing east.

तस्मिँस्तथैवोदीचीनदशं दशापवित्रं वितत्य प्रसिद्धँशुक्रामन्थिनौ ग्रहौ गृह्णात्यथर्तुपात्राभ्यां द्वौ मरुत्वतीयौ ग्रहौ गृह्णाति १

तस्मिँस्तथैवोदीचीनदशं दशापवित्रं वितत्य प्रसिद्धँशुक्रामन्थिनौ ग्रहौ गृह्णात्यथर्तुपात्राभ्यां द्वौ मरुत्वतीयौ ग्रहौ गृह्णाति १

Having similarly extended over it the woollen filter with its fringes towards the north, he takes up the śukra and Manthin cups in the established manner. In the R̥tu-cups he takes two Marutvatīya draughts.

मरुत्वन्तं वृषभं वावृधानमिन्द्र मरुत्व इह पाहि सोममिति द्वाभ्याम्

मरुत्वन्तं वृषभं वावृधानमिन्द्र मरुत्व इह पाहि सोममिति द्वाभ्याम्

With the two verses; “Let us invoke for help him, accompanied by the Maruts, the mighty bull, the bountiful, the divine ruler Indra, all-powerful, the dreadful, giver of strength. Thou art taken with a support; for Indra with Maruts thee.”⁴ —“O Indra, accompanied by Maruts, do thou drink here the Soma as thou didst drink the pressed drink with Śāryāta. O hero, under thy guidance, in thy protection, the singers, skilled in sacrifice are fain to serve. Thou art taken with a support; for Indra with Maruts thee.”⁵

अथोपरिष्टादाग्रयणमानीयाधस्तादुपगृह्णाति

अथोपरिष्टादाग्रयणमानीयाधस्तादुपगृह्णाति

Having poured Soma from the Āgrayaṇa vessel from above (that is, in the woolen filter), he takes it below (in the cup).

तं तथैव त्रिरभिहिङ्कृत्य परिमृज्य सादयति

तं तथैव त्रिरभिहिङ्कृत्य परिमृज्य सादयति

Having similarly uttered him thrice, and having wiped around, he places it.

तथोक्थ्यं गृह्णात्युक्थ्येन राजानं परिदधाति

तथोक्थ्यं गृह्णात्युक्थ्येन राजानं परिदधाति

Similarly he takes up the Ukthya vessel. He concludes the taking up of Soma with the Ukthya.

तथोपर्यर्धे द्रो णकलशे परिप्लु पात्रं प्रास्य द्र प्साननुमन्त्रयते द्र प्सश्चस्कन्द यस्ते द्र प्सो यो द्र प्सो यस्ते द्र प्स इति

तथोपर्यर्धे द्रो णकलशे परिप्लु पात्रं प्रास्य द्र प्साननुमन्त्रयते द्र प्सश्चस्कन्द यस्ते द्र प्सो यो द्र प्सो यस्ते द्र प्स इति

Having thrown the drawing spoon into the Droṇakalaśa which is filled more than half, he follows the drops (falling out) with the four verses, “The drop has fallen on the earth; it proceeds along the heaven, this region (i.e. the midregion) and the former one (i.e. the earth). I offer this drop which proceeds upto the third place of the seven places of offering (that is, the Dhiṣṇiya mounds in the Sadas).”⁶ -“O Soma that drop of thine, that shoot of thine which has fallen shaken by the arms from the womb of the pressing boards or from the woollen filter of the Adhvaryu. I offer to Indra to the accompaniment of Svāhā-utterance.”⁶ -“The drop, the shoot that has fallen on the ground from the roasted grains, the cake, the dough of the flour of parched barley, the Soma mixed with roasted grains, the Manthin, the Śukra, I offer it to Indra to the accompaniment of Svāhā - utterance.”⁶ “That sweet and strong drop of thine which goes to the gods to the accompaniment of Svāhā-utterance from the heaven, the earth and the midregion…. I offer it to Indra to the accompaniment of Svāhā-utterance.”⁶

तथोन्नेतारमाहारिक्तं पूतभृतं कुरु पवमानस्य ग्रहान्ग्रहीष्यामीति

तथोन्नेतारमाहारिक्तं पूतभृतं कुरु पवमानस्य ग्रहान्ग्रहीष्यामीति

Similarly⁷ he says to the Unnetr̥, “Do thou render the Pūtabhr̥t jar non-empty; I shall (formally) take up the Pavamāna Grahas.”

तथारिक्ते पूतभृति पवमानस्य ग्रहान्गृह्णात्युपयामगृहीतोऽसीन्द्रा य त्वेति द्रो णकलशमभिमृशतीन्द्रा य त्वेत्याधवनीयम्

तथारिक्ते पूतभृति पवमानस्य ग्रहान्गृह्णात्युपयामगृहीतोऽसीन्द्रा य त्वेति द्रो णकलशमभिमृशतीन्द्रा य त्वेत्याधवनीयम्

While thus the Putabhr̥t has been rendered non-empty, he takes the Pavamāna Grahas: with the formula, “Thou art taken with a support; for Indra thee” he touches the Droṇakalaśa. The Ādhavanīya jar with the formula, “For Indra thee.”

इन्द्रा य त्वेति पूतभृतं तथोन्नेतरित्याह प्राञ्चँराजानं पूतभृतमभि सम्पवयताद्दशाभिराधवनीयं मृष्ट्वा न्युब्जतादिति

इन्द्रा य त्वेति पूतभृतं तथोन्नेतरित्याह प्राञ्चँराजानं पूतभृतमभि सम्पवयताद्दशाभिराधवनीयं मृष्ट्वा न्युब्जतादिति

The Pūtabhṛt jar with the formula, “For Indra thee.” Similarly⁷ he says to the Unnetr̥, “Do thou purify the Soma towards the east into the Pūtabhr̥t jar, having cleansed the Ādhvanīya by means of the fringes put it upsidedown.”

स तथा करोति

स तथा करोति

He does so.

तथाप उपस्पृश्य बर्हिषी आदायोपनिःसर्पति

तथाप उपस्पृश्य बर्हिषी आदायोपनिःसर्पति

Similarly⁷ having touched water and having taken two darbha-blades he moves out.

तेषु तथैव समन्वारब्धेष्वाहवनीये स्रुवाहुतिं जुहोति

तेषु तथैव समन्वारब्धेष्वाहवनीये स्रुवाहुतिं जुहोति

When they have similarly⁷ contacted one to the other, he offers a spoonful on the Āhavanīya.

विश्वे देवा मरुत इन्द्रो अस्मानस्मिन्द्वितीये सवने न जह्युः । आयुष्मन्तः प्रैयमेषां वदन्तो वयं देवानाँसुमतौ स्याम स्वाहेत्येतयाध्वर्यू जुहुतो यथावेदमितरे जुह्वत्यथ प्रदक्षिणमावृत्य सदोऽभि पवमानँसर्पन्ति

विश्वे देवा मरुत इन्द्रो अस्मानस्मिन्द्वितीये सवने न जह्युः । आयुष्मन्तः प्रैयमेषां वदन्तो वयं देवानाँसुमतौ स्याम स्वाहेत्येतयाध्वर्यू जुहुतो यथावेदमितरे जुह्वत्यथ प्रदक्षिणमावृत्य सदोऽभि पवमानँसर्पन्ति

The Adhvaryu and the Pratiprasthatr̥ each offer with the verse, “May Viśve Devas, Maruts, Indra not leave us at the midday pressing. Long-lived, speaking what is pleasing to them, may we enjoy the favour of the gods, Svāhā."⁸ Others make the offering following their Veda.
Having turned by the right, they move towards the Sadas for the (Mādhyandina) Pavamāna stotra.

तथा सदसि यथायतनमुपविशन्ति

तथा सदसि यथायतनमुपविशन्ति

Similarly⁹ they sit down in the Sadas on their respective seats.

तथोद्गात्रे वा प्रस्तोत्रे वा बर्हिषी प्रयच्छत्यृक्सामयोरुपस्तरणमसि मिथुनस्य प्रजात्या इति वा तूष्णीं वा

तथोद्गात्रे वा प्रस्तोत्रे वा बर्हिषी प्रयच्छत्यृक्सामयोरुपस्तरणमसि मिथुनस्य प्रजात्या इति वा तूष्णीं वा

Similarly¹⁰ (the Adhvaryu) gives the two darbha-blades either to the Udgātr̥ or to the Prastotr̥ with the formula, “Thou art the spreading for R̥k and Sāman for the procreation by the couple.”¹¹ or silently.

तथोपाकरणं जपति वायुर्हिङ्कर्तेति

तथोपाकरणं जपति वायुर्हिङ्कर्तेति

Similarly[^7] he murmurs the introducing formula, “The him-sound-maker is Vāyu; the Prastotr̥ is Agni; the Sāman is Prajāpati. The Udgatr̥ is Br̥haspati, the Upagātr̥s are Viśve Devas; the Pratihartr̥s are Maruts, the end of Sāman is Indra; may the gods, possessors of vital breath, give me vital breath.”¹²

स एष पञ्चदशो माध्यन्दिनः पवमानो भवति

स एष पञ्चदशो माध्यन्दिनः पवमानो भवति

The Mādhyandina Pavamānastotra is characterised by fifteen stomas.

तस्याष्टम्यां प्रस्तुतायां वाचयति सुपर्णोऽसि त्रिष्टुप्छन्दा अनु त्वारभे स्वस्ति मा सम्पारयेत्यत्र चतुर्होतारं व्याचष्ट उद्द्रुते साम्नि सम्प्रैषमाहाग्नीअग्नीन्विहर बर्हि स्तृणाहि पुरोडाशाँ अलङ्कुरु प्रतिप्रस्थातर्दधिघर्माय दध्याहरेति

तस्याष्टम्यां प्रस्तुतायां वाचयति सुपर्णोऽसि त्रिष्टुप्छन्दा अनु त्वारभे स्वस्ति मा सम्पारयेत्यत्र चतुर्होतारं व्याचष्ट उद्द्रुते साम्नि सम्प्रैषमाहाग्नीअग्नीन्विहर बर्हि स्तृणाहि पुरोडाशाँ अलङ्कुरु प्रतिप्रस्थातर्दधिघर्माय दध्याहरेति

When the eighth verse is being chanted, he makes the sacrificer recite the formula, “Thou art an eagle with Triṣṭubh for thy metre; I touch thee; lead me safely.”¹³ At this stage he recites the Caturhotr̥ formula. After the Sāman has been chanted, he gives out the call, “O Agnīdh, do thou spread the fires; spread the sacrificial grass, accomplish the Puroḍāśas; O Pratiprasthātr̥, do you bring curds for the Dadhigharma offering.”

यथासम्प्रैषं तौ कुरुतस्

यथासम्प्रैषं तौ कुरुतस्

They act as per the call.

तथाप उपस्पृश्याहैहि यजमानेति

तथाप उपस्पृश्याहैहि यजमानेति

Having touched water similarly,¹⁰ he says, “Come, O sacrificer."

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्य तथा समस्तँराजानमुपतिष्ठते

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्य तथा समस्तँराजानमुपतिष्ठते

After he has been made to enter the Havirdhāna shed by the eastern door, the sacrificer similarly¹⁰ prays to the entire Soma with the verse, “O conquering Viṣṇu, do thou, nearest to us, grant us shelter. The sweet-flowing streams milk out for thee the unceasing spring.”¹⁴

तथावकाशैश्चरति

तथावकाशैश्चरति

(The Adhvaryu) similarly¹⁰ prays with the Avakāśa formulas.

तथा प्रचरण्यां नवकृत्वो गृह्णीते

तथा प्रचरण्यां नवकृत्वो गृह्णीते

Similarly¹⁰ he takes nine spoonfuls in the ladle in use.

तथैष आग्नीध्र आग्नीध्रीयाद्धिष्णियादनुपूर्वं धिष्णियेष्वङ्गारान्विहरति

तथैष आग्नीध्र आग्नीध्रीयाद्धिष्णियादनुपूर्वं धिष्णियेष्वङ्गारान्विहरति

Similarly,¹⁰ the Āgnīdhra spreads embers procured from the Āgnīdhrīya mound successively on the Dhiṣṇiyas.

तथा पुरस्तात्प्रत्यङ्ङासीनो विहृतान्धिष्णियान्व्याघारयति

तथा पुरस्तात्प्रत्यङ्ङासीनो विहृतान्धिष्णियान्व्याघारयति

Similarly¹⁰ he pours Āghāra-libations on the Dhiṣṇiyas on which embers have been spread while being seated towards the east and facing the west.

तथोत्तरस्य हविर्धानस्य चुबुके प्रचरणीँसादयति

तथोत्तरस्य हविर्धानस्य चुबुके प्रचरणीँसादयति

Similarly¹⁰ he places the ladle in use on the chin of the northern Havirdhāna cart.

तथा साङ्काशिनेन पथा पृष्ठ्याँस्तृणाति सन्ततां गार्हपत्यादाहवनीयात् २

तथा साङ्काशिनेन पथा पृष्ठ्याँस्तृणाति सन्ततां गार्हपत्यादाहवनीयात् २

Similarly¹⁰ along the path involving simultaneous sight, he strews the Pr̥ṣṭhya line uninterruptedly from the Gārhapatya upto the Āhavanīya.

अथान्तरेण हविर्धाने उपविश्य दधिघर्माय दधि याचति

अथान्तरेण हविर्धाने उपविश्य दधिघर्माय दधि याचति

Being seated between the two Havirdhāna carts, (the Adhvaryu) asks for curds for the Dadhigharma offering.

तदाहृतमवेक्षते ज्योतिरसि वैश्वानरं पृश्नियै दुग्धमिति

तदाहृतमवेक्षते ज्योतिरसि वैश्वानरं पृश्नियै दुग्धमिति

He gazes at it when brought with the formula, “Thou art the lustre of Vaiśvānara, the milk of the spotted cow.”

बर्हिषी अन्तर्धाय कँसे वा चमसे वा गृह्णाति यावती द्यावापृथिवी महित्वा यावच्च सप्त सिन्धवो वितस्थुः । तावन्तमिन्द्र ते ग्रहँसहोर्जा गृह्णाम्यस्तृतमित्यपोद्धृत्य बर्हिषी अथैनँश्रीणाति वाक्च त्वा मनश्च श्रीणीतां प्राणश्च त्वापानश्च श्रीणीतां चक्षुश्च त्वा श्रोत्रं च श्रीणीतां दक्षश्च त्वा बलं च श्रीणीतामोजश्च त्वा सहश्च श्रीणीतामायुश्च त्वा जरा च श्रीणीतामात्मा च त्वा तनूश्च श्रीणीताँशृतोऽसि शृतङ्कृतः शृताय त्वा शृतेभ्यस्त्वा शृतं कृण्वित्यथाह होतर्वदस्व यत्ते वाद्यमित्यथैनमादायोपोत्तिष्ठन्नाह श्रातँहविरित्यत्याक्रम्याश्राव्याह दधिघर्मस्य यजेति

बर्हिषी अन्तर्धाय कँसे वा चमसे वा गृह्णाति यावती द्यावापृथिवी महित्वा यावच्च सप्त सिन्धवो वितस्थुः । तावन्तमिन्द्र ते ग्रहँसहोर्जा गृह्णाम्यस्तृतमित्यपोद्धृत्य बर्हिषी अथैनँश्रीणाति वाक्च त्वा मनश्च श्रीणीतां प्राणश्च त्वापानश्च श्रीणीतां चक्षुश्च त्वा श्रोत्रं च श्रीणीतां दक्षश्च त्वा बलं च श्रीणीतामोजश्च त्वा सहश्च श्रीणीतामायुश्च त्वा जरा च श्रीणीतामात्मा च त्वा तनूश्च श्रीणीताँशृतोऽसि शृतङ्कृतः शृताय त्वा शृतेभ्यस्त्वा शृतं कृण्वित्यथाह होतर्वदस्व यत्ते वाद्यमित्यथैनमादायोपोत्तिष्ठन्नाह श्रातँहविरित्यत्याक्रम्याश्राव्याह दधिघर्मस्य यजेति

Having held two darbha-blades inbetween, he takes it into a bronze vessel or a goblet with the verse, “As great as are heaven and earth in mightiness, as great as the expanse of the seven rivers, so great is the cup of thee, O Indra, which, unvanquished, I draw with strength.”¹⁵ Having removed the darbha-blades, he puts it over the fire with the formula, “May speech and mind boil thee; may Prāṇa and Apāna boil thee; may eye and ear boil thee, may power and might boil thee; may vigour and endurance boil thee; may long life and old age boil thee; may soul and body boil thee. Thou art become hot; made to be hot; for the hot thee; for the hot ones thee."¹⁶ Then he says, “O Hotr̥ do you recite what you have to." Having taken hold of him and standing, he says, “The oblation is boiled.” Having crossed beyond and having caused to announce, he says (to the Hotr̥), “Do you recite the yājyā for the offering of Dadhigharma.”

वषट्कृते जुहोति यमिन्द्र माहुर्वरुणं यमाहुर्यं मित्रमाहुर्यमु सत्यमाहुः । यो देवानां देवतमस्तपोजास्तस्मै त्वा तेभ्यस्त्वा स्वाहेत्यनुवषट्कृते हुत्वा हरति भक्षं स यावन्तः प्रवर्ग्यस्यर्त्विजस्तेषूपहवमिष्ट्वा यजमान एव प्रत्यक्षं भक्षयति मयि त्यदिन्द्रि यं महन्मयि दक्षो मयि क्रतुः । मयि धायि सुवीर्यं त्रिशुग्घर्मो विभातु मे ॥ आकूत्या मनसा सह विराजा ज्योतिषा सह । यज्ञेन पयसा सह ब्रह्मणा तेजसा सह । क्षत्रेण यशसा सह सत्येन तपसा सह । तस्य दोहमशीमहि तस्य सुम्नमशीमहि । तस्य भक्षमशीमहि तस्य त इन्द्रे ण पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

वषट्कृते जुहोति यमिन्द्र माहुर्वरुणं यमाहुर्यं मित्रमाहुर्यमु सत्यमाहुः । यो देवानां देवतमस्तपोजास्तस्मै त्वा तेभ्यस्त्वा स्वाहेत्यनुवषट्कृते हुत्वा हरति भक्षं स यावन्तः प्रवर्ग्यस्यर्त्विजस्तेषूपहवमिष्ट्वा यजमान एव प्रत्यक्षं भक्षयति मयि त्यदिन्द्रि यं महन्मयि दक्षो मयि क्रतुः । मयि धायि सुवीर्यं त्रिशुग्घर्मो विभातु मे ॥ आकूत्या मनसा सह विराजा ज्योतिषा सह । यज्ञेन पयसा सह ब्रह्मणा तेजसा सह । क्षत्रेण यशसा सह सत्येन तपसा सह । तस्य दोहमशीमहि तस्य सुम्नमशीमहि । तस्य भक्षमशीमहि तस्य त इन्द्रे ण पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

At the Vaṣaṭ-utterance he makes the offering with the verse, “Him whom they call Indra, him whom they call Varuṇa, him whom they call Mitra, him whom they call the truth, who is the greatest god among the gods, born of penance for him thee, for them thee, Svāhā.”¹⁶ After having made (another) offering at the second Vaṣaṭ-utterance, he carries the portion for consuming. Having sought consent of as many priests as there are in the Pravargya rite, the sacrificer himself consumes it with the mantra, “That great strength, the power, the intention, great valour has been placed within me. May the threefold heat shine within me. May we enjoy its essence together with oblation and milk, together with Brahman-splendour and brilliance together with ruling capability and glory, together with truth and heat. May we enjoy its pleasure. May we enjoy its consuming. I, who have obtained consent, consume thee that art consumed by Indra, sweet, and for whom consent has been obtained.”¹⁷

निर्णिज्य पात्रं प्रयच्छति

निर्णिज्य पात्रं प्रयच्छति

Having cleansed the cup he hands it over.

तथा सवनीयान्पुरोडाशान्याचति

तथा सवनीयान्पुरोडाशान्याचति

In a similar manner¹⁸ he asks for Savanīyapuroḍāśas.

तेषां तथैव समवद्यन्नाह माध्यन्दिनस्य सवनस्येन्द्रा य पुरोडाशानामवदीयमानानामनुब्रूहीति

तेषां तथैव समवद्यन्नाह माध्यन्दिनस्य सवनस्येन्द्रा य पुरोडाशानामवदीयमानानामनुब्रूहीति

Taking portions of all of them in a similar manner¹⁸ he says (to the Maitrāvaruṇa), “Do you recite the puronuvākyā for the Puroḍāśas being apportioned for Indra at the Midday pressing.”

पूर्वार्धादवदायापरार्धादवद्यत्यभिघारयति

पूर्वार्धादवदायापरार्धादवद्यत्यभिघारयति

Having taken portion from the eastern half, he takes from the rear half; pours clarified butter over it,

प्रत्यनक्ति

प्रत्यनक्ति

anoints back the oblations from which he took the portions.

तथोपभृति स्विष्टकृते सर्वेषाँसकृत्सकृदुत्तरार्धादवद्यति

तथोपभृति स्विष्टकृते सर्वेषाँसकृत्सकृदुत्तरार्धादवद्यति

Similarly he takes portions once into the Upabhr̥t from the northern halves of all oblations for the Sviṣṭakr̥t offering.

द्विरभिघारयति

द्विरभिघारयति

He pours clarified butter twice over the portions;

न प्रत्यनक्त्यत्याक्रम्याश्राव्याह माध्यन्दिनस्य सवनस्येन्द्रा य पुरोडाशान्प्रस्थितान्प्रेष्येति

न प्रत्यनक्त्यत्याक्रम्याश्राव्याह माध्यन्दिनस्य सवनस्येन्द्रा य पुरोडाशान्प्रस्थितान्प्रेष्येति

does not anoint back. Having crossed beyond and having caused to announce, he says (to the Maitrāvaruṇa) “Do you address a call (to the Hotr̥ to recite the yājyā) for the Puroḍaśas set for Indra at the Midday pressing.

वषट्कृते जुहोति

वषट्कृते जुहोति

At the Vaṣaṭ-utterance he makes the offering.

तथा समावपमान आहाग्नयेऽनुब्रूहीत्याश्राव्याहाग्नये प्रेष्येति

तथा समावपमान आहाग्नयेऽनुब्रूहीत्याश्राव्याहाग्नये प्रेष्येति

Taking similarly¹⁸ portions of oblations from the Upabhr̥t into the Juhū, he says (to the Maitrāvaruṇa) “Do you recite the puronuvākyā for Agni.” Having caused to announce, he says (to him), “Do you address a call (to the Hotr̥ to recite the yājyā) for Agni.”

वषट्कृत उत्तरार्धपूर्वार्धेऽतिहाय पूर्वा आहुतीर्जुहोति

वषट्कृत उत्तरार्धपूर्वार्धेऽतिहाय पूर्वा आहुतीर्जुहोति

At the Vaṣaṭ-utterance he makes the offering in the eastern half of the northern half (of the fire-place) beyond the earlier offerings.

तथोदङ्ङत्याक्रम्य यथायतनँस्रुचौ सादयित्वा तथैव पात्र्यामिडाँसमवधाय प्रतीचः पुरोडाशान्प्रहिणोत्यनु हैके संयन्ति पशव इडेति वदन्तोऽथ प्राङायन्नाहोन्नीयमानेभ्योऽनुब्रूहि ३

तथोदङ्ङत्याक्रम्य यथायतनँस्रुचौ सादयित्वा तथैव पात्र्यामिडाँसमवधाय प्रतीचः पुरोडाशान्प्रहिणोत्यनु हैके संयन्ति पशव इडेति वदन्तोऽथ प्राङायन्नाहोन्नीयमानेभ्योऽनुब्रूहि ३

Having similarly¹⁸ crossed towards the north, having kept the ladles in their places and having similarly[^4] put the Iḍā into the pan, he pushes the Puroḍāśas to the west (towards the Hotr̥). Some teachers, saying that the Iḍā represents the cattle (prescribe that the relevant priests and the sacrificer) go together (to the Hotr̥ for the invocation of the Iḍā). Moving towards the east, he says (to the Maitrāvaruṇa), “Do you recite the hymn for the goblets being filled in.”

होतुश्चमसमनून्नयध्वमुभयतःशुक्रान्कुरुध्वमच्छावाकस्य चमसाध्वर्योऽपि त्वमुन्नयस्व प्रतिप्रस्थातश्चतुर्भिर्मा शकलैः प्रोक्षिताप्रोक्षितैः प्रत्युपलम्बस्वेति

होतुश्चमसमनून्नयध्वमुभयतःशुक्रान्कुरुध्वमच्छावाकस्य चमसाध्वर्योऽपि त्वमुन्नयस्व प्रतिप्रस्थातश्चतुर्भिर्मा शकलैः प्रोक्षिताप्रोक्षितैः प्रत्युपलम्बस्वेति

“Do you fill in the goblets following the Hotr̥’s goblet, render them bright on both sides; O Camasādhvaryu of the Acchāvāka, do thou also fill in, O pratiprasthātr̥, do you be by my side with four splinters-(two) sprinkled and (two) not sprinkled.

यथासम्प्रैषं ते कुर्वन्ति

यथासम्प्रैषं ते कुर्वन्ति

They act according to the call.

समानं कर्माश्रावणादाश्रावण एव व्येत्यथाध्वर्युः पुरस्तात्प्रत्यङ्तिष्ठन्नाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषड्माध्यन्दिनस्य सवनस्य निष्केवल्यस्य भागस्य शुक्रवतो मन्थिवतो मधुश्चुत इन्द्रा य सोमान्प्रस्थितान्प्रेष्येति

समानं कर्माश्रावणादाश्रावण एव व्येत्यथाध्वर्युः पुरस्तात्प्रत्यङ्तिष्ठन्नाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषड्माध्यन्दिनस्य सवनस्य निष्केवल्यस्य भागस्य शुक्रवतो मन्थिवतो मधुश्चुत इन्द्रा य सोमान्प्रस्थितान्प्रेष्येति

The ritual up to the announcing is similar.¹⁹ (The Adhvaryu) moves apart at the announcing (by the Āgnīdhra) itself. The Adhvaryu standing towards the east and facing west causes to announce; “Do thou announce,” “May it be heard,” “Do you (O Maitrāvaruṇa) address a call (to the Hotr̥) to recite (the yājyā) for the Soma, the exclusive portion for Indra, consisting of Śukra and Manthin and dropping sweetness at the Midday pressing.”

वषट्कृते सहोभौ जुहुतः स प्रथमः सङ्कृतिर्विश्वकर्मेति

वषट्कृते सहोभौ जुहुतः स प्रथमः सङ्कृतिर्विश्वकर्मेति

At the Vaṣaṭ-utterance, both make the offerings with the verse, “He (=Indra) is the first restorer, all doing. Being the first, he is Mitra, Varuṇa and Agni; being the first, he is Br̥haspati the wise. I offer the pressed Soma to Indra, Svāhā.”²⁰

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहुतस्

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहुतस्

At the Vaṣaṭ and second Vaṣaṭ-utterance, they offer twice.

तथैव द्विर्द्विः सवाँर्श्चमसाञ्जुह्वति

तथैव द्विर्द्विः सवाँर्श्चमसाञ्जुह्वति

Similarly (the Camasādhvaryus) offer all the goblets twice each.

तथा सम्प्रैषमाह प्रैतु होतुश्चमसः प्र ब्रह्मण इति

तथा सम्प्रैषमाह प्रैतु होतुश्चमसः प्र ब्रह्मण इति

Similarly¹⁹ he gives the call, “Let the Hotr̥’s goblet go (to him); let the Brahman’s” etc.

तथा प्रदक्षिणमावृत्य होतृचमसे ग्रहस्य सँस्रावमवनयति हुतं त्वा हुतेऽवनयाम्यूर्जस्वन्तं देवेभ्यो मधुमन्तं मनुष्येभ्य इति वा तूष्णीं वा

तथा प्रदक्षिणमावृत्य होतृचमसे ग्रहस्य सँस्रावमवनयति हुतं त्वा हुतेऽवनयाम्यूर्जस्वन्तं देवेभ्यो मधुमन्तं मनुष्येभ्य इति वा तूष्णीं वा

Similarly¹⁹ having turned by the right he pours down the remnants of the cup into the Hotr̥’s goblet with the formula, “I pour down thee the offered into the offered one, full strength for the gods, full of honey for men” or silently.

तथा प्रतिप्रस्थातोत्तरार्ध आहवनीयस्य मन्थिनः सँस्रावं जुहोति

तथा प्रतिप्रस्थातोत्तरार्ध आहवनीयस्य मन्थिनः सँस्रावं जुहोति

Similarly¹⁹ the Pratiprasthātr̥ offers on the northern half of the Āhavanīya remnants of the Manthin cup.

तथाप उपस्पृश्य शुक्रपात्रं च मन्थिपात्रं च खरे यथायतनँसादयति

तथाप उपस्पृश्य शुक्रपात्रं च मन्थिपात्रं च खरे यथायतनँसादयति

Similarly having touched water, he keeps the Śukra cup and the Manthin cup at their places.

यन्त्येते महर्त्विजां चमसास्

यन्त्येते महर्त्विजां चमसास्

The goblets of the principal priests are taken towards them.

तथैते होत्रकाणां चमसाध्वर्यवः सकृत्सकृद्द्रोणकलशादभ्युन्नीयोपावर्तन्ते

तथैते होत्रकाणां चमसाध्वर्यवः सकृत्सकृद्द्रोणकलशादभ्युन्नीयोपावर्तन्ते

The Camasādhvaryus of the Hotrakas stand by having taken up Soma once each from the Droṇakalaśa.

तेषां तथैव मैत्रावरुणचमसमादायाश्राव्याह प्रशास्तर्यजेति

तेषां तथैव मैत्रावरुणचमसमादायाश्राव्याह प्रशास्तर्यजेति

Having taken in a similar manner¹⁹ the Maitrāvaruṇa’s goblet out of them and having caused to announce, he says, “O Prasátr̥, do you recite the yājyā.”

ब्रह्मन्यज पोतर्यज नेष्टर्यजाच्छावाक यजाग्नीद्यजेति

ब्रह्मन्यज पोतर्यज नेष्टर्यजाच्छावाक यजाग्नीद्यजेति

At the Vaṣaṭ and second Vaṣaṭ-utterance he offers twice. (Similarly he calls out) “O Brahmaṇācchaṁsin, do you recite the yājyā,” “O Potr̥, do thou recite the yājyā;” “O Neṣṭr̥, do thou recite the yājyā,” “O Acchāvāka, do thou recite the yājyā,” “O Agnīdh, do thou recite the yājyā.”

षड्ढोत्राः संयाज्य प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्रुत्याग्रेण होतारमुपविशत्ययाडग्नीदिति

षड्ढोत्राः संयाज्य प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्रुत्याग्रेण होतारमुपविशत्ययाडग्नीदिति

Thus having caused six Hotrakas to recite their yājyās, having turned by the right, and having hastened towards the west, he sits down in front of the Hotr̥ informing him “The Agnīdh has recited his yajyā.”

स भद्र मकरित्याह होता यो नः सोमँराजानं पाययिष्यतीति

स भद्र मकरित्याह होता यो नः सोमँराजानं पाययिष्यतीति

The Hotr̥ says, “He who is going to offer us king Soma has done a good thing.”

तथाप उपस्पृश्य होत्र इडामुपोद्यच्छन्त उपहूयमानायामिडायामुपप्रगृह्णन्ति चमसान्

तथाप उपस्पृश्य होत्र इडामुपोद्यच्छन्त उपहूयमानायामिडायामुपप्रगृह्णन्ति चमसान्

Having similarly touched water, they hold up Iḍā for the Hotr̥. While Iḍā is being invoked, they join to it the goblets.

उपहूतायामिडायामग्नीध आदधाति षडवत्तम्प्राश्नन्ति

उपहूतायामिडायामग्नीध आदधाति षडवत्तम्प्राश्नन्ति

After the Iḍā has been invoked, he gives Āgnīdhra’s portion in six cuttings. They consume the Iḍā;

मार्जयन्त इडोपहूताँश्चमसान्भक्षयन्ति भक्षेहि माविशेति दीर्घभक्षमनुद्रुत्य रुद्र वद्गणस्य सोम देव ते मतिविदो माध्यन्दिनस्य सवनस्य त्रिष्टुप्छन्दस इन्द्र पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

मार्जयन्त इडोपहूताँश्चमसान्भक्षयन्ति भक्षेहि माविशेति दीर्घभक्षमनुद्रुत्य रुद्र वद्गणस्य सोम देव ते मतिविदो माध्यन्दिनस्य सवनस्य त्रिष्टुप्छन्दस इन्द्र पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

sprinkle themselves. They consume the goblets which have been invoked as Iḍā with the formula, “O portion to be consumed, come hither, enter me.”[^3-423] Having gone over this Dīrghabhakṣa formula, (he further continues), “O Soma, I, having sought the consent, consume thee who hast Vasus for the troops, who knowest the mind, who belongest to the midday pressing, who hast Triṣṭubh for thy metre, who art drunk by Indra, who hast sweetness and whose consent is sought.”[^4-423]

[^3-423] TS. III.2.5.1

[^4-423] TS. III.2.5.2

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

These three²¹ consume the Hotr̥’s goblet having obtained the consent of each other.

यथाचमसं चमसान्

यथाचमसं चमसान्

(The Camasins) consume their respective goblets.

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्त

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्त

They touch, each one to himself, with the formula, “Impel my limbs O thou, with tawny steeds; do not distress my troops. Propitious, do thou honour for me the seven R̥ṣis, do not go below my navel.”²²

आप्याययन्ति चमसानाप्यायस्व समेतु त इति

आप्याययन्ति चमसानाप्यायस्व समेतु त इति

They swell the goblets with the verse, “O Soma, do thou swell; let thy strength be gathered from all sides. Do thou be in the gathering of strength.”²²

सीदन्ति नाराशँसा आप्यायिता दक्षिणस्य हविर्धानस्यापालम्बमधोऽधस्तृतीयाय मरुत्वतीयायैतस्मिन्काल आग्नीध्रे यजमानः पुरोडाशानां प्राश्नाति

सीदन्ति नाराशँसा आप्यायिता दक्षिणस्य हविर्धानस्यापालम्बमधोऽधस्तृतीयाय मरुत्वतीयायैतस्मिन्काल आग्नीध्रे यजमानः पुरोडाशानां प्राश्नाति

The Nārāśaṁsa goblets which have been made to swell lie, each one, below the rear part of the southern Havirdhāna cart for the third Marutvatīya cup. At this juncture the sacrificer consumes the remnants of the Purodāśas.

यदशना स्यात्पत्नी पत्नीशाले ४

यदशना स्यात्पत्नी पत्नीशाले ४

The sacrificer’s wife eats whatever she is used to in her shed.

अथ दाक्षिणानि होष्यन्याचत्याज्यस्थालीँसस्रुवाँस्रुचं वासस्

अथ दाक्षिणानि होष्यन्याचत्याज्यस्थालीँसस्रुवाँस्रुचं वासस्

When he is about to offer the offerings pertaining to the Dakṣiṇās, (the Adhvaryu) asks for the vessel of clarified butter together with the spoon, the ladle and a piece of cloth.

तस्यैतस्य वसनस्यान्तमायां दशायां हिरण्यशल्कः प्रग्रथितो भवत्येतत्समादायाहैहि यजमानेत्युत्तरेणाग्नीध्रीयं परीत्योत्तरेण सदः परीत्य पूर्वया द्वारा शालां प्रपाद्य समन्वारब्धेष्वपिव्रतेषु सम्प्रच्छन्नेषु गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा वसनस्यान्तँस्रुग्दण्ड उपसङ्गृह्य सौरीभ्यामृग्भ्यां गार्हपत्ये जुहोत्युदु त्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केतवः । दृशे विश्वाय सूयँर्स्वाहेत्यपरं चतुर्गृहीतं गृहीत्वा गार्हपत्य एव जुहोति चित्रं देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः । आप्रा द्यावापृथिवी अन्तरिक्षं सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च स्वाहेत्यथाग्नीध्रं द्रुत्वा स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा वसनस्यैवान्तँस्रुग्दण्ड उपसङ्गृह्य नयवत्यर्चाग्नीध्रे जुहोत्यग्ने नय सुपथा राये अस्मान्विश्वानि देव वयुनानि विद्वान्। युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नमौक्तिं विधेम स्वाहेत्यथ दिवं गच्छ सुवः पतेति हिरण्यँ हुत्वोद्गृह्णाति

तस्यैतस्य वसनस्यान्तमायां दशायां हिरण्यशल्कः प्रग्रथितो भवत्येतत्समादायाहैहि यजमानेत्युत्तरेणाग्नीध्रीयं परीत्योत्तरेण सदः परीत्य पूर्वया द्वारा शालां प्रपाद्य समन्वारब्धेष्वपिव्रतेषु सम्प्रच्छन्नेषु गार्हपत्य आज्यं विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा वसनस्यान्तँस्रुग्दण्ड उपसङ्गृह्य सौरीभ्यामृग्भ्यां गार्हपत्ये जुहोत्युदु त्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केतवः । दृशे विश्वाय सूयँर्स्वाहेत्यपरं चतुर्गृहीतं गृहीत्वा गार्हपत्य एव जुहोति चित्रं देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः । आप्रा द्यावापृथिवी अन्तरिक्षं सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च स्वाहेत्यथाग्नीध्रं द्रुत्वा स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा वसनस्यैवान्तँस्रुग्दण्ड उपसङ्गृह्य नयवत्यर्चाग्नीध्रे जुहोत्यग्ने नय सुपथा राये अस्मान्विश्वानि देव वयुनानि विद्वान्। युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नमौक्तिं विधेम स्वाहेत्यथ दिवं गच्छ सुवः पतेति हिरण्यँ हुत्वोद्गृह्णाति

A piece of gold is tied to the last fringe of this piece of cloth. Having taken this up, he says, “Come O sacrificer.” Having gone around along the north of the Āgnīdhrīya mound and along the north of the Sadas and having led him into the (Pragvaṁśa) shed, while his near relations have contacted successively and have been covered under a canopy, having melted clarified butter over the Gārhapatya, having taken four spoonfuls into the ladle, having caught the end of the piece of cloth on the handle of the ladle, he makes offerings on the Gārhapatya with two verses addressed to Sūrya, “Thy rays bear upwards god Sūrya, the lord of wealth, so that every thing may be visible, Svāhā.”²³ Having taken up another four spoonfuls, he makes an offering on the Gārhapatya itself with the verse, “The bright face of the gods has arisen, the eye of Mitra, Varuṇa and Agni. It has filled in the heaven, the earth and midregion, the sun, the soul of the moving and the standing, Svāhā.”²³ Having hastened to the Āgnīdhra fire, having taken up four spoonfuls into the ladle, having caught the end of the piece of cloth on the handle of the ladle, he makes an offering on the Āgnīdhra fire with the verse containing the word naya. “O Agni, lead us by a fair path to wealth, O god, knowing all the ways, drive from us the sin that leads astray. We shall pay deep homage to thee, Svāhā.”²⁴ Having made the offering, he takes up the piece of gold with the formula, “Do thou go to the heaven; fly towards the sun."²³

सृज्यन्ते दक्षिणा दक्षिणापथेनान्तरेण सदश्च गार्हपत्यं चान्तरेण सदश्चाग्नीध्रं चान्तरेण चात्वालोत्करव्

सृज्यन्ते दक्षिणा दक्षिणापथेनान्तरेण सदश्च गार्हपत्यं चान्तरेण सदश्चाग्नीध्रं चान्तरेण चात्वालोत्करव्

(The cows to be given away as) Dakṣiṇā are led by the southern path in between the Sadas and the Gārhapatya, in between the Sadas and the Āgnīdhra mound and in between the Cātvāla and the rubbish heap.

एवमुदीच्यः प्रतिपद्यन्ते

एवमुदीच्यः प्रतिपद्यन्ते

Thus they go towards the north.

ताः प्रदक्षिणं कृत्वाभ्यैति रूपेण वो रूपमभ्यैमि वयसा वय इत्यथैना विभजति तुथो वो विश्ववेदा विभजतु वर्षिष्ठे अधि नाक इत्यथ सदोऽभ्यैत्येतत्ते अग्ने राध ऐति सोमच्युतं तन्मित्रस्य पथा नयर्तस्य पथा प्रेत चन्द्र दक्षिणा यज्ञस्य पथा सुविता नयन्तीरिति ५

ताः प्रदक्षिणं कृत्वाभ्यैति रूपेण वो रूपमभ्यैमि वयसा वय इत्यथैना विभजति तुथो वो विश्ववेदा विभजतु वर्षिष्ठे अधि नाक इत्यथ सदोऽभ्यैत्येतत्ते अग्ने राध ऐति सोमच्युतं तन्मित्रस्य पथा नयर्तस्य पथा प्रेत चन्द्र दक्षिणा यज्ञस्य पथा सुविता नयन्तीरिति ५

Going around by the right, (the sacrificer) approaches them with the formula, “I reach your form with (my) form; your age with (my age)."²⁵ He distributes them with the formula, “May Tutha, all-knowing, assign you in the highest firmament.”²⁵ He comes towards the Sadas with the formula, “This gift of thine, O Agni, comes impelled by the Soma. Lead it by the path of Mitra. Do you go on by the path of the holy order, of brilliant gifts, leading prosperity by the path of sacrifice.”²⁵

अथैष आत्रेयोऽग्रेण सद आस्ते

अथैष आत्रेयोऽग्रेण सद आस्ते

One belonging to Atri gotra sits down in front of the Sadas.

तमभ्यैति ब्राह्मणमद्य राध्यासमृषिमार्षेयं पितृमन्तं पैतृमत्यँ सुधातुदक्षिणमित्यथैनमुत्क्रम्य पृच्छति क आत्रेय इत्ययमहमितीतरः प्रत्याह

तमभ्यैति ब्राह्मणमद्य राध्यासमृषिमार्षेयं पितृमन्तं पैतृमत्यँ सुधातुदक्षिणमित्यथैनमुत्क्रम्य पृच्छति क आत्रेय इत्ययमहमितीतरः प्रत्याह

(The Adhvaryu) goes towards him with the formula, “May I win a brāhmaṇa today, a R̥ṣi, belonging to the gotra of a R̥ṣi, the son of a well-known father, the grandson of a well-known grandfather, fit for the Dakṣiṇā. Going towards him, he asks, “Who is here who belong to Atri gotra”? “I am here,” replies the other one.

तं तथैव द्वितीयमुत्क्रम्य पृच्छति क आत्रेय इत्ययमहमित्येवेतरः प्रत्याह

तं तथैव द्वितीयमुत्क्रम्य पृच्छति क आत्रेय इत्ययमहमित्येवेतरः प्रत्याह

तं तथैव तृतीयमुत्क्रम्य पृच्छति क आत्रेय इत्ययमहमित्येवेतरः प्रत्याह

तं तथैव तृतीयमुत्क्रम्य पृच्छति क आत्रेय इत्ययमहमित्येवेतरः प्रत्याह

तस्य पाणौ हिरण्यमादधाति चन्द्र मँहेति यदु चान्यदुपकल्पतेऽथाग्नीध्रं द्रुत्वा हिरण्यमुखमग्नीधे ददात्यथ सद आगत्य ब्रह्मणे ददाति होत्र उद्गात्रेऽथ हविर्धानं द्रुत्वाध्वर्यवे ददाति य उ चैनमन्येऽभितो भवन्त्यथ सद आगत्य प्रस्तोत्रे ददाति प्रशास्त्रे ब्रह्मणाच्छँसिनेऽच्छावाकस्य सदस्यस्याग्नीधः पोतुर्नेष्टुर्ग्रावस्तुत उन्नेतुः सुब्रह्मण्यस्य प्रतिहर्तुरन्ततो यथासमुदितं प्रसर्पकेभ्योऽथाहैहि यजमानेत्याग्नीध्रं द्रुत्वा स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वाग्नीध्रे पञ्च वैश्वकर्मणानि जुहोति यज्ञपतिमृषय एनसाहुरित्य्

तस्य पाणौ हिरण्यमादधाति चन्द्र मँहेति यदु चान्यदुपकल्पतेऽथाग्नीध्रं द्रुत्वा हिरण्यमुखमग्नीधे ददात्यथ सद आगत्य ब्रह्मणे ददाति होत्र उद्गात्रेऽथ हविर्धानं द्रुत्वाध्वर्यवे ददाति य उ चैनमन्येऽभितो भवन्त्यथ सद आगत्य प्रस्तोत्रे ददाति प्रशास्त्रे ब्रह्मणाच्छँसिनेऽच्छावाकस्य सदस्यस्याग्नीधः पोतुर्नेष्टुर्ग्रावस्तुत उन्नेतुः सुब्रह्मण्यस्य प्रतिहर्तुरन्ततो यथासमुदितं प्रसर्पकेभ्योऽथाहैहि यजमानेत्याग्नीध्रं द्रुत्वा स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वाग्नीध्रे पञ्च वैश्वकर्मणानि जुहोति यज्ञपतिमृषय एनसाहुरित्य्

He puts a piece of gold on his palm with the formula, “O lustrous, O gift,” he also gives whatever he can. Having gone to the Āgnīdhra chamber, he gives the Āgnīdhra the Dakṣiṇā with gold as the foremost. Having come to the Sadas, he gives to the Brahman, the Hotr̥ and the Udgātr̥. Having gone to the Havirdhāna shed, he gives to the Adhvaryu and also to those who are by his side. Having come to the Sadas, he gives to the Prastotr̥, the Praśāstr̥, Brāhmaṇāchaṁsin, Acchāvāka, Sadasya, Agnīdh, Potr̥, Neṣṭr̥, Grāvastut, Unnetr̥, Subrahmaṇya and finally the Pratihartr̥. He gives to the visitors according to their status.

Then (the Adhvaryu) says, “Come, O sacrificer.“Having gone to the Āgnīdhra chamber, and having taken four spoonfuls in the ladle, he offers on the Āgnīdhra fire five offerings to Viśvakarman with the verses, “To the lord of the sacrifice the R̥ṣis said, by thy sin men are excluded from sharing and are troubled. He did secure the two drops of honey. May Viśvakarman unite us with them-Dreadful are the R̥ṣis; homage be to them in the union with their eye and mind. Great, real and glorious reverence to Br̥haspati. Homage to Viśvakarman, may he guard us-Deeming that the Somadrinkers are his own, knowing the breath like a valiant man in battle, he has committed a great sin and is bound by them-him set free O Viśvakarman, for safety-Those who, eating, did not deserve riches, whom the fires on the Dhiṣṇiyas troubled, that is their offering to expiate for the ill sacrifice. May Viśvakarman make it a good sacrifice for us-Obeisance to the Pitr̥s who have watched around us, who are makers of the sacrifice, desirous of the sacrifice, the beneficient divinities. We have not brought you the offering without desires. Donot trouble us for this sin.”²⁶

अथातिक्रामातीमोक्षैश्चरत्यग्निना देवेन ये देवा यज्ञहन इत्येताभ्यामनुवाकाभ्याम्

अथातिक्रामातीमोक्षैश्चरत्यग्निना देवेन ये देवा यज्ञहन इत्येताभ्यामनुवाकाभ्याम्

He murmurs the Atikrama and Atimokṣa formulas contained in the two Anuvākas.²⁷ (The Atikrāma formulas are); “Through god Agni I conquer the hostile armies through the Gāyatri metre, Trivr̥tstoma, Rathantarasāman, the thunderbolt of Vaṣaṭkāra. I trample down the earlier born enemies; keep them off, I ward them off from this residence, from this region; him who hates us and whom we hate; I pass the mover through Viṣṇu-strides-Through god Indra I conquer the hostile armies, through the Triṣṭubh metre, Pañcadaśastoma, Br̥hatsāman, the thunderbolt of Vaṣaṭkāra. I trample down the together-born enemeis… - Through Viśve Devas I conquer the hostile armies through the Jagatī-metre, Saptadaśa-stoma, Vāmadevyasāman, the thunderbolt of Vaṣaṭkāra the post-born enemies…” (The Atīmokṣa formulas are:) “The evil demons destroying the sacrifice, stealing the sacrifice who are seated on earth, may Agni protect me from them. May we go to those who do good deeds-We have come O noble ones, Mitra and Varuṇa, to the share of the nights that is yours, grasping the firmament, in the place of good deeds on the third ridge above the light of the sky-The evil demons, destroyers of the sacrifice, stealers of the sacrifice who sit in the midregion, from them may Vāyu guard me. May we go to those who do good deeds- The nights of thine, O Savitr̥, which go, traversed by gods between heaven and earth, with all your resorts and offspring do you, first mounting the light, traverse the regions-The evil demons, destroyers of sacrifice, stealers of sacrifice, who sit in the heaven, from them may Sūrya guard me. May we go to those who do good deeds-That highest oblation wherewith O all-knower, thou didst collect milk for Indra, therewith O Agni, do thou make him grow. Bestow on him lordship over his kinsmen.”

अथ यजमानं प्राञ्चमीक्षयति वि सुवः पश्य व्यन्तरिक्षमित्यथैनँ सदस्युपवेशयति यतस्व सदस्यैरित्यथ दक्षिणाः समनुदिशत्यस्मद्दात्रा देवत्रा गच्छत मधुमतीः प्रदातारमाविशतानवहायास्मान्देवयानेन पथेत सुकृतां लोके सीदत तन्नः सँस्कृतमिति ६

अथ यजमानं प्राञ्चमीक्षयति वि सुवः पश्य व्यन्तरिक्षमित्यथैनँ सदस्युपवेशयति यतस्व सदस्यैरित्यथ दक्षिणाः समनुदिशत्यस्मद्दात्रा देवत्रा गच्छत मधुमतीः प्रदातारमाविशतानवहायास्मान्देवयानेन पथेत सुकृतां लोके सीदत तन्नः सँस्कृतमिति ६

He makes the sacrificer gaze towards the east with the formula, “Gaze on the heaven, gaze on the midregion.”²⁸ He makes him sit in the Sadas with the formula, “Join those in the Sadas.”²⁸ The sacrificer points to the Dakṣiṇās with the formula, “Given by us, go to the gods, full of sweetness; enter the giver, without leaving us go by the path leading to the gods. Sit in the region of the righteous. May this be accomplished for us.”²⁹

अथ प्राङायन्नाहेन्द्रा य मरुत्वतेऽनुब्रूहीति

अथ प्राङायन्नाहेन्द्रा य मरुत्वतेऽनुब्रूहीति

Going eastwards (the Adhvaryu) says (to the Maitrāvaruṇa), “Do you recite the puronuvākyā for Indra accompanied by the Maruts.”

तच्छ्रुत्वा प्रतिप्रस्थाता ग्रहावादायोपनिष्क्रामत्युपनिष्क्रान्तस्यैवाध्वर्युर्ग्रहावादत्त उत्तरतस्तिष्ठते प्रतिप्रस्थात्रेऽन्यतरं प्रयच्छत्यथाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषडिन्द्रा य मरुत्वते प्रेष्येति

तच्छ्रुत्वा प्रतिप्रस्थाता ग्रहावादायोपनिष्क्रामत्युपनिष्क्रान्तस्यैवाध्वर्युर्ग्रहावादत्त उत्तरतस्तिष्ठते प्रतिप्रस्थात्रेऽन्यतरं प्रयच्छत्यथाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषडिन्द्रा य मरुत्वते प्रेष्येति

Listening to it, the Pratiprasthātr̥ goes out taking the two cups. The Adhvaryu takes up the cups from the Pratiprasthātr̥ who has gone out. He hands over one of them to the Pratiprasthātr̥ standing towards the north. He causes to announce, “Do thou anounce,” “May it be heard;” “Do you address a call (to the Hotr̥) to recite the yājyā for Indra accompanied by Maruts.”

वषट्कृते सहोभौ जुहुतोऽथ प्रतिप्रस्थाताध्वर्योः पात्रे ग्रहस्य सँ स्रावमवनयति

वषट्कृते सहोभौ जुहुतोऽथ प्रतिप्रस्थाताध्वर्योः पात्रे ग्रहस्य सँ स्रावमवनयति

At the Vaṣaṭ-utterance both make the offering simultaneously. The Pratiprasthātr̥ pours down the remnants of his cup into the Adhvaryu’s cup.

तमाह प्रतिप्रस्थातरेतेन पात्रेण तृतीयं मरुत्वतीयं ग्रहं गृहाणेति

तमाह प्रतिप्रस्थातरेतेन पात्रेण तृतीयं मरुत्वतीयं ग्रहं गृहाणेति

To him the Adhvaryu says, “O Pratiprasthātr̥, do you take up the third Marutvatīya draught into this cup.”

तेन प्रतिप्रस्थाता तृतीयं मरुत्वतीयं ग्रहं गृह्णाति द्रो णकलशात्परिप्लुना पात्रेण मरुत्विआँ! न्द्र वृषभो रणायेत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽसीन्द्रा य त्वा मरुत्वते जुष्टं गृह्णामीति

तेन प्रतिप्रस्थाता तृतीयं मरुत्वतीयं ग्रहं गृह्णाति द्रो णकलशात्परिप्लुना पात्रेण मरुत्विआँ! न्द्र वृषभो रणायेत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽसीन्द्रा य त्वा मरुत्वते जुष्टं गृह्णामीति

The Pratiprasthātr̥ takes up the third Marutvatīya draught from the Droṇakalaśa by means of the drawing spoon with the verse, “O Indra, do thou, accompanied by Maruts, the mighty, drink the Soma for joy, to thy extent. Pour within the wave of sweetness. Thou art since long, the King of pressed drinks.”³⁰
Following this, he says, “Thou art taken with a support; for Indra accompanied by Maruts thee.”³⁰

परिमृज्य सादयत्येष ते योनिरिन्द्रा य त्वा मरुत्वत इत्यथाध्वर्युः प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्रुत्य होत्रैतत्पात्रँ सम्भक्षयतीन्द्रेण मरुत्वता पीतस्येत्यथ निगृह्य पात्रं पराङावर्तत इडा देवहूरिति

परिमृज्य सादयत्येष ते योनिरिन्द्रा य त्वा मरुत्वत इत्यथाध्वर्युः प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्रुत्य होत्रैतत्पात्रँ सम्भक्षयतीन्द्रेण मरुत्वता पीतस्येत्यथ निगृह्य पात्रं पराङावर्तत इडा देवहूरिति

Having wiped it around, he keeps it down with the formula, “This is thy birth-place; for thee accompanied by Maruts.”³⁰ The Adhvaryu, having turned by the right and having hastened towards the west, consumes the cup together with the Hotr̥ with the formulas, “(of the Soma) drunk by Indra accompanied by Maruts…”³¹

Taking hold of the cup (the Adhvaryu) turns away the formula, “May Iḍā who summons the gods, Manu who leads the sacrifice, may Br̥haspati recite the hymns and acclamations. Viśve Devas are reciters of the hymns. O Mother earth, do not harm me. I shall think of honey, may I utter speech full of honey for the gods, and acceptable to men. May the gods aid me to radiance; may the Pitr̥s rejoice in me.”³²

यावदेतस्य यजुषः पर्याप्नोति तावज्जपत्यभ्येनमाह्वयते होता

यावदेतस्य यजुषः पर्याप्नोति तावज्जपत्यभ्येनमाह्वयते होता

upon He murmurs this formula up to that extent to which he can. The Hotr̥ calls him.

प्रत्याह्वयतेऽध्वर्युः

प्रत्याह्वयतेऽध्वर्युः

The Adhvaryu responds.

शँसति

शँसति

(The Hotr̥) recites the Śastra.

प्रतिगृणाति

प्रतिगृणाति

(The Adhvaryu) responds in recitation.

प्रसिद्धमुक्थं प्रतिगीर्य प्राङेत्योद्यच्छत एतं तृतीयं मरुत्वतीयं ग्रहम्

प्रसिद्धमुक्थं प्रतिगीर्य प्राङेत्योद्यच्छत एतं तृतीयं मरुत्वतीयं ग्रहम्

Having responded to the Śastra in the prescribed manner and having gone eastwards, he lifts up the third Marutvatīya cup.

अनूद्यच्छन्ते नाराशँसान्

अनूद्यच्छन्ते नाराशँसान्

The Nārāśaṁsa goblets are lifted up.

अथाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषडुक्थशा यज सोमस्येति

अथाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषडुक्थशा यज सोमस्येति

The Adhvaryu causes to announce; “Do thou announce;” “May it be heard;” “O reciter of the Śastra, do you recite the yājyā for the offering of Soma.”

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहोति

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहोति

He makes the offering twice at the Vaṣaṭ and second Vaṣaṭ-utterance.

तथैव द्विर्द्विर्नाराशँसाननुप्रकम्पयन्त्येतत्पात्रं नाराशँसा अन्वायन्त्यनुसवनभक्ष इन्द्रे ण मरुत्वता पीतस्येति

तथैव द्विर्द्विर्नाराशँसाननुप्रकम्पयन्त्येतत्पात्रं नाराशँसा अन्वायन्त्यनुसवनभक्ष इन्द्रे ण मरुत्वता पीतस्येति

Similarly (the Camasādhvaryus) shake the Nārāśaṁsa goblets twice each. The Nārāsaṁsa goblets follow the cup. The Savanabhakṣa formula following (the invocation of Iḍā) is “… (of Soma) drunk by Indra accompanied by Maruts…."³¹

होता चैवाध्वर्युश्चैतत्पात्रँसम्भक्षयतो नराशँसपीतेन नाराशँसान्नराशँ सपीतस्य सोम देव ते मतिविदो माध्यन्दिनस्य सवनस्य त्रिष्टुप्छन्दसः पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

होता चैवाध्वर्युश्चैतत्पात्रँसम्भक्षयतो नराशँसपीतेन नाराशँसान्नराशँ सपीतस्य सोम देव ते मतिविदो माध्यन्दिनस्य सवनस्य त्रिष्टुप्छन्दसः पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

The Hotr̥ and the Adhvaryu together consume this cup and the Camasins consume the Nārāśaṁsa goblets with the Narāsaṁsapīta formula, “O God Soma, I, given consent, consume thee who art drunk by Narāśaṁsa, who knowest the mind, who belongest to the Midday-pressing, who hast Triṣṭubh for thy metre, who art drunk by the Pitr̥s, who hast sweetness and who art given consent."³³

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

These three³⁴ consume the Hotr̥’s goblet obtaining the consent of each other.

यथाचमसं चमसान्

यथाचमसं चमसान्

(The camasins consume) their respective goblets.

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्त आप्याययन्ति चमसानाप्यायस्व समेतु त इति

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्त आप्याययन्ति चमसानाप्यायस्व समेतु त इति

They touch, each one to himself, with the formula, “Impel my limbs, O thou with tawny steeds, do not distress my troops. Propitious, do thou honour for me the seven R̥ṣis; do not go below my navel.”³⁵ They swell the goblets with the verse, “O Soma, do thou swell; let thy strength be gathered from all sides. Do thou be the cause for acquisition of strength.”³⁵

सीदन्ति नाराशँसा आप्यायिता दक्षिणस्य हविर्धानस्यापालम्बमधोऽधो माहेन्द्रा य ७

सीदन्ति नाराशँसा आप्यायिता दक्षिणस्य हविर्धानस्यापालम्बमधोऽधो माहेन्द्रा य ७

The Nārāśaṁsa goblets lie swollen, below the rear part of the southern Havirdhāna cart for the offering to Mahendra.

अथ प्राङेत्य शुक्रपात्रमाददान आहोन्नेतर्यदेमं माहेन्द्रं ग्रहं गृह्णाम्यथोदञ्चँराजानं पूतभृतमभि सम्पवयताद्दशाभिद्रो र्ण!कलशं मृष्ट्वा न्युब्जतादिति

अथ प्राङेत्य शुक्रपात्रमाददान आहोन्नेतर्यदेमं माहेन्द्रं ग्रहं गृह्णाम्यथोदञ्चँराजानं पूतभृतमभि सम्पवयताद्दशाभिद्रो र्ण!कलशं मृष्ट्वा न्युब्जतादिति

Having gone towards the east, taking up the Sukra cup (the Adhvaryu) says, “O Unnetr̥, when I take up the cup for Mahendra, do thou pass the Soma into the Putabhṛt jar towards the north; having cleansed the Droṇakalaśa with fringes, do thou put it upsidedown.”

स तथा करोति

स तथा करोति

He does so.

स शुक्रपात्रेण माहेन्द्रं द्रो णकलशाद्गृह्णाति महाँइन्द्रो य ओजसेत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽसि महेन्द्रा य त्वा जुष्टं गृह्णामीति

स शुक्रपात्रेण माहेन्द्रं द्रो णकलशाद्गृह्णाति महाँइन्द्रो य ओजसेत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽसि महेन्द्रा य त्वा जुष्टं गृह्णामीति

He takes a draught for Mahendra in the Śukra cup from the Droṇakalaśa with the verse, “Great is Indra who through his might is like the cloud giving rain. He waxes with the praise by Vatsa.” Following this he adds, “Thou art taken with a support; I take thee agreeable to Mahendra.”³⁶

परिमृज्य सादयत्येष ते योनिर्महेन्द्रा य त्वेत्यथाप उपस्पृश्य बर्हिषी आदाय वाचंयमः प्रत्यङ्द्रुत्वा स्तोत्रमुपाकरोति

परिमृज्य सादयत्येष ते योनिर्महेन्द्रा य त्वेत्यथाप उपस्पृश्य बर्हिषी आदाय वाचंयमः प्रत्यङ्द्रुत्वा स्तोत्रमुपाकरोति

Having wiped it around, he places it with the formula. “This is thy birth-place; for Mahendra thee.” Having touched water, having taken two darbha-blades, having restrained speech and having hastened to the west, he introduces the Stotra.

स्तुवते माहेन्द्राय

स्तुवते माहेन्द्राय

The Udgātr̥s chant the Stotra for Mahendra.

प्रस्तुते साम्नि सम्प्रैषमाहाभिषोतारोऽभिषुणुताग्नीदाशिरं विनयोलूखलमुद्वादय प्रतिप्रस्थातर्वारुणमेककपालं निर्वप सौम्यस्य विद्धीति

प्रस्तुते साम्नि सम्प्रैषमाहाभिषोतारोऽभिषुणुताग्नीदाशिरं विनयोलूखलमुद्वादय प्रतिप्रस्थातर्वारुणमेककपालं निर्वप सौम्यस्य विद्धीति

As soon as the chanting of the Sāman is commenced, he gives out the call, “O pressers of Soma, do you press; O Agnīdh, do thou stir the milk; cause the mortar to make sound, O Pratiprasthātr̥, do you pour out paddy for a cake on one potsherd for Varuṇa, and enquire about the rice cooked for Soma.”

यथासम्प्रैषं ते कुर्वन्ति

यथासम्प्रैषं ते कुर्वन्ति

They act according to the calls.

होत्र एषोत्तमेति प्राहुर्होतुः कालात्पराङावर्ततेऽध्वर्युरभ्येनमाह्वयते होता

होत्र एषोत्तमेति प्राहुर्होतुः कालात्पराङावर्ततेऽध्वर्युरभ्येनमाह्वयते होता

The chanters announce to the Hotr̥: “This is the last (verse).” The Adhvaryu turns about from the place in front of the Hotr̥. The Hotr̥ calls him.

प्रत्याह्वयतेऽध्वर्युः

प्रत्याह्वयतेऽध्वर्युः

The Adhvaryu responds.

शँसति

शँसति

(The Hotr̥) recites the Śastra.

प्रतिगृणाति

प्रतिगृणाति

(The Adhvaryu) responds.

प्रसिद्धमुक्थं प्रतिगीर्य प्राङेत्योद्यच्छत एतं माहेन्द्रं ग्रहम्

प्रसिद्धमुक्थं प्रतिगीर्य प्राङेत्योद्यच्छत एतं माहेन्द्रं ग्रहम्

Having responded in the prescribed manner and having gone towards the east, he lifts up the cup for Mahendra.

अनूद्यच्छन्ते नाराशँसान्

अनूद्यच्छन्ते नाराशँसान्

The Nārāśaṁsa goblets are lifted up subsequently.

अथाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषडुक्थशा यज सोमस्येति

अथाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषडुक्थशा यज सोमस्येति

He causes to announce; “Do thou announce;" “May it be heard,” “O reciter of the Śastra, do you recite the yājyā for Soma.”

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहोति

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहोति

He makes the offering twice at the Vaṣaṭ and second Vaṣaṭ-utterance.

तथैव द्विर्द्विर्नाराशँसाननुप्रकम्पयन्त्येतत्पात्रं नाराशँसा अन्वायन्त्यनुसवनभक्षो महेन्द्रे ण पीतस्येति

तथैव द्विर्द्विर्नाराशँसाननुप्रकम्पयन्त्येतत्पात्रं नाराशँसा अन्वायन्त्यनुसवनभक्षो महेन्द्रे ण पीतस्येति

Similarly (the Camasādhvaryus) shake the Nārāsaṁsa goblets twice. The Nārāśaṁsa goblets follow the cup. The Savanabhakṣa formula following (the invocation of Iḍā) is “…(of the Soma) consumed by Mahendra….”

होता चैवाध्वर्युश्चैतत्पात्रँसम्भक्षयतो नराशँसपीतेन नाराशँसान्नरशँ सपीतस्य सोम देव ते मतिविदो माध्यन्दिनस्य सवनस्य त्रिष्टुप्छन्दसः पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

होता चैवाध्वर्युश्चैतत्पात्रँसम्भक्षयतो नराशँसपीतेन नाराशँसान्नरशँ सपीतस्य सोम देव ते मतिविदो माध्यन्दिनस्य सवनस्य त्रिष्टुप्छन्दसः पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

The Hotr̥ and the Adhvaryu together consume the cup. (The Camasins) consume the Nārāśaṁsa goblets with the Naraśaṁsapīta formula, “O god Soma, I, given consent, consume thee who art drunk by Narāśaṁsa, who knowestthe mind, who belongest to the Midday pressing, who hast Triṣṭubh for thy metre, who art drunk by the Pitr̥s, who hast sweetness and who art given consent."³⁷

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

These three³⁸ consume the Hotr̥’s goblet obtaining the consent of each other.

यथाचमसं चमसान्

यथाचमसं चमसान्

(The Camasins consume) their respective goblets.

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्ते

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्ते

They touch, each one to himself, with the formula, “Impel my limbs, O thou with tawny steeds; do not distress my troops. Propitious, do thou honour for me the seven R̥ṣis. Do not go below my navel.”³⁹

नाप्याययन्ति चमसान्

नाप्याययन्ति चमसान्

The goblets are not swollen.

सर्वभक्षा मार्जयन्तेऽथेन्द्रा य त्वेन्द्रा य त्वेत्येवं त्रिभिरुक्थ्यपर्यायैश्चरति

सर्वभक्षा मार्जयन्तेऽथेन्द्रा य त्वेन्द्रा य त्वेत्येवं त्रिभिरुक्थ्यपर्यायैश्चरति

Consuming the entire quantity, they sprinkle themselves. He goes through three Ukthya rounds (each time taking the cup) with “for Indra thee" “for Indra thee.”

तं तथैवोत्तमेऽतिशिष्ट आहाच्छावाकस्य चमसमनून्नयध्वमुन्नेतः सर्वश एव राजानमुन्नय मातिरीरिचः प्रतिप्रस्थातरुपैतेन ग्रहेण रमैहि यजमानेति

तं तथैवोत्तमेऽतिशिष्ट आहाच्छावाकस्य चमसमनून्नयध्वमुन्नेतः सर्वश एव राजानमुन्नय मातिरीरिचः प्रतिप्रस्थातरुपैतेन ग्रहेण रमैहि यजमानेति

When the last round remains, he says, “Do you fill in the goblets following the Acchāvāka’s goblet, O Unnetr̥, do thou take up the entire quality of Soma, do not keep back, O Pratiprasthātr̥, do you stop (the offering) with this cup. Come O sacrificer.”

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्याथोदुब्ज्याधवनीयँसर्वश एव वसतीवरीः पर्यस्यति

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्याथोदुब्ज्याधवनीयँसर्वश एव वसतीवरीः पर्यस्यति

Having led him into the Havirdhāna shed by the eastern door, having kept the Ādhavanīya jar upsidedown, he pours down the entire quantity of Vasatīvarī water and

सर्वश एवैकधनान्

सर्वश एवैकधनान्

the entire quantity of Ekadhana pitchers.

पुरोऽक्षमेव वसतीवरीकलशं मृष्ट्वा न्युब्जति

पुरोऽक्षमेव वसतीवरीकलशं मृष्ट्वा न्युब्जति

Having washed the Vasatīvarī pitcher, he puts it upsidedown in front of the axle;

पश्चादक्षमेकधनान्

पश्चादक्षमेकधनान्

the Ekadhana pitchers to the rear of the axle.

अच्छावाकचमसमेव प्रथममुन्नयन्ति

अच्छावाकचमसमेव प्रथममुन्नयन्ति

The Acchāvāka’s goblet is filled in first;

यथोपपादमितरान्

यथोपपादमितरान्

others as one likes.

सर्वश एव राजानँसमुन्नीयोत्तरवेद्याँसँसादयन्त्यथादत्त उक्थ्यस्थाल्या औपशयं पात्रं तस्मिन्नेतँसर्वश एव राजानं गृह्णाति य उक्थ्यस्थाल्यां भवति

सर्वश एव राजानँसमुन्नीयोत्तरवेद्याँसँसादयन्त्यथादत्त उक्थ्यस्थाल्या औपशयं पात्रं तस्मिन्नेतँसर्वश एव राजानं गृह्णाति य उक्थ्यस्थाल्यां भवति

Having filled in the entire Soma, they keep them on the Uttaravedi. (The Pratiprasthātr̥) takes the cup lying near the Ukthya vessel. In it he takes the entire quantity from the Ukthya vessel.

स उ वा ऐन्द्र एव भवत्यथोक्थं वाचीत्याह माध्यन्दिनँसवनं प्रतिगीर्य प्रशास्तः प्रसुहीति

स उ वा ऐन्द्र एव भवत्यथोक्थं वाचीत्याह माध्यन्दिनँसवनं प्रतिगीर्य प्रशास्तः प्रसुहीति

It belongs to Indra. Having responded to (each of the Śastras in) the Midday pressing (the Adhvaryu or the Pratiprasthātr̥) says, “The Śastra has been recited (nicely).”

सर्पतेत्याह प्रशास्ता

सर्पतेत्याह प्रशास्ता

(He further says) “O Praśāstr̥, do thou impel." “Do you disperse,” says the Praśāstr̥.

सन्तिष्ठते माध्यन्दिनँसवनम् ८

सन्तिष्ठते माध्यन्दिनँसवनम् ८

The Midday-pressing thus comes to an end.

प्रसर्पन्ति तृतीयसवनाय देवी द्वारवित्यत एवोर्ध्वेन

प्रसर्पन्ति तृतीयसवनाय देवी द्वारवित्यत एवोर्ध्वेन

They proceed to the third pressing with the formulas beginning with “O divine doors, do you not torment me.”⁴⁰

प्रस्थातराशिरमानय शृतातङ्क्यमादित्यग्रहाय दध्याहरैहि यजमानेति

प्रस्थातराशिरमानय शृतातङ्क्यमादित्यग्रहाय दध्याहरैहि यजमानेति

Knowing that the priests have entered the Sadas, the Adhvaryu going eastwards says, “O Agnīdh, do thou bring the enclosure. O Pratiprasthātr̥, do you bring milk, bring the curds obtained by curdling boiled milk, for the Āditya’s cup, come O sacrificer."

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्य य एष उपाँशुपात्रेऽँशुः प्रास्तो भवति तं माध्यन्दिनीय ऋजीषेऽपिसृज्य यमेव कं च ग्रावाणमादायोन्नेतारमाहाहरोपसृजेत्युपसृजत्युन्नेताधवनीयादुदचनेनापरिमितमभिषुत्याथैनँ सुसम्भृतँसम्भरण्याँसम्भृत्योन्नेत्र उत्प्रयच्छति

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्य य एष उपाँशुपात्रेऽँशुः प्रास्तो भवति तं माध्यन्दिनीय ऋजीषेऽपिसृज्य यमेव कं च ग्रावाणमादायोन्नेतारमाहाहरोपसृजेत्युपसृजत्युन्नेताधवनीयादुदचनेनापरिमितमभिषुत्याथैनँ सुसम्भृतँसम्भरण्याँसम्भृत्योन्नेत्र उत्प्रयच्छति

Having led him into the Havidrdhāna shed by the eastern door, having put into the residue of Soma pertaining to the Midday pressing the shoot which was put into the Upāṁśu cup and having taken up one of the pressing stones, he says to the Unnetr̥, “Bring, pour out."

तमुन्नेताधवनीयेऽवनयत्येवमेव द्वितीयः पर्यायः सन्तिष्ठत एवं तृतीय ऋजीषमन्ततो दशापवित्रेण परिवेष्ट्योन्नेत्र उत्प्रयच्छति

तमुन्नेताधवनीयेऽवनयत्येवमेव द्वितीयः पर्यायः सन्तिष्ठत एवं तृतीय ऋजीषमन्ततो दशापवित्रेण परिवेष्ट्योन्नेत्र उत्प्रयच्छति

The Unnetr̥ pours out Soma from the Ādhavanīya jar by means of the drawing spoon. Having pressed (the Soma) many times and having collected it in a pan in ample quantity, he hands it over to the Unnetr̥.

तदुन्नेताधवनीये विक्षाल्य प्रपीड्य दक्षिणस्य हविर्धानस्यान्तरेणेषे उपातिहृत्य नीड उत्सादयति

तदुन्नेताधवनीये विक्षाल्य प्रपीड्य दक्षिणस्य हविर्धानस्यान्तरेणेषे उपातिहृत्य नीड उत्सादयति

The Unnetr̥ pours it into the Ādhavanīya jar. Thus a second round takes place; also a third one. Having finally covered the residue with the woollen filter, he hands it over to the Unnetr̥, The Unnetr̥, having stirred it in the Ādhavanīya, having twisted it and having carried it inbetween the two poles of the southern Havirdhāna cart, keeps it in the seat.

परिश्रयन्ति पूर्वां द्वारमपरां चाथादत्त आदित्यस्थाल्या औपशयं पात्रं

परिश्रयन्ति पूर्वां द्वारमपरां चाथादत्त आदित्यस्थाल्या औपशयं पात्रं

The eastern and western doors (of the Havirdhāna shed) are enclosed. Then he takes the cup lying near the Āditya-vessel.

तस्मिन्नेतस्य राज्ञस्तृतीयवेलां गृह्णाति य आदित्यस्थाल्यां भवति कदा चन स्तरीरसीत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽस्यादित्येभ्यस्त्वा जुष्टं गृह्णामीति

तस्मिन्नेतस्य राज्ञस्तृतीयवेलां गृह्णाति य आदित्यस्थाल्यां भवति कदा चन स्तरीरसीत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽस्यादित्येभ्यस्त्वा जुष्टं गृह्णामीति

He takes in it one third part of the Soma contained in the Āditya-vessel with the verses, “O Indra, thou art never barren, never dost thou fail thy worshipper. Now more and more is thy divine gift increased, O bountiful one." Following this he recites the formula, “Thou art taken with a support;” “I take thee agreeable to Ādityas.”

बर्हिषी अन्तर्धाय शृतातङ्क्येन श्रीणाति कदा चन प्रयुच्छसीत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽस्यादित्येभ्यस्त्वा जुष्टं गृह्णामीत्यपोद्धृत्य बर्हिषी अर्धवेलाँराज्ञो गृह्णाति यज्ञो देवानां प्रत्येति सुम्नमित्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽस्यादित्येभ्यस्त्वा जुष्टं गृह्णामीत्यथैनँस्थविमत उपाँशुसवनेन श्रीणाति विवस्व आदित्यैष ते सोमपीथस्तेन मन्दस्व तेन तृप्य तृप्यास्म ते वयं तर्पयितारो या दिव्या वृष्टिस्तया त्वा श्रीणामीत्यथैनमुद्गृह्णात्यत्र विज्ञानमुपैति यदि ताजक्प्रस्कन्देद्वर्षुकः पर्जन्यो भवति

बर्हिषी अन्तर्धाय शृतातङ्क्येन श्रीणाति कदा चन प्रयुच्छसीत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽस्यादित्येभ्यस्त्वा जुष्टं गृह्णामीत्यपोद्धृत्य बर्हिषी अर्धवेलाँराज्ञो गृह्णाति यज्ञो देवानां प्रत्येति सुम्नमित्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽस्यादित्येभ्यस्त्वा जुष्टं गृह्णामीत्यथैनँस्थविमत उपाँशुसवनेन श्रीणाति विवस्व आदित्यैष ते सोमपीथस्तेन मन्दस्व तेन तृप्य तृप्यास्म ते वयं तर्पयितारो या दिव्या वृष्टिस्तया त्वा श्रीणामीत्यथैनमुद्गृह्णात्यत्र विज्ञानमुपैति यदि ताजक्प्रस्कन्देद्वर्षुकः पर्जन्यो भवति

Having held two darbha-blades inbetween, he mixes it with the curds obtained from curdling boiled milk with the verse, “At no time art thou heedless, but dost guard the two generations. The pressing is thy strength, O fourth Āditya. The ambrosia is ready in the heaven.”²⁵ Following this he adds the formula, “Thou art taken with a support; I take thee agreeable to the Adityas.”²⁵ Removing the darbha-blades, he takes half of the remaining quantity of Soma with the verse, “The sacrificer seeks the favour of gods; be you kindly O Āditya. May your favour come hither that it may the more free us from affliction.” Following this (he adds), “Thou art taken with a support; I take thee agreeable to the Adityas.”²⁵ He then mixes it with the thicker end of the Upāṁśusavana pressing stone with the formula; “O bright Āditya, this is thy Soma-drink; delight in it; may we who satiate thee be satiated. I mix thee with that which is the divine rainfall.”²⁵ He lifts it up. Here he obtains a prediction; if a drop falls down immediately, it will rain.

यदि चिरमवर्षुको न सादयतीति ब्राह्मणम्

यदि चिरमवर्षुको न सादयतीति ब्राह्मणम्

If it takes more time, it will not. “He should not keep it down.” So says the Brāhmaṇa.

अथैनमुपाँशुसवनं दशापवित्रेण परिवेष्ट्य तेनाधस्तात्पात्रमुद्धन्त्यूर्मिकारमविषिञ्चन् ९

अथैनमुपाँशुसवनं दशापवित्रेण परिवेष्ट्य तेनाधस्तात्पात्रमुद्धन्त्यूर्मिकारमविषिञ्चन् ९

Having wound round the Upāmṁśusavana pressing stone with the woollen filter, he strikes with it at the cup from below in a crooked manner, but without allowing the Soma from the cup to spill out.

आ समुद्रा दान्तरिक्षात्प्रजापतिरुदधिं च्यावयातीन्द्र ःप्रस्नौतु मरुतो वर्षयन्तून्नम्भय पृथिवीं भिन्द्धीदं दिव्यं नभः । उद्नो दिव्यस्य नो देहीशानो विसृजा दृतिमित्यथैनमुपाँशुसवनं दशापवित्रेण परिमृज्य ग्रावस्वपिसृजति

आ समुद्रा दान्तरिक्षात्प्रजापतिरुदधिं च्यावयातीन्द्र ःप्रस्नौतु मरुतो वर्षयन्तून्नम्भय पृथिवीं भिन्द्धीदं दिव्यं नभः । उद्नो दिव्यस्य नो देहीशानो विसृजा दृतिमित्यथैनमुपाँशुसवनं दशापवित्रेण परिमृज्य ग्रावस्वपिसृजति

With the formulas, “Prajāpati makes the cloud fall from the ocean, from the midregion. May Indra distil it; may Maruts cause it to rain." “Flood the earth, break this heavenly cloud; give us the heavenly water; ruling, do thou loosen the leather-bag.”⁴¹ Having wiped around the Upaṁśusavana stone by means of the woollen filter, he inserts it among the pressing stones.

विवृण्वन्ति पूर्वां द्वारमपरां चाथैतं ग्रहं बर्हिर्हस्तेनापिधायोपोत्तिष्ठन्नाहादित्येभ्यः प्रियेभ्यः प्रियधामभ्यः प्रियव्रतेभ्यो महस्वसरस्य पतिभ्य उरोरन्तरिक्षस्याध्यक्षेभ्योऽनुब्रूहीत्य्

विवृण्वन्ति पूर्वां द्वारमपरां चाथैतं ग्रहं बर्हिर्हस्तेनापिधायोपोत्तिष्ठन्नाहादित्येभ्यः प्रियेभ्यः प्रियधामभ्यः प्रियव्रतेभ्यो महस्वसरस्य पतिभ्य उरोरन्तरिक्षस्याध्यक्षेभ्योऽनुब्रूहीत्य्

The front door and the rear door are opened.⁴² Having covered the cup with the hand with sacrificial grass held in it, and while standing up, he says (to the Maitrāvaruṇa), “Do you recite the puronuvākyā for the Adityas the beloved, having dear abode, having dear vows, lords of big home, lords of wide midregion.”

अत्याक्रम्याश्राव्याहादित्येभ्यः प्रियेभ्यः प्रियधामभ्यः प्रियव्रतेभ्यो महस्वसरस्य पतिभ्य उरोरन्तरिक्षस्याध्यक्षेभ्यः प्रेष्येति

अत्याक्रम्याश्राव्याहादित्येभ्यः प्रियेभ्यः प्रियधामभ्यः प्रियव्रतेभ्यो महस्वसरस्य पतिभ्य उरोरन्तरिक्षस्याध्यक्षेभ्यः प्रेष्येति

Having crossed and having caused to announce he says, “Do you address a call (to the Hotr̥ to recite the yājyā) for the Adityas, having dear abode, having dear vows, lords of big home, lords of wide midregion.”

वषट्कृत ओषधीः प्रास्याग्नावादित्यं जुहोति सकृदेव

वषट्कृत ओषधीः प्रास्याग्नावादित्यं जुहोति सकृदेव

At the Vaṣaṭ- utterance having thrown the sacrificial grass into the fire, he offers the Āditya cup once.

न हुत्वान्वीक्षते

न हुत्वान्वीक्षते

After having offered, he does not gaze upon it.

पर्यावृत्तस्यैव प्रतिप्रस्थाता पात्रमादत्त एतस्मिन्काले प्रतिहर्ता पूतभृतो बिले पवित्रं वितत्य द्वौ वा त्रीन्वा राज्ञ उदचनानानयत्याग्रयणमेवाध्वर्युरादत्त आदित्यस्थालीं प्रतिप्रस्थाता सोपशयाँसम्प्रगृह्णाति

पर्यावृत्तस्यैव प्रतिप्रस्थाता पात्रमादत्त एतस्मिन्काले प्रतिहर्ता पूतभृतो बिले पवित्रं वितत्य द्वौ वा त्रीन्वा राज्ञ उदचनानानयत्याग्रयणमेवाध्वर्युरादत्त आदित्यस्थालीं प्रतिप्रस्थाता सोपशयाँसम्प्रगृह्णाति

The Pratiprasthātr̥ takes the cup from him who has turned round. At this juncture, the Pratihartr̥, having spread the filter on the opening of the Pūtabhr̥t jar, pours into it two or three drawing spoonfuls of Soma. The Adhvaryu takes the Āgrayaṇa vessel; the Pratiprasthātr̥ takes up the Āditya vessel together with its adjoining cup.

तासां तिसृणां चतसृणां वा धाराणां तथोपरिष्टादाग्रयणमानीयाधस्तादुपगृह्णाति

तासां तिसृणां चतसृणां वा धाराणां तथोपरिष्टादाग्रयणमानीयाधस्तादुपगृह्णाति

The Adhvaryu pours Soma in three or four streams into the Āgrayaṇa vessel. In a similar manner⁴³ the Adhvaryu takes up (into the Āgrayaṇa vessel a stream of Soma through the woollen filter and pour it out into another pot; he should again take up into the Āgrayaṇa vessel as the second stream the Soma poured out into the other pot and) made to pass through the woollen filter from above, holding the Āgrayaṇa vessel below the filter.

तं तथैव त्रिरभिहिङ्कृत्य परिमृज्य सादयत्यपोद्धृत्य पवित्रं बर्हिषी अन्तर्धायाशिरमवनयत्यन्वारब्धायां पत्न्यामस्मे देवासो वपुषे चिकित्सतेति चतसृभिरनुच्छन्दसम्

तं तथैव त्रिरभिहिङ्कृत्य परिमृज्य सादयत्यपोद्धृत्य पवित्रं बर्हिषी अन्तर्धायाशिरमवनयत्यन्वारब्धायां पत्न्यामस्मे देवासो वपुषे चिकित्सतेति चतसृभिरनुच्छन्दसम्

(He also takes up Soma from the Āditya vessel and the Āditya cup, as the third and the fourth stream). In a similar manner⁴³ having uttered him over it three times and having wiped round, he places it. Having removed the filter and having held two darbha-blades inbetween, he pours the churned milk into it while the sacrificer’s wife has contacted, with four verses in the order of the scripture, “O gods, do you have regard to this wonder, the good thing which the husband and wife win with the admixture. A male child is born, he finds riches, and all the house prospers unhurt-May the husband and wife who give the admixture win Good. May wealth unharmed attend them dwelling in harmony. May he who pours the milk together with the pitcher (of Soma) leave misfortune on the way through the sacrifice-His wife has clarified butter for the neck, she is fat. His sons are fat, not thin. He who, together with his wife, is eager to offer a good sacrifice, has given to Indra the admixture together with the pitcher (of Soma)-May the admixture place in me strength and good offspring and food, wealth and fair name in me who am conquering the fields with might, O Indra, and casting down my rivals.”⁴⁴

अपोद्धृत्य बर्हिषीपूतभृतो बिले द्र प्साननुमन्त्रयते

अपोद्धृत्य बर्हिषीपूतभृतो बिले द्र प्साननुमन्त्रयते

Having removed the darbha-blades, he follows the drops fallen out of the opening of the Pūtabhr̥t jar.

द्वौ पवमानस्य ग्रहौ गृह्णाति

द्वौ पवमानस्य ग्रहौ गृह्णाति

He takes two Pavamānagrahas.”⁴⁵

तथोन्नेतरित्याह प्राञ्चँराजानं पूतभृतमभि सम्पवयताद्दशाभिराधवनीयं मृष्ट्वा न्युब्जतादिति

तथोन्नेतरित्याह प्राञ्चँराजानं पूतभृतमभि सम्पवयताद्दशाभिराधवनीयं मृष्ट्वा न्युब्जतादिति

In the like manner⁴⁵ he says, “O Unnetr̥, do thou purify the Soma into the Pūtabhr̥t jar towards the east, put the Ādhavanīya jar upsidedown after having cleansed it with fringes.”

स तथा करोति

स तथा करोति

He does so.

तथाप उपस्पृश्य बर्हिषी आदायोपनिःसर्पति

तथाप उपस्पृश्य बर्हिषी आदायोपनिःसर्पति

In the like manner, having touched water and having taken two darbha-blades, he moves out.

तेषु तथैव समन्वारब्धेष्वाहवनीये स्रुवाहुतिं जुहोति १०

तेषु तथैव समन्वारब्धेष्वाहवनीये स्रुवाहुतिं जुहोति १०

After they have contacted successively in the like manner, he offers a spoonful on the Āhavanīya.

इदं तृतीयँसवनं कवीनामृतेन ये चमसमैरयन्त । ते सौधन्वनाः सुवरानशानाः स्विष्टिं नो अभि वसीयो नयन्तु स्वाहेत्येतयाध्वर्यू जुहुतो यथावेदमितरे जुह्वति

इदं तृतीयँसवनं कवीनामृतेन ये चमसमैरयन्त । ते सौधन्वनाः सुवरानशानाः स्विष्टिं नो अभि वसीयो नयन्तु स्वाहेत्येतयाध्वर्यू जुहुतो यथावेदमितरे जुह्वति

(With the verse), “This third pressing belongs to the wise, the sons of Sudhanvan who, through holy order, have set the goblets in motion. When they have attained heaven, let them bear our good offering to what is better, svāhā.”⁴⁶ The two Adhvaryus make the offering with this verse. Others make the offering following their scripture.

तथा प्रदक्षिणमावृत्य सदोऽभिपवमानँसर्पन्ति

तथा प्रदक्षिणमावृत्य सदोऽभिपवमानँसर्पन्ति

Having turned by the right, they similarly⁴⁷ move towards the Sadas for the (Ārbhava) Pavamāna stotra.

तथा सदसि यथायतनमुपविशन्ति

तथा सदसि यथायतनमुपविशन्ति

They sit down in the Sadas in a like manner.⁴⁷

तथोद्गात्रे वा प्रस्तोत्रे वा बर्हिषी प्रयच्छत्यृक्सामयोरुपस्तरणमसि मिथुनस्य प्रजात्या इति वा तूष्णीं वा

तथोद्गात्रे वा प्रस्तोत्रे वा बर्हिषी प्रयच्छत्यृक्सामयोरुपस्तरणमसि मिथुनस्य प्रजात्या इति वा तूष्णीं वा

He gives two darbha-blades either to the Udgātr̥ or the Prastotr̥ in the like manner⁴⁷ with the formula, “Thou art the spreading for R̥k and Sāman for the procreation by the couple,”⁴⁸ or silently.

तथोपाकरणं जपति वायुर्हिङ्कर्तेति

तथोपाकरणं जपति वायुर्हिङ्कर्तेति

He murmurs in a like manner⁴⁷ the Upākaraṇa formula, “The him-sound maker is Vāyu; the Prastotr̥ is Agni; the Sāman is Prajāpati; the Udgātr̥ is Br̥haspati; the Upagātr̥s are Viśve Devas; the Pratihartr̥s are Maruts; the end of Sāman is Indra. May the Gods possessors of vital breath give me vital breath.”⁴⁹

स एष सप्तदश आर्भवः पवमानो भवति

स एष सप्तदश आर्भवः पवमानो भवति

The Ārbhava Pavamāna stotra is characterised by seventeen stomas.

तस्य नवम्यां प्रस्तुतायां वाचयति सघासि जगतीच्छन्दा अनु त्वारभे स्वस्ति मा सम्पारयेत्यत्र पञ्चहोतारं व्याचष्ट उद्द्रुते साम्नि सम्प्रैषमाहाग्नीच्छालाकान्विहर बर्हि स्तृणाहि पुरोडाशाँअलङ्कुरु प्रतिप्रस्थातः पशौ संवदस्वेति

तस्य नवम्यां प्रस्तुतायां वाचयति सघासि जगतीच्छन्दा अनु त्वारभे स्वस्ति मा सम्पारयेत्यत्र पञ्चहोतारं व्याचष्ट उद्द्रुते साम्नि सम्प्रैषमाहाग्नीच्छालाकान्विहर बर्हि स्तृणाहि पुरोडाशाँअलङ्कुरु प्रतिप्रस्थातः पशौ संवदस्वेति

When the chanting of the ninth verse has commenced, he causes the sacrificer to recite the formula, “Thou art the eagle with the Jagatī for thy metre; I grasp thee; bring me over in safety.”⁵⁰ Here he recites the Pañcahotr̥ formula.⁵¹

When the Sāman has been gone over, he gives out the call, “O Agnīdh, do thou spread out fires derived from splinters (on the Dhiṣṇiyas), spread the Barhis, accomplish the Puroḍāśas; O Pratiprasthātr̥, do you converse in respect of the (cooked) animal."

यथासम्प्रैषं तौ कुरुतस्

यथासम्प्रैषं तौ कुरुतस्

They act according to the calls.

तथाप उपस्पृश्याहैहि यजमानेति

तथाप उपस्पृश्याहैहि यजमानेति

Having touched water, he calls out, “Come, O Sacrificer,” in a like manner.⁴⁷

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्य तथा समस्तँराजानमुपतिष्ठते

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्य तथा समस्तँराजानमुपतिष्ठते

After he has been led into the Havirdhāna shed by the eastern door, the sacrificer prays to the entire Soma in a like manner.

नात्रावकाशैश्चरति

नात्रावकाशैश्चरति

Here the Adhvaryu does not murmur the Avakāśa formulas.⁴⁷

तथा प्रचरण्यां नवकृत्वो गृह्णीते

तथा प्रचरण्यां नवकृत्वो गृह्णीते

He takes nine spoonfuls in the ladle in use in a like manner.⁴⁷

तथैष आग्नीध्र आग्नीध्रीयाद्धिष्णियादनुपूर्वं धिष्णियेषु शालाकान्विहरति

तथैष आग्नीध्र आग्नीध्रीयाद्धिष्णियादनुपूर्वं धिष्णियेषु शालाकान्विहरति

In the same way⁴⁷ the Āgnīdhra spreads out fire-brands successively on the Dhiṣṇiyas from the Āgnīdhrīya Dhiṣṇiya.

तथा पुरस्तात्प्रत्यङ्ङासीनो विहृतञ्छालाकान्व्याघारयति

तथा पुरस्तात्प्रत्यङ्ङासीनो विहृतञ्छालाकान्व्याघारयति

In the same way⁴⁷ seated in front and facing westwards, he pours Āghāra offerings over the spread out firebrands.

तथोत्तरस्य हविर्धानस्य चुबुके प्रचरणीँसादयति

तथोत्तरस्य हविर्धानस्य चुबुके प्रचरणीँसादयति

In the same way he places the ladle in use on the chin of the northern Havirdhāna cart.

तथा साङ्काशिनेन पथा पृष्ठ्याँस्तृणाति सन्ततां गार्हपत्यादाहवनीयात् ११

तथा साङ्काशिनेन पथा पृष्ठ्याँस्तृणाति सन्ततां गार्हपत्यादाहवनीयात् ११

In the same way⁴⁷ along the path involving simultaneous sight, he strews the Pr̥śḥṭhyā line uninterruptedly from the Gārhapatya up the Āhavanīya.

अथ पशुना चरति मनोताप्रभृतिनेडान्तेन

अथ पशुना चरति मनोताप्रभृतिनेडान्तेन

Then (the Adhvaryu) goes through the procedure of animal-sacrifice beginning with the Manotā-hymn and ending with Iḍā.

तथा सवनीयान्पुरोडाशान्याचति

तथा सवनीयान्पुरोडाशान्याचति

In a like manner⁵² he asks for the Savanīya Puroḍāśas.

तेषां तथैव समवद्यन्नाह तृतीयस्य सवनस्येन्द्रा य पुरोडाशानामवदीयमानानामनुब्रूहीति

तेषां तथैव समवद्यन्नाह तृतीयस्य सवनस्येन्द्रा य पुरोडाशानामवदीयमानानामनुब्रूहीति

In a like manner⁵², taking portions of all of them, he says (to the Maitrāvaruṇa), “Do you recite the puronuvākyā for the Puroḍāśas being apportioned for Indra at the third pressing."

पूर्वार्धादवदायापरार्धादवद्यत्यभिघारयति

पूर्वार्धादवदायापरार्धादवद्यत्यभिघारयति

Having taken portion from the eastern half, he takes from the rear half. He pours clarified butter over them;

प्रत्यनक्ति

प्रत्यनक्ति

anoints back (the Puroḍāśas).

तथोपभृति स्विष्टकृते सर्वेषाँसकृत्सकृदुत्तरार्धादवद्यति

तथोपभृति स्विष्टकृते सर्वेषाँसकृत्सकृदुत्तरार्धादवद्यति

In a like manner⁵² he takes portions once from the northern half of each of all of them.

द्विरभिघारयति

द्विरभिघारयति

He pours clarified butter over them twice into the Upabhr̥t;

न प्रत्यनक्त्यत्याक्रम्याश्राव्याह तृतीयस्य सवनस्येन्द्रा य पुरोडाशान्प्रस्थितान्प्रेष्येति

न प्रत्यनक्त्यत्याक्रम्याश्राव्याह तृतीयस्य सवनस्येन्द्रा य पुरोडाशान्प्रस्थितान्प्रेष्येति

does not anoint back. Having crossed and having caused to announce, he says (to the Maitrāvaruṇa), “Do you give out a call (to the Hotr̥ to recite the yājyā) for the Puroḍāśas set out for Indra at the third pressing.”

वषट्कृते जुहोति

वषट्कृते जुहोति

He makes the offering at the Vaṣaṭ-utterance.

तथा समावपमान आहाग्नयेऽनुब्रूहीत्याश्राव्याहाग्नये प्रेष्येति

तथा समावपमान आहाग्नयेऽनुब्रूहीत्याश्राव्याहाग्नये प्रेष्येति

In a like manner,⁵² taking the portions from the Upabhr̥t into the Juhū, he says (to the Maitrāvaruṇa), “Do you recite the puronuvākyā for Agni." Having caused to announce he says, “Do you give out a call (to the Hotr̥ to recite the yājyā) for Agni.”

वषट्कृत उत्तरार्धपूर्वार्धेऽतिहाय पूर्वा आहुतीर्जुहोत्यथोदङ्ङत्याक्रम्य यथायतनँस्रुचौ सादयित्वा तथैव पात्र्यामिडाँसमवधाय प्रतीचः पुरोडाशान्प्रहिणोत्यनु हैके संयन्ति पशव इडेति वदन्तोऽथ प्राङायन्नाहोन्नीयमानेभ्योऽनुब्रूहि होतुश्चमसमनून्नयध्वं तीव्राआँ! शीर्वतः कुरुध्वमुन्नेतः सोमं प्रभावयेति

वषट्कृत उत्तरार्धपूर्वार्धेऽतिहाय पूर्वा आहुतीर्जुहोत्यथोदङ्ङत्याक्रम्य यथायतनँस्रुचौ सादयित्वा तथैव पात्र्यामिडाँसमवधाय प्रतीचः पुरोडाशान्प्रहिणोत्यनु हैके संयन्ति पशव इडेति वदन्तोऽथ प्राङायन्नाहोन्नीयमानेभ्योऽनुब्रूहि होतुश्चमसमनून्नयध्वं तीव्राआँ! शीर्वतः कुरुध्वमुन्नेतः सोमं प्रभावयेति

At the Vaṣaṭ-utterance he makes the offering in the eastern half of the southern half beyond the earlier offerings. Having crossed towards the north in a similar way⁵² and having placed the ladles at their places and having put the Iḍā in the pan in a similar way,⁵² he directs the Puroḍāśas towards the west (to the Hotr̥). Some teachers, saying that the Iḍā represents the animals indeed (prescribe that the relevant priests and the sacrificer) together follow (the invocation.)

Going eastwards (the Adhvaryu) says, “Do you (O Hotr̥) recite the hymn for the goblets being filled in, do you fill in the goblets following the Hotr̥’s goblet, render them strong and mixed with churned milk, O Unnetr̥, do thou augment the Soma."

होतृचमसमेव प्रथममुन्नयन्ति

होतृचमसमेव प्रथममुन्नयन्ति

The Hotr̥’s goblet is filled in first;

यथोपपादमितरान्

यथोपपादमितरान्

others as they like.

समुन्नीयोत्तरवेद्याँसँसादयन्त्यथ प्राङेत्य होतृचमसमादायाश्राव्याह तृतीयस्य सवनस्यर्भुमतो विभुमतः प्रभुमतो वाजवतः सवितृवतो बृहस्पतिवतो विश्वदेव्यावतस्तीव्राआँशीर्वत इन्द्रा य सोमान्प्रस्थितान्प्रेष्येति

समुन्नीयोत्तरवेद्याँसँसादयन्त्यथ प्राङेत्य होतृचमसमादायाश्राव्याह तृतीयस्य सवनस्यर्भुमतो विभुमतः प्रभुमतो वाजवतः सवितृवतो बृहस्पतिवतो विश्वदेव्यावतस्तीव्राआँशीर्वत इन्द्रा य सोमान्प्रस्थितान्प्रेष्येति

Having filled them, they place them on the Uttaravedi. Having moved eastwards, having taken up the Hotr̥’s goblet and having caused to announce, he says (to the Maitrāvaruṇa) “Do you address a call (to the Hotr̥ to recite the yājyā) for the Somas set out for Indra, possessed by R̥bhu, Vibhu, Vāja, Savitr̥, Br̥haspati and Viśve Devas at the third pressing."

वषट्कृते जुहोति श्येनाय पत्वने स्वाहेत्यनुवषट्कृते तृम्पन्ताँहोत्रा मधोर्घृतस्य स्वाहेति

वषट्कृते जुहोति श्येनाय पत्वने स्वाहेत्यनुवषट्कृते तृम्पन्ताँहोत्रा मधोर्घृतस्य स्वाहेति

At the Vaṣaṭ-utterance he makes the offering with the formula, “For the flying eagle, svāhā.”²⁵ At the second Vaṣaṭ-utterance he makes the offering with the formula, “May the Hotrās delight in the sweet, in the clarified butter, svāhā.”⁵³

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहोति

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहोति

He makes the offering twice at the Vaṣaṭ and second Vaṣaṭ-utterance.

तथैव द्विर्द्विः सवाँर्श्चमसाञ्जुह्वति

तथैव द्विर्द्विः सवाँर्श्चमसाञ्जुह्वति

In a like manner the Camasādhvaryus offer all the goblets twice.

तथा सम्प्रैषमाह प्रैतु होतुश्चमसः प्र ब्रह्मणः प्रोद्गातुः प्र यजमानस्य प्र सदस्यस्य होत्रकाणां चमसाध्वर्यवः सकृत्सकृदाशीर्वतोऽभ्युन्नीयोपावर्तध्वमिति

तथा सम्प्रैषमाह प्रैतु होतुश्चमसः प्र ब्रह्मणः प्रोद्गातुः प्र यजमानस्य प्र सदस्यस्य होत्रकाणां चमसाध्वर्यवः सकृत्सकृदाशीर्वतोऽभ्युन्नीयोपावर्तध्वमिति

In the same way he gives the call, “Let the Hotr̥’s goblet go to him; the Brahman’s, the Udgātr̥’s, the sacrificer’s, the Sadasya’s, O Camasādhvaryus of the Hotrakas, do you come up with the goblets, having filled them up once mixed with churned milk.”

यन्त्येते महर्त्विजां चमसास्

यन्त्येते महर्त्विजां चमसास्

The goblets of the principal priests go to them.

तथैते होत्रकाणां चमसाध्वर्यवः सकृत्सकृदाशीर्वतोऽभ्युन्नीयोपावर्तन्ते

तथैते होत्रकाणां चमसाध्वर्यवः सकृत्सकृदाशीर्वतोऽभ्युन्नीयोपावर्तन्ते

Similarly the Camasādhvaryus of the Hotrakas come up having filled in the Soma mixed with churned milk.

तेषां तथैव मैत्रावरुणचमसमादायाश्राव्याह प्रशास्तर्यजेति

तेषां तथैव मैत्रावरुणचमसमादायाश्राव्याह प्रशास्तर्यजेति

Having taken up similarly the Maitrāvaruṇa’s goblet from amongst them and having caused to announce, he says, “O Praśāstr̥, do you recite the yājyā.”

वषट्कृते जुहोति विष्टम्भाय धर्मणे स्वाहेति

वषट्कृते जुहोति विष्टम्भाय धर्मणे स्वाहेति

At the Vaṣat-utterance he makes the offering with the formula, “For the firm supporter svāhā.”⁵³

परिधये जनप्रथनायेति ब्राह्मणाच्छँसिन ऊर्जे होत्राणामिति पोतुः

परिधये जनप्रथनायेति ब्राह्मणाच्छँसिन ऊर्जे होत्राणामिति पोतुः

With the formula, “For the enclosing stick extending to the men”⁵³ of the Brāhmaṇacchaṁsin’s goblet; with “For the strength of the Hotras”

पयसे होत्राणामिति नेष्टुः

पयसे होत्राणामिति नेष्टुः

of the Potr̥; with “For the milk of the Hotras”⁵³

प्रजापतये मनव इत्यच्छावाकस्यर्तमृतपाः सुवर्वाडित्यग्नीधश्चमसं चमसमेवानुवषट्करोति तृम्पन्ताँहोत्रा मधोर्घृतस्य स्वाहेति

प्रजापतये मनव इत्यच्छावाकस्यर्तमृतपाः सुवर्वाडित्यग्नीधश्चमसं चमसमेवानुवषट्करोति तृम्पन्ताँहोत्रा मधोर्घृतस्य स्वाहेति

of the Neṣṭr̥; with “For Manu for Prajāpati”⁵³ of the Acchāvāka; with “For the order, guardian of order, suvar vāṭ”⁵³ of the Āgnīdhra. At the second Vaṣaṭ-utterance of each goblet he makes the offering with the formula, “May the Hotrās delight in the sweet, in the clarified butter, svāhā.”⁵³

सप्त होत्राः संयाज्य प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्रुत्याग्रेण होतारमुपविशत्ययाडग्नीदिति

सप्त होत्राः संयाज्य प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्रुत्याग्रेण होतारमुपविशत्ययाडग्नीदिति

Having made offerings for the seven Hotrakas, having turned by the right, and having hastened to the west, the Adhvaryu sits down in front of the Hotr̥ saying, “The Āgnīdhra has recited his yājyā.”

स भद्र मकरित्याह होता यो नः सोमँराजानं पाययिष्यतीति

स भद्र मकरित्याह होता यो नः सोमँराजानं पाययिष्यतीति

The Hotr̥ says, “He has done a good thing in that he is going to provide for us Soma-drink."

तथाप उपस्पृश्य होत्र इडामुपोद्यच्छन्त उपहूयमानायामिडायामुपप्रगृह्णन्ति चमसान्

तथाप उपस्पृश्य होत्र इडामुपोद्यच्छन्त उपहूयमानायामिडायामुपप्रगृह्णन्ति चमसान्

Having touched water, they lift up the Iḍā for the Hotr̥ in the same manner.⁵⁴ While the Iḍā is being invoked, they closely hold up the goblets.

उपहूतायामिडायामग्नीध आदधाति षडवत्तम्प्राश्नन्ति

उपहूतायामिडायामग्नीध आदधाति षडवत्तम्प्राश्नन्ति

After the Iḍā has been invoked, the Adhvaryu gives six portions to the Agnīdh. They consume (the Iḍā);

मार्जयन्त इडोपहूताँश्चमसान्भक्षयन्ति भक्षेहि माविशेति दीर्घभक्षमनुद्रुत्यादित्यवद्गणस्य सोम देव ते मतिविदस्तृतीयस्य सवनस्य जगतीच्छन्दस इन्द्र पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

मार्जयन्त इडोपहूताँश्चमसान्भक्षयन्ति भक्षेहि माविशेति दीर्घभक्षमनुद्रुत्यादित्यवद्गणस्य सोम देव ते मतिविदस्तृतीयस्य सवनस्य जगतीच्छन्दस इन्द्र पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

sprinkle themselves. (The Camasins) consume the goblets with which Iḍā has been invoked with the formula, “O portion to be consumed, come hither, enter into me.”[^4] Having gone over this Dīrghabhakṣa formula, (he further continues), “O God Soma I, having sought the consent, consume thee who hast the Ādityas for thy troops, who knowest the mind, who belongest to the third pressing, who hast Jagatī for thy metre, who art drunk by Indra, who hast sweetness and whose consent is sought.”⁵⁵

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

These three⁵⁶ consume the Hotr̥’s goblet having obtained the consent of each other.

यथाचमसं चमसान्

यथाचमसं चमसान्

(The Camasins consume) their respective goblets.

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्त आप्याययन्ति चमसानाप्यायस्व समेतु त इति

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्त आप्याययन्ति चमसानाप्यायस्व समेतु त इति

They touch, each one to himself, with the formula, “Impel my limbs O thou with tawny steeds; do not distress my troops. Propitious, do thou honour for me the seven R̥ṣis; do not go below my navel."⁵⁷

सीदन्ति नाराशँसा आप्यायिता दक्षिणस्य हविर्धानस्यापालम्बमधोऽध उपासनवन्तो वैश्वदेवाय

सीदन्ति नाराशँसा आप्यायिता दक्षिणस्य हविर्धानस्यापालम्बमधोऽध उपासनवन्तो वैश्वदेवाय

They swell the goblets with the verse," O Soma, do thou swell; let the strength be gathered from all sides. Do thou be the cause for gathering strength." The Nārāśaṁsa goblets which have been made to swell lie, each one, together with pieces of puroḍāśa below the rear part of the southern Havirdhāna cart for the Vaiśvadeva offering.

चमसायचमसायैव त्रीँस्त्रीन्पुरोडाशशकलानुपास्यति

चमसायचमसायैव त्रीँस्त्रीन्पुरोडाशशकलानुपास्यति

For each goblet he places three pieces of puroḍāśa;

नव होतृचमसे

नव होतृचमसे

nine with reference to Hotr̥’s goblet.

तानत एवानुमन्त्रयतेऽत्र पितरो यथाभागं मन्दध्वमित्येतस्मिन्काल आग्नीध्रे यजमानः पुरोडाशानां प्राश्नाति

तानत एवानुमन्त्रयतेऽत्र पितरो यथाभागं मन्दध्वमित्येतस्मिन्काल आग्नीध्रे यजमानः पुरोडाशानां प्राश्नाति

Each of the priests follows them from his own place with the formula, “O Pitr̥s, do you rejoice here as per your share."⁵⁸ At this juncture, the sacrificer consumes (the remaining portions of) Savanīya Puroḍāśas.

यदशना स्यात्पत्नी पत्नीशाले १२

यदशना स्यात्पत्नी पत्नीशाले १२

The sacrificer’s wife eats whatever she usually eats in her chamber.

अथ प्राङायन्नाह देवाय सवित्रेऽनुब्रूहि प्रतिप्रस्थातरन्तर्यामपात्रेण सावित्रमाग्रयणाद्ग्रहं गृहीत्वोपास्व मा सीषद इति

अथ प्राङायन्नाह देवाय सवित्रेऽनुब्रूहि प्रतिप्रस्थातरन्तर्यामपात्रेण सावित्रमाग्रयणाद्ग्रहं गृहीत्वोपास्व मा सीषद इति

Moving towards the east (the Adhvaryu) says, “(O Maitrāvaruṇa) do you recite the puronuvākyā for God Savitr̥, O Pratiprasthātr̥, do you be by my side having taken the draught for Savitr̥ in the Antaryāma cup from the Āgrayaṇa vessel; do not put it down."

तच्छ्रुत्वा प्रतिप्रस्थातान्तर्यामपात्रेण सावित्रमाग्रयणाद्ग्रहं गृह्णाति वाममद्य सवितरित्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽसि देवाय त्वा सवित्रे जुष्टं गृह्णामीति

तच्छ्रुत्वा प्रतिप्रस्थातान्तर्यामपात्रेण सावित्रमाग्रयणाद्ग्रहं गृह्णाति वाममद्य सवितरित्यनुद्रुत्योपयामगृहीतोऽसि देवाय त्वा सवित्रे जुष्टं गृह्णामीति

Having listened to it, the Pratiprasthātr̥ takes up the draught of Soma into the Antaryāma cup from the Āgrayaṇa vessel with the verse, “Prosperity today O Savitr̥, prosperity tomorrow; mayest thou procure prosperity for us day by day. Through this prayer may be won the prosperity of many prosperous dwellings, O God.”⁵⁹ Having gone through this (verse) (he further recites) “Thou art taken with a support; I take thee agreeable to God Savitr̥,”⁵⁹

न सादयतीति ब्राह्मणम्

न सादयतीति ब्राह्मणम्

“He does not keep it down”-so the Brāhmaṇa says.⁶⁰

असादयित्वैवोपनिष्क्रम्याश्राव्याह देवाय सवित्रे प्रेष्येति

असादयित्वैवोपनिष्क्रम्याश्राव्याह देवाय सवित्रे प्रेष्येति

Without keeping it down, having gone out and having caused to announce, he says (to the Maitrāvaruṇa), “Do you address a call (to the Hotr̥ to recite the yājyā) for God Savitr̥."

वषट्कृते जुहोत्यथ वै भवति

वषट्कृते जुहोत्यथ वै भवति

He makes the offering at the Vaṣaṭ-utterance. It is indeed said,

सवितृपात्रेण वैश्वदेवं कलशाद्गृह्णाति सोमे सोममभिगृह्णातीति

सवितृपात्रेण वैश्वदेवं कलशाद्गृह्णाति सोमे सोममभिगृह्णातीति

“He takes a draught for Viśve Devas in the Savitr̥’s cup from the (Pūtabhr̥t) jar….; he takes up Soma over Soma.”⁶¹

स सवितृपात्रेण वैश्वदेवं कलशाद्गृह्णाति सोमे सोममभिगृह्णात्युपयामगृहीतोऽसि सुशर्मासि सुप्रतिष्ठानो बृहदुक्षे नमो विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्यो जुष्टं गृह्णामीति

स सवितृपात्रेण वैश्वदेवं कलशाद्गृह्णाति सोमे सोममभिगृह्णात्युपयामगृहीतोऽसि सुशर्मासि सुप्रतिष्ठानो बृहदुक्षे नमो विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्यो जुष्टं गृह्णामीति

He takes a draught for Viśve Devas in the Savitr̥’s cup⁶² from (the Pūtabhr̥t) jar; (thus) he takes Soma over Soma with the formula, “Thou art taken with a support; thou art having great welfare, having steady place. Obeisance to the great bull. I take thee agreeable to the Viśve Devas.”⁶³

परिमृज्य सादयत्येष ते योनिर्विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्य इत्यथाध्वर्युः प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्र् तुय होत्रा समीक्ष्य पराङावर्तत इडा देवहूरिति

परिमृज्य सादयत्येष ते योनिर्विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्य इत्यथाध्वर्युः प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्र् तुय होत्रा समीक्ष्य पराङावर्तत इडा देवहूरिति

Having wiped it around, he places it with the formula, “This is thy birth-place; for Viśve Devas thee.”⁶³ The Adhvaryu should, having turned by the right, having hastened towards the west and having come to an uderstanding with the Hotr̥ (in respect of the Pratigara), turn away. He murmurs as much portion of the formula, “May Iḍā who summons the gods….”⁶⁴

यावदेतस्य यजुषः पर्याप्नोति तावज्जपत्यभ्येनमाह्वयते होता

यावदेतस्य यजुषः पर्याप्नोति तावज्जपत्यभ्येनमाह्वयते होता

as he can. The Hotr̥ calls upon him.

प्रत्याह्वयतेऽध्वर्युः

प्रत्याह्वयतेऽध्वर्युः

The Adhvaryu responds.

शँसति

शँसति

(The Hotr̥) recites the Śastra.

प्रतिगृणात्यथ यत्र होतुरभिजानात्येकया च दशभिश्च स्वभूत इति तत्प्रतिप्रस्थाता द्विदेवत्यपात्राणि मार्जालीये मार्जायित्वा पात्रेष्वपिसृजत्यथ यत्र होतुरभिजानाति प्र द्यावा यज्ञैः पृथिवी ऋतावृधेति तदन्यतोमदं प्रतिगृणात्योथा मोद इव मदा मोद इवेत्या व्याहावादथ यत्र होतुरभिजानाति तद्रा धो अद्य सवितुर्वरेण्यमिति तदुभयतोमदमेव प्रतिगृणाति मदा मोद इव मदा मोद इवेत्या व्याहावात्

प्रतिगृणात्यथ यत्र होतुरभिजानात्येकया च दशभिश्च स्वभूत इति तत्प्रतिप्रस्थाता द्विदेवत्यपात्राणि मार्जालीये मार्जायित्वा पात्रेष्वपिसृजत्यथ यत्र होतुरभिजानाति प्र द्यावा यज्ञैः पृथिवी ऋतावृधेति तदन्यतोमदं प्रतिगृणात्योथा मोद इव मदा मोद इवेत्या व्याहावादथ यत्र होतुरभिजानाति तद्रा धो अद्य सवितुर्वरेण्यमिति तदुभयतोमदमेव प्रतिगृणाति मदा मोद इव मदा मोद इवेत्या व्याहावात्

(The Adhvaryu) responds to the reciting. When he knows the Hotr̥ reciting the verse ekayā ca daśabhiś ca svabhūte,⁶⁵ the Pratiprasthātr̥, having cleansed the Dvidevatya cups on the Mārjālīya mound, inserts them among the cups. When he knows the Hotr̥ reciting the verse pra dyāvā yajñaiḥ pr̥thivī r̥tāvr̥dhā …,⁶⁶ the Adhvaryu responds, utters the Pratigara with the word mada on only one side, such as othā moda iva madā moda iva until the utterance of the Vyāhāva⁶⁷ (by the Hotr̥). When he knows the Hotr̥ reciting the verse tad rādho adya savitur vareṇyam…,⁶⁸ the Adhvaryu responds with the word mada on both sides, such as madā moda iva madā moda iva until the utterance of Vyāhāva.

प्रसिद्धमुक्थं प्रतिगीर्य प्राङेत्योद्यच्छत एतं वैश्वदेवं ग्रहम्

प्रसिद्धमुक्थं प्रतिगीर्य प्राङेत्योद्यच्छत एतं वैश्वदेवं ग्रहम्

Having responded to the Śastra in the prescribed manner, and having moved eastwards, he lifts up the cup for Viśve Devas.

अनूद्यच्छन्ते नाराशँसान्

अनूद्यच्छन्ते नाराशँसान्

The Nārāśaṁsa goblets are lifted up subsequently.

अथाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषडुक्थशा यज सोमस्येति

अथाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषडुक्थशा यज सोमस्येति

He causes to announce; “Do thou anounce,” “May it be heard;” “O reciter of Śastra, do you recite the yājyā for the offering of Soma.”

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहोति

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहोति

He offers twice at the Vaṣaṭ and second Vaṣaṭ-utterance.

तथैव द्विर्द्विर्नाराशँसाननुप्रकम्पयन्त्येतत्पात्रं नाराशँसा अन्वायन्त्यनुसवनभक्षो विश्वैर्देवैः पीतस्येति

तथैव द्विर्द्विर्नाराशँसाननुप्रकम्पयन्त्येतत्पात्रं नाराशँसा अन्वायन्त्यनुसवनभक्षो विश्वैर्देवैः पीतस्येति

In a similar manner the Camasādhvaryus shake the Nārāśaṁsa goblets twice. The Nārāśaṁsa goblets follow the Vaiśvadeva cup. The Savanabhakṣa formula following (the invocation of Iḍā) is “… (the Soma) drunk by Viśve Devas…."

होता चैवाध्वर्युश्चैतत्पात्रँसम्भक्षयतो नराशँसपीतेन नाराशँसान्नराशँ सपीतस्य सोम देव ते मतिविदस्तृतीयस्य सवनस्य जगतीच्छन्दसः पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

होता चैवाध्वर्युश्चैतत्पात्रँसम्भक्षयतो नराशँसपीतेन नाराशँसान्नराशँ सपीतस्य सोम देव ते मतिविदस्तृतीयस्य सवनस्य जगतीच्छन्दसः पितृपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

The Hotr̥ and the Adhvaryu together consume the cup. (The Camasins consume their respective goblets) with the Narāśaṁsapīta formula, “O Soma, having obtained consent, I consume thee who art drunk by Narāśaṁsa, who knowest the mind, who belongest to the third pressing, who hast Jagatī for thy metre, who art drunk by the Pitr̥s, who hast sweetness and who hast obtained consent.⁶⁹

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

These three⁷⁰ consume the Hotr̥’s goblet having obtained the consent of each other.

यथाचमसं चमसान्

यथाचमसं चमसान्

(The Camasins consume) their respective goblets.

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्ते

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्ते

They touch, each one to himself, with the formula, “Impel my limbs O thou with tawny steeds; do not distress my troops. Propitious, do thou honour for me the seven R̥ṣis; do not go below my navel.”⁷¹

नाप्याययन्ति चमसान्

नाप्याययन्ति चमसान्

They do not swell the goblets.

सर्वभक्षा मार्जयन्ते १३

सर्वभक्षा मार्जयन्ते १३

Consuming the entire quantity they sprinkle themselves.

अथ होतारं विपृच्छति परियक्ष्यसि सौम्या३ंन परियक्ष्यसी३
इति

अथ होतारं विपृच्छति परियक्ष्यसि सौम्या३ंन परियक्ष्यसी३
इति

(The Adhvaryu) asks the Hotr̥, “Will you recite the yājyā on both sides of the offering to Soma or not?”

स यथैनँहोता प्रत्याह तच्छ्रुत्वासन्नँसौम्यमागच्छत्यथ स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वात्याक्रम्याश्राव्याह घृतस्य यजेति

स यथैनँहोता प्रत्याह तच्छ्रुत्वासन्नँसौम्यमागच्छत्यथ स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वात्याक्रम्याश्राव्याह घृतस्य यजेति

Listening to what the Hotr̥ said, he comes to the cooked rice for Soma placed within the altar. Having taken four spoonfuls in the ladle, having crossed and having caused to announce, he says (to the Hotr̥), “Do you recite the yājyā for the offering of clarified butter.”

वषट्कृते जुहोत्यथोपस्तीर्य द्विश्चरोरवद्यति

वषट्कृते जुहोत्यथोपस्तीर्य द्विश्चरोरवद्यति

At the Vaṣaṭ-utterance he makes the offering. Having spread clarified butter into the ladle, he takes two portions of cooked rice.

पूर्वार्धादवदायापरार्धादवद्यत्यभिघारयति

पूर्वार्धादवदायापरार्धादवद्यत्यभिघारयति

Having taken a portion from the eastern half, he takes another from the rear half. He pours clarified butter over the portions.

न प्रत्यनक्त्यत्याक्रम्याश्राव्याह सौम्यस्य यजेति

न प्रत्यनक्त्यत्याक्रम्याश्राव्याह सौम्यस्य यजेति

He does not anoint back. Having crossed and having caused to announce, he says (to the Hotr̥), “Do you recite the yājyā for the offering to Soma.”

वषट्कृते दक्षिणार्धपूर्वार्धे प्राचीनावीती सौम्यं जुहोत्यथैनं वैष्णव्यर्चा स्रुवाहुत्याभिजुहोति विष्णो त्वं नो अन्तम इति

वषट्कृते दक्षिणार्धपूर्वार्धे प्राचीनावीती सौम्यं जुहोत्यथैनं वैष्णव्यर्चा स्रुवाहुत्याभिजुहोति विष्णो त्वं नो अन्तम इति

At the Vaṣaṭ-utterance he offers to Soma in the eastern half of the southern half suspending his sacred cord over the left shoulder. He offers a spoonful with the verse addressed to Viṣṇu, “O conquering Viṣṇu, do thou, nearest to us, grant us shelter. The sweet-flowing streams milk out for thee the unceasing spring.”⁷²

यद्यु वै होताग्नावैष्णव्यर्चा परियजति सम्पन्नमिति नाद्रि येत

यद्यु वै होताग्नावैष्णव्यर्चा परियजति सम्पन्नमिति नाद्रि येत

If the Hotr̥ recites the yājyā for Agni-Viṣṇu posterior to the Saumya offering, he should not mind the post-offering deeming that it has taken place.

तस्मिन्नाज्यमानीयावेक्षते

तस्मिन्नाज्यमानीयावेक्षते

Having poured clarified butter into it, he gazes on it.

पवित्रं वै सौम्य आत्मानमेव पवयन्ते

पवित्रं वै सौम्य आत्मानमेव पवयन्ते

“The Saumya offering indeed is a strainer. The gazers purify themselves.

य आत्मानं न परिपश्येदितासुः स्यादभिददिं कृत्वावेक्षेतेति

य आत्मानं न परिपश्येदितासुः स्यादभिददिं कृत्वावेक्षेतेति

One who does not see his reflection would die. Having added clarified butter, one should gaze into it.”⁷³

तस्मिन्भूय आज्यमानीयावेक्षते यन्मे मनः परागतं यद्वा मे अपरागतम्। राज्ञा सोमेन तद्वयमस्मासु धारयामसीति

तस्मिन्भूय आज्यमानीयावेक्षते यन्मे मनः परागतं यद्वा मे अपरागतम्। राज्ञा सोमेन तद्वयमस्मासु धारयामसीति

Having poured more clarified butter into it, one gazes in it with the verse, “If my mind is gone away, or is not gone away, I retain it within me through King Soma."⁷³

मन एवात्मन्दधार न गतमना भवतीति ब्राह्मणम्

मन एवात्मन्दधार न गतमना भवतीति ब्राह्मणम्

“He sustains his mind within himself; he does not lose his mind,” so the Brāhmaṇa says."⁷³

अथैनमुद्गातृभ्यो हरन्ति

अथैनमुद्गातृभ्यो हरन्ति

The rice is carried towards the Udgātr̥s.

तस्मिँस्तच्चेष्टन्ति यत्ते विदुरथ प्राङायन्नाह प्रतिप्रस्थातरुपाँ शुपात्रेण पात्नीवतमाग्रयणाद्ग्रहं गृहीत्वोपास्व मा सीषद इति

तस्मिँस्तच्चेष्टन्ति यत्ते विदुरथ प्राङायन्नाह प्रतिप्रस्थातरुपाँ शुपात्रेण पात्नीवतमाग्रयणाद्ग्रहं गृहीत्वोपास्व मा सीषद इति

With regard to it they act as they are aware of.
Moving forward he says, “O Pratiprasthātr̥, come up having taken a draught for the Pātnīvata offering in the Upāṁśu cup from the Āgrayaṇa vessel; do not keep it down."

तच्छ्रुत्वा प्रतिप्रस्थातोपाँशुपात्रेण पात्नीवतमाग्रयणाद्ग्रहं गृह्णात्युपयामगृहीतोऽसि बृहस्पतिसुतस्य त इन्दो इन्द्रि यावतः पत्नीवन्तं ग्रहं गृह्णाम्यग्नाइ!३
पत्नीवा३
इति

तच्छ्रुत्वा प्रतिप्रस्थातोपाँशुपात्रेण पात्नीवतमाग्रयणाद्ग्रहं गृह्णात्युपयामगृहीतोऽसि बृहस्पतिसुतस्य त इन्दो इन्द्रि यावतः पत्नीवन्तं ग्रहं गृह्णाम्यग्नाइ!३
पत्नीवा३
इति

Listening to it, the Pratiprasthātr̥ takes the Pātnīvata draught in the Upāṁśu cup from the Āgrayaṇa vessel with the formula, “Thou art taken with a support; O Soma, I take the Pātnīvata draught from thee pressed by Br̥haspatī and possessed of power, O Agni accompanied by wives."⁷⁴

बर्हिषी अन्तर्धाय घृतेन श्रीणात्यहं परस्तादहमवस्तादहं ज्योतिषा वि तमो ववार । यदन्तरिक्षं तदु मे पिताभूदहँसूर्यमुभयतो ददर्शाहं भूयासमुत्तमः समानानामित्यपोद्धृत्य बर्हिषी न सादयतीति ब्राह्मणम्

बर्हिषी अन्तर्धाय घृतेन श्रीणात्यहं परस्तादहमवस्तादहं ज्योतिषा वि तमो ववार । यदन्तरिक्षं तदु मे पिताभूदहँसूर्यमुभयतो ददर्शाहं भूयासमुत्तमः समानानामित्यपोद्धृत्य बर्हिषी न सादयतीति ब्राह्मणम्

Having held two darbha-blades inbetween, he mixes it with clarified butter with the verse, “I from above, I from below, I warded off the darkness with light, the midregion has become my father. On both sides have I seen the sun. May I become the highest of my equals.”⁷⁵ Having taken away the darbha-blades, “he does not keep down (the cup)” so says the Brāhmaṇa.

असादयित्वोपनिष्क्रम्याश्राव्याहाग्नीत्पात्नीवतस्य यजेति

असादयित्वोपनिष्क्रम्याश्राव्याहाग्नीत्पात्नीवतस्य यजेति

Without keeping it down, having gone out, and having caused to announce, he says, “O Agnīdh, do thou recite the yājyā for the offering of the Pātnīvata cup.”

वषट्कृते जुहोति सजूर्देवेन त्वष्ट्रा सोमं पिब स्वाहेत्युपाँ श्वनुवषट्कृते हुत्वा हरति भक्षं स यद्यस्मिन्नाग्नीध्र उपहवमिच्छत उपैवैनँह्वयते

वषट्कृते जुहोति सजूर्देवेन त्वष्ट्रा सोमं पिब स्वाहेत्युपाँ श्वनुवषट्कृते हुत्वा हरति भक्षं स यद्यस्मिन्नाग्नीध्र उपहवमिच्छत उपैवैनँह्वयते

At the Vaṣaṭ-utterance he makes the offering with the formula, “Do you (O Agni) drink Soma along with god Tvaṣṭr̥, svāhā” recited to himself. Having made another offering at the second Vaṣaṭ-utterance, he carries the cup for consuming. If the Āgnīdhra seeks his consent, he gives it.

नो त्वेव सम्भक्षयतोऽथाहाग्नीन्नेष्टुरुपस्थमासीद नेष्टः पत्नीमुदानयोद्गात्रा सङ्ख्याप्याप उपप्रवर्तयतादूरुणोपप्रवर्तयताद्नग्नं कृत्वोरुमुपप्रवर्तयताधोतुश्चमसमनून्नयध्वमुन्नेतः सर्वश एव राजानमुन्नय मातिरीरिचः प्रतिप्रस्थातर्होतृचमसे ध्रुवायावकाशं कुरुतादेहि यजमानेति

नो त्वेव सम्भक्षयतोऽथाहाग्नीन्नेष्टुरुपस्थमासीद नेष्टः पत्नीमुदानयोद्गात्रा सङ्ख्याप्याप उपप्रवर्तयतादूरुणोपप्रवर्तयताद्नग्नं कृत्वोरुमुपप्रवर्तयताधोतुश्चमसमनून्नयध्वमुन्नेतः सर्वश एव राजानमुन्नय मातिरीरिचः प्रतिप्रस्थातर्होतृचमसे ध्रुवायावकाशं कुरुतादेहि यजमानेति

However, they do not consume the cup together. Then he says, “O Agnīdh, do thou sit in the lap of the Neṣṭr̥, O Neṣṭr̥, do thou lead the sacrificer’s wife here, cause the Udgātr̥ to gaze at the sacrificer’s wife, (O sacrificer’s wife) do thou let the water flow; let it flow along the thigh; having exposed the thigh, cause the water to flow; (O Camasādhvaryus), do you fill in the goblets following the Hotr̥’s goblet; O Unnetr̥, fill in the entire Soma, do not leave any balance; O Pratiprasthātr̥, do you make room for the Soma from the Dhruva vessel in the Hotr̥’s goblet; come O sacrificer.”⁷⁶

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्य यजमानं ध्रुवमुपस्थापयति भूतमसि भूते मा धा मुखमसि मुखं भूयासमिति

पूर्वया द्वारा हविर्धानं प्रपाद्य यजमानं ध्रुवमुपस्थापयति भूतमसि भूते मा धा मुखमसि मुखं भूयासमिति

Having led the sacrificer into the Havirdhāna shed by the eastern door, he makes him pray to the Dhruva vessel with the formula, “Thou art being; do thou place me in being; thou art the mouth, may I be the mouth.”⁷⁷

होतृचमसमेव प्रथममुन्नयन्ति

होतृचमसमेव प्रथममुन्नयन्ति

The Hotr̥’s goblet is filled in first;

यथोपपादमितरान्

यथोपपादमितरान्

others are filled at will.

सर्वश एव राजानँसमुन्नीयोत्तरवेद्याँसँसादयन्त्यथाप उपस्पृश्य बर्हिषी आदाय वाचंयमः प्रत्यङ्द्रुत्वा स्तोत्रमुपाकरोति

सर्वश एव राजानँसमुन्नीयोत्तरवेद्याँसँसादयन्त्यथाप उपस्पृश्य बर्हिषी आदाय वाचंयमः प्रत्यङ्द्रुत्वा स्तोत्रमुपाकरोति

Having filled in the entire quantity of Soma, they keep (the goblets) on the Uttaravedi. Having touched water, having taken two darbha-blades, having restrained speech and hastening towards the west, he introduces the Stotra. The Udgātr̥s chant the Yajñāyajñiya Stotra.

स्तुवते यज्ञायज्ञियेनात्र सप्तहोतारं व्याचष्टे

स्तुवते यज्ञायज्ञियेनात्र सप्तहोतारं व्याचष्टे

The Adhvaryu pronounces the Saptahotr̥ formula.⁷⁸

प्रस्तुते साम्नि नेष्टा पत्नीमुद्गात्रा सङ्ख्याप्य वाचयति विश्वस्य ते विश्वावतो वृष्णियावतस्तवाग्ने वामीरनु सन्दृशि विश्वा रेताँसि धिषीयागन्देवान्यज्ञो नि देवीर्देवेभ्यो यज्ञमशिषन्नस्मिन्त्सुन्वति यजमान आशिषः स्वाहाकृताः समुद्रे ष्ठा गन्धर्वमातिष्ठतानु वातस्य पत्मन्निड ईडिता इति

प्रस्तुते साम्नि नेष्टा पत्नीमुद्गात्रा सङ्ख्याप्य वाचयति विश्वस्य ते विश्वावतो वृष्णियावतस्तवाग्ने वामीरनु सन्दृशि विश्वा रेताँसि धिषीयागन्देवान्यज्ञो नि देवीर्देवेभ्यो यज्ञमशिषन्नस्मिन्त्सुन्वति यजमान आशिषः स्वाहाकृताः समुद्रे ष्ठा गन्धर्वमातिष्ठतानु वातस्य पत्मन्निड ईडिता इति

When the Sāman-chanting is commenced, the Neṣṭr̥, having caused the sacrificer’s wife to be gazed at by the Udgātr̥, causes her to recite the formula, “O Agni, may I receive all seed as precious thing in the sight of thee that art all, that hast all and that hast manly power. The sacrifice has come to the gods; the goddesses (waters) have left the sacrifice for the gods. While the sacrificer is offering Soma, the blessings accomplished by the Svāhā-utterance residing in the atmospheric ocean have followed the Gandharva along the path of wind. Food has been praised.”⁷⁹

स यदेवैनामुद्गातोपमीवति तदेषा पत्न्यूरुणा पन्नेजनीरुपप्रवर्तयति

स यदेवैनामुद्गातोपमीवति तदेषा पत्न्यूरुणा पन्नेजनीरुपप्रवर्तयति

When the Udgātr̥ gazes at her, the sacrificer’s wife causes to flow the Pannejanī water along her thigh.

नग्नं कृत्वोरुमुपप्रवर्तयति १४

नग्नं कृत्वोरुमुपप्रवर्तयति १४

She causes the water to flow having exposed the thigh.

होत्र एषोत्तमेति प्राहुर्होतुः कालात्पराङावर्ततेऽध्वर्युरभ्येनमाह्वयते होता

होत्र एषोत्तमेति प्राहुर्होतुः कालात्पराङावर्ततेऽध्वर्युरभ्येनमाह्वयते होता

It is announced to the Hotr̥, “This is the last (verse).” The Adhvaryu turns away from the place in front of the Hotr̥. The Hotr̥ calls him out.

प्रत्याह्वयतेऽध्वर्युः

प्रत्याह्वयतेऽध्वर्युः

The Adhvaryu responds.

शँसति

शँसति

(The Hotr̥) recites (the Āgnimāruta Śastra).

प्रतिगृणात्यथ यत्र होतुरभिजानाति स्वादुष्किलायं मधुमाँउतायमिति तदुभयतोमोदं प्रतिगृणाति मोदा मोद इव मदा मोद इवेत्या व्याहावादथ यत्र होतुरभिजानाति तन्तुं तन्वन्रजसो भानुमन्विहीति तत्प्रतिप्रस्थाता ध्रुवम्परिगृह्णाति द्यावापृथिवीभ्यां त्वा परिगृह्णामीत्यथैनं प्रच्यावयति विश्वे त्वा देवा वैश्वानराः प्रच्यावयन्त्वित्य्

प्रतिगृणात्यथ यत्र होतुरभिजानाति स्वादुष्किलायं मधुमाँउतायमिति तदुभयतोमोदं प्रतिगृणाति मोदा मोद इव मदा मोद इवेत्या व्याहावादथ यत्र होतुरभिजानाति तन्तुं तन्वन्रजसो भानुमन्विहीति तत्प्रतिप्रस्थाता ध्रुवम्परिगृह्णाति द्यावापृथिवीभ्यां त्वा परिगृह्णामीत्यथैनं प्रच्यावयति विश्वे त्वा देवा वैश्वानराः प्रच्यावयन्त्वित्य्

(The Adhvaryu) responds. When he listens to the Hotr̥ reciting svāduṣ kilā’yam madhumāṁ utā’yam, he utters the Pratigara with the word moda on both sides viz. modā moda iva madā moda iva, upto the Vyāhāva (śoṁsāvom). When he listens to the Hotr̥ reciting tantuṁ tanvan rajaso bhānum anvihi, the Pratiprasthātr̥ holds up the Dhruva vessel with the formula, “I take thee by means of Dyavāpr̥thivī.”[^1] He moves it with the formula, “May the Viśve Devas belonging to all men move thee.”⁸⁰

अथैनमाहरति दिवि देवान्दृँहान्तरिक्षे वयाँसि पृथिव्यां पार्थिवानित्यथैनँहोतृचम्सेऽवनयति ध्रुवं ध्रुवेण हविषाव सोमं नयामसि । यथा नः सर्वमिज्जगदयक्ष्मँ सौमना असत्॥ यथा न इन्द्र इद्विशः केवलीः सर्वाः समनसः करत्। यथा नः सर्वा इद्दिशोऽस्माकं केवलीरसन्निति

अथैनमाहरति दिवि देवान्दृँहान्तरिक्षे वयाँसि पृथिव्यां पार्थिवानित्यथैनँहोतृचम्सेऽवनयति ध्रुवं ध्रुवेण हविषाव सोमं नयामसि । यथा नः सर्वमिज्जगदयक्ष्मँ सौमना असत्॥ यथा न इन्द्र इद्विशः केवलीः सर्वाः समनसः करत्। यथा नः सर्वा इद्दिशोऽस्माकं केवलीरसन्निति

He brings it with the formula, “Make firm the gods in heaven, birds in the midregion and material things on the earth.”⁸⁰ He pours it down into the Hotr̥’s goblet with the verse, “We pour down the Soma from the Dhruva vessel into the firm oblation so that this whole world may be without ailment and be of kindly intent for us, so that Indra may make for us all subjects of one mind, so that all quarters may be ours alone.”⁸¹

प्रसिद्धमुक्थं प्रतिगीर्य प्राङेत्योद्यच्छत एतँहोतृचमसम्

प्रसिद्धमुक्थं प्रतिगीर्य प्राङेत्योद्यच्छत एतँहोतृचमसम्

Having responded to the Śastra in the prescribed manner and having moved eastwards, he lifts the Hotr̥’s goblet.

अनूद्यच्छन्ते चमसान्

अनूद्यच्छन्ते चमसान्

The (other) goblets are lifted up subsequently.

अथाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषडुक्थशा यज सोमानामिति

अथाश्रावयत्यो श्रावयास्तु श्रौषडुक्थशा यज सोमानामिति

Then he causes to announce; “Do thou announce;” “May it be heard,” “O reciter of the Śastra, do you recite the yājyā for the offering of the Somas.”

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहोति

वषट्कृतानुवषट्कृते द्विर्जुहोति

He makes the offering twice at the Vaṣaṭ and second Vaṣaṭ-utterance.

तथैव द्विर्द्विः सवाँर्श्चमसाञ्जुह्वत्यथ भक्षैः प्रत्यञ्च आद्र वन्त्यनुसवनभक्षोऽग्निना वैश्वानरेण मरुद्भिः पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

तथैव द्विर्द्विः सवाँर्श्चमसाञ्जुह्वत्यथ भक्षैः प्रत्यञ्च आद्र वन्त्यनुसवनभक्षोऽग्निना वैश्वानरेण मरुद्भिः पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति

All (other) goblets are similarly offered twice. They hasten to the west together with (the goblets) to be consumed. The Savanabhakṣa formula following (the invocation of Iḍā) is, “I having obtained consent, consume (the remnants of) the goblet which has been consumed by Agni Vaiśvānara and the Maruts for which consent has been obtained.”

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

होतृचमसमेवैते त्रयः समुपहूय भक्षयन्ति

These three⁸² consume the Hotr̥’s goblet having obtained the consent of each other.

यथाचमसं चमसान्

यथाचमसं चमसान्

(The Camasins) consume their respective goblets.

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्ते

हिन्व म इत्यात्मानं प्रत्यभिमृशन्ते

They touch, each one to himself, with the formula, “Impel my limbs, O thou with tawny steeds; do not distress my troops. Propitious, do thou honour for me the seven R̥ṣis; do not go below my navel.”⁸³

नाप्याययन्ति चमसान्

नाप्याययन्ति चमसान्

The goblets are not swollen.

सर्वभक्षा मार्जयन्तेऽथैताँश्चमसानद्भिः पूरयित्वोत्तरेणाहवनीयं प्राचो वोदीचो वायातयति

सर्वभक्षा मार्जयन्तेऽथैताँश्चमसानद्भिः पूरयित्वोत्तरेणाहवनीयं प्राचो वोदीचो वायातयति

Consuming the goblets in entirety, they sprinkle themselves. Having filled the goblets with water, he lays them towards the east or north to the north of the Āhavanīya.

तेषु त्रीँस्त्रीँश्च दूर्वाग्रन्थीन्प्रास्यत्येकैकं च दर्भपुञ्जीलम्

तेषु त्रीँस्त्रीँश्च दूर्वाग्रन्थीन्प्रास्यत्येकैकं च दर्भपुञ्जीलम्

He puts into each of them three bunches of Dūrvā-grass and one cluster of Darbha-blades.

अथोक्थं वाचीन्द्रा येत्याह तृतीयसवनं प्रतिगीर्य प्रशास्तः प्रसुहीति

अथोक्थं वाचीन्द्रा येत्याह तृतीयसवनं प्रतिगीर्य प्रशास्तः प्रसुहीति

Having responded to the Śastras in the third pressing he says, “A Śastra has been recited for Indra.” (He further says), “O Prasastr̥, do you direct.”

सर्पतेत्याह प्रशास्ता

सर्पतेत्याह प्रशास्ता

“Do you disperse,” says the Prasāstr̥.

सन्तिष्ठते तृतीयसवनम् १५

सन्तिष्ठते तृतीयसवनम् १५

The third pressing comes to an end.

अथ सम्प्रैषमाहाग्नीदौपयजानङ्गारानाहरोपयष्टरुपसीद ब्रह्मन्प्रस्थास्यामः समिधमाधायाग्नीदग्नीन्सकृत्सकृत्सम्मृड्ढीत्याहरन्त्येतानाग्नीध्रादौपयजानङ्गारांस्तानग्रेण होतारं निवपत्युपसीदत्युपयष्टा गुदतृतीयेनाथाध्वर्युः पृषदाज्यं विहत्य जुह्वाँसमानीयात्याक्रम्याश्राव्याह देवेभ्यः प्रेष्येति

अथ सम्प्रैषमाहाग्नीदौपयजानङ्गारानाहरोपयष्टरुपसीद ब्रह्मन्प्रस्थास्यामः समिधमाधायाग्नीदग्नीन्सकृत्सकृत्सम्मृड्ढीत्याहरन्त्येतानाग्नीध्रादौपयजानङ्गारांस्तानग्रेण होतारं निवपत्युपसीदत्युपयष्टा गुदतृतीयेनाथाध्वर्युः पृषदाज्यं विहत्य जुह्वाँसमानीयात्याक्रम्याश्राव्याह देवेभ्यः प्रेष्येति

(The Adhvaryu) gives out the call, “O Agnīdh, do thou bring embers for the Upayaj-offerings. O Upayaj-offerer, do thou sit down, O Brahman, we shall proceed; O Agnīdh, having put a fire-stick on the fire, do thou cleanse the fires once each." Embers are brought for the Upayaj-offerings from the Āgnīdhra fire. The Adhvaryu pours them in front of the Hotr̥. The Upayaj-offerer sits down taking up the one third part of the anus (of the Savanīya animal). The Adhvaryu, having dipped a spoon into the Pr̥ṣadājya, having poured it into the ladle, having crossed and having caused to announce, says (to the Maitrăvaruṇa), “Do you address a call (to the Hotr̥ to recite the yājyā) for gods.”

वषट्कृते जुहोति प्रेष्य प्रेष्येत्येकादशानूयाजानिष्ट्वोदङ्ङत्याक्रम्य यथायतनँस्रुचौ सादयित्वा वाजवतीभ्याँस्रुचौ व्यूहति

वषट्कृते जुहोति प्रेष्य प्रेष्येत्येकादशानूयाजानिष्ट्वोदङ्ङत्याक्रम्य यथायतनँस्रुचौ सादयित्वा वाजवतीभ्याँस्रुचौ व्यूहति

At the Vaṣaṭ-utterance he makes the offering. (He further says) “Do you address a call,” “Do you address a call.” Having offered eleven Anūyājas, having crossed towards the north, having placed the two Having ladles in their places, he separates the ladles with the Vājavatī verse.⁸⁴

शंयुना प्रस्तरपरिधि सम्प्रकीर्य सम्प्रस्राव्य स्रुचौ विमुच्योन्नेतारमाहोन्नेतर्ग्रहस्ते प्रचरेति

शंयुना प्रस्तरपरिधि सम्प्रकीर्य सम्प्रस्राव्य स्रुचौ विमुच्योन्नेतारमाहोन्नेतर्ग्रहस्ते प्रचरेति

scattered the Prastara and enclosing sticks (on the Āhavanīya fire) with the Saṁyuvāka formula⁸⁴ and having released the ladles, he says to the Unnetr̥, (“This is) thy cup, do thou offer it.”

तच्छ्रुत्वोन्नेता द्रो णकलश आग्रयणतृतीयं ग्रहं गृह्णात्युपयामगृहीतोऽसि हरिरसि हारियोजनो हर्यो स्थाता वज्रस्य भर्ता पृश्नेः प्रेता तस्य ते देव सोमेष्टयजुष स्तुतस्तोमस्य शस्तोक्थस्य हरिवन्तं ग्रहं गृह्णामीति

तच्छ्रुत्वोन्नेता द्रो णकलश आग्रयणतृतीयं ग्रहं गृह्णात्युपयामगृहीतोऽसि हरिरसि हारियोजनो हर्यो स्थाता वज्रस्य भर्ता पृश्नेः प्रेता तस्य ते देव सोमेष्टयजुष स्तुतस्तोमस्य शस्तोक्थस्य हरिवन्तं ग्रहं गृह्णामीति

Having listened to it, the Unnetr̥ takes into the Droṇakalaśa the draught of one third of the Āgrayaṇa vessel with the formula, “Thou art a bay, yoker of bays, monster on the two bays, bearer of the bolt, impeller of Pr̥śni, to thee O god Soma, for whom the formula of the sacrifice is uttered, the Sāman is chanted and the Śastra is recited, I draw the draught connected with the bays.”⁸⁵

बर्हिषी अन्तर्धाय धानाभिः श्रीणाति हरी स्थ हर्योर्धाना इत्यपोद्धृत्य बर्हिषी अथैनमादायोपोत्तिष्ठन्नाहेन्द्रा य हरिवते धानासोमानामनुब्रूहीति

बर्हिषी अन्तर्धाय धानाभिः श्रीणाति हरी स्थ हर्योर्धाना इत्यपोद्धृत्य बर्हिषी अथैनमादायोपोत्तिष्ठन्नाहेन्द्रा य हरिवते धानासोमानामनुब्रूहीति

Holding two darbha-blades in between, he mixes it with roasted grains with the formula, “You two are bays, roasted grains for the bays.”⁸⁵ Having taken away the darbha-blades and having taken up (the Droṇakalaśa), standing up, he says (to the Maitrāvaruṇa). “Do you recite the puronuvākyā for the offering of Soma mixed with roasted grains for Indra possessing bays."

शीर्षन्नधिनिधाय विक्रम्याश्राव्याहेन्द्रा य हरिवते धानासोमान्प्रस्थ्तान्प्रेष्येति

शीर्षन्नधिनिधाय विक्रम्याश्राव्याहेन्द्रा य हरिवते धानासोमान्प्रस्थ्तान्प्रेष्येति

Having held it upon his head, having taken strides and having caused to announce, he says to him, “Do you address a call (to the Hotr̥ to recite the yājyā) for the Soma mixed with roasted grains set up for Indra possessing bays.

वषट्कृते जुहोति सहसोमा इन्द्रा य स्वाहेत्यनुवषट्कृते हुत्वा हरति भक्षं स यावन्त ऋत्विजस्तेभ्य उन्नेता धाना व्यावपति

वषट्कृते जुहोति सहसोमा इन्द्रा य स्वाहेत्यनुवषट्कृते हुत्वा हरति भक्षं स यावन्त ऋत्विजस्तेभ्य उन्नेता धाना व्यावपति

At the Vaṣaṭ-utterance he makes the offering with the formula, “(Roasted grains) together with Soma for Indra, svāhā.”⁸⁵ Having made (another) offering at the second Vaṣaṭ-utterance, he carries (the Droṇakalaśa) to be consumed.

त उन्नेतर्युपहवमिष्ट्वैकैकामन्वस्यन्ते

त उन्नेतर्युपहवमिष्ट्वैकैकामन्वस्यन्ते

The Unnetr̥ distributes the roasted grains among as many priests as there are. Having sought consent of the Unnetr̥, they put (the grains) into the mouth, one by one.

मनसा सम्बाधते १६

मनसा सम्बाधते १६

Each one breaks them (under teeth) mentally.

इष्टयजुषस्ते देव सोम स्तुतस्तोमस्य शस्तोक्थस्य हरिवत इन्द्र पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीत्यथैना निर्णिज्योत्तरवेद्याँसन्निवपन्त्यापूर्या स्था मा पूरयत प्रजया च धनेन चेति

इष्टयजुषस्ते देव सोम स्तुतस्तोमस्य शस्तोक्थस्य हरिवत इन्द्र पीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीत्यथैना निर्णिज्योत्तरवेद्याँसन्निवपन्त्यापूर्या स्था मा पूरयत प्रजया च धनेन चेति

(With the formula) “O god Soma, I, having obtained consent, eat of thee over whom the yajus has been uttered, the Sāman is chanted and the Śastra is recited, who hast tawny steeds, who art drunk by Indra, who hast sweetness, and for whom consent has been obtained.”⁸⁶ Having (put out of the mouth and having) washed, they pour them down on the Uttaravedi with the formula, “You are to be filled, do you fill me with offspring and wealth.”⁸⁷

निवपन्नेव यजमानस्तिस्रो धानाः सचतेऽथ याचति स्फ्यमुदपात्रं बर्हिरित्येतत्समादायाहैहि यजमानेति

निवपन्नेव यजमानस्तिस्रो धानाः सचतेऽथ याचति स्फ्यमुदपात्रं बर्हिरित्येतत्समादायाहैहि यजमानेति

While pouring them down, the sacrificer keeps back three grains. The Adhvaryu asks for the wooden sword, a pot full of water, and sacrificial grass. Having taken this, he says “Come O sacrificer.”

जघनेन दक्षिणेन हविर्धाने परीत्य दक्षिणेन मार्जालीयं धिष्णियँ स्फ्येनोद्धत्यावोक्ष्य दक्षिणाग्रं बर्हि स्तीर्त्वाद्भिर्मार्जयति मार्जयन्तां पितरो मार्जयन्तां पितामहार्मार्जयन्तां प्रपितामहा इत्यथ तिस्रो धाना ददात्येतत्ते ततासौ ये च त्वामन्वेतत्ते पितामहासौ ये च त्वामन्वेतत्ते प्रपितामहासौ ये च त्वामन्वित्यत्र पितरो यथाभागं मन्दध्वमित्युक्त्वोदङ्पर्यावृत्यात्र षड्ढोतारं व्याचष्टेऽथाभिपर्यावृत्य तथैवाद्भिर्मार्जयित्वैतेनैव यथेतमेत्याग्नीध्रीये द्वे स्रुवाहुती जुहोति यन्म आत्मनो मिन्दाभूत्पुनरग्निश्चक्षुरदादिति द्वाभ्याम्

जघनेन दक्षिणेन हविर्धाने परीत्य दक्षिणेन मार्जालीयं धिष्णियँ स्फ्येनोद्धत्यावोक्ष्य दक्षिणाग्रं बर्हि स्तीर्त्वाद्भिर्मार्जयति मार्जयन्तां पितरो मार्जयन्तां पितामहार्मार्जयन्तां प्रपितामहा इत्यथ तिस्रो धाना ददात्येतत्ते ततासौ ये च त्वामन्वेतत्ते पितामहासौ ये च त्वामन्वेतत्ते प्रपितामहासौ ये च त्वामन्वित्यत्र पितरो यथाभागं मन्दध्वमित्युक्त्वोदङ्पर्यावृत्यात्र षड्ढोतारं व्याचष्टेऽथाभिपर्यावृत्य तथैवाद्भिर्मार्जयित्वैतेनैव यथेतमेत्याग्नीध्रीये द्वे स्रुवाहुती जुहोति यन्म आत्मनो मिन्दाभूत्पुनरग्निश्चक्षुरदादिति द्वाभ्याम्

Having gone round along the west of the Havirdhāna shed⁸⁸ and then along the south, having dug out by means of the wooden sword towards the south of Mārjālīya mound, having sprinkled water, and having strewn darbha-blades pointing towards the south, the sacrificer sprinkles on it with water with the formula, “May the fathers be cleansed, may the grand fathers be cleansed, may the great grandfathers be cleansed.” He gives three roasted grains with the formula, “This is thine O father N.N. and those that belong to thee; this is thine O grandfather N.N. and those that belong to thee, this is thine O great grandfather N.N. and those that belong to thee.”⁸⁹ Having said, “Here O fathers, rejoice here with your respective shares,”⁸⁹ and having turned towards the north, he utters the Saḍḍhotr̥ formula.⁹⁰

Having turned about, having similarly cleansed with water, and having come by the same route by which he had gone, he offers two spoonfuls on the Āgnīdhrīya fire with the two verses, “Whatever fault has been mine, Agni has set it right, all-knower, he who belongs to all men.”⁹¹ “Agni has given back the eye-sight; Indra and Br̥haspati have given it back. Do you two O Aśvins, replace my eyesight within the eyes.”⁹¹

अथाहवनीये शाकलैश्चरन्ति देवकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा मनुष्यकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा पितृकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहेत्यथाप्सुषोमान्पर्युपविश्यावघ्रेण भक्षयन्त्यप्सु धौतस्य सोम देव ते नृभिः सुतस्येष्टयजुष स्तुतस्तोमस्य शस्तोक्थस्य यो भक्षो अश्वसनिर्यो गोसनिस्तस्य ते पितृभिर्भक्षङ्कृतस्योपहूतस्योपहूतो भक्षयामीत्यथैना निनीयोपोत्थायादित्यमुपतिष्ठन्ते १७

अथाहवनीये शाकलैश्चरन्ति देवकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा मनुष्यकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहा पितृकृतस्यैनसोऽवयजनमसि स्वाहेत्यथाप्सुषोमान्पर्युपविश्यावघ्रेण भक्षयन्त्यप्सु धौतस्य सोम देव ते नृभिः सुतस्येष्टयजुष स्तुतस्तोमस्य शस्तोक्थस्य यो भक्षो अश्वसनिर्यो गोसनिस्तस्य ते पितृभिर्भक्षङ्कृतस्योपहूतस्योपहूतो भक्षयामीत्यथैना निनीयोपोत्थायादित्यमुपतिष्ठन्ते १७

They offer splinters on the Āhavanīya with the formula, “Thou art the expiation of the sin committed in respect of gods svāhā; thou art the expiation of the sin committed in respect of man, svāhā; thou art the expiation committed in respect of the fathers, svāhā.”⁹² Having sat around the Soma mixed with water, they consume it by smelling with the formula, “O god Soma, I, having obtained consent, consume thee who art purified in water, who art pressed by man, over whom the yajus is uttered, for whom Sāman is chanted and Śastra is recited, who art made by the fathers into food to win horses and cows and for whom consent has been obtained.”⁹² Having poured down the water and having stood up, they pray to Āditya:

अपाम सोमममृता अभूमादर्श्म ज्योतिरविदाम देवान्। किमस्मान्कृणवदरातिः किमु धूर्तिरमृत मर्त्यस्येति

अपाम सोमममृता अभूमादर्श्म ज्योतिरविदाम देवान्। किमस्मान्कृणवदरातिः किमु धूर्तिरमृत मर्त्यस्येति

“We have drunk Soma; we have become immortal; we have seen the light; we have attained the gods. What the evil spirit would do to us? What the injury perpetrated by man, O immortal Soma”?⁹³

यद्यु वा अस्तमित आदित्यो भवत्याहवनीयमेवैतेन यजुषोपतिष्ठन्तेऽथाग्नीध्रं द्रुत्वाग्नीध्रे दधिद्र प्सान्भक्षयन्ति दधिक्राव्णो अकारिषमित्य्

यद्यु वा अस्तमित आदित्यो भवत्याहवनीयमेवैतेन यजुषोपतिष्ठन्तेऽथाग्नीध्रं द्रुत्वाग्नीध्रे दधिद्र प्सान्भक्षयन्ति दधिक्राव्णो अकारिषमित्य्

If the sun has already set, they pray to the Āhavanīya with this verse. Having hastened to the Āgnīdhra chamber, they consume the drops of curds with the verse, “Of Dadhikrāvan have I sung, the swift strong horse. May he make our mouths fragrant; may he lengthen our lives.”⁹⁴

अथ सख्यवैसर्जनं जपन्त्युभा कवी युवाना सत्या ता धर्मणस्पती । सत्यस्य धर्मणस्पते वि सख्यानि सृजामह इत्यथाध्वर्युः प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्रुत्य पत्नीः संयाज्य प्राङेत्य ध्रुवामाप्याय्य षडृग्मियाणि जुहोति धाता रातिः सवितेदं जुषन्तामिति

अथ सख्यवैसर्जनं जपन्त्युभा कवी युवाना सत्या ता धर्मणस्पती । सत्यस्य धर्मणस्पते वि सख्यानि सृजामह इत्यथाध्वर्युः प्रदक्षिणमावृत्य प्रत्यङ्ङाद्रुत्य पत्नीः संयाज्य प्राङेत्य ध्रुवामाप्याय्य षडृग्मियाणि जुहोति धाता रातिः सवितेदं जुषन्तामिति

They murmur the verse releasing companionship, “Both the young wise are true; guardians of law. O guardian of eternal law, let us release our companionship.”⁹⁵

The Adhvaryu, having turned by the right, having hastened to the west, having made the Patnīsaṁyāja offerings, having gone towards the east, having swollen the Dhruva ladle (with clarified butter), makes offerings with the six praising verses, “May Dhatr̥ the giver rejoice in this our offering; may Savitr̥, may Prajāpati the lord of treasures, may Agni. May Tvaṣṭr̥ and Viṣṇu giving liberally grant to this sacrificer wealth together with offspring-O bountiful Indra, do thou unite us with mental power, with cattle, with the wise, with welfare, with prayers to be offered to gods, with the good will of gods, worthy of sacrifice-May we be united with power, with milk, with (able) bodies, with auspicious mental power. May Tvaṣṭr̥ grant us bliss in this world; may he remove the disorder of my person-Since O Agni, we have chosen thee as the Hotr̥ here in this sacrifice that is going on, thou hast offered successfully and, knowing, hast dispelled (the evils) successfully. Do thou come to our sacrifice-O gods, with the exclamation svagā we have made an abode for you who have come to rejoice in this pressing. Do you O wealthy, grant wealth to all of us who have partaken of the oblations and have consumed Soma- O god Agni, do thou direct to their respective places the gods whom, desirous of oblations, thou hast brought over. O gods, carrying the oblations, do you proceed to the sun the resort of all and subsequently to the heaven.”⁹³

त्रीणि यजूँषि यज्ञ यज्ञं गच्छैष ते यज्ञो यज्ञपते देवा गातुविद इत्यथ स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वायुर्दां दशमीं जुहोत्यायुर्दा अग्ने हविषो जुषाण इत्येतस्मिन्काले चात्वाले यजमानः कृष्णविषाणां प्रास्यतीन्द्र स्य योनिरसि यज्ञस्य त्वा योनौ सादयामीति वा तूष्णीं वाथ प्रतिप्रस्थाता पत्नीमुदानयति सा चात्वाले शङ्कुं प्रास्यति तूष्णीम् १८

त्रीणि यजूँषि यज्ञ यज्ञं गच्छैष ते यज्ञो यज्ञपते देवा गातुविद इत्यथ स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वायुर्दां दशमीं जुहोत्यायुर्दा अग्ने हविषो जुषाण इत्येतस्मिन्काले चात्वाले यजमानः कृष्णविषाणां प्रास्यतीन्द्र स्य योनिरसि यज्ञस्य त्वा योनौ सादयामीति वा तूष्णीं वाथ प्रतिप्रस्थाता पत्नीमुदानयति सा चात्वाले शङ्कुं प्रास्यति तूष्णीम् १८

He further offers three Samiṣṭayajus offerings with the formulas, “O sacrifice go to the sacrifice, go to the lord of sacrifice, go to thine own birth-place, svāhā-This is thy sacrifice O lord of sacrifice, accompanied by the Sūktavāka and producing noble heroes, svāhā-You gods who find the way, finding the way go on the way. O lord of mind, do thou place this sacrifice O god, for us, among the gods, svāhā. In speech svāhã, do thou place in wind, svāhā.”⁹⁶ Having taken four spoonfuls into the ladle, he offers the tenth life-giving offering with the verse, “O Agni, do thou, giver of life, with clarified butter as thy face, with clarified butter as thy womb, approve of the oblation. After having consumed sweet flavoury clarified butter made out of cow’s milk, do thou guard this (sacrificer) as father the son.”⁹⁷ At this juncture the sacrificer throws the horn of black antelope into the Cātvāla with the formula, “Thou art the birth-place of Indra; I place thee in the birth-place of sacrifice,” or silently. The Pratiprasthātr̥ escorts the sacrificer’s wife; she throws the pin into the Cātvāla silently.

अत्रैतमवभृथँसँसादयन्त्यग्रेणाग्नीध्रमुच्छ्राय्यां वा चर्मणि वा

अत्रैतमवभृथँसँसादयन्त्यग्रेणाग्नीध्रमुच्छ्राय्यां वा चर्मणि वा

The materials pertaining to the Avabhr̥tha are placed in front of the Āgnīdhra chamber either on a platform or on a skin.

पत्नीशालादाददते वारुणमुपस्तीर्णाभिघारितमाज्यस्थालीँसस्रुवाँस्रुचं बर्हिः प्रतिवसनीये वाससी औदुम्बरीँराजासन्दीं सदस औदुम्बरीँ स्थूणां मैत्रावरुणदण्डं हविर्धानाभ्यां पूतभृदाधवनीयौ चमसानधिषवणं चर्माधिषवणे फलके षट्छङ्कून्ग्राव्णो वायव्यानि स्थालीद्रो र्ण!कलशं दशापवित्रे ऋजीषमित्येतत्सह कृष्णाजिने यत्किञ्चित्सोमलिप्तं भवत्यथ वै भवति

पत्नीशालादाददते वारुणमुपस्तीर्णाभिघारितमाज्यस्थालीँसस्रुवाँस्रुचं बर्हिः प्रतिवसनीये वाससी औदुम्बरीँराजासन्दीं सदस औदुम्बरीँ स्थूणां मैत्रावरुणदण्डं हविर्धानाभ्यां पूतभृदाधवनीयौ चमसानधिषवणं चर्माधिषवणे फलके षट्छङ्कून्ग्राव्णो वायव्यानि स्थालीद्रो र्ण!कलशं दशापवित्रे ऋजीषमित्येतत्सह कृष्णाजिने यत्किञ्चित्सोमलिप्तं भवत्यथ वै भवति

They take up from the chamber of the sacrificer’s wife (= Pragvaṁśa) the cake for Varuṇa for which clarified butter has been spread and over which clarified butter is poured, the vessel of clarified butter together with the spoon, darbha-blades, two pieces of cloth to be worn and the stool of Udumbara wood (Ficus glomerata) for Soma, from the Sadas the Udumbara post, the Maitrāvaruṇa’s staff; from the Havirdhāna carts the Pūtabhr̥t and Ādhvanīya jars, goblets, skin used for pressing, two pressing boards, six pins, pressing stones, Vāyavya wooden cups, (earthern) vessels, Droṇakalaśa, woollen filter and fringe, residue of Soma and whatever else, together with the skin of black antelope, might up have been smeared with Soma.

परा स्थालीरस्यन्त्युद्वायव्यानि हरन्तीत्येतत्समादाय प्रस्तोतारमाह प्रस्तोतः साम गायेति

परा स्थालीरस्यन्त्युद्वायव्यानि हरन्तीत्येतत्समादाय प्रस्तोतारमाह प्रस्तोतः साम गायेति

It is said, “They throw away the vessels and take the Vāyavya wooden cups.”⁹⁸ Having taken this, he says, “O Prastotr̥, do thou chant the Sāman.”

साम्ना प्रस्तोतान्ववैति

साम्ना प्रस्तोतान्ववैति

The Prastotr̥, chanting, follows.

त्रिर्निधनमुपैति

त्रिर्निधनमुपैति

He chants the Nidhana thrice.

पुरुषःपुरुषो निधनमुपैतीति ब्राह्मणम्

पुरुषःपुरुषो निधनमुपैतीति ब्राह्मणम्

“Each one chants the Nidhana,” so the Brāhmaṇa⁹⁹ goes.

अथान्तरेण चात्वालोत्करावुदङ्ङुपनिष्क्रामन्त्युरुँहि राजा वरुणश्चकार सूर्याय पन्थामन्वेतवा उ । अपदे पादा प्रतिधातवेऽकरुतापवक्ता हृदयाविधश्चिदिति

अथान्तरेण चात्वालोत्करावुदङ्ङुपनिष्क्रामन्त्युरुँहि राजा वरुणश्चकार सूर्याय पन्थामन्वेतवा उ । अपदे पादा प्रतिधातवेऽकरुतापवक्ता हृदयाविधश्चिदिति

They go out towards the north inbetween the Cātvāla and the rubbish-heap with the verse, “King Varuṇa has made a broad path for the sun to travel. He has made him set his feet on the pathless way. He drives away whatever wounds the heart."¹⁰⁰

विषुवति द्वितीयं निधनमुपयन्त्यपः पराख्याय वाचयति शतं ते राजन्भिषजः सहस्रमुर्वी गम्भीरा सुमतिष्टे अस्तु । बाधस्व द्वेषो निरृतिं पराचैः कृतं चिदेनः प्रमुमुग्ध्यस्मदित्युदकान्ते तृतीयं निधनमुपयन्त्यथापामन्तमभितिष्ठन्त्यभिष्ठितो वरुणस्य पाश इत्यथाप्सु बर्हिः प्रास्यत्यग्नेरनीकमप आविवेश । अपां नपात्प्रतिरक्षन्नसुर्यं दमेदमे समिधं यक्ष्यग्न इत्यथैनत्स्रुवाहुत्याभिजुहोति प्रति ते जिह्वा घृतमुच्चरण्येत्स्वाहेत्यथ स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वापबर्हिषश्चतुरः प्रयाजान्यजत्यथाग्नये सोमायेत्याज्यभागाभ्यां चरत्यथोपस्तीर्य पूर्वार्धात्पुरोडाशस्यावद्यन्नाह १९

विषुवति द्वितीयं निधनमुपयन्त्यपः पराख्याय वाचयति शतं ते राजन्भिषजः सहस्रमुर्वी गम्भीरा सुमतिष्टे अस्तु । बाधस्व द्वेषो निरृतिं पराचैः कृतं चिदेनः प्रमुमुग्ध्यस्मदित्युदकान्ते तृतीयं निधनमुपयन्त्यथापामन्तमभितिष्ठन्त्यभिष्ठितो वरुणस्य पाश इत्यथाप्सु बर्हिः प्रास्यत्यग्नेरनीकमप आविवेश । अपां नपात्प्रतिरक्षन्नसुर्यं दमेदमे समिधं यक्ष्यग्न इत्यथैनत्स्रुवाहुत्याभिजुहोति प्रति ते जिह्वा घृतमुच्चरण्येत्स्वाहेत्यथ स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वापबर्हिषश्चतुरः प्रयाजान्यजत्यथाग्नये सोमायेत्याज्यभागाभ्यां चरत्यथोपस्तीर्य पूर्वार्धात्पुरोडाशस्यावद्यन्नाह १९

They chant the Nidhana the second time at midway. Having seen the water at a distance he makes the sacrificer recite the verse, “O King, your remedies are a hundred, a thousand. May thy favour be broad and deep. Overcome the enemy and the evil. Remove from us whatever sin is committed.”¹⁰⁰ They chant the Nidhana the third time having approached water.

They stand by the side of the water with the formula, “The bond of Varuṇa is overcome.”¹⁰⁰ He puts darbha-blades into water with the verse, “The face of Agni has entered the water. Do thou, O Agni, the child of water, guarding against the demon’s power, offer a fire-stick in each house.”¹⁰⁰ He offers a spoonful on it with the formula, “Let thy tongue suck the clarified butter, svāhā.”¹⁰⁰ Having taken four spoonfuls into the ladle, he offers four Prayājas omitting the one to Barhis. Then he offers two Ājyabhāgas-“to Agni.” “to Soma.” Having spread clarified butter as base into the ladle, while taking a portion from the eastern half of the cake, he says (to the Hotr̥):

वरुणायानुब्रूहीति

वरुणायानुब्रूहीति

“Do you recite the puronuvākyā for Varuṇa.”

पूर्वार्धादवदायापरार्धादवद्यत्यभिघारयति

पूर्वार्धादवदायापरार्धादवद्यत्यभिघारयति

Having taken a portion from the eastern half he takes another portion from the rear half. He pours clarified butter over it.

प्रत्यनक्त्यत्याक्रम्याश्राव्याह वरुणं यजेति

प्रत्यनक्त्यत्याक्रम्याश्राव्याह वरुणं यजेति

He anoints back (the oblation). Having crossed beyond and having caused to announce, he says (to the Hotr̥), “Do you recite the yājyā for Varuṇa.”

वषट्कृते जुहोत्यथोपस्तीर्य सर्वश एव वारुणमवदधदाहाग्नीवरुणाभ्याँ स्विष्टकृद्भ्यामनुब्रूहीति

वषट्कृते जुहोत्यथोपस्तीर्य सर्वश एव वारुणमवदधदाहाग्नीवरुणाभ्याँ स्विष्टकृद्भ्यामनुब्रूहीति

At the Vaṣaṭ-utterance he makes the offering. Having spread clarified butter (into the ladle), putting the entire cake for Varuṇa (into the ladle) he says (to the Hotr̥), “Do you recite the puronuvākyā for Sviṣṭakr̥t Agni-Varuṇa."

द्विरभिघारयत्याश्राव्याहाग्नीवरुणौ स्विष्टकृतौ यजेति

द्विरभिघारयत्याश्राव्याहाग्नीवरुणौ स्विष्टकृतौ यजेति

He pours clarified butter twice. Having caused to announce, he says, “Do you recite the yājyā for Sviṣṭakr̥t Agni-Varuṇa."

वषट्कृत उत्तरार्धपूर्वार्धेऽतिहाय पूर्वा आहुतीर्जुहोत्यथ स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वापबर्हिषौ द्वावनूयाजौ यजत्यथाप्सु स्रुचं प्रतिष्ठापयति समुद्रे ते हृदयमप्स्वन्तरित्यथैनामद्भिः पूरयति सं त्वा विशन्त्वोषधीरुताप इत्यप्स्वेवापो जुहोति यज्ञस्य त्वा यज्ञपते हविर्भिः । सूक्तवाके नमोवाके विधेम स्वाहेत्यत्रैतमवभृथँसम्प्रकिरन्ति यत्किञ्चित्सोमलिप्तं भवत्यवभृथ निचङ्कुण निचेरुरसि निचङ्कुणाव देवैर्देवकृतमेनोऽयाडव मर्त्यैर्मर्त्यकृतमुरोरा नो देव रिषस्पाहीत्यथाञ्जलिनाप उपहन्ति सुमित्रा न आप ओषधयः सन्त्विति

वषट्कृत उत्तरार्धपूर्वार्धेऽतिहाय पूर्वा आहुतीर्जुहोत्यथ स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वापबर्हिषौ द्वावनूयाजौ यजत्यथाप्सु स्रुचं प्रतिष्ठापयति समुद्रे ते हृदयमप्स्वन्तरित्यथैनामद्भिः पूरयति सं त्वा विशन्त्वोषधीरुताप इत्यप्स्वेवापो जुहोति यज्ञस्य त्वा यज्ञपते हविर्भिः । सूक्तवाके नमोवाके विधेम स्वाहेत्यत्रैतमवभृथँसम्प्रकिरन्ति यत्किञ्चित्सोमलिप्तं भवत्यवभृथ निचङ्कुण निचेरुरसि निचङ्कुणाव देवैर्देवकृतमेनोऽयाडव मर्त्यैर्मर्त्यकृतमुरोरा नो देव रिषस्पाहीत्यथाञ्जलिनाप उपहन्ति सुमित्रा न आप ओषधयः सन्त्विति

He makes the offering at the Vaṣaṭ-utterance into the eastern half of the northern half transgressing the earlier offerings. Having taken four spoonfuls into the ladle, he offers two Anūyājas leaving out the one for Barhis. He holds the within ladle on the surface of water with the formula, “Thy heat is in the ocean, water. He fills it with water with the formula, “Let the plants and water enter thee.” He offers water into water with the formula, “O lord of sacrifice, may we furnish thee with the credit of Sūktavāka and Namovāka of the sacrifice through the offerings (of water), svāhā.”¹⁰¹

At this juncture they scatter the material pertaining to the Avabhr̥tha whatever is besmeared with Soma with the formula, “O resounding Avabhr̥tha-material, thou art being dispersed. Do thou destroy for gods the evil done by us with regard to the gods, and for men the evil done by us with regard to men. O God, guard us from injury.” The sacrificer strikes water with folded hands with the formula, “May the waters and plants be friendly towards us.”¹⁰¹

तां दिशं निरुक्षति यस्यामस्य दिशि द्वेष्यो भवति दुर्मित्रास्तस्मै भूयासुर्योऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्म इत्यथाप उपस्पृश्यात्रैतदृजीषं प्रप्लावयन्ति सह कृष्णाजिनेन देवीराप एष वो गर्भस्तं वः सुप्रीतँसुभृतमकर्म देवेषु नः सुकृतो ब्रूतादिति

तां दिशं निरुक्षति यस्यामस्य दिशि द्वेष्यो भवति दुर्मित्रास्तस्मै भूयासुर्योऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्म इत्यथाप उपस्पृश्यात्रैतदृजीषं प्रप्लावयन्ति सह कृष्णाजिनेन देवीराप एष वो गर्भस्तं वः सुप्रीतँसुभृतमकर्म देवेषु नः सुकृतो ब्रूतादिति

He throws it towards that direction towards which lives one whom he hates with the formula “May they be unfriendly to him who hates us and whom we hate.”¹⁰¹ Having touched water they submerge the sediment of Soma together with the skin of black antelope with the formula, “O divine waters, this is your foetus; glad and well tended, have we made it for you; proclaim us as doers of good deeds among gods.”

बिन्दूनुपैव स्पृशति

बिन्दूनुपैव स्पृशति

(The sacrificer) touches the drops (of Soma):

न भक्षयत्यथानुपमज्जन्तावन्योन्यस्य पृष्ठे धावयतो विस्रस्य मेखले प्रतिवसनीये वाससी परिधायोन्नेतारमाहोन्नेतरुन्नो नयेति

न भक्षयत्यथानुपमज्जन्तावन्योन्यस्य पृष्ठे धावयतो विस्रस्य मेखले प्रतिवसनीये वाससी परिधायोन्नेतारमाहोन्नेतरुन्नो नयेति

he does not consume them. The sacrificer and his wife wash each other’s back without completely immersing into water. They loosen the girdles and wear new garments. (The sacrificer) says to the Unnetr̥, “Do thou pull us out.”

तिसृभिरुद्वतीभिरुदायन्त्युद्वयं तमसस्पर्युदु त्यं चित्रमित्यथापामन्तं प्रतियौति प्रतियुतो वरुणस्य पाशः प्रत्यस्तो वरुणस्य पाश इत्यथाप्रतीक्षमायन्ति

तिसृभिरुद्वतीभिरुदायन्त्युद्वयं तमसस्पर्युदु त्यं चित्रमित्यथापामन्तं प्रतियौति प्रतियुतो वरुणस्य पाशः प्रत्यस्तो वरुणस्य पाश इत्यथाप्रतीक्षमायन्ति

With three verses containing the preverb ud they come up : “We have gone above darkness beholding the higher light, God Surya among the gods, the highest light-Thy rays bear upwards, god Sūrya, the lord of wealth, so that everything may be visible.-The bright face of the gods has arisen, the eye of Mitra, Varuṇa and Agni. It has filled in the heaven and the earth and the midregion; the sun, the soul of the moving and standing.” He tosses back the water at the border with the formula, “Varuṇa’s bond is tossed back; Varuṇa’s bond is thrown back.”¹⁰¹

वरुणस्यान्तर्हित्यै

वरुणस्यान्तर्हित्यै

They return without gazing back for the purpose of concealment from Varuṇa.

प्रपथे समिधः कुर्वत एधोऽस्येधिषीमहीत्य्

प्रपथे समिधः कुर्वत एधोऽस्येधिषीमहीत्य्

On the way they collect firesticks with the formula, “Thou art the fuel; may we flourish.”¹⁰²

एत्याहवनीयेऽभ्यादधाति समिदसि तेजोऽसि तेजो मयि धेहीत्यथाहवनीयमुपतिष्ठन्तेऽपो अन्वचारिषँरसेन समसृक्ष्महि । पयस्वाँअग्न आगमं तं मा सँसृज वर्चसेति

एत्याहवनीयेऽभ्यादधाति समिदसि तेजोऽसि तेजो मयि धेहीत्यथाहवनीयमुपतिष्ठन्तेऽपो अन्वचारिषँरसेन समसृक्ष्महि । पयस्वाँअग्न आगमं तं मा सँसृज वर्चसेति

Having come back (the sacrificer) puts a fire-stick on the Āhavanīya with the formula, “Thou art a fire-stick, thou art lustre; place lustre within me.”¹⁰² All pray to the Āhavanīya with the verse, “I have penetrated to the water, we are united with the sap. Rich in milk, O Agni, I have come. Do thou unite me with radiance.”¹⁰³

व्यवच्छिन्दन्ति परिश्रयणानि

व्यवच्छिन्दन्ति परिश्रयणानि

The enclosures are broken off,

विवर्तयन्ति हविर्धाने दक्षिणेन दक्षिणमुत्तरेणोत्तरम् २०

विवर्तयन्ति हविर्धाने दक्षिणेन दक्षिणमुत्तरेणोत्तरम् २०

the Havirdhāna carts are turned back, the southern one by south and the northern one by the north.

यावदेवात्राध्वर्युश्चेष्टति तावदेष प्रतिप्रस्थाता प्रायणीयस्य निष्कास उदयनीयमभिनिर्वपत्येष एव वेद एतन्मेक्षणमेतद्बर्हिरथैतां चरुस्थालीँ सक्षामकाषामुत्खिद्य निर्णिज्य तयोदयनीयँश्रपयति

यावदेवात्राध्वर्युश्चेष्टति तावदेष प्रतिप्रस्थाता प्रायणीयस्य निष्कास उदयनीयमभिनिर्वपत्येष एव वेद एतन्मेक्षणमेतद्बर्हिरथैतां चरुस्थालीँ सक्षामकाषामुत्खिद्य निर्णिज्य तयोदयनीयँश्रपयति

While the Adhvaryu is functioning, the Pratipraṣṭātr̥ pours out paddy for the oblation at the Udayanīyeṣṭi in the scrapings of the Prayaṇīyeṣṭi:¹⁰⁴ The same Veda, the same corn-stirring stick and the same sacrificial grass (are used in this Iṣṭi which were used at the Prāyaṇīyeṣṭi). Having scooped out the vessel of cooked rice together with the scrapings and having cleansed, he cooks in it the rice for the Udayaniyeṣṭi.

तस्मिँस्तथैव श्रप्यमाणे जघनेन गार्हपत्यमौपसदायां वेद्याँ स्तम्बयजुर्हरतीदमेव प्रसिद्धं पौरोडाशिकं त्रिर्यजुषा तूष्णीं चतुर्थम्पूर्वं परिग्राहं परिगृह्णाति

तस्मिँस्तथैव श्रप्यमाणे जघनेन गार्हपत्यमौपसदायां वेद्याँ स्तम्बयजुर्हरतीदमेव प्रसिद्धं पौरोडाशिकं त्रिर्यजुषा तूष्णीं चतुर्थम्पूर्वं परिग्राहं परिगृह्णाति

While the rice is being cooked in a similar manner, he carries the Stambayajus from the altar used for the Upasad Iṣṭi (in the Prāgvaṁśa shed). He carries the Stambayajus three times with the Yajus and the fourth time silently with the mantras prescribed in the Pauroḍāśika Brāhmaṇa.¹⁰⁵

करणं जपत्युद्धन्त्युद्धतादाग्नीध्रस्त्रिर्हरति

करणं जपत्युद्धन्त्युद्धतादाग्नीध्रस्त्रिर्हरति

He does the first tracing of the altar; murmurs the Karaṇa formula.¹⁰⁶ He digs out the altar. The Āgnīdhra carries away (the grass and earth) from the dug out part.

समानं कर्म यथा प्रायणीयस्यैतावदेव नाना

समानं कर्म यथा प्रायणीयस्यैतावदेव नाना

The (further) rite is similar as in the Prāyaṇīyeṣṭi. This much is different:

पथ्याममुत्र स्वस्तिम्प्रथमां यजति तामिहोपोत्तमां यजति

पथ्याममुत्र स्वस्तिम्प्रथमां यजति तामिहोपोत्तमां यजति

there he offers to Pathyā Svasti first; here he offers her as the last one.

नो तु दिशश्च्यवन्तेऽथ पुरस्तात्स्विष्टकृतः स्रुवाहुतिमुपजुहोति यास्ते विश्वाः समिधः सन्त्यग्न इत्युपस्तरणाभिघार्णाभ्यामेवैतद्ध्रुवाजयं विच्छिँषन्ति

नो तु दिशश्च्यवन्तेऽथ पुरस्तात्स्विष्टकृतः स्रुवाहुतिमुपजुहोति यास्ते विश्वाः समिधः सन्त्यग्न इत्युपस्तरणाभिघार्णाभ्यामेवैतद्ध्रुवाजयं विच्छिँषन्ति

The locations (of the oblations) are however not changed. Before the Sviṣṭakr̥t offering he offers a spoonful with the verse, “O Agni, all the fire-sticks that are thine on earth, on the Barhis, or in the sun, let these of thine approach the oblation of clarified butter, a protection to the pious sacrificer.”¹⁰⁷ The clarified butter in the Dhruvā vessel is exhausted with the spreading and pouring.

समिष्टयजुरु हैके जुह्वति

समिष्टयजुरु हैके जुह्वति

Some teachers prescribe the offering of the Samiṣṭayajus.

शंय्वन्त उदयनीयः सन्तिष्ठतेऽत्रैतत्पूर्णपात्रमन्तर्वेदि निनयत्यथ पृषदाज्यवन्त्याज्यानि गृहीत्वा मैत्रावरुणीं वशामुपाकरोति

शंय्वन्त उदयनीयः सन्तिष्ठतेऽत्रैतत्पूर्णपात्रमन्तर्वेदि निनयत्यथ पृषदाज्यवन्त्याज्यानि गृहीत्वा मैत्रावरुणीं वशामुपाकरोति

The Udayanīya sacrifice is concluded with the rite of Śaṁyuvāka. At this stage the Adhvaryu pours down the Pūrṇapātra (= Praṇītā goblet) within the altar. Having taken into the ladles clarified butter together with Pṛṣadājya, he dedicates a barren cow to Mitra-Varuṇa.

तस्यै प्रसिद्धं वपया चरित्वा दक्षिणे वेद्यन्ते केशश्मश्रु वपते

तस्यै प्रसिद्धं वपया चरित्वा दक्षिणे वेद्यन्ते केशश्मश्रु वपते

Having gone through the rite of offering the omentum in the prescribed manner, the sacrificer gets his hair and beard shaved

नखानि निकृन्तते

नखानि निकृन्तते

and nails pared.

सर्वसँस्थां पशोः कुर्वन्त्यथ यदि वशां न लभते मैत्रावरुणीमामिक्षां गार्हपत्ये श्रपयित्वा तयाहवनीये प्रचरति

सर्वसँस्थां पशोः कुर्वन्त्यथ यदि वशां न लभते मैत्रावरुणीमामिक्षां गार्हपत्ये श्रपयित्वा तयाहवनीये प्रचरति

The entire rite of the animal-sacrifice is gone through. If one does not get a barren cow, he offers on the Āhavanīya the Amikṣā having boiled it on the Gārhapatya.

साज्यभागप्रतिपत्केडान्ता सन्तिष्ठते २१

साज्यभागप्रतिपत्केडान्ता सन्तिष्ठते २१

The Iṣṭi begins with the Ājyabhāgas and ends with the Iḍā.

अथारण्योरग्नीन्समारोह्योदवसाय मथित्वाग्नीन्विहृत्याग्नेयमष्टाकपालमुदवसानीयामिष्टिं निर्वपति

अथारण्योरग्नीन्समारोह्योदवसाय मथित्वाग्नीन्विहृत्याग्नेयमष्टाकपालमुदवसानीयामिष्टिं निर्वपति

Having consigned the fires into the kindling woods, having moved from the place, having churned out fire, and having spread out fires, (the Adhvaryu) pours out paddy for a cake on eight potsherds for Agni at the Udavasānīyā Iṣṭi.

श्रपयित्वासादयति

श्रपयित्वासादयति

Having baked the cake, he places it (within the altar).

तस्याः पञ्चदश सामिधेन्यः

तस्याः पञ्चदश सामिधेन्यः

In this Iṣṭi there are fifteen Sāmidheni verses,

पञ्च प्रयाजा वार्त्रघ्नावाज्यभागवथ हविषोऽग्ने तमद्याधा ह्यग्न इति

पञ्च प्रयाजा वार्त्रघ्नावाज्यभागवथ हविषोऽग्ने तमद्याधा ह्यग्न इति

five Prayāja offerings; the Ajyabhāgas are Vārtraghna. The puronuvākya- yājyā for the principal offering are agne tam adya…¹⁰⁸ and adhā hy agne…¹⁰⁸

त्रिष्टुभौ संयाज्ये

त्रिष्टुभौ संयाज्ये

puronuvākyā-yajya for the Sviṣṭakr̥t offering are in the Triṣṭubh metre.

अन्वाहार्यमासाद्यानड्वाहं ददाति

अन्वाहार्यमासाद्यानड्वाहं ददाति

Having placed the Anvāhārya cooked rice (within the altar), the sacrificer gives away a bullock as Dakṣiṇā.

सा प्रसिद्धेष्टिः सन्तिष्ठतेऽथारण्योरग्नीन्समारोह्योदवसाय मथित्वाग्नीन्विहृत्य पूर्वाणि देविकाहवीँ षि निर्वपत्यनुमत्यै चरुँराकायै चरुं धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालमित्य्

सा प्रसिद्धेष्टिः सन्तिष्ठतेऽथारण्योरग्नीन्समारोह्योदवसाय मथित्वाग्नीन्विहृत्य पूर्वाणि देविकाहवीँ षि निर्वपत्यनुमत्यै चरुँराकायै चरुं धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालमित्य्

The Iṣṭi comes to an end in the prescribed manner. Having consigned the fires into the kindling woods, having moved from the place, having churned out fire, having spread out fires, the Adhvaryu pours out material for the former Devikā-offerings, namely, cooked rice for Anumati, cooked rice for Rākā, and a cake on twelve potsherds for Dhātr̥.

अन्वाहार्यमासाद्य वत्सतरीं ददाति

अन्वाहार्यमासाद्य वत्सतरीं ददाति

Having placed the Anvāhārya cooked rice, the sacrificer gives away a heifer.

सा प्रसिद्धेष्टिः सन्तिष्ठतेऽथ तदानीमेव पृष्ठ्याँस्तीर्त्वापः प्रणीयोत्तराणि देविकाहवीँषि निर्वपति सिनीवाल्यै चरुं कुह्वै चरुं धात्र एव पुरोडाशं द्वादशकपालमित्यन्वाहार्यमासाद्य वत्सतरं ददाति

सा प्रसिद्धेष्टिः सन्तिष्ठतेऽथ तदानीमेव पृष्ठ्याँस्तीर्त्वापः प्रणीयोत्तराणि देविकाहवीँषि निर्वपति सिनीवाल्यै चरुं कुह्वै चरुं धात्र एव पुरोडाशं द्वादशकपालमित्यन्वाहार्यमासाद्य वत्सतरं ददाति

The Iṣṭi comes to an end in the prescribed manner. At the same time, having strewn the Pṛṣṭhyā line and having carried forth Praṇītāwater, he pours out material for latter Devikā-offerings, namely, cooked rice for Sinīvālī, cooked rice for Kuhū, and a cake on twelve potsherds for Dhatr̥. Having placed the Anvāhārya cooked rice, the sacrificer gives away a steer as Dakṣina.

सा प्रसिद्धेष्टिः सन्तिष्ठतेऽथारण्योरग्नीन्समारोह्य स्वान्यग्न्यायतनान्यध्यवसाय मथित्वाग्नीन्विहृत्य सायम्प्रातरग्निहोत्रे प्रतिजुहोति

सा प्रसिद्धेष्टिः सन्तिष्ठतेऽथारण्योरग्नीन्समारोह्य स्वान्यग्न्यायतनान्यध्यवसाय मथित्वाग्नीन्विहृत्य सायम्प्रातरग्निहोत्रे प्रतिजुहोति

The Iṣṭi comes to an end in the prescribed manner. Having consigned the fires into the kindling woods, having reached his own fireplaces, having churned out fire, having spread out fires, the sacrificer severally offers the evening and morning Agnihotra.

सन्तिष्ठतेऽग्निष्टोमः सन्तिष्ठतेऽग्निष्टोमः २२

सन्तिष्ठतेऽग्निष्टोमः सन्तिष्ठतेऽग्निष्टोमः २२

The Agniṣṭoma comes to an end. The Agniṣṭoma comes to an end.