१ पूर्वः

Source: TW

अथ श्रीवेङ्कटेशभट्टविरचिता बौधायनीयप्रयोगरत्नमाला (पूर्वसम्पुटः)

श्रीवेङ्कटेशभट्टविरचितबौधायनीयप्रयोगरत्नमाला

वे० श्रीसूरिरामचन्द्रशास्त्रिभिः संशोधिता टिप्पण्यादिभिः समलङ्कृता च

मूल्यं रू० पञ्चदशकम् (रू. १५-००)

किञ्चित्प्रास्ताविकम्

अयि सहृदयाः विद्वद्वरेण्याः वैदिकाग्रण्याः! सुविदितमेवैतत्, यदस्यां कर्मभूमौ कर्मसूत्रनिबद्धैरेवास्माभिः व्यवस्थितवर्णाश्रमाचारैः परमपुरुषार्थाऽवाप्तये अवश्यमुपादेया अष्टाचत्वारिंशत्संस्कारा इति ॥ तदिदं ‘यस्यैते अष्टाचत्वारिंशत्संस्कारा’ इत्यादिसूत्रेषु गौतममहर्षिभिः स्पष्टमुद्घोषितमेव ॥ ते च केचित् नित्याः सप्त पाकसंस्थादयः, केचित् सप्त हविःसंस्थादयः दौर्ब्राह्मण्यपरिहारकाः, सप्त सोमसंस्थास्तु काम्याः दयादयोऽष्टौ सार्वदिकाः इत्यादि स्पष्टमेव विभज्य श्रीवेङ्कटेशभट्टैः स्वकीयप्रयोगमालायां सद्यो मुद्रापयिष्यमाणायां विवृता एवेति ततो निवृत्य संस्कारमहत्वविषये लेखनीं किञ्चिद्व्यापारयामः ॥

संस्कारैः संस्कृतः पूर्वैः उत्तरैरपि संस्कृतः ।
नित्यमष्टगुणैर्युक्तो ब्राह्मणो ब्राह्मलौकिकः ॥
ब्राह्मं पदमवाप्नोति यस्मान्न च्यवते पुनः

इति मनुः ॥ अत्र प्रतिप्राणि, मनो नाम महदद्भुतं पाञ्चभौतिकं वस्तु स्वभावतः परिशुद्धं सर्वसंस्काराणाम् आधारम् अत एव कलुषितं सत् जीवानां सुरनरतिर्यगादितनुप्रापकं विद्यते ॥ तत्र स्वभावत एव प्रत्यक्षादि-लौकिक-प्रमाणैरपि अवगम्यमानेभ्यः चेतनाचेतन-स्थूलसूक्ष्म-पाञ्चभौतिकपदार्थेभ्यः नानासंस्काराः वासनापरनामधेयाः प्रतिक्षणं खले कपोतन्यायेन जायन्ते ॥ जाताश्चैते स्वकारणाऽऽनुगुण्येन रूढमूला अरूढमूला वा भवन्ति ॥ तत्रापि यावता कालेन सुसंस्कारा मनो व्याप्नुयुः, ततोऽप्यल्पेनैव कालेन कुसंस्कारा व्याप्नुवन्ति ॥ संस्कारो नाम दोषाणां गुणानां वा मनस्याधानम् ॥ परं दोषाऽऽधानस्य ‘संस्कार’शब्दप्रयोगो विरलः ॥ श्रीमच्छङ्करभगवत्पादाचार्यैरपि स्वभाष्ये ‘संस्कारो नाम संस्कार्यस्य गुणाधानेन दोषापनयनेन वा’ इत्यनेकत्र प्रत्यपादि ॥ वैदिकाश्च संस्कारास्तादृशा एव ॥ स्वभावतो विषयाभिमुखस्य मनसः तत्सम्पर्काज्जायमानानां कुजन्मप्रापकाणां दोषाणाम् अपनयनपूर्वकं श्रेयःप्रेयभाग्जन्मप्रापकाणां गुणानामाधानं वैदिकसंस्कारत्वेन व्यवह्रियते इत्येतत् श्रुतिप्रामाण्यवादिनामनुमतम् ॥ यथा सुवासिकद्रव्यस्य पुनः पुनः सम्पर्कात् अतिमात्रसुवासिकवस्तुसम्पर्काद्वा कस्मिंश्चित्पदार्थे समुत्पन्ना वासना दीर्घकालस्थायिनी (स्वविरुद्ध) कुवासनानिर्मूलिनी च तद्वत् ॥ बाह्येन्द्रियद्वारा ये ये पदार्थाः अन्तः प्रविशन्ति, सर्वेषामपि तेषां आकारात् सुष्टु वा दुष्टान् वेत्यविभज्यैव स्वस्मिन् (प्रवेश्य) प्रतिगृह्य कालान्तरेऽवश्यमेव तत्फलभाजं मानवं विदधाति मनः ॥ ततः प्राप्तं सुखं दुःखं वाऽनुभूय निर्विण्णो मानवः इतःपरं वा सुखमात्रभाग्भवेदिति मत्वा करुणालुभिरस्मत्पूर्वपुरुषैर्महर्षिभिः समाधिना परोक्षमपरोक्षीकृत्य वैदिकाः संस्कारा निर्दुष्टा निर्दिष्टाः ॥ तेषु अनेके सकृदनुष्ठिता अपि मनसि रूढमूला भूत्वा स्वविरुद्धान् भूतपूर्वान् निर्मथ्य भाविनः अनुत्पत्यैव निरुध्य पुरुषं पुरुषार्थभागिनं कुर्वन्तीति केन वा तेषां महिमा पूर्णतया प्रतिपत्तुं पार्येत ॥ गर्भाधानादिस्मशानान्ताः संस्काराः सर्वा अपि पृथक् पृथक् सप्रयोजनाः विद्वद्भिः प्रकटिताः, तत एवावगन्तव्याः ॥ विस्तरभयान्नेह तन्यन्ते ॥

संस्कारप्रकाशनाय सन्त्यपि सूत्राणि प्रयोगग्रन्थानामावश्यकता इत्यत्र न विवादः ॥ बौधायनानां प्रयोगेषु अनेकेषु अयमेकः “प्रयोगमाला"ऽभिधः मूर्धन्यस्थानमापत् ॥ अस्यां संस्कारेषूपयुक्ताः धर्मशास्त्र-कर्मकाल-कर्तृ-हविः-द्रव्य-अग्नि-देवतानिर्णयादयोऽनेके विषयाः सङ्गृहीताः ॥ यथा तदर्थं ग्रन्थान्तरमुखावलोकना नावश्यकता ॥ अत एवेयं पूर्णतामप्यविन्दत् ॥ विश्वपति, विष्णुभट्टीय, प्रयोगरत्नादयो बौधायनोपयुक्ता नैके ग्रन्थाः सन्तोऽपि नास्याः कलामात्रमपि अलभन्त सर्वोपयुक्तताविषये इत्युक्तौ नातिशयलेशोऽपि ॥ इदं प्रायोगिकानामतिरोहितमिति न पुनर्वक्तव्यम् ॥ अपि चास्याः श्रैष्ठ्यविषये एका कथापि साक्षिणी ॥ श्रीवेङ्कटेशभट्टानां जीवनसमय एव कर्कि-अभिजनाः ‘तिम्मप्पभट्ट’नामानः सकलेषु साङ्गवेदेषु चतुरश्रपण्डिताः एतैः नूनतया कृतां प्रयोगमालामाकर्ण्य प्रयोगकर्तुः योग्यताजिज्ञासया ‘को वाऽयं भट्टः? विष्णुभट्टीयादिषु प्रयोगग्रन्थेषु सत्स्वपि किमपरम् अनेन निर्मितम्? कीदृशम् अस्य पाण्डित्यवैदग्ध्यम्? पश्यामः तावत्’ इत्याग्रहगृहीतहृदया वेङ्कटेशभट्टानामावासदेशमगमन् ॥ ते तु विनयेनैवैतान् समागतान् प्रत्यगृह्णन् ॥ ततः कुशलप्रश्नोत्तरमपि तिरस्कृत्य ‘कस्वं नूतनप्रयोगकर्ता? का वा ते शक्तिः तस्मिविषये?’ इत्यादि बहुशोऽभर्त्सयन् ॥ तदा श्वीवेङ्कटेशभट्टाः स्वविनयमनपहायैव स्वागतादि विधाय तत्प्रश्नानामुत्तरं

नाऽहं तत्र कोविदः, श्रीसर्वशक्तस्य शम्भुलिङ्गेश्वरस्याज्ञाप्रसादेन निरमायि केवलम्, सेयं प्रयोगमाला यदि सदोषा मदीयेन दोषेण तर्हि तत्सूचनानुग्राह्योऽयं जनः

इत्यब्रुवन् ॥ ततस्ते तिम्मप्पभट्टाः प्रश्नोत्तरीभङ्ग्या समारब्ध-जल्पवितण्डकथाः तैः प्रतिहतवाचः स्वग्रामं प्रतिनिवर्तन्त एव श्रीवेङ्कटेशभट्टानां तिरस्कारप्रभावेणोन्मादवायुना ग्रस्ताः ‘मळ्ळु तिम्मप्पभट्ट’ नाम्ना प्रसिद्धा बभूवुः ॥ एषां तिम्मप्पभट्टानां द्रष्टारः मदीये ग्रामे विंशतिवर्षात् प्रागासन् ॥ तेभ्यः श्रुतेयं कथा मया ॥ एतेन तेषां जगदीशे भक्तिप्रकर्षः, तेन तदनुग्रहलब्धवैदुष्येण कृतायाः प्रयोगमालायाः श्रैष्ठ्यं च सिध्यति ॥ अनया च कथया तेषां कालः सपादशतवर्षेभ्यः प्रागिति निश्चीयते ॥ जन्मदेशश्च होन्नावरतालूकान्तर्गतः ‘गुणवन्ते’ नामाऽग्रहारो वा दक्षिणकानडा[[कन्नड??]]जिल्हान्तर्गतः ‘श्रीशम्भुलिङ्गेश्वराधिष्ठितः’ कश्चन ‘ब्रह्मावर’ नामाऽग्रहारो वा इत्यत्र संशयः समापतति, उभयत्र श्रीशम्भुलिङ्गेश्वरसान्निध्यात् ॥ ‘गुणवन्ते’ ग्रामे तु तदन्वयानुवृत्तिः नैव दृश्यते न वा श्रूयते ॥ तदन्यत्र ‘वयं वेङ्कटेशभट्टानामन्ववायाः’ इति वदन्तो जनाः श्रूयन्ते ॥ परन्त्वत्र विद्वांस एव शरणम् ॥ इयं प्रयोगमाला मत्पूर्वजैः ‘सूरी वेङ्कटरमणशास्त्रिभिः’ ‘दुप्पाशास्त्री’ इति प्रथितनामधेयैः सप्ततिवर्षेभ्यः प्राक् मुम्बापुर्यां मुद्रिता आसीत् ॥ इदानीमनेकैः अपेक्ष्यमाणाऽपि दुर्लभ्या, सेयं वे० सुगावि गणपतिशर्मभिः पुनर्मुद्रापिता जनानामतीवोपकाराय भूयादिति नास्ति संशीतिः ॥ पूर्वतनमुद्रणदोषाः सर्वेऽपि अद्यतनमुद्रणे संशोधिताः, ‘मन्त्राणां स्वरचिह्नानि निवेशितानि, अत्यावश्यकस्थलेषु सूक्ष्मटिप्पणी च निवेशिता ॥ एतदर्थं हस्तलिखित-वेङ्कटेशीप्रयोगमाला, बौधायनसूत्रे, विश्वामित्रकारिका, हस्तलिखिता मुद्रिता च महीशूरराजधान्यां मुद्रितानि यजुःसहिता-ब्राह्मण-आरण्यक, बौधायनसूत्राणि अतीव साहाय्यतामधिजग्मुः ॥ वेङ्कटेशीयप्रयोगमालायां समुद्धृताः - केचन विष्णुभट्टीय, प्रयोगरत्न-विश्वपतिप्रभृतयोऽमुद्रिताः ग्रन्थाः, अतोऽत्र समुद्धृतानां तत्तद्वाक्यानां शुद्धिविषये तत्तदीयत्वे च श्रीवेङ्कटेशभट्टा एव शरणीकरणीयाः ॥ मुद्रितमन्वादिस्मृतिग्रन्थेषु अनुपलभ्यमानानां च वाक्यानां विषयेऽपि श्रीवेङ्कटेशभट्टानां प्रामाण्यतैव शरणम् ॥ एवं कृतेऽपि प्रयत्नेऽस्मिन् मुद्रणे सीसकाक्षरयोजकदोषाद्वा अस्माकीनाऽनवधानदोषाद्वा यदि स्खालित्यदोषा भवेयुः ते शोधनीया विद्वद्भिः, सूचनीयाश्च प्रकाशकेभ्यः संशोधकेभ्यो वा, ते पुनर्मुद्रणावसरे परिहरिष्यन्ते ॥ ग्राहकेषु विज्ञापयाम्येकम् ‘यत् सद्योमुद्रितस्यास्य पूर्वसम्पुटमात्रस्य शीघ्रं यदि विक्रयः स्यात्तदा सत्वरमेव मध्यमापरसम्पुटयोरपि मुद्रणाय द्रव्यानुकूल्यं भवेदिति मतिमास्थाय सङ्ग्रहणायास्य त्वरयन्तु’ इति ॥ अन्ततः एतत् प्रकाशने सहायकानां सर्वेषामपि कृतज्ञतार्पणं मुद्रणेनोपकृतवतां ‘श्रीशारदामुद्रणालय, शिरसि’ इत्येतदधिकृतां उपकारभारभरणं च विधाय आशास्य च प्रकाशकेभ्यः श्रीशो ददातु महदायुरारोग्यैश्वर्यसमृद्धिं, पुनः पुनः एभ्योऽमुद्रितानाम् ईदृशानामुपयुक्तानां ग्रन्थप्रकटनं भूयादिति समर्पये श्रीललिताम्बाचरणयोः मामकं वचनप्रसूनम् ॥ इति : विद्वान् रामचन्द्रशास्त्री सूरिः, कर्कि मुख्याध्यापक, श्रीशारदाप्रसादसंस्कृतपाठशाला, नेलेमावु

विजयदशम्याम्, श्री शा० श. १८८०, हेमलम्बी श्रीनिवासः

विषयानुक्रमणिका

अथ प्रयोगरत्नमालायाः विषयानुक्रमणिका :: विषयाः पत्रम् विषयाः पत्रम् १ विषयाः विषयाः मङ्गलाचरणश्लोकाः ११६ आमश्राद्ध विधिः ९१ २८ सर्वकर्माङ्गप्रायश्चित्तम् ४२ ग्रहशान्तिसूत्रम २ सप्तपाकयज्ञशब्दार्थविचारः १११७ नानपवनादिप्रयोगः । ९१ २९ अग्निमुखनैमित्ति संस्कारकाण्डारम्भः ३ संस्कारनिरूपणम् १८ पुण्याहप्रयोगः कप्रायश्चित्तानि ४४ ऋतुशान्तिप्रयोगः संस्कारनिर्णयः १९ ग्रहशान्त्यादौ ३० पुनःसन्धानप्रयोगः ४५ ग्रहशान्ति-ऋतुशान्ति अग्निनिर्णयः आचार्यवरणम् ३१ पाण्मासप्रायश्चित्तप्रयोगः समानतन्त्रप्रयोगः ६ स्नानपवनादिनिर्णयः २० प्रधानसङ्कल्पः । ३२ . अग्निनानिमित्तानि ४६ पञ्चगव्यम् विघ्नेश्वरमण्डललक्षणम् २१ कुलदेवतास्थापनम् १६ १ ३३ ग्रहणप्रायश्चित्तम् ४७ प्रथमर्तुसंवेशन ८ गोचर्मलक्षणम् उदकशान्तिप्रतिसरबन्ध १३४ ग्रहणप्रायश्चित्तप्रयोगः विच्छेदप्रायश्चित्तम् ९ पुण्याहमण्डललक्षणम् समानतन्त्रप्रयोगः है ३५ स्थालीपाकः है ४८ ऋतुसंवेशन-गर्भा १० नान्दीनिर्णयः २३ प्रतिसरबन्धः है ३६ पर्वनिर्णयः धानसमानतन्त्रनिर्णयः ७१ " नान्दीकालः सर्वकर्मसाधा ३७ अन्वारम्भणीयप्रयोगः ४९ औपासनाग्निनिर्णयः १२ जीवपितृकनान्दीविषयः रणाऽग्निमुखप्रयोगः । ३८ दर्शपूर्णातिपन्नप्रायश्चित्तम् है ५० अग्निमुखादि १३ विधवाकर्तृकनान्दीविषयः १ २५ आग्निहोत्रिकप्रयोगः । १३९ ग्रहशान्तिः है समानतन्त्रनिर्णयः १४ पुण्याहनिर्णयः आपूर्विकविधिः १ ४० ग्रहशान्तिप्रयोगः है ५१ पुंसवनकालनिर्णयः १५ नान्दीश्रादप्रयोगः भपूर्वतन्त्रम् ३४ १४१ ग्रहपूजा ५०१ ५२ सीमन्तोनवनम् । श्रीनिवासः RE: विषयाः अग्निकार्यम् प्र०र० १७८ ७३ उपवास विषयाः ५३ विष्णुवलिः जातकर्म नामकरणम् ५६ उपनिष्क्रमणम् ५७ अन्नप्राशनम् ५८ कर्णवेधनम् ५९ नामकरणादिचतुष्टय - सङ्केपप्रकारः ६० चौलम् ६१ चौलप्रयोगः ६२ यमलसंस्कारः तेषां समानतन्त्र निर्णयः गर्भाधानादि

• समानतन्त्रप्रयोगः ६५ अक्षरारम्भविधिः उपनयनम् ६७. उपनयनप्रयोगः DEESGEE6666666665865565666666Gor विषयाः पत्रम् १ ९८ समारोपणम् १७८ १ ९९ गृहप्रवेशः वैश्वदेवारम्भः कुलदेवतोत्थापनम् विवाहप्रायश्चित्त प्रकरणम् ११०३ कन्यासमर्पणम् पुनर्विवाहः १०५ अग्निद्वयसंसर्गविधिः १८४ १०६ द्वितीयविवाहः (अर्ककन्याविवाहः) १८७ १०७ रम्भाविवाहः १७३ १०४ विषयाः है ८३ ब्रह्मचारिखत ६९ चतुर्था सुश्रवसपूजादि लोपत्रायश्चित्तम् ७० उपनयनाग्निनाश ८४ समावर्तनम् प्रायश्चित्तम् ॥ ८५ विवाहप्रकरणम् ७१ जडाडुपनयनम् १८६ संभापूजा ७२ पुनरुपनयनम् ६८७ वाग्दानविधिः उपवीतनाशप्रायश्चित्तम् १८८ मधुपर्कः ७४ उपवीतलक्षणम् १८९ निरीक्षापूर्वक ७५ उपाकर्मकालनिर्णयः कन्यादानम् ७६ उत्सर्जनकालः है ९० अक्षतारोपणम् ७७ उत्सर्जनोपाकर्म ९१ विवाहहोमः 26 समानतन्त्रप्रयोगः ९२ गृहप्रवेशः ७८ महातर्पणम् ९३ औपासनम् ७९ अनध्यायाः है ९४ चतुर्थीप्रयोगः ८० वेदारम्भः १२४ १ ९५ व्रतविसर्जनम् ८१ वोधायनोक्तवेदारम्भः । १२५ १ ९६ उपसंवेशनम् ८२ व्रतसमावर्तननयोगः . १२९ १ ९७ स्थालीपाकप्रयोगः wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwxxxx SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS १७४ १७५ ५ Sri Gurgo 6

परिचयः

मङ्गलाचरणम्

श्रीवेङ्कटेशभट्टविरचिते बौधायनीयप्रयोगरत्ने पूर्वसम्पुटं प्रारभ्यते ।

॥ स्वस्ति ॥ श्रीगुरुगणेशाभ्यां नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीबोधायनाचार्येभ्यो नमः ॥ श्रीनिवासः वन्दे बोधायनाचार्यं गणनाथं सरस्वतीम् ॥
क्रियाज्ञानसुनिर्विघ्नवाक्यसम्पत्तिहेतवे ॥ १ ॥
नमो बोधायनायास्तु सर्वज्ञाय महात्मने ॥
शेषोऽखिलार्थविद्यस्य स्मृतः सर्वार्थबोधकः ॥ २ ॥
ज्योतिःशास्त्रं धर्मशास्त्रं कारिका सूत्रमेव च ॥
प्रयोगांश्च समालोक्य बौधायनहिताय च ॥ ३ ॥
श्रीमहालिङ्गपादाब्जसेवालब्धसुसंविदा ॥
परमेश्वरपुत्रेण वेङ्कटेशाभिधेन च ॥ ४ ॥
विद्यागुरुगणेशाख्यविदुषोऽनुग्रहेण च ॥
प्रयोगमाला क्रियते कालनिर्णयपूर्वकम् ॥ ५ ॥
नृसिंहदीक्षितगुरोः पादाब्जद्वयमन्वहम् ॥
वन्देऽनुग्रहतो यस्य प्रयोगः क्रियते मुदे ॥६॥

सप्त-पाक-यज्ञ-शब्द-अर्थ-विचारः

अथ अत्राचार्येण हुतादय एते सप्तपाकयज्ञा इत्युक्तम् । तत्र सूत्रम् । हुतः प्रहुत आहुत: शूलगवो बलिहरणं प्रत्यवरोहणमष्टकाहोम इति सप्तपाकय ज्ञाः सगुंस्था इति । तत्र हुतो नाम होम मात्र साध्यः । ते तु विवाह-गर्भाधान-पुंसवन-सीमंत-विष्णुबलयः ॥ एषु होम एव । ननु गर्भाधानेऽन्नप्राशने च हविष्यानस्य प्राशनं विहितं कथं होममात्रमिति चेन्न । हुतशेष प्राश्नाति पक्कादुपादाय प्राश्नातीत्यविधानात् । तथा च सूत्रम् । सर्वत्र पक्कहोमं कुर्यादित्येतेन होम-दान-प्राशनानि व्याख्यातानि भवन्ति पक्काज्जुहोति पक्काद्ददाति पक्वात्प्राश्नातीति पाकयज्ञाहुतयः ॥ प्रहुतोनाम होमो बलिश्च यत्र सः । यथा । जातकर्मनामकरणउपनिष्क्रमणान्नप्राशनकर्णवेधनचौलानीति । एषु होमो बलिश्च विहितौ ।

आहुतोनाम होम-बलि-प्राशनानि च यत्र विहितानि सः । यथा । उपनयनसमावर्तनायुष्यचरवः । शूलगवोनाम प्रतिसंवत्सरमीशानमुद्दिश्य क्रियमाणगवालम्भनरूपः । विरूपाक्षपूजा च । बलिहरणं नाम प्रतिदिनं वैश्वदेवानंतरं गृहदेवताउद्दिश्य क्रियमाणबलिरूपम् । उत्सजन सर्पबलिश्च । प्रत्यवरोहणं नाम तत्त तू द्भवधान्यैः स्थालीपाकश्रपणरूपम् । अष्टकाहोमस्तु मार्गशिर-पुष्य-माघ- फाल्गुनमासेष्वपरपक्षाष्टमाषु क्रियमाणश्राद्ध रूपः मासिकादीनि चेति । एवं हुतेऽप्युपाकर्मव्रतानि च । प्रहते वास्तुशमनमित्येते सप्तपाक्यज्ञा अवश्य नित्यवदनुष्ठयाः । अकृते तु “नव नित्यानि लोपयेत् ।” “ना क्रियो ब्राह्मणो भवेत्॥ “अनमिरक्रियः शूद्रः” इत्यादिप्रत्यवाय श्रवणात् । ननु यज्ञोनाम बह विग्द्रव्यायाससाध्य पशुपुरोडाशादिश्रपणरूपः । ताग्विधेरत्राभावात्कथमेतेषां यज्ञसमिति चेदुच्यते । हुतादिरासंवत्सरान्तः सर्वो यज्ञो योहि यद्वेद सः स्वाध्याय यज्ञः कर्मयज्ञो जपयज्ञो मानसश्चेति सूत्रे उत्तखात् । पाकशब्देनाल्पवं श्रेष्टलं चावगम्यते । योऽस्मात्पाकतर इत्यल्पवम् । यो मा पाकेन मनसा चरन्तमिति प्रशस्तेनेति गम्यते । सकलय ज्ञानुष्ठानयोग्यश्रोत्रिय खसम्पादनाच्च । अनेनैतेषां हुतादीनां यज्ञखमल्पायास साध्य वं प्रशस्तवं चावगम्यते । किंच । नामकरणोपनिष्क्रमणान्नप्राशनकर्णवेधनव्रतेषु पक्कहोमस्य “नापकाः पाकय ज्ञाः” इति सूत्रे व्यतिरेक- मुखेनापि पकानां पाकय ज्ञवमुक्तम् । विष्णुभट्टोऽपि । अग्न्याधेयं पुनरुत्तर कृत्वर्थ सति द्रव्ये ऽवश्य मनुष्टेयमसतिद्रव्ये लोपासनेनैव नित्यधृतेन नित्यनैमित्तिक लोपाभावादािह्मण्याभावः । हुतादीनां बेका निसाध्य शान्तिक पौष्टिकाद्युपलक्षण खारपाक यज्ञैरेव कामाद्यवाप्तिरपि भवति अग्नेरपि आधारोपलक्षण खात् बलिहरणस्येव ब्राह्मणभोजनादीनामपि पाकयज्ञत्वम् । अत एवोत्तरत्र तेषां प्रतिपादनमुपपन्नं भवति । तस्मादाचारः

पु० स० ॥१॥ 5 5 प्रमाण मिति तस्मात्प्रशरू खादाचारः पित्रादिपरंपरायातं तत्समस्तं गृह्योक्तं कर्म प्रमाणमवश्यं सर्वैरप्य नुष्ठेय मिति तस्यार्थः । अन्यत्रापि चरुपूर्वको यज्ञः पाकयज्ञ इति व्याख्यानाच्च । अनेन हुतादीनां जपहोमादीनां च पाकयज्ञलं सिद्धम् ॥ श्रीनिवासः

संस्कार-निरूपणम्

अथ बोधायनानामृतुसंवेशनगर्भाधानादिस्त्री पुरुषसंस्काराणां चातीतानां भिन्नतन्त्र-समानतन्त्रभेदेन कालातिपत्तिप्रायश्चित्तपूर्वक संस्काराणां च क्रमेण शास्त्रार्थनिर्णय पूर्वक प्रयोगो लिख्यते । तत्रादौ संस्कारनिरूपणम् । गृह्यसूत्रे “जातस्य वै मनुष्यस्य द्वौ संस्कारावृणभूतौ भवतः जातसंस्कारो मृतसंस्कारश्चेति विज्ञायते जातसंस्कारेणेमं लोकमभिजयति मृतसंस्कारेणामुं लोकम्” इति । आश्वलायनोऽपि “अतः परं द्विजातीनां संस्कृतिनियतोच्यते । संस्काररहिता ये तु तेषां जन्म निरर्थकम्” इति ॥ नियता नित्या । निरर्थक त्वं ब्राह्मण्यानभिव्यक्तेः । अत एवाङ्गिराः “चित्रकर्म यथाऽनेकैरङ्गैरुन्मील्यते शनैः । ब्राह्मण्यमपि तद्वत्स्यात्संस्कारैविधिपूर्वकैः ॥ खे खे गृह्ये यथा प्रोक्तास्तथा संस्कृतयोऽखिलाः । कर्तव्या भूतिकामेन नान्यथा सिद्धि मृच्छति ॥ पञ्चविंशतिसंस्कारैः संस्कृता ये द्विजातयः । ते पवित्राश्च योग्याश्च श्राद्धादिषु सुय त्रिताः ॥ अत्राद्यशब्दाद्यजनयाजनादेः परिग्रहः । गर्भाधानं पुंसवनं सीमन्तो बलिरेव च । जातकृत्यं नामकर्म निष्क्रमोऽन्नाशनं परम् ॥ चौल कर्मोपनयनं तद्रतानां चतुष्टयम् । स्नानोद्वाही चायणमष्टका च यथातथम् ॥ उत्सर्गश्चाप्युपाकर्म महायज्ञाश्च नित्यशः” इति ॥ गौतमसूत्रे अपि । गर्भाधानं पुंसवनं सीमन्तोन्नयनं जातकर्म नामकरणान्नप्राशने चौलोपनयने चत्वारि वेदव्रतानि स्नानं सहधर्मचारिणीसंयोगः पश्चानां यज्ञानामनुष्ठानमष्टका पार्वण श्राद्धमाग्रयण मिति । पूर्वोक्तहुतादयः सप्त पाकसंस्था अग्याधेयमग्निहोत्रं दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यमाग्रयणेष्टि निरूढपशुबन्धः सौत्रामणीति सप्त हविर्यज्ञसंस्था अग्निष्टोमोऽत्यनिष्टोम उक्थ्यः षोडशी वाजपेयोऽतिरात्रोप्तोर्याम इति सप्तसोमयज्ञसंस्था इत्येते संस्काराः । अथाष्टावात्मगुणाः । दया सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूया शौचमनायासो माङ्गल्यमकार्पण्यमस्पृहेति । मनुः । संस्कारैः संस्कृतः पूर्वैरुत्तरैरपि संस्कृतः । नित्यमष्टगुणैर्युक्तों ब्राह्मणो ब्रह्मलौकिकः । ब्राह्मं पदमयामोति यस्मानच्यवते पुनः इति ॥ गोधानादयः पूर्व संस्काराः । उत्तरे पाकहविर्यज्ञादय इति । नैमित्तिकाः षोडशोक्ताः समुद्वाहावसानका इति च । बोधायनानां तु गर्भाधान पुंसवनसीमन्त जातकर्मनामकरणोपनिष्क्रमणान्नप्राशनकर्णवेधनचौलोपनयनहोत्रशुक्रियोपनिषदोदानसमावर्तन विवाहा इति षोडश । अत्र विष्णुबले रक्षात्मकखात् गौतमसूत्रेऽप्यपठितखाच संस्कारमध्ये गणना न कृता । सम्मितव्रतस्यापि न गणना । तथा च विष्णुभट्टीये अष्टाचवारिंशत्संवत्सरे चतुर्वेद व्रतकाले समापनखात्सकलसंस्कारसमानखाच सम्मितव्रतमित्याचक्षत इति । कारिकायाम् । अथ सग्मितमेतत्तु गृहस्थैरपि चर्यते । चतुवदवत बष्टाचवारिंशद्भिराप्यते । वत्सरैः सम्मितं तद्धि संस्कारैर्वाऽखिलैर्यतः इत्युपक्रम्य । अधिकं व्रतमेतत्तु प्राकृतादस्य वक्ष्यत इति । ब्रतान अवश्य चर्याणि चखायुक्तानि यानि तु इति च । प्रयोगरत्नेऽपि । होतारं शुक्रिय मुनिषदं गोदानमिति वरद्वर्णी । वेदव्रतानि चखायथ सम्मितमात्मसंशुध्य इति । इत्येते षोडश संस्काराः । अथवा विष्णुबलिसम्मिताभ्यां सहाष्टादश । शूलगको बलिहरणं प्रत्यवरोहणाग्रयणा– टकाहोमोत्सर्जनोपाकर्माणि पश्चविंशति संस्काराः । पञ्चमहायज्ञाः । सप्तहविर्यज्ञसंस्थाः सप्तसोमयज्ञसंस्था इति चत्वारिंशत्संस्काराः प दयाद्यष्टात्मगुणैः सहाष्टाचवारिंशत्संस्कारा इति विकल्पिताः । इत्येते चत्वारिंशत्संस्कारा अष्टावात्मगुणा इति । गौतमसूत्रोक्तेः । इति 55555555555555999965665555555558 665555555 RSSSSSSSSS संस्कारनिरूपणम् ॥ ॥॥ ॥

पूर्वाङ्गानि

संस्कार-निर्णयः

अथ संस्कार निर्णयः ॥ संस्कारो द्विविधः । क्षेत्रसंस्कारः प्रजासंस्कारश्चेति । तत्र गर्भा धानादिविष्णुवल्यन्ताः क्षेत्र संस्काराः । अन्ये प्रजासंस्कारा इत्येकः पक्षः । सर्वे प्रजासंस्काराः इत्यपरः । तथा चोपनयनव्रतोत्सर्जनान्ते प्रयोगसार उत्तम् । एतदन्तरखनुक्रान्तः प्रजासंस्कार इष्यते । गर्भसंस्कारमेकं तु जन्मनः प्राक् प्रचक्षते इति ॥ गर्भसंस्कारः क्षेत्रसंस्कार इत्यर्थः । जन्मनः प्रागिति जातकर्मणः प्रागित्यर्थः । तथा च विष्णुवल्यन्तं पक्षद्वयं फलितम् । क्षेत्रसंस्कारपक्षे सकृत्प्रयोगोऽपि क्षेत्रस्य संस्कृत खादनावृत्तिः । तथा च देवलः । सकृच्च संस्कृता नारी सर्वगर्भेषु संस्कृता इति । प्रजासंस्कार पक्षे प्रतिप्रधानं गुणावृत्तिरितिन्याया दावृत्तिः । तथा चर्तुसंवेशने प्रयोगसूत्रम् । सर्वाप्यतुगमनानि मत्रच न्ति भवन्तीति बोधायनः यच्चादौ यच्चाविति शालीकिरिति । निर्णय सिन्धौ । “आवर्त्तत इदं कर्म प्रतिगर्भमिति स्थितिः । सीमन्तोन्नयनं कर्म न स्त्रीसंस्कार इष्यते । केचित्तु गर्भसंस्कारादर्भ गर्भ प्रयुञ्जते” इति । आश्वलायनस्तु । “प्रतिगर्भ बलिः कार्यः सीमन्तश्च प्रशस्यते” इति । अनेन प्रजासंस्कारय बहुसम्मतखात्प्राशस्त्यमुक्तम् । अतो गर्भाधानादि विष्णुवल्यन्ताः प्रतिगर्भमावर्तनीयाः । इति क्षेत्रसंस्कार-प्रजासंस्कार निर्णयः ॥ ॥ अथ स्वीसंस्कानिया यथा । औपनाय निकः पुंसां स्त्रीणां वैवाहिको विधिरिति स्मृत्यन्तरे । बोधायनोऽपि । “वैवाहिको विधिः स्त्रीणामौपनायनिकः स्मृतः।” इति । स्त्रीणां वैवाहिकस्योपनयनलेन विवाहान्तसंस्कारेषु पक्षद्वयं फलितम् । गर्भस्य स्त्री वा पुमान्वेत्य निर्णयात् विष्णुवल्यन्ताः समन्त्रका एवानुष्ठेयाः । जातकर्मादिचौलान्तः स्त्रीणां संस्कारस्लमत्रका । विवाहस्तु समत्रक एव । अत्र बोधायनपरिभाषा ॥३॥
च समानी ब्राह्मणी क्रिया ॥ मत्रवदर्भ आजन्म जन्माद्या आवृताः स्त्रियाः" इति। अमत्रका इति शेषः । योगीश्वरोऽपि “तूष्णीमेताः क्रियाः स्त्रीणां विवाहस्तु समत्रकः” इति। मनुरपि । अमत्रकैव कार्येवं स्त्रीणामाव्रतशेषतः ॥ संस्कारार्थ शरीरस्य । यथाकालं यथाक्रमम्” इति । चन्द्रचूडोऽपि “संस्कारार्थ क्रियाः स्त्रीणां तूष्णीं कार्या द्विजातिभिः” इति ।- व्यासजिप “नवैताः कर्णवेधान्ता मन्त्रवाः क्रियाः स्त्रियाः” इति । “विवाहो मन्त्रतस्तस्याः शूद्रस्यामत्रका दश" इति । अत्र नवानां मत्र-2 वय॑खोक्तिर्जन्मोत्तरगौणकालक्रियमाणगर्भाधानादिविषयाः । यथाकालानुष्ठाने तु मन्त्रबद्दर्भ आजन्मेति विष्णु बल्न्तस्य समत्रलोक्तः । तषा कर्मणामेकैकस्य द्वयोस्त्रयाणां वा प्रमादादिना लोपे उत्तरोत्तरकर्मकाले लुप्तानि कर्माणि कालातिपत्तिप्रायश्चित्तं कृखा गर्भाधानादिचोलान्त मन्त्रवज्यं कर्तव्यानि इति स्त्रीसंस्कारनिर्णयः ॥ यज्ञप्रायश्चित्तप्रश्ने “ये ये विशेषा लघवो यत्र यत्रोपलक्षिताः । तैः कर्म । संस्तरेद्विद्वान्याय्योपेतं यथा भवेत् ॥ स्वशास्त्रे विद्यमाने यः परशास्त्रेण वर्तते । भ्रूणहत्यासमं तस्य स्वशास्त्रमवमन्यतः ॥ आषस्य च स्वशास्त्रस्य प्रदेशास्तद्गुणैः समाः । कर्मणां प्रविचारार्थमापत्सु च समानुयात” इति ॥ इति वेङ्कटेशकृतौ प्रयोगमालायां संस्कारनिर्णयः ॥

अग्नि-निर्णयः

अथाग्निनिर्णयः ॥ लोकेषु व्यवहार्येषु विज्ञयोऽग्निः स लौकिकः ॥ गृहस्थैर्यते योऽसावौपासन इति स्मृतः ॥ १॥ गर्भाधाने मारुतोऽग्निश्चन्द्रमाः पुंसिकर्मणि ॥ सीमन्ते मङ्गलो नाम शोभनो वैष्णवे बलौ ॥२॥ प्रबलो जातकर्माग्निः पार्थिवो नामकर्मणि ॥ शिवोऽनिरुपनिष्क्रान्तौ प्राशने तु शुचिः स्मृतः ॥३॥ वर्धमानः कर्णवेधे सयोऽग्निश्चौलकर्मणि ॥ जातवेदास्तूपनये व्रताऽऽदेशे

समुद्भवः ॥४॥ परिवर्तः समावृत्ते विवाहे योजकः स्मृतः ॥ चतुर्थ्यां जातवेदोऽनिरग्निमूर्धा तु पश्चमे ॥५॥ वैश्वदेवे बावसक्थ्यः पचनः पाककर्मणि ॥ सद्भ्योऽग्निर्बहु कृत्येषु दहनस्वाभिचारके ॥६॥ पूर्णाहुतौ मृडो नाम शान्तिके वरदः स्मृतः ॥ प्रायश्चित्ते भवेचित्तिः पौष्टिके बलवर्थनः ॥ ७॥ शुद्धिहोमे पावमानो वश्यार्थे कामदोऽनलः ॥ कुक्षौ तु जाठरो वह्निः क्रव्यादो मृतभक्षणे ॥८॥ दैविके हव्यवाहोग्निः पैतृके कव्यवाहनः ॥ शुक्रो ह्यारण्य कस्याग्नितवान् ब्रह्मचारिणः ॥९॥ आत्मज्योतिर्यतीनां तु रायस्पोषः समृद्धिके ॥ जात उत्तपनीयोऽग्निः कुतश्चित्तप्तभाण्डतः ॥१०॥ सङ्गात्तप्तकपालानामुत्थः सान्तपनः स्मृतः ॥ इत्येवमग्नयः प्रोक्तास्तत्तत्कर्मसु योजिताः ॥११॥ ग्रहाणां भसकरादीनां नवानां च नवाग्मयः ॥ प्रोक्तान् क्रमेण तान्सर्वान्तत्तस्मै विनियोजयेत् ॥१२॥ कपिलः पिङ्गलश्चैव धूमकेतुश्च जाठरः ॥ शिखी च हाटको नाम महातेजा हुताशनः ॥१३॥ रौद्रोऽनिरित्यथैतस्मिन्कर्मणीज्याः पृथक्पृथक् ॥ ब्रह्मा तु गार्हपत्योऽग्निरन्वाहार्यो महेश्वरः ॥ १४॥ विष्णुस्वाहवनीयोऽग्निरग्निहोत्रे त्रयोऽग्नयः ॥ अविदित्वा तु यो वह्नि जुहुयादवि चक्षणः ॥१५॥ न तद्भुतं भवेदनौ न होता फलमाग्गभवेत् ॥ इत्यग्निनिर्णयः ॥

स्नान-पवनादि-निर्णयः

अथ स्नानपवनमत्राचमनमत्रप्रोक्षणानां सर्वकर्मणामादौ साधारणत्वेनावश्यं कर्तव्य खात्तान्यादौ लिख्यन्ते । सङ्ग्रहे “स्नानं च पवनं चैव मत्राचमनमेव च ॥ मत्रोक्षणमेतानि कुर्यात्संस्कार आदितः” इति । गृह्यसूत्रे “वेदकर्माणि प्रयोक्ष्य नादित एव तीर्थे स्नालो सातवास परिचायापआचम्यालङ्कत्यैकविंशतिदर्भपुञ्जीलेरात्मानं पवयिता यस्य कुर्वन् भवति तं पश्यति" “चित्पतिस्ता पुनातु वाक्पतिस्त्रा

पुनातु देवस्वा सविता पुनावित्येतैर्मीखनाभि गुल्फं च त्रिविसम्माष्टि” इति । “अडिलङ्गाभिस्त्रिः पिवळ्याह तिमिस्त्रिः परिमृजेत्" इति च ॥ इति पवनविधिः ॥ अथ मन्त्रोक्षणम् ॥ कारिकायां “दधिक्राव्ण इत्येक आपोहिष्ठादय स्त्रयः ॥ यचिद्ध्यात्रिया मन्त्रा हिरण्यादिचतुष्टयम् ॥ पवमानानुवाकश्च संज्ञिताः पावना इमे” इति । तच्छेषसूत्रे “सुरभिमत्यालिङ्गाभिर्वारुणी मिहिरण्यवर्णाभिः पावमानीभिर्याह तिभिश्च” इति ॥ अथ स्थान निर्णयः । कारिकायां " द्वात्रिंश-मार्जनाः प्रोक्ताः शिरःपूर्वादयः क्रमात् । शिरो बलग्रीव बाहुच क्षोहनाभिपार्श्वयुक ॥ कटिगुह्योरजान्वादिजच पादाङ्गुलीषु च । सर्वाङ्गेषु च ते कार्या मार्जनाः पापनाशनाः ॥ बाहुपाञ्चों रुजावद्धिवे कैकस्सैकमार्जनम् । शिरःपूर्वादि विज्ञेयो मार्जनौ युग्मयुग्मकौ” इति द्वात्रिंशत् । यथा दधिक्राव्णः १, आपोहिष्ठा: ३, 18 यचिद्धिते ३, हिरण्यवर्णाः ४, पवमानस्सुवर्जनः १७, व्याहतयः ४, इति द्वात्रिंशत् ॥ अथ स्थानानि । शिरसि द्वे (२), मुख द्वे (४), ग्रीवायों द्वे (६), बाहोरेकैकं (८), वक्षसि द्वे (१०), हदि द्वे (१२), नाभौ द्वे (१४), पार्श्वयोरे केके (१६) कट्यो (१८), गुह्ये द्वे (२०), ऊोरे केके (२२), जानुनोरेकेके (२४), जङ्घयोरेकेके (२६), पादयोरेकैकं (२८), पादाङ्गुलीष्वकैकं (३०), सर्वाङ्ग द्वे (३२), एवं द्वात्रिंशत्स्थानेषु उक्तमत्रैः क्रमेण मार्जयेत् ॥ इति मन्त्रप्रोक्षणम् ॥

विघ्नेश्वर-मण्डल-लक्षणम्

अथ सर्वत्र कर्मादौ विनेश्वरपूजाया अवश्यक लात्तन्मण्डललेखनप्रकारो लिख्यते । यथा । शक्रासुरानिलहुताशनवारुणेशभागाश्रितं तु विलिखेद्र सकोणमन्तः । पाशीश पावक सुदिश्युदितं त्रिकोणं विघ्नार्चने तु विहितं नवकोण चक्रम् ॥ कारिकायो, “प्रादेशमात्रं च षडश्र

पु० सं०alth . HIN युक्तं बिम्बं च बाह्ये गुणवर्तुलान्यम् । बाह्ये चतुष्कोण युतं लिखित्वा मध्ये यजेद्विघ्नपति हुतेषु ” इति । ‘अस्थार्थः । आदौ पूर्वादारभ्य नैर्ऋत्य वायव्य कोण पर्यन्तं रेखां लिखिला पूर्वेण योजयेत् एवं वरुणादारभ्ये शानाग्नेयवरुणपर्यन्तं रेखां लिखेत् । एवं षट्कोणं सम्पाद्य तदन्तर्वरुणेशाग्नेयवरुणपर्यन्तं त्रिकोणं विलिख्य एवं नवकोणं सम्पाद्य तद हिस्त्रिवृत्तं तदहिश्चतुष्कोणमितिमण्डलं विलिख्य तन्मध्ये गणपति यजेत् ॥ इति विघ्नेश्वरपूजामण्डलविधिः ॥

गो-चर्म-लक्षणम्

अथ गोचर्मलक्षणम् ॥ गोमयेन गोचर्ममात्रं चतुरथ स्थण्डिलं कृलेति सूत्रम् । तलक्षणं तु कारिकायां “अष्टाङ्गुलीभिः प्रादेशं प्रादेशकेन तत्पदम् । पदिशभिश्चैव गोचर्म ऋषिभिः स्मृतः ॥ अङ्गुष्ठेन कनिष्टान्तं योजनीयं प्रमाणतः । प्रादेशतालगोकर्ण वितस्तिरिति कथ्यते” इति ॥ इति गोचर्मलक्षणम् ॥

पुण्याह-मण्डल-लक्षणम्

अथ पुण्याहमण्डलम् ॥ कारिकायां “तिस्रस्तिस्रस्तु रेखा विलिखतु समगाः पूर्वमामादिमध्ये मध्ये युग्युग्मरेखा वृषशशिवदना वाद्विमाहेश्वराग्राः । द्वे द्वे रेखेसमग्रेहुतवह शिवयोर्द्वन्द्वरेखेऽसमग्रे माहेशाग्योस्त्रिवृत्तं बहिरथ विहितं पुण्य कालेऽष्टदिक्षु ॥” अस्वार्थः । समतलभूमावादौ पूर्वभागे पूर्वापवर्गास्तिस्रो रेखा उत्तराग्रा विलिखेत् ततो दक्षिण भागे पूर्वाग्रा उत्तरापवर्गास्तिस्रः । पश्चिमे पूर्वापवर्गा उत्तराग्रास्तिस्रः । उत्तरे पूर्वाग्रा उत्तरापवर्गास्तिस्रो रेखा लिखेत् । वृषा इन्द्रः शशी कुबेरः । उत्तरदिगित्यर्थः । अन्याः प्रसिद्धाः । एवं द्वादशरेखा विलिख्य, तन्मध्ये पूर्वाग्रे द्वे, उत्तराग्रे द्वे, ईशानाग्रे द्वे, आग्नेयाग्रे हे, एवमष्टौ रेखाः । तत्रैव मध्यम श्रीनिवासः Ananimly दक्षिणत आरभ्य पूर्वाग्रे द्वे, एवमुत्तरादारभ्य पूर्वाग्रे द्वे, पश्चिमादारभ्य दक्षिणा द्वे, पुनः पश्चिमादारभ्योत्तराग्रे द्वे, इति मध्यकोष्ठचतु केष्वपि रेखाश्च लिखेत् , एवं कृतेऽष्टाविंशतिरेखा भवन्ति । बहिरष्टदिक्षु पृथक्पृथग्वृत्तत्रयं लिखेत् । कारिकायां “अष्टाविंशतिरेखाभिः संयुत पुण्यमण्डलम् । दस्रादितारकारूपं कारयेद्धस्तमात्रकम् ॥” दनादि अश्विन्यादि । “रेखाणां वृत्रहादीनामव्याद्या ऋक्षदेवताः । एकैकामगुलिं न्यस्येत्तत्तद्रेखान्तरालके ॥” हस्तमात्रं सरनिमात्रमित्यर्थः । प्रकोष्ठो विस्तृतकरो हस्तो मुष्ट्या तु बद्धया । सत्तिः स्याद रनिस्तु निष्कनिष्ठेन मुष्टिनेत्यमरः ॥ इति पुण्याहमण्डलम् ॥

नान्दी-निर्णयाः

नान्दी-निर्णयः

अथ नान्दीनिर्णयः ॥ गृह्यसूत्रे “नैकाहा पित्र्यं दैवं च कुन्ति प्रजा अस्य प्रमायुका भवन्ति” इति । तस्मात्पितृभ्यः पूर्वेयुः । क्रियत इति श्रुतेश्च । पूर्वेद्युः सद्यो वा नान्दीश्राद्धं कुर्यादिति विष्णुभट्टः । ब्रह्मपुराणेऽपि “वनस्थाद्याश्रमं गच्छन् पूर्वेयुः सय एव वा” इति । गृह्यपरिशिष्टे “ महत्सु पूर्वेचुस्तदहरल्पेषु” इति । गृह्यसूत्रेऽपि “तेषु पूर्वेधुरेवधिपूर्तेषु’ इति । अत्रैवं व्यवस्था । विवाहचौलोपनयनसोमादिषु पूर्वेधुरेव नान्दीश्राद्धं कुर्यात् । गर्माधानादितात्कालिकसंस्कारेषु पूर्वेयुः सद्यो वा कुर्यात् । सद्योविधि रापद्विषयः निषेधस्य बलीयस्वात् ॥

नान्दी-कालः

अथ नान्दीकालः ॥ स्मृतौ " एकविंशत्यहर्यज्ञे विवाहे दश वासराः । त्रिषट् चौलोपनयने नान्दीश्राद्धं विधीयते ॥" विष्णुपुराणे स्मृत्यन्तरे च नान्दीश्राद्धमवश्यं कर्तव्यमित्युक्तम् । “नान्दीमुखान्पितृनादौ तर्पयेत् प्रयतो। गृही । नानिष्ट्वा पितृयज्ञेन वैदिकं किञ्चिदाचरेत्" इति। अत्र क्रममाह प्रचेताः “मातृश्राद्धं तु पूर्व सात्पितॄणां तदनन्तरम् । ततो पु०सं० ॥५॥ मातामहानां च वृद्धौ श्राद्ध त्रयं स्मृतम्” इति । स्मृत्यर्थसारे " नान्दीमुखा ये पितरः षष्ठादुपरि संस्थिताः । लेपभागाश्चतुर्थाद्याः पित्राद्याः पिण्डमागिनः" इति । पारिजाते ब्रह्मपुराणवचनं “ये स्युः पितामहादूचं ते च नान्दीमुखाः स्मृताः । प्रसनमुखसंज्ञास्तु मङ्गलीया यतस्तु ते ॥ पिता पितामहथैव तथैव प्रपितामहः । त्रयोऽप्य श्रुशुखाद्यते पितरः सम्प्रकीर्तिताः ॥ तेभ्यः पूर्वेऽत्र ये ये तु ते तु नान्दीमुखाः स्मृताः" इति । “ते पित्रादित्रिभ्यः पूर्वपितरः प्रोष्ठपदपौर्णमासीनिमित्तश्राद्धदैवता एव न पुत्रजन्मादिकालिके” इति तत्रैव महालयप्रकरणे पठितवात् । इहैतावसिद्धम् । यनामकरणचौलोपनयनविवाहादिषु यः कर्ता स तत्कर्माणि नान्दीमुख विशेषण वयो मनुष्य पितृभ्यः श्राद्धं कुर्यादिति । अत्र मात्रादिमनुष्य पितृमान्दीमुख विशेषणकान् कृत्वाऽर्चयेदिति हेमाद्रौ प्रदर्शितम् । तथा च तत्रत्यवचनं " ऊर्ध्ववकास्त ये तत्र ते नान्दीमुखसंज्ञिताः” इति । ते दिव्यपितरः । मात्रादयश्च मनुष्यपितरः प्राधान्येनोद्देश्याः । नान्दीमुखाश्च तदभेददृष्टिविषया उद्देश्यखरूपेऽन्तर्भावनीयाः । अतो मात्रादि पित्रादि मातामहादि त्रयो मनुष्यपितर एव प्रयोगकाले नान्दीमुखशन्दविशेषणपूर्वकं प्रयोक्तव्याः । अन्ये दिव्य पितरस्तु प्रोष्ठपदादिश्राद्धे ग्राह्याः ॥ इति नान्दीदेवतानिर्णयः ॥ अथ नान्दीमा दैवे पित्र्ये च द्वौ द्वौ प्रत्येकं निमत्रयेदित्युक्तमाचार्यैः “दो द्वौ निमत्र्य चैकैके सम्भोज्या ब्राह्मणाः शुभाः । निमन्त्रयेत्तान पूर्व द्वौ विश्वेदेवार्थमाहिती ॥ पितृभ्यस्तु यथाशक्ति युग्मान्गुणवतो द्विजान्” इति ॥७॥

जीवत्-पितृक-नान्दी-विषयः

अथ जीवत्पितकविषये ॥ पारिजाते. मायणीयवचनं नान्दीश्राद्धं पिता कुर्यादाघपाणिग्रहे पुनः । अत ऊर्ध्व प्रकुर्वीत स्वयमेव तु नान्दिकम” इति । द्वितीय विवाहाटी ग एक कुर्यादित्यर्थः । आश्वलायनधर्मे “नान्दीश्राद्धं वरः कुर्यात्स्वस्तिवाचनपूर्वकम् । गृहप्रवेशमारभ्य पितर्यपि च जीवति ॥ स जीवत्पितको नान्दीश्राद्धं चेत्कुरुते द्विजः । पितुश्चैव पितृणां च प्रवदन्ति महर्षयः” इति । कात्यायनस्तु " खपितृभ्यः पिता दद्यात्सुत संस्कारकर्मसु ॥ येभ्य एव पिता दद्यात्तेभ्यो दद्यात्स्वयं सुतः ॥ पिण्डमोद्वाहनाचेषां तस्याभावे तु तत्क्रमात् ॥” अस्याः । | मुतसंस्कारकर्मसु ओद्वाहनान्तं विवाहपर्यन्तं पिता स्वपितृभ्यः पिण्डं दद्यात् । पिण्डोपलक्षितं वृद्धिश्राद्धं कुर्यात् । तस्याभावे तु पितुरभावे तु " असंस्कृतास्तु संस्कार्या भ्रातृभिः पूर्वसंस्कृतैः” इत्युक्तवाज्येष्ठभ्रात्रादयः स्वपितृभ्यो दारित्यर्थः । एवमेव व्रतसमावर्तनादौ पिता तदभावे भ्राता तस्याप्यभावे खयमेव स्वपितृभ्यो दद्यादिति । तदभावे तु तत्क्रमादित्यंशसार्थो हेमाद्रौ दर्शितः । पितुरभावेऽन्यो यः संस्कर्ता स तत्क्रमात पितरमारभ्य यः संस्कार्यस्य पितृक्रमस्तेन क्रमेण दद्यात् । न तु स्वकीयपितृभ्यः । तथा च निगमे “तस्मात् पितृव्याचार्यमातुलादयसंस्कार्ययोपनेयादेरेव पितृभ्यः श्राद्धं दधुन खपितृभ्यः” इति । अत्र विशेषो गृोपरिशिष्टे “जीवत्पिता सुतसंस्कारेषु मातृमातामहयोः कुर्यान्मातरि जीवत्या. मातामहस्यैव कुर्यात्” इति । तथा च कात्यायनः “खपितुः पितृकृत्येषु ह्याधिकारो न विद्यते । न जीवन्तमतिक्रम्य किञ्चिद्दद्यादिति श्रुतिः ॥” अत्र केचिदपवादा मैत्रायणीयपरिशिष्टे “उद्वाहे पुत्रजनने पित्र्येष्ट्यां सौमिके मखे । तीर्थे ब्राह्मण आयाते षडेते जीवतः पितुः” इति । पुत्रस्य षडेते श्राद्धकाला इत्यर्थः । पित्र्येष्ट्यां चातुर्मास्येषु । सौमिके मखे सोम यागादौ । पुरोडाशवपिण्डदाने च एतत्साग्निकाभिप्रायम् । अत एव सुमन्तुः “न जीवतः पितुः कुर्यात् श्राद्धमग्निमृते द्विजः ।

येभ्य एव पिता दद्यात्तेभ्यः कुर्वीत साग्निकः ॥ पितामहेऽप्येवमेव कुर्याजीवति साग्निकः । साग्निकोऽपि न कुर्वीत जीवति प्रपितामहः” इति । प्रपितामहग्रहणं पितृपितामहप्रपितामह प्रदर्शनार्थम् । अत एव विष्णुः “पितरि पितामहे प्रपितामहे च जीवति नैव दद्यात्” इति । पितरि पितामहे च जीवति कथमिति चेत्स एवाह विष्णुः “पितरि जीवति यत् श्राद्धं पिता येषां कुर्यात्तेषामेव कुर्थात पितरि पितामहे च येषां पितामहः” इति । यज्ञतसुधानिधावपि “जीवपितृकस्य नान्दीश्राद्धे हनधिकार एवं प्रतीयते” इत्युपक्रम्य उद्वाहे । प्रजनने पिये च्यां सौमिके मखे । तीर्थे ब्राह्मण आयाते पडेते जीवतः पितुः” इति । पुत्रस्येति शेषः एते श्राद्धकाला इत्यर्थः । “न जीवपिकः दुर्याच्छाद्धमग्निमृते द्विजः । येभ्य एव पिता दद्यात्तेभ्यः कुर्वीत साग्निकः ॥ साग्निकोऽपि न कुर्वीत यो जीवत्प्रपितामहः॥ इति । पितृपितामहाभ्यां सह प्रपितामहे जीवतीत्यर्थः । त्रिष्वपि जीवत्सु नान्दीस्थाने त एव पूज्याः । तेषामेकस्मिन्नप्यविद्यमाने येभ्य एव पिता दद्यादित्यादिवचनस्य सावकाशलात् । यद्यपि पितृष्वपि जीवत्सु इदं वचनं प्रवर्तते तथाऽपि “सानिकोऽपि न कुर्वीत यो जीवत्प्रपितामहः” इति वचनेन वाध्यते । एवं मातरि जीवत्या येभ्य एव पिता दद्यादित्ययमेव न्यायः । मातामहे जीवंति पुत्रिका मिता दद्यादित्यादिन्यायेनानुष्ठानमिति । अनेन जीवरिपतृकस्य स्वद्वितीय विवाहपुत्र पुत्रीकविवाहपुत्रजननचातर्मास्यानि गाजियतीर्थयात्राश्रोत्रियागमनकालव्यतिरिक्तेषु कर्मसु नान्दीश्राद्धे अधिकारो नास्ति । विवाहपुत्रजन्मनोरपि जीवस्पितमातमातामहस्य प्रयोगे जनकस्य मातृपितृमातामहवर्गानुद्दिश्य श्राद्ध दद्यात् । पितरि जीवति मातरि मातामहेऽप्य विद्यमाने आदौ खमातवर्गमत्वा जनकस पितृवर्ग खमातामहवर्ग चोवा श्राद्धं दद्यात् । पितरि मृते मातरि मातामहे च जीवति तदा पितृवर्ग एवोद्देश्यः । एवं जीवत्पितकः मातृवर्गमातामहवर्गयोरन्यतरसिन्विद्यमाने विद्यमानवर्ग परित्यज्य दद्यादिति । विश्वपतिप्रयोगे तु “जीवपितृकः पितृमात्रादिभ्यो वृद्धिश्राद्ध कुर्यात् । पितरि जीवति येषां पिता कुर्यापितरि पितामहे च येषां पितामहः पितरि पितामहे प्रपितामहे च नैव दद्यात् । जीवत्पितकवत् जीवन्मातृकस्य न मातृपार्वणं जीवन्मातामहस्य न मातामहपार्वणं द्वारलोपात” इति । अनेन जीवत्पितकस्यापि सर्वत्र नान्दीश्राद्धाधिकारः प्रतीयते तथासति “विवाहे पुत्रजनन” इति पूर्वोक्तवचनविरोधः स्यात् । अतो जीवपितृकोऽपि पुत्रजनने विवाहे चातुर्मास्ये सोमयागादिषु तीर्थे श्रोत्रियागमने चैवमुक्तप्रकारेणावश्यं श्राद्धं कर्तव्यं, गर्भाधानादिषु तु जीवपितृकस्य नवाधिकारः । तदा ते प्रत्यक्षेण पूज्या इति पारिजाते प्रपञ्चितम् । किञ्च । मैत्रायणीयपरिशिष्टे " वृद्धौ तीर्थे च संन्यस्ते ताते च पतिते सति । येभ्य एव पिता दद्यात्तेभ्यो दद्यात्स्वयं सुतः” इति । अत्र वृद्धिशब्दग्रहणं " विवाहे पुत्रजनने” इति पूर्वोक्तस्थलेषु क्रियमाणवृद्धिश्राद्धपरम् ॥ इति जीवत्पितक नान्दीनिर्णयः ॥

विधवा-कर्तृक-नान्दी-विषयः

॥ विधवाकर्तकनान्दीश्राद्धविषये “स्वभप्रभृतित्रिभ्यः खपितृभ्यस्तथैव च । विधवा कारयेत् श्राद्धं यथाकालम तन्द्रिता ॥ न स्वधा नापसव्यं च न गोत्रं न च रूपकम् । तिलस्थाने यवः कार्यो दर्भस्थाने च दूर्वका?” इत्यादिवचनान्युपलभ्यन्ते । शिष्टाचारस्तु विधवाकर्टकवतादौ तत्सुतादिभिरेव नान्दीश्राद्धं क्रियमाणं दृश्यते । तमाद्यथाचारमनुष्ठानं युक्त मिति भाति ॥ श्राद्धं तु त्रिविधं अन्नश्राद्धमामश्राद्धं हिरण्यश्राद्धमिति । एषामन्यतमेन वा कुर्यात् । वैश्वदेवानन्तरं नान्दीश्राद्धं कुर्यादित्युक्तम् । सङ्ग्रहे “वृद्धावादौ क्षये चान्ते दर्शे मध्ये महालये । आचान्तेषु च कर्तव्यं वैश्वदेवं चतुर्विधम्” इति ॥ इति नान्दीनिर्णयः ॥

पुण्याह-निर्णयः

अथ पुण्याहनिर्णयः ॥ गृह्यसूत्रे अथापरेधुर्देवानामिति । पूर्वेधुर्नान्दीश्राद्धं कृला परेछुः पुण्याहं कुर्यादित्यर्थः । “अथ ब्राह्मणान् अन्नेन परिविष्य पुण्याह वस्ति ऋद्धिमिति वाचयिता" इति सूत्रे । अनेनामेन हिरण्येन वा ब्राह्मणान्सम्पूज्य तैरेव पुण्याहं वाचयेत्" इति विष्णुभट्टः । व्यासोऽपि " सम्पूज्य गन्धमाल्याद्यैर्बाह्मणान्खस्ति वाचयेत् । धर्मकर्मणि माङ्गल्ये सङ्ग्रामेऽद्भुतदर्शने" इति । गृह्यपरिशिष्टे ॥ अथ स्वस्तिवाचनमृद्धिपूर्तेषु" इति । ऋद्धिर्विवाहान्ता अपत्यसंस्काराः पूर्त प्रतिष्ठोद्यापने “तत्तत्कर्मणश्चायन्तयोः पुण्याह कुर्यात् “इति । आश्वलायन: “वैदिके तात्रिके चादौ ततः पुण्याह इष्यते” इति । शौनकोऽपि " पुण्याहवाचनविधिं वक्ष्यामोऽथ यथाविधि । प्रयोक्त्रकर्मणावादावन्ते चोदयसिद्धये” इति । पुण्याहकालस्तु । त्रिंशद्धटिकात्मकं दिवाप्रमाणं नवधा विभज्य विंशति कलाधिकघटिकात्रयात्मकनवभागेषु प्रथमतृतीयपञ्चमसप्तमनवमभागाः पुण्याहाः । द्वितीयषष्ठभागौ श्लीलौ अनिन्द्यावित्यर्थः । चतुर्थाष्टम भागावश्लीलौ निन्द्यावित्यर्थः । पुण्याहवाचनं तु प्रयोगान्तर्गतमिति केचित् , प्रयोगबहिर्भूतमिति बहवः । अत्राद्यपक्षे प्रधानकर्मसङ्कल्प कला पुण्याहं वाचयेत् । बहिर्भूतपक्षे पुण्याहानन्तरं कर्मसङ्कल्पं कुर्यात् । कारिकायां “ततः पञ्च द्विजा अनैस्तर्पिता दर्भहस्तकाः । चबारः प्राङ्मुखाः स्थाप्यास्तेषां दक्षिणतोऽपरः ॥ धारयन्नुदकुम्भं तु सापिधानमुदङ्मुखः । दक्षिणं बाहुमेतस्य स्वयं तिष्ठेत्स्पृशनिव ॥ पुण्याहं वाचयेदन्याभुदकुम्भस्य धारकः । उक्तमुक्त प्रतियुः शान्तिरस्वादिसप्तकम्” इति । गृह्यसूत्रेऽपि “चबारः प्राङ्मुखाः स्थाप्या: Hindihe प्रामुखोऽपर उदकुम्भं धारयंस्तस्स पुण्याह वाचयिष्यन्नाम गृह्णात्य सौ प्रीयताम्” इति । “सम्पूजिता ब्राह्मणा अरिक्तपाणयः प्राङ्मुखा युग्मास्तिष्ठन्ति तेषां दक्षिणतः प्राअखोदमुखो वाऽपिहित्सुदकुम्भं धारय वाचयिता तिष्ठत्यपरः कुम्भः स्थाण्डिले तिष्ठति तस्य दक्षिणं बाहु मन्वितरस्तिष्टति” इति । विष्णुभट्टोऽपि “कुशान्दूर्वाधारय माणा अरिक्तपाणयः प्राङ्मुखाश्चवारस्तिष्ठन्ति तेषां दक्षिणत उदङ्मुखोऽपिहितं उदकुम्भं धारयि खान्य स्तिष्ठति तस्य दक्षिणं बाहुमाश्रित्येतरो वरादिस्तिष्ठति” इति ॥ इति पुण्याहनिर्णयः ॥

नान्दीश्राद्धप्रयोगः

• अथ नान्दीप्रयोगः | कर्ता पूर्वे द्युः प्रातः स्नानादि नित्यकर्म कृ खा वैश्वदेवं हुखा गणपति सम्पूज्य आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य मम कुमारस्य श्वः करिष्यमाणामुककाङ्गतया विहितं पुण्याह पूर्वकं नान्दीसमाराधनं हिरण्येन करिष्ये [रात्रौ चेद्रात्रौ करिष्यमाण इति, सद्यश्चेदद्य करिष्यमाण इति] इति सङ्कल्प्य, “अस्य नान्दीसमाराधनकर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु । असे नान्दीसमाराधनकर्मणे खस्ति भवन्तो ब्रुवस्तु । अस्य नान्दीसमाराधनकर्मणः ऋद्धिं भवन्तो त्रुवन्तु । नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्ताम्" इति पुण्याहं वाचयिता प्रोक्षणान्तं कृला, विश्वेदेवार्थ चतुरो ब्राह्मणान् द्वौ वा मात्रादिवर्गत्रयस्य पट् द्वौ वा यथाशक्ति ब्राह्मणानिमय, पूर्वाभिमुखानुपवेश्य, हस्ते गन्धाक्षतपुष्पदूर्वाङ्कुरान् गृहीला ब्राह्मण पादेषु निनयति । नान्दीसत्यवसुसंज्ञिका विश्वेदेवा नान्दीमुखा भूर्भुवःसुवरिदं वः पाद्यं खाहा न ममेयं च वृद्धिः । नान्दीमातृपितामहीप्रपितामयो नान्दीमुख्यो भूर्भुवःसुवरिदं वः पाद्यं स्वाहा न ममेयं च वृद्धिः । नान्दीपितृपिता महापितामहा नान्दीमुखा भूर्भुवःसुवरिदं वः पाद्यं खाहा न ममेयं च वृद्धिः । नान्दीमातामहमातुःपितामहमातुःप्रपितामहा नान्दीमुखाः पू० सं० ॥८॥ श्रीनिवासः भूर्भुवःसुवरिदं वः पाद्यं स्वाहा न ममेयं च वृद्धिः । हस्ते गन्धयवाक्षतर्वाङ्कुरान् गृहीला नान्दीसत्यवसुसंज्ञिका विश्वेदेवा नान्दीमुखा भवःसुवरिदं व आसनगन्धाधुपचारकल्पनं स्वाहा न ममेयं च वृद्धिः । नान्दीमातृपितामहीप्रपितामह्यो नान्दीमुख्यो भूर्भुवःसुवरिदं व आसनगन्धाधुपचारकल्पनं स्वाहा न ममेयं च वृद्धिः । नान्दीपितृपितामहप्रपितामहा नान्दीमुखा भूर्भुवःसुवरिदं व आसनगन्धाधुपचारकल्पनं खाहा न ममेयं च वृद्धिः । नान्दीमातामहमातुःपितामहमातुःप्रपितामहा नान्दीमुखाः भूर्भवःसुपरिदं व आसनगन्धाधुपचारकल्पनं स्वाहा | न ममेयं च वृद्धिः । हस्ते हिरण्याक्षतजलं गृहीला नान्दीसत्यवसुसंज्ञिका विश्वेदेवा नान्दीमुखा भूर्भुवःसुवरिदं वो युग्मब्राह्मणभोजनपर्या माननिष्क्रयभूतं किञ्चिद्धिरण्यं स्वाहा न ममेयं च वृद्धिः । नान्दीमातृपितामहीप्रपितामह्यो नान्दीमुख्यो भूर्भुवःसुवरिदं वो युग्मब्राह्मण भोजनपर्याप्ताननिष्क्रयभूतं किञ्चिद्धिरण्यं खाहा न ममेयं च वृद्धिः । नान्दीपितृ पितामहप्रपितामहा नान्दीमुखा भूर्भुवःसुवरिदं वो युग्म ब्राह्मणभोजनपर्याप्ताननिष्क्रयभूतं किञ्चिद्धिरण्यं स्वाहा न ममेयं च वृद्धिः । नान्दीमातामहमातुःपितामहमातुःप्रपितामहा नान्दीमुखा भवासुवरिदं वो युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्ताननिष्क्रयभूतं किञ्चिद्धिरण्यं स्वाहा न ममेयं च वृद्धिः ॥ इडा देवहूर्मनुर्यजनीवृहस्पतिरुक्था मदानि शसिपद्विश्वेदेवास्सूक्तवाचः पृथिविमातर्मामाहि[सीमघुमनिष्ये मधुननिष्ये मधुवक्ष्यामि मधुवदिष्यामि मधुमती देवेभ्यो वाचमुद्यासगुं शश्रषेण्या मनष्येभ्यस्तम्मा देवा अवन्तु शोभायै पितरोदुमदन्तु ॥ “नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्ताम्” इति यवाक्षतर्वायुक्तापो निनीय । साहतासियर्थ द्राथामलकनिष्क्रयभूतं किञ्चिद्धिरण्यं खाहा न ममेयं च वृद्धिः ॥ इडोममे पुरुद[स] सनिगोशिश्वत्तम 569655555555559999999999999999998 ॥९॥ Cesos98CCCCSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS हवमानाय साध । सानः सूनुस्तनयो विजावाने साते सुमतिर्भूत्वस्मै । इडएहि अदितएहि सरस्वत्येहि शिवगुंशिवम्, इति । ताम्बूल गन्धाक्षतादियुक्तपात्रं हस्ते गृहीला तदधस्त्रिस्ताडयेदिति शिष्टाचारः ॥ यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपो यज्ञक्रियादिषु । न्यूनं सम्पूर्णता याति सद्यो वन्दे तमच्युतम् ॥ अनेन नान्दीसमाराधनकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ इति नान्दीश्राद्धप्रयोगः ॥७॥

आत्म-श्राद्ध-विधिः

आत्मश्राद्ध -पक्षे । पूर्वोक्तप्रकारेण पाद्यासनादिकं दखा, भोजनचतुर्गुणपरिमिततण्डुलान ससोपस्करान् पात्रद्वये निधाय, सव्याहृतिगायच्या प्रोक्ष्य । नान्दीसत्यवसुसंज्ञका विश्वेदेवा. नान्दीमुखा भूर्भुवःसुवरिदं वो युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तमिदमामं स्वाहा न ममेयं च वृद्धिः । पुनः पूर्ववत् प्रोक्ष्य । नान्दीमातृपितामहीत्यादि = युग्मब्राह्मणभोजनपर्याप्तमिदमामं स्वाहा न ममेयं च वृद्धिः । एवं पित्रादिभ्य मातामहादिभ्यश्च दद्यात् ॥ इत्यामश्राद्धविधिः ॥ यस्मिन् दिने नान्दीश्राद्धं कुर्यात्तस्यामेव रात्रौ उदकशान्तिप्रतिसरवन्धौ कुर्यात् । तावग्रे वक्ष्येते ॥

स्नान-पवनादि-प्रयोगः

• अथ स्नानपवनादिप्रयोगः ॥ कारिकायां “नान्दीमुखं च पुण्याहं स्नानं पवनमाचमम् । मत्रप्रोक्षणकं कुर्यात् कर्मादौ पड्विधं गृही” इति । एतेषां कर्मादावावश्यकखादादौ स्नानपवनादिप्रयोगो लिख्यते । अथापरेधुः कर्ता सपत्नीकस्संस्कार्येण सह प्रातमङ्गलस्नानादि नित्यकर्म कखाऽऽसने प्राङ्मुख उपविश्याचम्य प्राणानायम्य देशकालो सङ्कीामुककर्मकर्तुं मम शरीरशुद्ध्यर्थ स्नानपवनमत्राचमनमत्रप्रोक्षणानि करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ ॐ आपोहिष्ठा मयोभुवस्तान ऊर्जे दधातन । महेरणाय चक्षसे ॥ ॐ योवः शिवतमो रसस्तस्य भाजयते ह नः । उशतीरिव मातरः ॥ ॐ तस्मा अरङ्गमामवो यस्य क्षाय जिन्वय । आपो जनयथा च नः ॥ इति त्रिरुत्वा । नवमार्जनानि कृता ॥ श्रीनिवासः तल्लक्षणं तु " भुवि मूर्ध्नि तथाऽकाशे मूर्ध्याकाशे तथा भुवि । आकाशे भुवि मूर्ध्नि स्यान्नवर्जिनलक्षणम् ॥ अथैकविंशतिदर्भपूजीलान् बेधा विभज्य प्रथमभागं गृहीला “ॐ भूः चित्पतिस्ता पुनाबच्छिद्रेण पवित्रेण वसो:सूर्यस्य रश्मिभिः” इत्यास्यभारभ्य शिरोन्तं त्रिः परिमृजेत् । “ॐ भुवः वाक्पर्तिस्त्रा …. रश्मिभिः” इति नाभिमारभ्यासान्त त्रिः परिमृजेत् । “ॐ सुवः देवस्त्रों सविता पुनातु …. रश्मिभिः" इति नाभिमारभ्य गुल्फान्तं त्रिः परिमृजेत् । तान्दर्भानद्भिरभ्युक्ष्योदङ्गनिरस्यापउपस्पृश्य मत्राचमनं कुर्यात् । ॐ आपोहिष्ठा …. चक्षस इति प्रथमम् । ॐ योवःशिवत …. मातर इति द्वितीयम् । ॐ तस्मा …. यथाचन इति तृतीयम् । स्वाहेति प्राश्याङ्गुष्ठमूलेन मुखं व्याहृतिभिः त्रिपरिमृज्य सव्यं पाणिं पादौ प्रोक्ष्याङ्गुष्ठानामिकाभ्यां चक्षुषी, अङ्गुष्ठतर्जनीभ्यां नासिके, अंगुष्ठकनिष्ठिकाभ्यां श्रोत्रे, अङ्गुष्ठ मध्यमाभ्यां बाहुमूले, अङ्गुष्ठेन नाभि, पाणितलेन हृदयं, पञ्चभिः शिरः, इति प्रत्येकमुपस्पृश्य पुनर्द्विराचमेदिति मन्त्राचमनम् ॥ अथ मोक्षणम ॥ ॐ दधिक्राव्णोअकारि जिष्णोरवस्यवाजिनः । सुरभिनोमुखाकरत्प्रणआयुगूषितारिषत् (१)। ॐ आपोहिष्ठा …. चक्षसे (२) इति शिरसि २ । ॐ योवः शिवत …. जनयथा च नः (४) इति मुखे द्वे । ॐ यचिद्धि ते विशो यथा प्रदव वरुण व्रतम् ।’ SCCCCCSSCCCCCCCCCCSSSSSSSSSSS E LIBRARY S/ वाणी भजत गैर्वाणी) RAJENDRA SANSTI TAMARAJENO टेप्पणम्: पवयति" इति सूत्रे उक्तत्वेन मन्त्रेऽस्मिन् विद्यमानस्य “त्वा” शब्दस्य क्रियमाणकर्मार्थकत्वेन मन्त्रस्यास्य पवने विनियोगे सकतडपिन कोऽपि विरोधः । तेन “त्वा” शब्दस्यान्योद्देश्यकत्वाभिधायक प्रलपनं निरस्तम् । अपि च चित्पतिस्त्वा पुनात्वित्यादि मन्नत्रयाणामादौ व्याहतियोजन विश्वामित्रकारिकायां व्याहृतिभिर्मार्जनस्योक्तत्वात् युक्तमेव । बहुषु तथा शिष्टाचारस्यापि सत्वात् ॥ O श्रीनिवासः मिनीमसि द्यविद्यवि (५) । ॐ यत्किनेदं वरुण दैव्ये जनैमिद्रोह मनष्याचरामसि । अचित्ती यत्तव धर्मा युयोपिममानस्तस्मादेनसो देवरीरिषः (६) इति ग्रीवायां द्वे । फितवासो यद्भिरिपुर्नदीवि यद्वाघासत्यमुतय नविन । सर्वाताविष्याशाथरव दुवामा खान प्रयासः (७) । ॐ हिरण्यवर्णाः शुचयः पावका या जातः कश्यपो याखिन्द्रः । अपि पा गोंदधिरे विरूपास्तान आपः शगुस्याना भवन्तु (८) इति दक्षिणवामबाह्वोः । ॐ यासागुँ राजा वरुणो याति मध्ये सत्यानते अवपश्यं जनानाम् । मधुश्रुतः शुचयो याः पाबकास्तान आपः शगुस्योना भवन्तु (९) । ॐ यासा देवा दिवि कण्वन्ति भक्षं या अन्तरिक्षे बहुधा भवन्ति । याः पृथिवीं पयसौंदन्ति शुक्रास्तान आपः शगुस्योना भवन्तु (१०) इति वक्षसि द्वे । ॐ शिवेनमाचक्षुषा पश्यतापः शिवयातनुवोपस्पृशतवच मे । सर्वा[अग्निमुं रप्सुषदोहुवेवोमयिव!बलमोजो निधत्त (११) । ॐ पर्वमानस्सुवर्जनः । पवित्रण विचर्षणिः । यः पोता स पुनातु मा (१२) इति हृदये द्वे । ॐ पुनन्तु मा देवजनाः । पुनन्तु मनवो धिया । पुनन्तु विश्व आयवः (१३) । ॐ नातवेदः पवित्रवत् । पवित्रण पुनाहिमा । शुक्रेण देवदीद्यत् । अग्ने क्रत्वाकृतू गुरनु (१४) इति नाभौ द्वे । ॐ यत्तै पवित्रमर्चिर्षि । अग्ने वितिमन्तरा । ब्रह्म तेन पुनीमहे (१५) । ॐ उभाम्या देव सवितः । पवित्रेण सवेन च । इदं ब्रह्म पुनीमहे (१६) इति पार्श्वयोर्दै । ॐ वैश्वदेवी पुनती देव्यागात् । यस बही स्तनुवों वीतपृष्ठाः । तया मदन्तः सधमाद्येषु । व्य] स्याम पतयो रयीणाम् (१७) । ॐ वैश्वानरोरश्मिभिर्मा पुनातु । वातः ॥ प्राणेपिरो मयोभः । द्यावापृथिवी पयसा पयोमिः । ऋतावरी यज्ञियै मा पुनीताम् (१८) इति कठ्यां द्वे । ॐ बृहद्भिस्सवितस्तमिः ।" श्रीनिवासः Man taril

वषिष्ठेर्देवमन्वमिः । अग्ने दक्षैः पुनाहि मा (१९) । ॐ येन देवा अपुनत । येनापो दिव्यङ्कशः । तेन दिव्येन ब्रह्मणा । इदं ब्रह्म पुनीमहे (२०) इति गुह्ये द्वे । ॐ यः पविमानीरध्येति । ऋर्षिभिस्सम्भृत] रसम् । सर्वगुं स पूतमश्नाति । स्वदितं मातरिश्चना (२१) । ॐ पावमानीर्यो अध्येति । ऋषिभिस्सम्भृतणु रसम् । तस्मै सरखतीदुहे । क्षीर सपिमधूदकम् (२२) इत्यूर्वो हूँ । पावमानीः स्वस्त्यय॑नीः । सुदुघा हि पर्यवतीः । ऋर्षिभिस्सम्भृतो रसः । ब्राह्मणेष्व॒मृत] हितम् । (२३) । ॐ पाबमानीदिशन्तु नः । इमॅल्लोकमो अमुम् । कामान्त्समधयन्तु नः । देवीदेवरसमाभृताः (२४) इति जानुनो₹ । ॐ पावमानीस्स्व॒स्त्ययनीः । सुदुघा हि घृतश्रुतः । ऋषिभिः सम्भृतो रसः । ब्राह्मणेष्वमृत[ हितम् (२५) । ॐ येन देवाः पवित्रण । आत्मानं पुनते सदा । तेन सहस्रधारेण । पावमान्यः पुनन्तु मा (२६) इति जयो₹ । ॐ प्राजापत्यं पवित्रम् । शुतोद्याम[हिरण्मयम् । तेन ब्रह्मविदो वयम् । पूतं ब्रह्म पुनीमहे (२७) । ॐ इन्द्रस्सुनीतीसह मा पुनातु । सोमः स्वस्त्या वरुणः समीच्या । यमोराजा प्रमृणाभिः पुनातु मा । जातवेदा मोर्जयन्त्या पुनातु (२८) इति पादयो । ॐ भूः (२९) । ॐ भुवः (३०) इति पादाङ्गुलीषु द्वे । ओ सुवः (३१) । ॐ भूर्भुवःसुर्वः (३२) इति सर्वाङ्गे द्वे । इति द्वात्रिंशन्मार्जनानि षोडशस्थानेषु युग्मयुग्मक्रमेण मार्जयेत् । अन्यैश्च पवित्रमत्रैरात्मानं प्रोक्षेदित्युक्तवात् । ॐ शबौदेवीरभिष्टय आपो भवन्तु पीतये । शंयोरभिस्रवन्तु नः । कयौनश्चित्र आभुवदूतीसदावधस्सा । काशचिष्ठयावृता । कस्तोसत्यो मदीनांमडियोमत्सदवसः । दृढाचिदारुजेवस । अभीषणस्सखीनामविताजरितॄणां शतम्भवास्यूतिभिः । ॐ तत्समन्दी धावतिधारा 596555555559999999999999999999996 Hrti ph 59999655555555555555555555555555 सुतस्यान्धसः । तत्समन्दीधावति । उस्रावेदेवसूनां मतस्य देव्यवसः । तरत्समन्दीधावति । ध्वयोः पुरुषन्त्योरासहस्राणि दद्महे । तरत्समन्दीधावति । आययो:स्त्रिगॅशतन्तनासहस्राणिचदबहे । तरत्समन्दीधावति (४) इति माजेयिता, अनन खानपवनमत्राचमन मत्रप्रोक्षणकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥

पुण्याह-प्रयोगः

अथ पुण्याहप्रयोगः ॥ अथ शुचौ समे देशे गोमयेन गोचर्ममात्रं [द्वादशपदपरिमितमित्यर्थः] चतुरश्र स्थण्डिलं कला श्वेतमृद्भिः पूर्वोक्तप्रकारेणाष्टाविंशतिरेखात्मकं पुण्याहमण्डलं कुखा तदुपरि तण्डुलैः स्थण्डिलं कृता कलशद्वयं प्रतिष्ठाप्य जलेन पूरयिखा तदन्तः पञ्चरत्नानि निक्षिप्य तदुपरि पञ्चपल्लवान्निधाय नारिकेलफलेनापिधाय तदुपरि कूर्च निधाय गन्धाक्षतपुषादिभिरलङ्कृत्य तदक्षिणभागे पूर्वोक्तप्रकारेण गणपतिमण्डलं विलिख्य पूजयेत् । अत्र कलशयोः स्थिरचरप्रकार उक्तो नारायण भट्टीये " पुण्याहवाचने चैवं यः कुर्यात्कलशाचेनम् । दक्षिणस्थः स्थिरश्चैव उत्तरस्थश्चरस्तथा ॥ न चालयेद्दक्षिणस्थमुत्तरस्थं तु चालयेत् । अन्यथा कर्महानिस्स्यादेष धर्मस्सनातनः" इति ॥ अथ कर्ता कृतमङ्गलस्नानोऽलङ्कृतशरीरो दर्भपाणिः स्वोत्तरच्छदे भद्रासने प्राङ्मुख उपविश्य खदक्षिणभागे पत्नी तद्दक्षिणे संस्कार्यः पुत्रः पुत्री वा | क्रमेणोपविश्य । अत्र कारिका " होतुश्च दक्षिणे भागे यजमानो निषीदति । तदक्षिणे च तत्पनी दक्षिणे. तत्सुतादयः" इति । मण्डलस्य पश्चिमे भागे चखारो ब्राह्मणाः दर्भपाणयः स्थाप्यास्तद्दक्षिणेऽन्यः कलशं धारयस्तिष्ठति, तस्य दक्षिणं बाहुमन्वारभ्य कर्वोदङ्मुखस्तिष्ठति, कलशधारको ब्राह्मणान्पुण्याहं वाचयेत् । अथ कर्ता द्विराचम्य प्राणानायम्य गणेशादीन् प्रार्थयेत् । यथा । सुमुखश्चैकदन्तश्च कपिलो 59555555555555555555555555555555 MAL a .it 3999656699999999999999965555 idlin गजकर्णकः ॥ लम्बोदरश्च विकटो विघ्नराजो गणाधिपः ॥१॥ धूम्रकेतुर्गणाध्यक्षो भालचन्द्रो गजाननः ॥ द्वादशैतानि नामानि यः पठेच्छृणुयादपि ॥२॥ विद्यारम्भे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा ॥ सङ्ग्रामे सर्वकार्येषु विघ्नस्तस्य न जायते ॥३॥ शुक्लाम्बरधरं विष्णु शशिवर्णं चतुर्भुजम् ॥ प्रसन्नवदनं ध्यायेत्सर्वविघ्नोपशान्तये ॥४॥ अभीप्सितार्थसिध्यर्थं पूजितो यः सुरैरपि ॥ सर्वविघ्नच्छिदे तस्मै गणाधिपतये नमः ॥५॥ सर्वेषु कालेषु समस्तदेशेष्वशेषकार्येषु तथेश्वरेश्वरः ॥ सर्वैः खरूपैर्भगवाननादिर्ममास्तु माङ्गल्यविवृद्धये हरिः ॥६॥ यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः ॥ तत्र श्री विजयो भूतिधुवानीतिर्मतिर्मम ॥७॥ अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते ॥ तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥८॥ स्मृते सकलकल्याणभाजनं यत्र जायते ॥ पुरुषं तमहं नित्यं व्रजामि शरणं हरिम् ॥९॥ सर्वेष्वारब्धकार्येषु त्रयस्त्रिभुवनेश्वराः ॥ देवा दिशन्तु नः सिद्धि ब्रह्मेशानजनार्दनाः ॥१०॥ सर्वदा सर्वकार्येषु नास्ति तेषाममङ्गलम् ॥ येषां हृदिस्थो भगवान्मङ्गलायतनं हरिः ॥११॥ मङ्गलं भगवान्विष्णुर्मङ्गलं मधुसूदनः ॥ मङ्गलं पुण्डरीकाक्षो मङ्गलं गरुडध्वजः ॥१२॥ सर्वमङ्गलदातारौ पार्वतीपरमेश्वरौ ॥ गणेशस्कन्दसंयुक्तौ वन्दे वाञ्छितसिद्धये ॥१३॥ यः शिवो नामरूपाभ्यां या देवी सर्वमङ्गला ॥ तयोस्संस्मरणात्पुंसां सर्वतो जयमङ्गलम् ॥१४॥ तदेव लग्नं सुदिनं तदेव ताराबलं चन्द्रबलं तदेव ॥ मानवबलं तदेव लक्ष्मीपते तेऽङ्गियुगं स्मरामि ॥१५॥ लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः । सीतारामाभ्यां नमः । उमामहेश्वराभ्यां नमः । वाणीहिरण्यगर्भाभ्यां नमः । शचीपुरन्दराभ्यां नमः । अरुन्धतीवसिष्ठाभ्यां नमः । दुर्गायै नमः । गणपतये SSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC Main॥१२॥ 999999965665555655555555555505555 नमः । क्षेत्रपालाय नमः । वास्तुपुरुषाय नमः । मातृभ्यो नमः । पितृभ्यो नमः । आचाय या नमः । देवताभ्यो नमः । इष्टदेवताभ्यो नमः । कुलदेवताभ्यो नमः । सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमः । सर्वम्या ब्राह्मणम्यान’ श्रीमद्भगवद्धोधायनाचार्येभ्यो नमः ॥ सुमुहूर्तमस्विति भवन्तो ब्रुवन्तु । सुमुहूर्तमस्त्रिति प्रतिवचनम् ॥ ॐ वा वाचन देवाः । तां विश्वरूपाः पशवो वदन्ति । सानो मन्द्रेषमज दहाना । धनुर्वागमानुपसुष्टतैतु । ॐ भागधेय नवन प्रणयात । आर्षेय उद्धरेत् । ब्राह्मणो वै सर्वी देवताः । सर्वाभिरेवैनं देवताभिरुद्धरति ॥ सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमः । इति ब्राह्मणान्नमस्कृत्य देशकालौ सङ्कीर्य एवं गुणविशेषण विशिष्टायां शुभतिथौ करिष्यमाणस्यामुककर्मणो निर्विघ्नेन परिसमाप्त्यर्थं गणपतिपूजां करिष्ये ॥ ॐ गणानां वा गणपतिमुँहवामहे कविं कवीनामुपमश्रवस्तमम् । ज्येष्ठराजं ब्रह्मणां ब्रह्मणस्पतआनः श्रृण्वन्नूतिभिस्सीद् सादनम् ॥ गणपतये नमः ध्यानं समर्पयामि । दूर्वाक्षतान् गृहीला । ॐ भूः गणपतिमावाहयामि । ॐ भुवः गणपतिमावाहयामि । ॐ सुवः गणपति मावाहयामि । ॐ भूर्भुवःसुवः गणपतिमावाहयामि । गणपतये नमः आसनं समर्पयामि । गणपतये नमः पाद्यं समर्पयामि । गणपतये नमः अयं समर्पयामि । गणपतये नमः आचमनं समर्पयामि । गणपतये नमः स्नानं समर्पयामि । गणपतये नमः पुनरा चमनं समर्पयामि । गणपतये नमः वस्त्रं समर्पयामि । गणपतये नमः उपवीतं समर्पयामि । गणपतये नमः आभरणं समर्पयामि । गणपतये नमः गन्धान् समर्पयामि । गणपतये नमः अक्षतान् समर्पयामि । गणपतये नमः पुष्पाणि समर्पयामि । गणपतये नमः । 39999999999996555555555555559999 ॥१२॥ 555555555SSSSSSS95555555 धूपं समर्पयामि । गणपतये नमः दीपं समर्पयामि । गणपतये नमः नैवेद्यं समर्पयामि । गणपतये नमः ताम्बूलं समर्पयामि । गणपतये नमः नीराजनं समर्पयामि । गणपतये नमः मत्रपुष्पं समर्पयामि । गणपतये नमः प्रदक्षिणं समर्पयामि । गणपतये नमः नमस्कारं समर्पयामि । गणपतये नमः सुवर्णपुर्ण समर्पयामि । वक्रतुण्ड महाकाय सूर्यकोटि समप्रभ । अविघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ॥ गणपतये नमः प्रार्थनां समर्पयामि । गणपतये नमः सर्वोपचार पूजां समर्पयामि ॥ अनेन पूजाराधनेन महागणपतिः श्रीयताम् ॥ अथ हस्ते फलताम्बूलानि गृहीला ॥ ॐ क्षेत्रस्य पतिना वय हितेनैव जयामसि ॥ गामश्वं पोषयित्वासनोमृडातीदृशै ॥ ॐ क्षेत्रस्य पते मधुमन्तमूर्मिं धेनुरिव पयो अस्मासुधुक्ष्व ॥ मधुश्रुतं घृतमिव सुपूतमृतस्यै नः पतयो मृडयन्तु ॥ क्षेत्रपालाय नमः ॥ ॐ वास्तोष्पते प्रतिजानीय॒स्मान्खावेशो अनमीवो भवानः ॥ यन्वे मंहे प्रतितन्नौजुषस्व शन्ने एधि द्विपदे शं चतुष्पदे ॥ ॐ वास्तोष्पते शंग्मया सगँसदातेसझीमहिरण्वयोगातुमत्यां ॥ आवःक्षेमंतयोगेवरनो यूयं पात: स्वस्ति भरसदानः ॥ अमीवहा वास्तोष्पते विश्वारूपाप्याविशन् ॥ सखा सशेव एधि नः ॥ वास्तोपतये नमः ॥ इत्यक्षतपुञ्जषु फलताम्बूलानि निक्षिप्य पुण्याहवाचनं कुर्यात् ॥ अथ कर्ता प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्स, एवंगुण विशेषण विशिष्टायां शुभतिथौ करिष्यमाणामुककङ्गितयाविहितं शान्त्यर्थं तुष्ट्यर्थं पुष्ट्यर्थ वृद्ध्यर्थं च ब्राह्मणैरसह नास्तिपण्याहवाचनं करिये, इति सङ्कलप्य भूमि स्पृशेत् ॥ ॐ मही द्यौः पृथिवी च न इमं यज्ञं मिमिक्षताम् ॥ पिपतानोभरीमभिः ॥ ॐओषध्यसंवदन्ते सोमेन सह राज्ञां ॥ यस्मै करोति ब्राह्मणस्त गुराजन्पारयामसि ॥ इति तण्डुलान् ॥ ॐ आजिघ्र SSCCCCS&CCCSSSSSSSSSSCCCCCCCCCC tahat प्र० बो. 5506655555555655555555555555555 कलश मारुधारा पर्यस्वत्या ला विशन्विन्दवरसमुद्रमिव सिंधवस्सामा सहस्र आभज प्रजया पशुभिस्सह पुनर्माविशतायिः ॥ इति कलशम् ॥ तन्तु तन्वत्रजसो भानुमन्विहि ज्योतिष्मतः प॒थो रक्ष धिया कतान् ॥ अनल्वणं वयतजोगुवामपोमनुर्भव जनयादैव्यं जनम् ॥ इति तन्तून् ॥ ॐ इमं में गङ्गे यमुने सरस्वति शुद्विस्तोम[सचता परुणिया ॥ असिक्रिया मरुद्ध वितस्तयाज कीये शृणुह्या सुषमिया ॥ शत जल पूरयेत् ॥ ॐ स्योनापृथिविभवानृक्षरा निवेशनी ॥ यच्छानः शर्म सप्रथाः ॥ इति मृत्तिकाम् ॥ ॐ गन्धद्वारां दुराधर्षा नित्यपुष्टां कराषिणीम् ॥ ईश्वरीगु सर्वभूतानां तामिहोपह्वये श्रियम् । इति गन्धान् ॥ ॐ काण्डात्काण्डात्मरोहन्ती परुषः परुषः परि ॥ एवानों दूर्व प्रतनु सहस्रेण शतेन च ॥ इति दूर्वाः ॥ ॐ अश्वत्थे वो निषदनं पर्णे वो वसतिः कृता ॥ गोमाज इत्किला सथ यत्सनथ पूरुषम् ॥ इति पल्लवान् ॥ ॐ याः फलिनीर्या अफला अपुष्पा याश्च पुष्पिणीः ॥ बृहस्पतिप्रसूतास्तानो मुञ्चन्वगुंहसः ॥ इति फलम् ॥ ॐ बृहस्पते जुषस्व नो हव्यानि विश्वदेव्या ॥ रास्व रत्नानि दाशुषे ॥ इति रत्नानि ॥ ॐ अग्ने रेतश्चन्द्रगुं हिरण्यम् ॥ अमस्सम्भूतममृतं प्रजासु ॥ तत्सम्भ’नुत्तरतो निधाय ॥ अतिप्रयच्छं दुरितिं तरेयम् ॥ इति हिरण्यम् ॥ ॐ युवा सुवासाः परिवीत आगात् ॥ स उ श्रेयान्भवति जायमानः ॥ तं धीरासः कवय उन्नयन्ति ॥ खाधियो मनसा देवयन्तः ॥ इति वस्त्रम् ॥ ॐ पूर्णा दैवि परापत सुपूर्णा पुनरापत ॥ वस्नेव विक्रीणावहा इषमूर्ज[शतक्रतो ॥ इति तण्डुलपूर्णपात्रनिधानम् ॥ ॐ तत्वायामि ब्रह्मणा वन्दमानस्तदाशास्ते यजमानो हविभिः ॥ अहैडमानो वरुणेह बोध्युरश[समा न आयुः प्रमोषीः ॥ अस्मिन्कलशे वरुणाय नमः ॐ भूर्भुवःसुवः वरुणमावाहयामि ॥ CCCCCCCSSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC 55555555559935999965555555 वरुणाय नमः ध्यायामि ध्यानं समर्पयामि ॥ आवाहनम् ॥ आसनम् ॥ पाद्यम् ॥ अध्यम् ॥ आचमनम् ॥ स्नानम् ॥ पुनराचमनम् ॥ वस्त्रम् ॥ गन्धान् ॥ अक्षतान् ॥ पुष्पम् ॥ धूपम् ॥ दीपम् ॥ नैवेद्यम् ॥ ताम्बूलम् ॥ नीराजनम् ॥ मत्रपुष्पम् ॥ प्रदक्षिणम् ॥ नमस्कारान् ॥ वरुणाय नमः सर्वोपचारपूजां समर्पयामि ॥ अथ कलशौ स्पृष्ट्वा ॥ कलशस्य मुखे विष्णुः कण्ठे रुद्रः समाश्रितः ॥ मूले तत्र स्थितो ब्रह्मा मध्ये मातृगणाः स्मृताः ॥ कुक्षौ तु सागराः सर्वे सप्तद्वीपा वसुन्धरा ॥ ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदः सामवेदो ह्यथर्वणः ॥ अङ्गैश्च सहिताः सर्वे कलशं तु समाश्रिताः ॥ अत्र गायत्री सावित्री शान्तिः पुष्टिकरी तथा ॥ आयान्तु मम देहस्य दुरितक्षयकारकाः ॥ सर्वे समुद्राः सरितस्तीर्थानि जलदा नदाः ॥ गङ्गे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति ॥ नर्मदे सिन्धु कावेरि जलेऽस्मिन्सन्निधिं कुरु ॥ गङ्गायाः सर्वतीर्थाः सन्निहिताः सन्तु ॥ मातृदेवो भव ॥ पितृदेवो भव ॥ आचार्यदेवो भव ॥ अतिथिदेवो भव ॥ इत्याशियो गृहीला ॥ पूर्वस्थापितचतुर्ब्राह्मणहस्ते जलं ददाति ‘ॐ आपः’ इति ॥ ‘शिवा आपः सन्तु’ इति प्रतिवचनम् ॥ ॐ गन्धाः । इति गन्धान ददाति ॥ ‘सुगन्धाः’ इति प्रतिवचनम् ॥ ॐ अक्षताः’ इत्यक्षतान् ददाति ॥ ‘अक्षतं चारिष्टं चास्तु’ इति प्रतिवचनम् ॥ ॐ सुमनसः’ इति पुष्पाणि ददाति ॥ ‘सौमनस्यमस्तु’ इति प्रतिवचनम् ॥ ॐ दक्षिणाः’ इति दक्षिणां ददाति ॥ बस्ति दक्षिणाः पान्तु, बहुदेयं चास्तु, पुण्यं वर्धताम्’ इति प्रतिवचनम् ॥ शान्तिरस्तु ॥ यं कृता सर्ववेदयज्ञक्रियाकरणकारम्भाः शमा: शोभनाः प्रवर्तन्ते तमहमोंकारमादिं कृला भवद्भिरनुज्ञातः पुण्याहं वाचयिष्ये ॥ ‘वाच्यताम्’ इति प्रतिवचनम् ॥ ततः कल 15555555555555599999999996566999 Milihathy MIndiaINimalthday 35555555566655555555555SSSSSSSSS रकलश गृहाला दक्षिणं जानु भूमौ निधाय सव्यमुद्धत्य इडादेवहुरिति जपिता ओमित्युत्थाय पत्याऽन्वारब्धयजमानदक्षिणबाहु नाऽन्वारब्धः कलशधारको ‘मनस्समाधीयताम्’ इति प्राअखस्थितान ब्राह्मणान वदति ॥ ‘समाहितमनसः स्मः’ इति त । प्रसीदन्तु भवन्तः ॥ ‘प्रसन्नाः स्मः’ इति प्रतिवचनम् ॥ ॐ शान्तिरस्तु ॥ पुष्टिरस्त ॥ तुष्टिरस्तु ॥ वृद्धिरस्तु ॥ आवमम ॥ आयुष्यमस्तु ॥ आरोग्यमस्तु ॥ शिवं कर्मास्तु ॥ कर्मसिद्धिरस्तु ॥ इष्टसम्पदस्तु ॥ पुत्रसम्पदस्तु ॥ सरस्वतासम्पदस्तु ॥ अहरहरभिवृद्धिरस्तु ॥ इति कलशधारकः ॥ ‘अग्तु’ इति प्रतिवचनम् ॥ ॐ यत्पुण्यं नक्षत्रम् ॥ तद्बटकुर्वीतोपव्युषम् । यदा व सूर्य उदति ॥ अथ नक्षत्रं नैति ॥ यावति तत्र सूर्यो गच्छेत् ॥ यत्र जघन्य पश्येत् ॥ तावति कुर्वीत यत्कारी स्यात् ॥ पुण्याह एव दुरुते ॥ तानि वा एतानि यमनक्षत्राणि ॥ यान्येव देवनक्षत्राणि ॥ ते कुर्वीत यत्कारी स्यात् ॥ पुण्याह एव कुरुते ॥ मह्यं सहकुटुम्बिने महाजनान्नमस्कुर्वाणाय आशीर्वचनमपेक्षमाणाय करिष्यमाणामुककर्मणः ॐ पुण्याहं भवन्तो त्रुवन्तु’ इति मन्द्रमध्यमतारकक्रमेण त्रिर्वदेत् ॥ क्रमादुच्चोचैरित्यर्थः ॥ ॐ पुण्याहम्’ इति प्रतिवचनं त्रिः ॥ अग्रेप्येवं ॥ ॐ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः ॥ स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः ॥ स्वस्ति नस्ताक्ष्यों अरिष्टनेमिः ॥ स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥ अष्टौ देवा वसवः सोम्यासः ॥ चतस्रो देवीरजगः श्रविष्टाः ॥ ते यज्ञं पान्तु रजसः पुरस्तात् ॥ संवत्सरीण ममृत] स्वस्ति ॥ ‘मह्यं सहकुटुम्बिने महाजनान्नमस्कुर्वाणाय आशीर्वचनमपेक्ष माणाय करिष्यमाणामुककर्मणे ॐ स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु’ एवं त्रिः पूर्ववत् ॥ ॐ आयुष्मते स्वस्ति’ इति प्रतिवचनम् ॥ ॐ ऋद्ध्या स्म SSSSSCCCCCCCCCSCCCCCCCCCCCCCCCCHOMDMIn 555555555555555599999999999999999 हव्यनमसोपसद्य ॥ मित्रं देवं मित्रधेयनो अस्तु ॥ अनुराधान हविषा वर्धयन्तः ॥ शतं जीवेम शरदरसीराः ॥ ॐ त्रीणि त्रीणि वै देवानामानि ॥ त्रीणि छन्दासि त्रीणि सर्वनानि ॥ त्रय इमे लोकाः ॥ ऋद्ध्यामेव तद्वीय एषु लोकेषु प्रतितिष्ठति ॥ ‘मह्यं सहकुटुम्बिने महाजनानमस्कुर्वाणायाशीर्वचनमपेक्षमाणाय करिष्यमाणामुवकर्मणः ॐ ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु’ एवं त्रिः पूर्ववत् ॥ ॐ ऋज्यताम्’ इति प्रतिवचनं त्रिः ॥ शुक्राङ्गारकबुधबृहस्पति शनैश्वर राहु केतुआदित्यपुरोगाः सोमसहिताः सर्वे ग्रहाः प्रीयन्ताम् ॥ या पक्क देवता सा प्रीयताम् ॥ अनामनातेपु प्रजापतिः प्रीयताम् ॥ शकुन निमित्त स्वमाः शिवा भवन्तु ॥ आयुषोऽभिवृद्धिरस्वायुषोभिवृद्धिरस्तु ॥ शिव शिवमस्तु ॥ सर्वग्रहसमुंस्थित्य मस्तु ॥ सत्या एता आशिषः सन्तु ॥ ‘बहिर्देशेऽरिष्टनिरसनमस्तु’ इति किञ्चित् कलशोदक मीशान्ये निनीय ॥ यत्पापं तत्प्रतिहतमस्तु ॥ यच्छ्रेयस्त दस्तु ॥ उत्तरे कर्मण्यविघ्नमस्तु ॥ उत्तरोत्तरमहरहरभिवृद्धिरस्तु ॥ उत्तरोत्तराः क्रियाः शुभाः सम्पद्यन्ताम् ॥ तिथिकरणमुहूर्तनक्षत्र दिग्देवताः प्रीयन्ताम् ॥ अत्र शान्तिरस्वित्यादिषु सर्वत्र कलशोदकं पात्रान्तरे निनयेदिति विश्वपतिप्रयोगे लिखितं तनिर्मूलम् ॥ सूत्रे च विष्णुभट्टीये कारिकादावनुक्तखात् ॥ अथ कलशजलमन्योन्यं मसाध्य तज्जलं पात्रान्तरे निनीय तत्र हिरण्यं निधाय दर्भेर्दैम्पती प्रोक्षेयुः ॥ तत्काले पत्नी वामभागे उपविशति ॥ अथ प्रोक्षणमन्त्राः ॥ आपोहिति तिसभिर्यचिद्धित इति तिसृभिर्हिरण्यवर्णा इति चतसृभिः पवमानस्सुवर्जन इति नाऽनुवाकेन देवस्य खेति तिसभिश्चरणं पवित्रमिति द्वाभ्यां तच्छंयोरावृणीमह इति माजेयिता शश्चम इति गृहं प्रोक्ष्य शेषमप्सु निनयति" इति ॥ॐवना 595955555555555555555555555599996 प्र०र० ADhun Min Main DOSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS प्रसवेऽश्विनौबाहुभ्यां पूष्णोहस्ताभ्याम् ॥ अश्विनोभैषज्येन तेजसे ब्रह्मवर्चसायाभिषिञ्चामि ॥ ॐ देवस्यं खा …. हस्ताभ्याम् ॥ सरल भैषज्येन वीयर्यायानाायाभिषिञ्चामि ॥ ॐ देवस्य ला …. हस्ताभ्याम् ॥ इन्द्रस्येन्द्रियेण श्रियै यशंसे बलायाभिषिञ्चामि ॥ च वजन सोम] राजानं वरुणमग्निमन्वारभामहे ॥ आदित्यान्विष्ण] सूर्य ब्रह्माणं च बृहस्पतिम् ॥ ॐ देवस्य खा सवितुः सर्वेऽश्विनाबाहुभ्या पूष्णा हस्ताभ्यागँसरस्वत्यै वाचो यन्तुर्यत्रणाग्नेस्वासाम्राज्येनाभिपिश्चामींद्रस्य बृहस्पतेस्वासाम्राज्येनाभिषिञ्चामि ॥ ॐ चरण पवित्र वितत पुराण येन पूतस्तरति दुष्कृतानि ॥ तेने पवित्रेण शुद्धेन पूता अति पाप्मानमराति तरेम ॥ ॐ लोकस्य द्वारमर्चिमत्पवित्रम् ॥ ज्योतिष्मद्धाजमान महवत् ॥ अमृतस्य धारा बहुधा दोहमानम् ॥ चरणं नो लोके सुधितां दधातु ॥ ॐ तच्छंयोरावृणीमहे ॥ गातुं यज्ञाय ॥ गातुं सुज्ञपतये ॥ दैवी स्वस्तिरस्तु नः ॥ स्वस्तिर्मानुषेभ्यः ॥ ऊषं जिगातु भेषजम् ॥ शन्नौ अस्तु द्विपदै ॥ शं चतुष्पदे ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ इत्येतैर्मार्जयित्वा शश्चमेमयश्चम इत्यनुवाकेन गृहं प्रोक्ष्य शेपोदकमप्सु निनयेत् ॥ ॐ उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते ॥ देव यन्तस्त्वेमहे ॥ उपप्रयन्तु मरुतस्सुदानवः ॥ इन्द्र प्राशूभवा सा ॥ यान्तु देवगणाः सर्वे पूजामादाय मत्कृताम् ॥ इष्टकाम्यार्थ सिद्ध्यर्थं पुनरागमनाय च ॥ आवाहितदेवता यथास्थानमुद्वासयामि ॥ अनेन पुण्याहकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ इति सर्वसाधारण पुण्याहप्रयोगः ॥

आचार्य-वरणम्

ग्रहशान्त्य्-आदौ आचार्य-वरणम्

अथ ग्रहशान्त्यादिशान्तिकपौष्टिककर्मस्वाचार्यादीन्वरयेत् ॥ आचार्यस्तु यथा स्वर्गे शकादीनां बृहस्पतिः ॥ तथा वं मम -956055605665555696SSSSSS509999 55555555599999999999965555555555 यागेऽसिनाचार्यो भव सुव्रत ॥ अस्मिन्कर्मण्याचार्य बां वृणे’ इति वदक्षिणपाणिना तस्य दक्षिणपाणिं स्पृष्ट्वा वरयेत् ॥ ‘यथा चतुर्मुखो ब्रह्मा खर्गे लोके पितामहः ॥ तथा वं मम यागेऽस्मिन्ब्रह्मा भव द्विजोत्तम ॥ अस्मिन् कर्मणि ब्रह्माणं बां वृणे’ ॥ ‘घृतोस्मि’ इति प्रतिवचनम् ॥ एवमेव खिजो वरयेत् ॥

प्रधान-सङ्कल्पः

अथ प्रधानसङ्कल्पः ॥ आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य ‘श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थममुककर्म करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, तत्तत्कर्म कुर्यात् इति प्रधानसङ्कल्पः ॥

कुल-देवता-स्थापनम्

अथ कुलदेवतास्थापनम् ॥ विवाहोपनयनचौलादिशुभकर्मणामादौ कर्ता सपत्नीकः तण्डुलपर्णपात्रं सफलं स्वगृहदेवतापुरतो निधाय, तत्र फल-ताम्बूल-दीपादिकं निधाय, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘अमुककर्माङ्गलेन कुलदेवतास्थापनं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, ॐ भूर्भुवःसुवरों इष्टदेवतामावाहयामि’ इत्यावाह्य, षोडशोपचारान् कृत्रा, यज्ञेन यज्ञमिति पुष्पाञ्जलिं दवा, नमस्कुर्यात् ॥ इति कुलदेवतास्थापनम् ॥ S5555555555655999999999656599995 १ टिप्पणम्:- “शक्रादीनां यथा स्वर्गे दिगीशा मूर्तिपाः स्वयम् ॥ तथा त्वं मम यागेऽस्मिन् मूर्तिपो भव सुव्रत” इति कलशपूजार्थ ऋत्विजं वरयेत् ॥ “भवन्तः सर्वधर्मज्ञाः सर्वधर्मभृतां वराः ॥ वितते मम यागेऽस्मिन् ऋत्विजो भवत द्विजाः" इति उपहोमादिषु ऋत्विजः वरयेत् ॥ “त्वं नो गुरुः पिता माता त्वं प्रभस्त्वं आपतिमोक्षणार्थाय सदस्यं त्वामहं वृणे” इति सदस्यं वरयेत् ॥“भगवन् सर्वधर्मज्ञ सर्वधर्मभृतां वर ॥ वितते मम यागेऽस्मिन् उपद्रष्टा भव द्विज” इत्यपद्रष्टारं वरयेत् ॥ “प्रारीप्सितस्य यज्ञस्य जपस्य हवनस्य च ॥ निविन समाप्त्यर्थं त्वामहं गणपं वृणे” इति गणपं वरयेत् ॥ एषां वरणे - यजमानस्य ऋत्विजां च शाखा-नाम-गोत्रादिकमुच्चारयेत् ॥ वरणानन्तरं अयं प्रार्थनाश्लोकश्च पठनीयः “अस्य यागस्य निष्पत्तौ भवतो कर्मेदं विधिपूर्वकम्” इति । वातव्य 99556555655665555555555555555553

उदक-शान्ति–प्रतिसर-बन्ध–समान-तन्त्र–प्रयोगः

अथोदकशान्तिप्रतिसरबन्धसमानतन्त्रप्रयोगः ॥ विवाहचौलोपनयन समावर्तनाम्याधेयादिकर्म वन्येषु मङ्गलकाय चालान नान्दीश्राद्धं कुर्यात्तस्यामेव रात्रौ प्रदोषान्ते उदकशान्तिमारभेत ॥ सद्यःकरणपक्षे नान्दीश्राद्धं कृखा तदानीमेवोदकशान्तिप्रातसरवन्याला ततः पवनादिप्रधानपुण्याहवाचनं कृखा विवाहादिकं कुर्यात ॥ अथ शुचौ समे देशे गोमयेन गोचर्ममात्रं भूमिमुपलिप्य विंशतिरेखात्मक अष्टदिक्ष्वश्वत्थदलाकारं चतुरस्रं स्थण्डिलं कृखा तन्मध्यत उद्धत्यापःस्पृष्टवाऽद्धिरवोक्ष्य युग्मान् ब्राह्मणान् सुप्रक्षालितपाणिपादानपआचमय्य प्रातादशमासनघूपवेश्याथ कर्ता सपत्नीकः संस्कार्येण सह प्रागग्रेषु दखूपविश्य दर्भान्धारयमाणः पवित्रपाणि द्विराचमनप्राणायामो कृता देशकालौ सङ्कीर्य, ‘मम सर्वामङ्गल निवारणार्थ समस्त माङ्गल्य प्राप्त्यर्थ चाद्य रात्रौ श्वो वा करिष्यमाणामुककर्माहतया विहितावुदकशान्ति प्रतिसरबन्धी समानतत्रेण करिष्ये ॥ तदादौ निर्विघ्नतासिद्ध्यर्थ गणपतिपूजां करिष्ये’ इति सङ्कलप्य, तत्कृखा, अमिनुद कशान्तिप्रतिसर बन्धकमणि पूर्वस्यां दिशि ऋविजं खामहं वृणे ॥ उदकशान्तिप्रतिसरबन्धसूक्त पठनार्थमिति वा ॥ एवमेव दक्षिणस्यां दिशि, पश्चिमस्यां दिशि, उत्तरस्यां दिशि ऋखि लामहं वृणे ॥ इति चतुरोऽष्टौ वा ब्राह्मणान्वृत्वा ॥ वृतोऽस्मीति प्रतिवचनम् ॥ ततो वृतेभ्यः ऋखिग्भ्यो नमः गन्धाधुपचारान् समर्पयामीत्यभ्यरिनिमात्रं समचतुरस्रं तण्डुलैः स्थण्डिलं कृखा प्रोक्ष्य समुल्ँलिख्याद्भिरभ्युक्ष्य दूर्वाक्षतफलै रवकीर्य गन्धोदके नाभ्युक्ष्य पुपैरवकीर्य तेषु ब्रह्मपात्रं सुधूपितं सूत्रवेष्टितं तदुत्तरतः प्रागग्रेषु दर्भेषु सादायित्वा दर्भे: प्रच्छाद्य कुम्भमुत्तानं कृखा तूणीं संस्कृताभिरद्भिस्त्रिः प्रोक्ष्य ब्रह्मजज्ञानमिति स्थाण्डिले निधाय तिर पवित्रमप आनयन्जपति ॥ ॐ तत्सवितुर्वरेण्य मिति तत्र यवाक्षततण्डुलान् 3555555555555555555555555555555 Ann पु०सं० adha Hindi आवपति ॥ ‘भूर्भुवःसुवः’ इति ॥ ॐ देवस्य खेत्यादिभिश्चतुर्दिक्षु परिस्तीर्य दूर्वाद मैंः प्रच्छायाभिमृशति ॥ ॐ शन्नो देवीरभिष्टय आपो भवन्तु पीतये ॥ शंयोरभिस्रवन्तु नः ॥ इति तस्योत्तरतस्तण्डुल पूर्णकांस्य पात्रे नवगुणयुतं नवसूत्रं गन्धलिप्त भमयुतं निधाय ततः सर्वे ब्राह्मणाः कुम्भमन्वारभ्य जपन्ति ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरोम् ॥ ॐ तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ भर्गो देवस्य धीमहि ॥ धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥ धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ इति पच्छोड़र्चशोनवानमुत्तवा वेदादीन् जपति ॥ ॐ अग्निमीळे पुरोहितं य॒ज्ञस्य देवमखिजम् ॥ होतारं रतधातमम् ॥ ॐ इषे त्वोर्जे खा० ॥ यज्ञस्य घोषदसि० ॥ शुन्धध्वं दैव्याय कर्मणे० ॥ इति त्रिरनुवाकान् ॥ ॐ अग्न आया हिवीतये गृणानो हव्यदातये ॥ निहोता सत्सि बर्हिपि ॥ ॐ शन्नो देवी …. स्रवन्तु नः ॥ इति जपिता ॥ ‘कृणुष्वपाजः प्रसितिन्नपृथ्वीं’ इत्यारभ्य ‘तिग्मायुधा रक्षसे हन्तवाउँ’ इत्यन्तम् ॥ ‘इन्द्र वो विश्वतस्परि’ इत्येतमनुवाकम् ॥ यत इन्द्र भयामहे० ॥ स्वस्तिदाविशस्पतिः ॥ महा५ इन्द्रो वज्रबाहुः० ॥ सजोषो इन्द्रसर्गणः ॥ इति चखारो मत्राः ॥ ये देवाः पुरस्सदोग्मिनेत्रा रक्षोहणस्ते नः पान्तु ते नौवन्तु तेभ्यो नमस्तेभ्य: स्वाहा ॥ ये देवा दक्षिणसदौ यमनेत्रा रोहणः …. स्वाहा ॥ ये देवाः पश्चात्सदस्सवितृनेत्रा रोहणः …. स्वाहा ॥ ये देवा उत्तरसदो वरुणनेत्रा रक्षोहणः …. स्वाहा ॥ ये देवा उपरिषदो बृहस्पर्तिनेत्रा रक्षोहणः …. खाहो ॥५॥ अग्निरायुष्मान्त्सवनस्पतिभि रायुष्मान्तेन नाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ सोम आयुष्मान्त्सओषधीभिरायुष्मान्तेन वाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ यज्ञ आयुष्मान्त्स . 595555555555555555555555555555555 ES9e95955006599996555555559999999 Them. athabidrAThdlonSSSS955996559655555555555555555 दक्षिणामिरायुष्मान्तेन लाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ ब्रह्मायुष्मत्तामणैरायुष्मत्तेन लाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ देवा आयुष्मन्त स्तेऽमृतेनायुष्मन्तस्तेन लाऽऽयुपाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥५॥ यावामिन्द्रावरुणा यतव्यातनूस्तयेममहसो मुञ्चतम् ॥ यावामिन्द्रावरुणा सहयातनूस्तयेममहसो मुञ्चतम् ॥ यावामिन्द्रावरुणा रक्षस्यातनूस्तयेममहसो मुश्चतम् ॥ यावामिन्द्रावरुणा तेजतिनूस्तयेमम हसा मुश्चतम् ॥४॥ योवान्द्रिावरुणावग्नौ सामस्तं वामेतेनाव यजे ॥ योवामिन्द्रावरुणा द्विपात्सु पशुषु स्रामस्तं वामतेनाव यजे ॥ योवामिन्द्रा वरुणा चतुपात्सु पशुषु नामस्तं वामेतेनाव यजे ॥ योवामिन्द्रावरुणा गोष्ठे सामस्तं वामेतेनावं यजे ॥ योवामिन्द्रावरुणा गृहेषु नामस्त वामेतेनावं यजे ॥ योवामिन्द्रावरुणाप्सु सामस्तं वामेतेनाव यजे ॥ योवामिन्द्रावरुणौषधीषु स्रामस्तं वामेतेनाव यजे ॥ योवामिन्द्रावरुणा वनस्पतिषु नामस्तं वामेतेनाव यजे ॥८॥ अग्ने यशस्विनिति चतरूः ॥ ‘राष्ट्रभृतः …. ऋताषाइतधामा’ इत्येतमनुवाकम् ॥ नमो अस्तु सर्पेभ्य: ॥ यदोरोचने दिवो० ॥ या इषवो यातुधानानां० ॥३॥ अयं पुरो हरिकेशःसूर्यरश्मिस्तस्यै रथगृत्सश्च रथौजाश्च सेनानिग्रामण्यौं पुञ्जिकस्थला च कृतस्थुला चाप्सरसौं यातुधाना हेती रक्षासप्रति॒िस्तेभ्यो नमस्ते नौ मृडयन्तु ते यं द्विष्मो यचनो द्वेष्टि तं वो जम्भे दधामि ॥ अयं दक्षिणा विश्वकर्मा तसं रथस्वनश्च रथेचित्रश्च सेनानिग्रामण्यौ मेनका च सहजन्या चाप्सरसौ दक्ष्णवः पशवो हेतिः पौरुषेयोवृधः प्रहेतिस्तेभ्यो …. दधामि ॥ अयं पश्चाविश्वव्यंचास्तस्य॒ रथप्रोतश्वासमरथश्च सेनानिग्रामण्यौ मम्लोचन्ती चानुम्लोचन्ती चाप्सरसौ सर्पा हेतिर्व्याघ्राः प्रहेतिस्तेन्यो …. दधामि ॥ अयमुत्तरात्संयद्धसुस्तस्य सेनजिच्च सुषेणश्च सेनानिग्रामण्यौ विश्वाची च घृताची चाप्सरसावापो 59965599999655555555555555555559 htihuimaM MA 555555555555555555555999965666 | हेतिर्वातः प्रहेतिस्तेभ्यो … दधामि ॥ अ॒यमुपर्वाग्वसुस्तस्य ताय॑श्चारिष्टनेमिश्च सेनानिग्रामण्यावुर्वशी च पूर्वचित्तिश्चाप्सरसौ विद्युद्धेति स्वस्फूर्जन्प्रहेति॒िस्तेभ्यो नमस्ते नौ मृडयन्तु ते यं द्विष्मो यश्च नो द्वेष्टि तं वो जम्भे दधामि ॥५॥ आशुःशिशानः ॥ शश्च मे मयश्च मे० ॥ माग्ने वर्च: ॥ इति त्रिरनुवाकान् ॥ अगेमन्वे० ॥ यस्येदं प्राणं० ॥ इन्द्रस्य मन्ये० ॥ यः सभामं …. स नौ मुश्चत्वरहसः ॥ मन्त्र वा मित्रावरुणा …. ता नौ मुञ्चतमार्गसः ॥ योवार्थ: ॥ वायोः सवितुः ॥ उपश्रेष्ठान:० ॥ रथीतमौ रथीनां० ॥ यदयातं वहतं …. तौ नौ मुञ्चतमार्गसः ॥ मरुताम्मन्वे० ॥ तिग्ममायुधं० ॥ देवानाम्मन्वे० ॥ यदिदं माभिशोचति …. ते नौ मुश्चन्लेनसः ॥ अनुनोद्यानुमतिः ॥ अन्विदनुमते वं मन्यासै० ॥ वैश्वानरो न ऊत्या० ॥ पृष्टो दिवि० ॥ इति चखारः ॥ ये अप्रथेता० ॥ उर्वी रोदसी … ते नौ मुञ्चतमहसः ॥ यत्ते वयं …. याह तसवः ॥ समीचीनामास प्राचीदिक्तस्खास्तेऽग्निरधिपतिरसितो रक्षिता यश्चाधिपतिर्यर्थ गोप्ता ताभ्यां नमस्तौ नो मृडयन्तां ते यं द्विष्मो यर्थ नो द्वेष्टि तं वां जम्भे दधामि ॥ ओजखिनीनामासि दक्षिणादिक्तस्यास्त मनोकामना यथा..दधामि ॥ प्राचीनामांसि प्रतीची दिक्तस्यास्ते सोमोधिपतिः स्वजोहरथिता …. दधामि ॥ अवस्थावा नामास्युदर्दीचीदिक्तस्यास्ते वरुणोधिपतिस्तिरश्चिराजीरविता यचा …. दधामि ॥ अधिपत्नीनामासि बृहतीदिक्तस्यास्ते बृहस्पतिरधिपति श्वित्रोरविता यश्चा…. दधामि ॥ वशिनीनामासीयन्दिक्तस्यास्ते यमोधिपतिः कल्माषग्रीवोरचिता यश्चा …. दधामिन हेतयोनामस्थ तेषां वः पुरोगहा अगिर्व इषवः सलिलोवातनाम तेभ्यो वो नमस्ते नौ मृडयत ते यं द्विष्मो योनी SSSSSCCCCCCCCCCCCCCSSSSSSSSSSSSS प्र०र० 196959999999999999999999999999996 निलिम्पानामस्थ तेषां वो दक्षिणागृहाः पितरों व इषवः सगरोवातनामं तेभ्यो …. दधामि ॥ वज्रिणोनामस्थ तेषां वः पश्चाद्गृहाः खमा व इषवो गहरो वातनाम तेभ्यो …. दधामि ॥ अवस्थावानोनामस्थ तेषां व उत्तराद्गुहा आपो व इषवः समुद्रोवातनाम तेभ्यो …. दधामि ॥ अधिपतयोनामस्थ तेषां व उपरिगृहावर्ष व इषवोऽवस्वान्वातनाम तेभ्यो …. दधामि ॥ कव्यानामस्थ पार्थिवास्तेषां व इह गृहा अनेक इषको निमिषोवातनामं तेभ्यो …. दधामि ॥ इति षट् ॥ ‘शतायुधाय शतवीर्याय’ इति पञ्च ॥ ‘भूतं भव्यं भविष्यत्’ इत्येतं । अनुवाकम् ॥ ‘इन्द्रो दधीचः’ इत्येतमनुवाकम् ॥ ‘चक्षुषो हते’ इति प्रतिपद्य ‘भ्रातृव्यं पादयामसि’ इत्यंतं नवर्चसूक्तम् ॥ ‘प्राणो रक्षति सिरहेव्याघ्र’ इत्येतावनुवाकौ ॥ असिन्ननुवाके ‘तमहमस्मै ’ इत्यत्र संस्कार्यस्य नक्षत्रराशिनामानि चतुर्थ्यन्तेन गृह्णाति ॥ यथा । - ‘तमहमस्मै अश्विनीनक्षत्रे मेषराशौ जाताय शिवशर्मणे तेजसे ब्रह्मवर्चसाय गृह्णामि’ इत्यादि ॥ अहमस्मि प्रथमजा ऋतस्य …. तपन्ति ॥ देवीं वाचमजनयन्त देवाः, यद्वाग्वदन्तीति द्वौ प्रतीकौ ॥ अनन्तामन्तादित्यादि निदधाति देवयुमित्यन्तम् ॥ नतानशन्ति, नताअर्वा रेणुककाट इति द्वौ प्रतीकौ ॥ गावो भगो गाव इत्यन्तमनुवाकम् ॥ अग्निनः पातु० ॥ ऋद्ध्यास्म हव्यैः ॥ अस्यानुवाकस्यान्ते ‘निवेशनी सङ्गमनी’ ‘यत्तै देवा अदधुः’ इति द्वौ ॥ ‘नौनवो भवति’ ‘यमादित्या’ इति द्वौ ॥ ये विरूपे समनसा० ॥ उदुत्यं जातवैदसं० ॥ चित्रं देवानां० ॥ अदितिर्न उरुष्यखदितिः …. महीमूषुमातरसुव्रतानां ॥ इदं विष्णुः० ॥ प्रतद्विष्णुः० ॥ अनि ० ॥ भुवो यज्ञस्य० ॥ अनोद्यानुमतिः ॥ अन्विदनुमते वं मन्यासै० ॥ हव्यवाहमभिमातिषाह० ॥ विष्टममे ॥ 101 555566555555555555656599996566555 इति द्वादश ॥ अग्नये खाहा कृत्तिकाभ्यः स्वाहेत्यादिप्रश्नसमाप्तिपर्यन्तमुत्तमानुपहोमान् ॥ दधिक्राव्णः ॥ आपोहिष्ठेति तिस्रः ॥ यचिद्धितेविश इति तिस्रः ॥ हिरण्यवर्णा इति चतस्रः ॥ पर्वमानःसुवर्जन इत्यनुवाकम् ॥ भूः भुवः सुवः ॥ तच्छंयोरावृणीमहे० ॥ अतसत्तम ॥ यो ब्रह्मा ब्रह्मण उजभार प्राणेश्वरः कृत्तिवासाः पिनाकी ॥ ईशानो देवः स न आयुर्दधातु तस्मै जुहोमि हविषा पोन विभ्राजमानः सरिरस्य मध्याद्रोचमानो धर्मरुचिर्य आगात् ॥ स मृत्युपाशादपर्नुद्य घोरादिहायुषे नो घृतमत्तु देवः ॥२॥ मानापन गर्भ यमोऽदधात्पुरुरूपं जयन्तम् ॥ सुवर्णरम्भ ग्रहममय तमायुषे वर्धयामो घृतेन ॥३॥ श्रियं लक्ष्मीमोपलामम्बिकां गामित्यदाहः ॥ तां विद्या ब्रह्मयोनिरसरूपामिहायुषे तर्पयामौ घृतेन ॥४॥ दाक्षायण्यः सर्वयोन्यः सयोन्यः सहस्रशो समनवः सपतयः सयूथ्या आयुषे नो घृतमिदं जुषन्ताम् ॥५॥ दिव्या गणा बहुरूपाः पुराणा आयुच्छिदो नः प्रमथ तु वीरान् ॥ तेभ्यो जुहोमि बहुधा घृतेन मा नः जारीरिषो मोत वीरान् ॥६॥ एकः पुरस्ताद्य इदै बभूव यतो बभूवर्भुवनस्य गोपाः यमप्येति भवन साम्पराये स नो हविघृतमिहायुषऽत्तु देवः ॥७॥ वस्त्रुद्रानादित्यान्मस्तोऽथ साध्यान्नभून्यक्षान्गन्धर्वाश्च चाङ्गिरसोऽथ सर्वान् घृतरहुला स्वायुष्यामहयाम शश्वत् ॥८॥ इत्युदकशान्तिः ॥७॥

प्रतिसर-बन्धः

अथ प्रतिसर बन्धः ॥ तमेव कुम्भमन्वारभ्य व्याहृतिगायत्री वेदादींश्च पूर्ववजपिता ॥ कृणुध्वपाज इत्यन्तमनुवाकम ॥ असे वर्जनः । इत्येतावनुवाकौ ॥ उदुत्तमं, वरुणास्तनाद्यां, यत्किञ्चेदं, कितवासः, अवतेहेडः, ‘हिरण्यवर्णाः शुचयः पावका:०’ ‘पवमानः सुवर्जनः०’ इत्येतावनुवाकौ ॥ उदुत्तमं, वरुणास्तभाया SCOGSSSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCSS hamunartha i प्र०र० DSSSSSSSSSS50695955655905655555 तत्त्वायामि, इति षड्वरुणसूक्तम् ॥ परिणोरुद्रः, तुहिश्रुतं, मीढुष्टम, अर्हन्बिभर्षि, खमनेरुद्र, आवोराजानं, इति षड्द्रसूक्तम् ॥ ब्रह्मजज्ञान इति ब्रह्मसूक्तम् ॥ विष्णोर्नुकं, तदस्य प्रियं, प्रतद्विष्णुः, परोमात्रया, विचक्रमे, निर्देव, इति पविष्णुसूक्तम् ॥ जातवेदस इति पञ्च दुगा सूक्तम् ॥ हिरण्यवर्णामिति श्रीसूक्तं पञ्चदशर्च …. विन्देयं पुरुषानहम् ॥१५॥ एतानि प्रतिसरसूक्तानि ॥ ॐ नमो ब्रह्मण’ इति त्रिरुत्वा ॥ ॐ’ इत्युदकुम्भमुत्थाप्य व्याहृतिभिः प्रोक्षत्यथ दक्षिणा ददाति ॥ पुरस्तादुपविष्टाय हिरण्यं दक्षिणाः प्रतिपादयामि ॥ दक्षिणत उपविष्टाय रजतं दक्षिणाः प्रतिपादयामि ॥ पश्चादुपविष्टाय कांस्यं दक्षिणाः प्रतिपादयामि ॥ उत्तरत उपविष्टाय वस्त्रं दक्षिणाः | प्रतिपादयामि ॥ सर्वत्र तत्तन्मूल्यं वा ॥ ततः प्रति सरसूत्रमादाय व्याहृतिभिः प्रोक्ष्य वासुकिं ध्याखा न्यम्बकं यजामह इति भस्मनोवं त्रिः सम्मृज्य ॥ ॐ बृहत्साम क्षत्रभृद्धवृष्णियं त्रिष्टुभौजः शुभितमुग्रवीरम् ॥ इन्द्रस्तोमैन पञ्चदशेन मध्य मिदं वातेन सगरेण रक्ष’ इति संस्कार्यादिदक्षिणहस्ते बध्वा स्त्रीणां वामहस्ते ॥ अथ भस्म गृहीला ‘यो ब्रह्मा ब्रह्मण’ इत्यष्टर्चेन रक्षा कृखा अग्निरायुष्मानिति पञ्चभिः पर्यायैराशीभिरभिनन्ध ॥ अनेनोदकशान्तिप्रतिसरबन्धकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ आवाहितदेवतायै पुनः षोडशोपचारान्कृता देवतामुद्वासयेत् ॥ अत्रोदकशान्तौ प्रणवव्याहृतिगायत्रीवेदादिमत्रप्रभृतीन यथाक्रमं पठिखा पुनः प्रतिसराङ्गत्वेन पृथगेव मत्राः पठनीयाः ॥ अन्यथा | 0 1: तयोः न्यूनातिरिक्तदोषप्रसङ्गः ॥ समानतत्रस्य तु कलशसङ्कल्प ऋखिग्वरणपूजादाक्षिणादिषु चरितार्थखात् ॥ न तु प्रधानमन्त्रेषु ॥ 955555555555555555555555555559 ॥१९॥9999996566555556GSSSSSSSSS5565556 अथवै तावुदकशान्तिप्रतिसरवन्धौ पृथक्कर्तव्यौ ॥ अथोदकशान्तिकर्तव्यकालः ॥ स्वजन्मत्रये वा जन्मसप्तमाष्टमराशिषु वा ग्रहणे वा ग्रहोत्पाते वा मनुष्याणां पशूनां वा भयकाले पुण्यनक्षत्रे वोदकशान्ति कुर्यात् ॥ एवमेव ज्वरगृहीतानां भूतोपसृष्टानां मित्रसम्बन्धिज्ञाति बान्धवानां राज्ञां राजपुरोहितानां बालवृद्धगर्भिणीकृशानां दीर्घरोगिणां हस्त्यश्वोष्ट्रगोमहिषीणां भृत्यानां गृहाणां च प्रोक्षति महत्स्वस्त्ययनं भवत्यपपनः मृत्यु जयतीत्याह भगवान् बोधायनः ॥ इति प्रयोगमालायामुदकशान्तिप्रतिसरबन्धप्रयोगः ॥छ ।

अङ्गानि प्रकीर्णानि

अग्नि-मुखम्

सर्व-कर्म–साधारणाग्नि-मुख–प्रयोगः

अथ सर्वकर्मसाधारणाग्निमुखप्रयोगः ॥ तत्रादौ होममण्डलप्रकारः ॥ विश्वामित्रकारिकायाम् ॥ साम्यं शुभ्रं कोणयुक्तं प्रमाणं रेखाग्याढ्यं दिक्षुपत्रं विशुद्धम् ॥ कुर्यादेतन्मण्डलं सप्तचिह्नं चखारिंशत्साष्टसङ्ख्याङ्गुलाढ्यम् ॥ गोचन्तिः षडधिं हिमकरसदृशं मण्डलं चाष्टकोणं रेखाभिस्तत्रयुक्तं तिसृभिरतिशुभं श्वेतमृद्भिनेवक्रम् ॥ दिक्ष्वश्वत्थाकृतिं वै परिलिखतु बुधः स्वर्णयुक्तं यथावच्चान्योन्यं चाष्टकोणं सममिति विनिवेदोमकावभीष्टम ॥ पूर्वभागे तथा पूर्वे दक्षिणे च तदुत्तरे ॥ पश्चिमे पूर्वभागे च उत्तरे च तदुत्तरे ॥ इति मण्डललक्षणम् ॥छ। ॥ अथ सर्वदर्वीहोमानामष्टोत्तरशतं दर्भाः ॥ हस्तपवित्रे द्वे, आत्मासने द्वे, परिस्तरणार्थ प्राक्षोडश, दक्षिणतः सप्तदश. श्रीनिवासः १ टिप्पणम:- ईश्वरप्रसादलब्धदिव्यज्ञानवैभवैः श्रीवेङ्कटेशभरसिन् विषय एवं स्पष्टमुद्घोषितेऽपि “अङ्गानावृत्तावपि अङ्गयावृत्तिबोधकमीमांसन्याये" जाग्रत्यपि वैशित गृह्यकर्मसमुच्चयकृद्धिः तदनुयायिभिश्च “उदकशान्तौ पठिता मन्त्राः प्रतिसरबन्धाङ्गत्वेन शान्तौ पठिता मन्त्राः प्रतिसरबन्धाङ्गत्वेन न पुनः पठ्यन्ते” समानतन्त्रत्वं तत्र हेतुं वदद्धिः ॥ होत्रादिवतानां उत्सर्जनोपाकर्मयोः समानतन्त्रप्रयोगे तु याज्ञिक्याघेकोनविशत्याज्याहुतिः द्विवार यथाशास्त्रमेव कुर्वतस्तान् श्रीजगदीशो निष्पा कोनविंशत्याज्याहुतिः द्विवारं यथाशास्त्रमेव कुर्वतस्तान् श्रीजगदीशो निष्पापान् निर्दुराग्रहांश्च विधाय पालयतु इति तमेव प्रार्थयामः ॥ Sri Gurgas

पश्चिमेऽष्टादश, उत्तरे सप्तदश, पात्राणां पञ्च, [पात्राच्छादनार्थमित्यर्थः] ब्रह्मासने सप्तदश, प्रणीतासने द्वे, उपरिष्टा द्वे, आज्यपवित्रे हे, अभिद्योतने द्वे, दर्भाग्रे द्वे, पर्यग्निकरणे दे, नुक्सम्मार्जने द्वे, इत्यष्टोत्तरशतम् ॥॥ अथापस्पर्शनस्थानानि ॥ सर्वत्र छेदन भेद नखनननिरसन विस्रसनदाहनितियमपितराक्षसरौद्रात्माभिमर्शनेष्व पउपस्पृशेत् ॥ ॥ अथ परिसमूहनम् ॥ नृसिंहकारिकायाम् ॥ सजलेन करेण त्रिरैशानी दिशमादितः ॥ प्रदक्षिणं तदाशान्तं यथाग्नौ न जलं पतेत् ॥ परितो मार्जयेत्तद्वदेतत्परिसमूहनम् ॥ पुनः पुनहीखाऽथ त्रिनिषिश्चेत्प्रदक्षिणम् ॥ अन्यत्रापि ‘पाणिना सोदकेनाग्नेः समन्तात्परिमार्जनम् ॥ तत्समूहनमित्युक्तं जयन्तवचनं यथा’ इति ॥॥ अथ परिपेकादीनामङ्गुलिक्रम उक्तः सिङ्गाभट्टीये ‘अष्टमे नवमे चैव दशमैकादशे तथा ॥ सेचनं परिधिश्चैव स्तरणं पूजनं ऋमात्’ इति ॥ अत्र स्थण्डिलादहिरष्टमङ्गुले अदितेनुमन्यखेत्यादिभिः परिपंचनं, तनवमे परिधिः, तद्दशमे परिस्तरणं, तदेकादशे पूजनं, इति क्रमो ज्ञेयः ॥७॥ अथ पात्राणि ॥ कारिकायाम् ‘आज्यस्थाली स्रुवं चैव प्रणीतां प्रोक्षणी तथा ॥ शूर्प शिलापुत्रके चाथेमा बर्हिषी तथा ॥ स्फ्यं मेक्षणं चेति तेषां परिमाणानि मे शृणु ॥ आज्यस्थाली प्रोक्षणी च प्रसूतिद्वय सम्मिते ॥ प्रणीता द्विगुणा बष्टगुणा स्थाली चरोरपि ॥ दा दैर्ध्यप्रमाणं स्याद गुलान्येकविंशतिः ॥ पश्चैव तु बिलं तस्या दण्डः सात्तु चतुर्दश ॥ अरनिमात्री वा श्रीनिवासः पु०सं० , टिप्पणम्:- अत्र यद्यपि महीशूरे मुद्रिते बौधायनगृह्यसूत्रे " सुकूसम्मार्जने चतस्रः” इति वर्तते ॥ प्रणीताऽऽच्छादनार्थ दर्भद्वयं नोदृङ्कितम् ॥ तथाऽपि ताडपत्रलिखितसूत्रे त्वेवं सत्वात्तथैव स्थापितम् ॥ Moralhalaimaithilithaliranhdih श्रीनिवासः कार्या बाहुमात्रीत्यथापरे ॥ वैकङ्कत्यन्नहोमार्था पालाशी झुक्क तादृशी ॥ चतुर्ग्रहीतहोमार्था स्रुवस्तावत्प्रमाणकः ॥ पालाशः खादिरो वा यासच ताम्रायसोपि वा ॥ कृष्णायसस्वाभिचारे प्रादेशं मेक्षणं स्मृतम् ॥ पित्ये खौदुम्बरी दर्वी प्रमाणेन तथाविधा ॥ सर्वत्रोद्धननार्थाय शिपय उद्देष्यते ॥ पालाशं मध्यमं पणे सुक्खुवाणामसम्भवे ॥ प्रादेशमात्राः समिध इध्मस्याष्टादश स्मृताः ॥ त्रयः परिधयोऽरनि समिशः मध्यमः परिधिः स्थूलो मितश्थोपकनिष्ठया ॥ परिधिदक्षिणार्द्धः स्यात्कनिष्ठा मध्यमान्वितः ॥ कनिष्ठाग्रमितोऽ समे द्वे स्थौल्यदाभ्यां साग्रे प्रादेशसम्मिते ॥ अग्नीशदिश्योनिक्षेप्ये ते ऊर्ध्वं समिधे मते ॥ समौ प्रादेशमात्रौ न का मागो त टेविक ॥ पवित्र ग्रथितो ज्ञयं पित्र्यखकमबन्धनम् ॥ अरनिमात्र बर्हिः स्याच्छर्यादीनाना कारिकायाम ॥ उत्तानेन तु हस्तन कतव्यं प्रोक्षणं भवेत् ॥ अवाचीनेन हस्तेन कर्तव्यं स्यादवोक्षणम् ॥ मष्टी मम ॥॥ अथ होत्रुपवेशनलक्षणम् ॥ ताासने बद्धबिसासने वा पद्मासने स्वस्तिकविष्टरे वा ॥ - जनावरकमे कर्यात्प्राचीमखरशुद्धवपुर्विधिज्ञः ॥ अन्यच्च ॥ निधाय भूमावथ सव्यजानं चोदा च पत्सव्यतलेन वामहस्तात्स्पृशन्दक्षिणबाहुमूलम् ॥७॥ अथोद्धन्यमानलक्षणम् ॥ स्फ्यमध्यमं गृहीवार मध्ये च पश्चात्सुरपतिदिशि तद्दक्षिणे मध्यमेनौ तत्पश्चान्मध्य इन्दोदिशि शुचिसमिधा अन्त्याङ्गलिमृते तत्र भुवं स्फ्यागेण सम्मृजेत् ॥ मध्ये मध्ये च पश्चात्सुरपतिदिशि तद्दक्षिणे मध्यमेगा शरविशिखद्वीपबाणाङ्गसङ्खयैर्भक्तैराम्नायशुष्माश्रुतय इति मतैर्यज्ञभूशुद्धये च इति ॥७॥ अथ संस्पृशेत्पश्चिमैन्याम् ॥ उद्धन्येत्यस्य वर्णैशरशरविशिखद्वीपबाणाङ्गसङ्खयैर्भक्तैराम्नायशुष्माश्रतय इति 599550065555555599996555555655996 1306 ३१॥ 99999999996566555555555559595555 पवित्रम् ॥ चतुर्भिः पौष्टिक यज्ञे पञ्चभिस्वाभिचारकै ॥ पित्र्ये त्रिभिः पवित्रार्थ द्वौ दी नित्यकर्मणि ॥ षोडशाङ्गुलविस्तार ग्रन्थिरकाङ्गुल भवेत् ॥ व्यङ्गलं वलयं प्रोक्तं पवित्रस्य प्रमाणकम् ॥ अयं प्रदक्षिणी कृत्य पूर्वरन्ध्राद्विनिर्गतम् ॥ अधो रन्ध्राद्विनिर्गत्य पवित्रस्य च लक्षणम् ॥॥ अथोद्देशत्यागः ॥ सङ्कल्पेन विनोदेशत्यागेन च विना हुतम् ॥ समत्रमपि तत्कर्म न यथोक्तफलप्रदम् ॥ पूर्व च पूर्वोदितदेवताश्च परं च पश्चादुदिताः क्रमेण ॥ तत्तन्मनूक्तक्रमसम्प्रयुक्ता उद्दिश्य होम परिदापयेतात् ॥॥ अथोपवेशनम् ॥ “संस्कारकस्तु सर्वत्र तिष्ठेदुत्तरतः सदा ॥ संस्कार्यः पुरुषो वाऽथ स्त्री वा दक्षिणतः सदा ॥ इयं व्यवस्था निीता कपर्दिप्रमुखेरिह ॥ स्मातकर्मसु सर्वत्र तस्मादेवं हि कारयेत्’ इति ॥ अथानिमुखप्रयोगः ॥ अथ शुचौ समे देशे तथाकृते वा ईषत्प्रागुदवप्लवे गोमयेन गोचर्ममात्रं चतुरस्र स्थण्डिलमुपलिप्य पूर्वोक्त प्रकारेण विंशतिरेखात्मकमष्टदिश्वश्वत्थदलाकारमष्टकोणात्मकं होममण्डलं विलिख्य तत्पश्चात्कर्ता प्राङ्मुख उपविश्य द्विराचम्य पवित्रपाणिः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘अमुककर्म कर्तुं स्थलशुद्ध्यर्थ स्थाण्डिलोल्लेखनाख्यं कर्म करिष्मे ‘इति सङ्कल्प्य ॥ स्फ्याग्रेण …. उद्धन्य मानं ॥ अस्या अमेध्यं ॥ अप पाप्मानं ॥ यजमानस्य हन्तु ॥ शिवा नः सन्तु ॥ प्रदिशश्चतस्रः ॥ शनौ माता ॥ पृथिवी ॥ लोकसाता ॥ इति नवपदैः ॥ मध्ये मध्यपश्चिमपूर्वेषु ॥ तदक्षिणे मध्याऽग्नेय नितिषु ॥ तदुत्तरे मध्यवायव्येशान्येषु ॥ क्रमेण स्फ्येनोद्धत्यापउपस्पृश्य ॥ ॐ शन्नो देवीरभिष्टय …. वन्तु नः ॥ इत्यधोमुखेन हस्तेनागिरवोक्ष्य ॥ तत्र सिकताः शुक्लाः अनाद्रीः 5605555555555555555555555555999 Dine HD 15655555555555555555599999999999 शुद्धप्रदेश स्थिताः केशकीटतुषभस्माङ्गारपिपीलिकादिवर्जिताः पञ्चप्रस्थसम्मिता आनीय ॥ ॐ देवस्खा …. हस्ताभ्यामिति सिकतान्युप्य, ताभिररनिमात्रं समचतुरस्त्रं चतुरङ्गुलोन्नतं प्रागुदवप्लवं स्थाण्डिलमीशान्यादारभ्ये शानपर्यन्तं कृता, सुवर्णरजतताम्रशकलव्रीहियवदर्भाणामन्यतम मनानामिकाभ्यां गृहीला, तस्य मध्ये प्राचीन५ सन्ततमुजुमुल्लिखेत् ॥ ॐ ब्रह्म जज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्विसीमतः सुरुचो वेन आवः ॥ वाशिय उपमा अस्य विष्ठाः सतश्च योनिमसंतश्च विवः’ इति ॥ अथ दक्षिणतः प्राचीनम् ॥ ॐ नाके सुपर्णमुपयंत्पतन्त हुदा गत बाहिरण्यपक्षं वरुणस्य दूतं य॒मस्य॒ योनौ शकुन अरण्युम्’ इति अपउपस्पृश्य ॥ अथोत्तरतः प्राचीनम् ॥ व समेत ते विश्वतः सोमवृणियम् ॥ भवावाजस्य सङ्गथे’ इति पूर्वाग्रास्तिस्रः ॥ अथ मध्यादुदीचीनम् ॥ ॐ यो रुद्रो अग्नौ यो अप्सु य ओषधीषु यो रुद्रो विश्वा भुवना विवेश तस्मै रुद्राय नमो अस्तु’ इति अपउपस्पृश्य ॥ अथ पश्चाददीबीपी ‘ॐ इदं विष्णु विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम् ॥ समूढमस्य पासुरे’ इति ॥ अथ प्रागुदीचीनम ॥ ॐ इन्हें सीन वाजाना सत्पति पतिम्’ इत्युत्तरीया स्तिस्रः ॥ तत ईशान्यां शकलं निधाय मुष्ट्याऽभ्युक्ष्य नैत्यां दिशि तं शकलं निरस्थापउपस्पृश्य, विरलमुष्ट्या स्थण्डिलमभ्युक्ष्य अथ समृद्धं द्वादशीङ्गारयुक्तं विधूममनिं मृन्मयादिपात्र दोन सरी हिलादारोग्यां निधाय ॥ ॐ देवस्य खा….. हस्ताभ्याम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरों अमुकनामाग्निं प्रतिष्ठापयामि’ इति आत्माभिमुखं पाणिभ्यां प्रतिष्ठाप्य तत्पात्रे साक्षतजलमासिच्य, ईशान्यां निधाय प्रोशित साक्षतजलमासिच्य, ईशान्यां निधाय प्रोक्षितकाष्ठानि निक्षिप्य वेणुधमन्या प्रज्वाल्य Sri Gurgel 36655555555555555559999699559999प्र.१० SSCSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्य श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थममकहोमं करिष्ये ॥ अमकहोमः कर्म आघारवत्तत्रं पञ्चदशदासरिध्मः अमापामावा भगौ अमुकनामाऽग्निः सविता देवता उत्तद्रव्यं हविः अग्निविष्टकत आज्यस्य मात्रवणिक्योदेवता एता अङ्गदेवताः प्रधानदेवताः ताः सवार सनिहिताः सन्तु, एवं साङ्गेन कर्मणा सद्यो यक्ष्ये, तदङ्गमन्वाधानं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य ॥ ॐभूः ॥ ॐ भुवः ॥ ९ ॥ इति मध्यदक्षिणोत्तरक्रमेण तिस्सस्समिध आधाय अथाग्नेरुत्तरतस्विस्सन्धात्मकेन प्रदक्षिणावृत्तेनोदीचीनाग्रं निहितेन शुल्बनध्ममकविशातदारक तथैव बहिर्मुष्टिरसन्ना परिस्तरणाद्यर्थ दर्भेस्सहारयायतनात्पश्चाद्धागोपरि निधाय अर्थनमग्निमपतिष्ठते ॥ ॐ जुष्टो दमूना तिथिदुराण ॥ इमं नो यज्ञमुपयाहि विद्वान् ॥ विश्वा अनेऽभियुजो विहत्य ॥ शत्रयता मा भरा भोजनानि’ इत्युपस्थाय ॥ अथानेरीशानमारभ्य सजलेन हस्तेन प्रदक्षिणक्रमेण ईशानपर्यन्तं त्रिः परिसमृह्य पर्युक्ष्य स्थण्डिलाद्दशाङ्गलिमिते देशे परिस्तृणाति ॥ ॐ देवस्य खा …. हस्ताभ्यां प्राच्यां दिशि परिस्तृणामि’ इति पुरस्तादुदगग्रैः षोडशभिः ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरों दक्षिणस्यां दिशि परिस्तृणामि’ इति दक्षिणतः प्रागः सप्तदशभिः ॥ ॐ उद्वयं तमसस्परिपश्यन्तो ज्योतिरुत्तरम् ॥ देवं देवत्रा सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तमम् , प्रतीच्यां दिशि परिस्तृणामि’ इति पश्चादुदगोरष्टादशभिः ॥ ॐ अग्न आयाहि वीतये गृणानो हव्य दातये ॥ निहोता सत्सि बहिर्षि, उदीच्यां दिशि परिस्तृणामि’ इत्युत्तरतः प्रागप्रैः सप्तदशभिः ॥ इति परिस्तीर्य, दक्षिणान्दन्पूिर्वपश्चिमपरिस्तरणयोपरि कुर्यात् उत्तरास्तयोरधः ॥ अथ पात्रा सादनार्थमनेरुत्तरतः प्रागारभ्य पश्चादपवर्ग दक्षिणत आरभ्योदगपवर्ग निस्सन्धमौर्मुल सञ्छाद्य सस्तृणाति ॥ दक्षिणेनानि ब्रह्मासनार्थ ECCCCCCCCSSSSSSSSSSCCCCCCCCCCCC ॥१२॥ 156659559999999999999999655555555 प्रागग्रान् सप्तदशदर्भानिदधाति ॥ ॐ भूवःसुवरों ब्रह्मन्ब्रह्मासि नमस्ते ब्रह्मन्ब्रह्मणे नमः’ इति ॥ अथोत्तरतः प्रणीतासादनार्थ दर्भद्वयं निदधाति ॥ ॐ वरुणोसि धृतव्रतो वारुणमसि’ इति ॥ अथात्मासनार्थ प्रागमं दर्भद्वयं निधाय अथास्तीर्णेषु दर्भेषु द्वन्दू मघोबिलानि पात्राणि सादयति ॥ आज्य स्थाली सुवं दवी सुचं प्रणीतां प्रोक्षणी चरुस्थाली मेक्षणं इध्मं बर्हिः स्पयं इध्मप्रवृश्चनानि इति सादायित्ला पञ्चभिर्दभैः प्रच्छाद्य प्रादेशमात्रे समे अप्रच्छिन्नाग्रे अनखच्छिन्ने कुशद्वयात्मके पवित्रे कृखाऽद्भिरनुमृज्य प्रोक्षणीपात्रमुत्तानं कृता नासिबगो पवित्रे निधायाद्भिः पूरयि वा हस्तयोरङ्गुष्ठानामिकाभ्यामुदगग्रे पवित्रे गृहीला विच्छिद्य विच्छिद्य निरुत्पूय उत्तानेन पाणिना ताभिः वारिपालिप्रोश्य पात्राण्युत्तानानि कृला विस्रस्ये ध्मं त्रिस्सर्व अभिप्रोक्ष्य उदस्थितं ब्राह्मणमस्मिन्कर्मणि ब्रह्माणं खां वृणे इति वदक्षिण पाणिना तस्य दक्षिणपाणि स्पृष्ट्वा वरयिखा वृतोऽस्मीत्युक्ते त गन्धादिभिरभ्यर्य अथ ब्रह्मा प्राङ्मुख उपविश्य द्विराचम्याग्रेणाग्निं परीत्य दक्षिणत 565555555555555599999999999999999 टिप्पण उतः कारिकायां “आज्यस्थाली सुवं चैव दीं च सुचमेव च ॥ प्रणीतां प्रोक्षणीं चैव चरुस्थाली समेक्षणाम् ॥ तथेमा नीि वन्य प्रयोजनम् ॥ व्रीहिनिर्वापपक्षे तु मुसलोलूखले तथा ॥ शूजिने चेत्येतानि नित्यं पात्राणि सादयेत् ॥ द्वन्द्वमेव सदा पानापयामा देशिकः ॥ द्वितीयस्य त्वभावे हि समिधं दर्भमेव वा ॥ द्वन्द्वार्थ तूपयोक्तव्यं एकं नासादयेत् क्वचित् ।” इति विस्य “पवित्रे” इति द्विवचनं प्रयुक्तम् ॥ न तु पवित्रद्वयमत्र उपयोक्तव्यम् ॥ अवयवगतसङ्ख्याया अवयविन्यपि प्रयोगः २ टिप्पणम्:- द द्वयावयवकत्वेन पवित्रस्य “पवित्रे” इति द्विवचनं प्रयुक्तम् ॥ न त पवित साधरव बहन तथा प्रयोगदर्शनात् ॥ दद्वयनव पवित्रमेताइक्स्थल इति ज्ञापनार्थत्वनाऽपि तस्य युक्तत्वात ३ टिप्पणम्:- उत्पवनं आज्यसंस्कारे लिखितरीत्या कर्तव्यम् ॥ hin 13556655555555555559999999999999 उदाखस्तिष्ठन तूष्णीं ब्रह्मसदनमुपस्थाय आसनतणेषु दक्षिणभागस्थमेक तणमष्ठानामिकाभ्यां गृहीला नेऋत्यां दिशि निरस अप द्यावापृथिवी समीक्षमाण उपविशेत् ॥ ब्राह्मणाभावे ब्रह्मासनदर्भेषु प्रागग्रं कुर्च निधाय । ॐ ब्रह्मन्ब्रह्मासि नमस्ते ब्रह्मन्ब्रह्मणे नमः’ इति ब्रह्मासनमन्त्रेणोपस्थाय ॥ अथाग्नेः पश्चात्प्रणीतापात्रं निधाय तस्मिन्नदगने पवित्रे निधाय अद्भिः पूरयिखा ब्रह्मन्नपः प्रणेष्यामीत्युक्त्वा ॐ प्रणय इत्युक्ते तस्मिन् गन्धपुष्पाक्षतानिधायदर्भस्थं दर्भसञ्छन्नं मुखसममुद्धत्याविषिञ्चन हलोत्तरेणाग्निं दर्भेषु सादयिखा दर्भद्वयेन प्रच्छाद्य, अथ पवित्रे आदायानेः पश्चाचरुस्थाली निधाय तत्र प्रागने पवित्रे निधाय ॐ देवस्य …. हस्ताभ्यां, सवित्रे जुष्टं निर्वपामि’ इति मत्रेण त्रिः तूणी चतुर्थम् ॥ अथ पवित्रे गृहीखा ‘ॐ देवस्य खा…. हस्ताभ्यां, सवित्रे वो जुष्टं प्रोक्षामि’ इति मन्त्रेण द्विः प्रोक्ष्योत्तरत आसाद्य अथाग्नेः पश्चादाज्यस्थाली निधाय तस्मिन्नुदगग्रे पवित्रे निधाय आज्यं विलीनमप्यग्नावधिश्रित्य तस्मिन्नाज्यमानीय अग्नरुत्तरतः स्थितानङ्गारानग्गेरुदक् परिस्तरणाबहिनिरूह्य तेष्वाज्यमधिश्रित्य अभिद्योतनकुशद्वयेनाभिद्योत्य अपउपस्पृश्य ॥ अथ अङ्गुष्ठपर्वमात्रं द्वे दर्भाग्रे प्रच्छिद्य प्रक्षाल्य आज्ये प्रत्यस्य पूर्वाभि द्योतनकुशाभ्यामेव पुनरभिद्योत्य अपउपस्पृश्य ॥ अथ कुशद्वयेन आज्यं हविश्च त्रिः पर्यग्निकृखा आज्यपात्रं कर्षनिवोद द्वास्य अङ्गारानग्नौ प्रत्यस्य तत्रस्थमेवाज्यमुदीचीनाग्राभ्यां पवित्राभ्यामङ्गुष्ठोपकनिष्ठिकाभ्यामुत्तानाभ्यां पाणिभ्यां पुरस्तादारभ्य पश्चादानीय पुनः पुरस्तादाहरति स एकः पुनराहार एवं त्रिः कृता पवित्रे उद्धरति ॥ तदेकमुत्पवनं एवं त्रिवारमुत्पूय विस्रस्य पवित्रे अद्भिः सस्पृश्य प्रागग्रे पवित्रे अग्नावन प्रहरति ॥ अथाग्नेः पश्चात्परिस्तरणादहिरात्मनोऽग्रतो भुवं प्रोक्ष्य तस्मिन्बर्हिः सन्नहनं प्रागुदगग्रं प्रसार्य तस्मिन्बर्हिः सस्तीर्य आज्यपात्रं 3959555555555555555555555555555 पु०० ॥२३॥ निधाय दक्षिणेन हस्तेन संवं सुचं दवीं मेक्षणं च गृहीला वामन बुरद्वयमादाय सहैवानौ प्रतितप्य आज्यस्थाल्या उत्तरतः क्रमेण स्रवादीन निधाय नर्मद्वयं दक्षिणकरे आवेष्ट्य वामेन सुवमादाय दर्भाग्राभ्यां बिलं, मध्याभ्यां पृष्ठं, मूलाभ्यां दण्ड मिति निस्त्रिः सम्मृज्य अद्भिः समय पननिष्टप्य प्रोक्ष्याऽऽज्यस्थाल्या उत्तरतो निदधाति एवं दवीं सुचं च सम्मृज्य तदुत्तरतो निधाय मेक्षणं गृहीसा अग्राम्यामग्रं. मलाभ्यां मलं च सम्मृज्य संस्पर्शन-निष्टपन-प्रोक्षणानि कृला चरौ निदधाति दर्भावद्भिः सस्पृश्य अग्नावनुप्रहरति ॥ सामाभिधार्योदगदास्य अन्याज्यमध्येऽस्थापयत्रीलाऽऽज्यस्य दक्षिणतो बर्हि पि प्रतिष्ठाप्य अभिघारयति ॥ अरनिमात्रान्परिधीन स्थाण्डिलानवालिमिते देशे परिदधाति मध्यमपरिधिरुद गग्रः तस्योपरि दक्षिणतः प्रागनः तस्याध उत्तरतः प्रागग्रः ॥ द्वे ऊर्ध्वसमिधावाने मात्ययोः निधाय प्रागादिप्रदक्षिणमग्निं परिसमूहति ॥ ॐ जुषस्व नः समिधमग्ने अद्य शोचा बृहद्यजतं धूममण्वन् ॥ उपस्पृशादिव्यसा नस्तू पैस्स रश्मिभिस्ततनस्सूर्यस्य ॥ इति स्थण्डिलादष्टाङ्गुलि मिते देशे परिध्यन्तः प्रदक्षिणमग्निं परिनि दक्षिणतः प्राचीनम् ॥ ॐ अनुमतेनुमन्य स्ख’ इति पश्चादुदीचीनम् ॥ दुदीचीनम् ॥ ॐ सरस्वते मन्यस्व’ इत्यत्ता पानी ॐ सरस्वतेनुमन्यस्ख’ इत्युत्तरतः प्राचीनम् ॥ ॐ देवसवितः प्रसुव’ इति प्रागादिसमन्तात्प्रदक्षिणमनि परिषिच्य स्थण्डिलादेकादशाह लिमिते देखा दक्षिणमग्निं परिषिच्य स्थण्डिलादेकादशाङ्गुलिमिते देशे गन्धपुष्पाक्षतैः प्रागाद्यष्टदिक्षु प्रदक्षिणमग्नि

ॐ यजेश्वराय ॥ ॐ विसर्पिणे नमः ॥ ॐ यज्ञेश्वराय नमः ॥ इति गन्धपुष्पाक्षतान समर्पयामि ॥ 5965555555555555555595959556695 h प्र०र० ब्रम्हाण २४॥ 15509999655555555555555555555555 ‘अग्निं प्रज्ज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनम् ॥ सुवर्णवर्णममलं समिद्धं विश्वतोमुखम्’ इति प्रणम्य, एक द्वे त्रोणात्यादिामः पव९२ गणयिखा, हस्ते धृवा, अन्यां एका समिधं प्रणीतादेशे निधाय, रजना स्फ्य संवेष्ट्य, अग्निमल कृत्यध्ममलङ्कृत्य, खयमलता पाभिधाय ॥ ॐ चलारिशृङ्गा त्रयो अस्य पादा द्वे शीर्षे सप्तहस्तासो अस्य ॥ त्रिधा बद्धो धृषभो रोरवीति महो देवो मां आविवेश ॥ इत्यग्निं ध्याखा प्रजापति मनसा ध्यायन् स्वाहेति इध्मं हुवा प्रजापतय इदं न मम ॥ अथाघारावाधारयात ॐ प्रजापत खाहा, प्रजापतय इदं न मम’ इति मनसा उत्तरपरिधिसन्धिमारभ्य सन्ततमृजुमक्ष्णयाऽग्निमध्यपर्यन्तं सुवेण जुहोति ॥ अथेध्मसन्नहन स्स्येन सङ्गह्य मध्यमपरिधिमूलादारभ्याग्रपर्यन्तं त्रिस्त्रिः सम्माष्टिं ॥ ततोऽग्नेः पुरस्तादानीय दक्षिणपरिधि तथैव सम्मृज्य तथैव प्रत्यानीय उत्तरपरिधि तथैव सम्मार्टि ॥ तथैवाग्निं त्रिः प्राचीनसम्मृज्य पूर्ववत्प्रणीतापात्रे निधाय ॥ ॐ इन्द्राय स्वाहा, इन्द्रायेदम् ॥ इति उपाशु दक्षिणपरिधिसन्धिमारभ्य अग्निमध्यपर्यन्तं पूर्ववद्धता अथाज्यभागौ जुहोति ॥ ॐ अग्नये स्वाहा, अग्नय इदम् ॥ इत्युत्तराधे पूर्वार्धे प्रतिमुखं प्रबाहुग्जुहोति ॥ ॐ सोमाय स्वाहा, सोमाय इदम् ॥ इति दक्षिणार्धपूर्वार्धे प्रतिमुखं प्रबाहुग्जुहोति ॥ अथ अग्निमुखं जुहोति ॥ ॐ युक्तोवह जातवेदः पुरस्तादग्ने विद्धि कर्म क्रियमाणं यथेदम् ॥ ख भिषग्भेषजयासि कर्ता लया गा अश्वान्पुरु पान्त्सनेमि स्वाहा ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम् ॥१॥ ॐ चतस्र आशाः प्रचरन्त्व॒ग्नय इमन्नौ यज्ञं नयतु प्रजानन् । घृतं पिन्वनजर सुवीर ब्रह्म समिद्भवत्याहुतीनाश्वाहा ॥ घृतं पिन्वतेऽग्नयेऽजिराय ब्रह्मण इदम् ॥२॥ ॐ आनो भद्राः क्रतवो यन्तु विश्वतोदब्धासो अपरीतास 5599996595556555555555555599996 पू. स. ॥२४॥Than OMRAN उद्भिदः ॥ देवानो यथा समिद्धेऽसन्नप्रायुवोरक्षितारौ दिवेदिवे स्वाहा ॥ असन्नप्रायुभ्यो रक्षितृभ्यः क्रतुभ्यो देवेभ्य इदम् ॥३॥ ॐ विरूपाक्ष मा विवाधिष्ठा मा विबोधविबाधिथाः ॥ नित्यै ला पुत्रमाहुः स नः कर्माणि साधय स्वाहा ॥ विरूपाक्षाय नितिपुत्राय उमा ॐ विरूपाक्षमहं यजे निजङ्घशबलोदरम् ॥ यो मा य परिबाधते श्रियै पुष्ट्यै च नित्यदा तस्मै स्वाहा ॥ विरूपाक्षाय निकाय शबलोदराय मां परिबाधमानाय श्रियै पुष्ट्या इदम् ॥५॥ ॐ या तिरौनिपद्यसेऽहं विधरणी इति ॥ तां ला घृतस्य धारयाग्नौ साधनीयजे स्वाहा ॥ तिर्यङिनपद्यमानायै विधरिण्यै सपराधिन्या इदम् ॥६॥ ॐ सराधिन्यै देव्यै स्वाद प्रमाविन्य देव्यै स्वाहा ॥ प्रसाधिन्यै देव्या इदम् ॥८॥ ॐ भूः स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥९॥ ॐ भुवः १॥ ॐ सुवः स्वाहा ॥ सूर्याय इदम् ॥११॥ ॐ भूर्भुवःसुवः स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥१२॥ ॐदाय स्वाहा ॥ इन्द्रायेदम् ॥ ॐ अग्नये खाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ यमाय स्वाहा ॥ यमाय ॐनितये स्वाहा ॥ नितय इदम् ॥ अप उपस्पृश्य ॥ ॐ वरुणाय स्वाहा ॥ वरुणायेदम् ॥ ॥७॥ 56666655555555555SSSSSSSSSSSSSS CCCCCCCCCCCCCC&CCCCCCCCCCCCCCCCC HIDP त तस्य तस्यै देवतायै सुवाहुति जुहुयात् , यदि प्रागिन्द्राय यदि दक्षिणतो यमाय यदि पश्चाद्वरुणाय यद्युत्तरतः सोमाय .. १ अथ श्रप्यमाणे चरौ यस्यां यस्यां दिश्युत्सिच्येत तस्यै तस्यै देवतायै सुवाहुतिं जुहुयात्, यदि प्रागिनायी वायवे यदीशान्यामीशानाय यदि सर्वत एवोत्सिच्येत तदा ताभ्यः सर्वाभ्यः, उसिक्तं च चरुमाज्येनाप्याययति। यद्याग्नेय्यामग्नये यदि रक्षसि निर्ऋतये यदि वायव्यां वायवे यदीशान्यामीशानाय यदि सर्वत को गतबौधायनसूत्रे विद्यमानत्वेन सर्वोत्सेकपक्षमाश्रित्य इन्द्रादिभ्यः सर्वाभ्यः आहुतयो विहिता इति ज्ञेयम् ॥Caree " आप्यायस्व०, सन्ते." इति द्वाभ्याम् ॥ इति ताडपत्रगतबोधायनसूत्र विद्यमानत्वेन सर्वोत्सेकपक्षमाश्रित्य इन्टालियन CSCSCCSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS ॐ वायवे वाहा ॥ वायव इदम् ॥ ॐ सोमाय स्वाहा ॥ सोमायेदम् ॥ ॐ ईशानाय स्वाहा ॥ ईशानायेदम् ॥ अथाज्येन चरुमाप्याययति = ॐ आप्यायस्व समेत ते विश्वतः सोमवृणियम ॥ भवा वाजस्य सङ्गथे ॥ ॐ सन्ते पयास समुयन्तु वाजाः स णियान्यभिमातिषाहः ॥ आप्यायमानो अमृतीय सोम दिवि श्रवारस्युत्तमानि धिष्व ॥ इति द्वाभ्याम् ॥ अत्र अव्रत्य प्रायश्चित्ताथ मिन्दाद्वयं हुखा ॥ अथ सुवेण दामुपस्तीर्य पूर्वार्धाचरोरड्डष्ठपर्वमात्रमवदाय अपरार्धादवद्यति पञ्चावत्तिनां तु मध्यात्पूर्वार्धादपरार्धादिति क्रमेण त्रिर्रवदानम् ॥ द्वितीयाद्यवदाने तु अपरार्धादवदाय पूर्वार्धादव द्यति पञ्चावत्तिनां तु मध्यादपरार्धात्पूर्वार्धादिति त्रिरवदाय अभिघार्य ॥ पात्रस्थचरुमप्यवत्तदेशक्रमेणाभिघार्य पुरस्तात्नुवाति हुखा ॥ तत्तदुतकर्मप्रधानदेवतायै तत्तन्मत्राभ्यां याज्यापुरोऽनुवाक्यानुधर्मेण पक्वं हुला ॥ अथ अनानातेषु ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरों तत्सवितुः …. प्रचोदयात्स्वहां ॥ सवित्र इदम् ॥ यत्रैक एव मत्रः तत्र तं याज्यापुरोऽनुवाक्याथ द्विवारमुक्त्वा पूर्वमन्त्रस्यान्त्यस्वरादिस्थाने प्रणवं संयोज्य प्लुतमुक्त्वा अन्त्यमत्रस्यार्धर्चेऽवसाय मत्रान्ते जुहुयात् ॥ सर्वत्र अवदानधर्मेण समत्रक होमोऽयमेव न्यायो योज्यः ॥ सर्वत्र स्वाहान्त आकारे होमः ॥ न खाकारात्पूर्वम् ॥ वत्सा भिदा आणिषेणा जामदग्या इत्येते पश्चावत्तिनः ॥ इति पक्कं हुखा अथ तत्तत्कर्मोक्तप्रकारेण समिचर्वाज्यतिलादिकं तत्तदुक्तमत्रेण जुहुयात् ॥ सर्वत्र मत्रादौ प्रणवमुक्त्वा स्वाहान्ते जुहुयात् ॥ चरुहोमाभावे पक्कहोमानन्तरं सुवेण दामुपस्तीर्य बिल्वफलप्रमाणं स्विष्टकृतं उत्तरार्धात्सकदवदाय द्विरभिधार्य पञ्चावत्तिनां तु त्रिरभिधारणम् ॥ न प्रत्यनक्ति अन्तःपरिधि सादयिखा तत्तदुक्तमत्रैराज्यं हुवा तस्याप्यभावे व्याहृति भिराज्यं 5555555555555555555555555555555 .in OTO 565999999999999999999999655555 उपहत्य पुरस्तात्स्वाहुति हुला ॥ॐ हन्यवाहेमभिमातिषाह शवोहणं पृतनासु जिष्णुम् ॥ ज्योतिष्मन्तं दीद्यत पुरधिमग्नि स्विष्टकृतमाहु वेमौ५३स्विष्टमग्ने अभितत्पृणाहि विश्वा देव पृतना अभिष्य ॥ उरुन्नः पन्थी प्रदिन्मिाहि ज्योतिष्मद्धे युजरन्न आयुः स्वाहा ॥ अग्नये स्विष्टकृत इदम् ॥ इत्युत्तरार्धपूर्वार्धे हुखा मेक्षणमग्नौ प्रहृत्य स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीला सुवेणाज्यमादाय द्वाभ्यां जुहोति ॥ ॐ देवेभ्यः | स्वाद देवेभ्य इदम ॥ अथ ददिकं पूरयिली अन्तःपरिधि उत्तरपरिधिसन्धिमारभ्य दक्षिणसन्धिपर्यन्तं निनयति ॥ ॐ वैश्वानरे मोमि साहसमस शतधारमेतम् ॥ स नः पितरै पितामहं प्रपितामहश्वर्गे लोके गच्छतु पिन्वमानस्वधा नमः ॥ इति ॥ न परयिखा बहिःपरिध्युदीचीनं निनयति ॥ ॐ इमसमुद्र शतधारमुत्सव्यच्यमान भुवनस्य मध्य ॥ घृतं दुहाना मी परमे व्योमन् ॥ इति अनुयाजसमिधमाधाय केवलेनेध्मसन्नहनेन परिधीननिं च पूर्ववत्सकृत्सकृत्सम्मृज्य अपय ॥ ॐ रुद्राय पशुपतये स्वाहा ॥ रुद्राय पशुपतय इदम् ॥ इति हुला अप उपस्पृश्य ॥ एतत् कर्मसमृत्यर्थ जयादिहोमं करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य ॥ ॐ यन्म आत्मनौ मिन्दा दग्निस्तत्पुनराहार्जातवेदा विचर्षणिः वा निणय इदम ॥ ॐ पुनरग्निश्चक्षुरदात्पुनरिन्द्रो बृहस्पतिः ॥ पुनमें अश्विनायुवं चक्षुराधत्तमक्ष्योः स्वाहा ॥ अग्नीन्द्र बृह यात्रियोदशजयादिमत्राणां विश्वेदेवा ऋषयः लिङ्गोक्ता देवताः आज्यहोमे विनियोगः ॥ ॐ चित्तञ्च जयाभ्यातानराष्ट्रभूदमात्यहोमेष्वादौ मिन्दाहुती जुहुयादिति विष्णुभट्टीये प्रोक्तत्वात् । ECCSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS Mm 89999999996555555555559999999999 स्वाहा ॥ चित्तायेदम् ॥ ॐ चितिश्च स्वाहा ॥ चित्त्या इदम् । ॐ आकृतं च स्वाहा ॥ आकूतायेदम् ॥ ॐ आकूतिश्च स्वाहा ॥ आकूत्या इदम् ॥ ॐ विज्ञातं च स्वाहा ॥ विज्ञातायेदम् ॥ ॐ विज्ञानं च स्वाहा ॥ विज्ञानायंदम् ॥ मन स्वाहां ॥ मनस इदम् ॥ ॐ शक्करीश्च स्वाहा ॥ शक्करीभ्य इदम् ॥ ॐ दर्शश्च स्वाहा ॥ दर्शायेदम् ॥ ॐ पूर्णमालय स्वाहा ॥ पूर्णमासायेदम् ॥ ॐ बृहच्च स्वाहा ॥ बृहत इदम् ॥ ॐ रथन्तरं च स्वाहा ॥ रथन्तरायेदम् ॥ ॐ प्रजापतिर्जया निन्द्राय वृष्णे प्रायच्छद्ग्रः पृतनाज्येषु तस्मै विशसमनमन्त सर्वाः स उग्रः सहि हव्यो बभूव स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ ॐ यन्म जात्मनः०, ॐ पुनरग्निः०, ॐ अग्नि तानां०, इति सप्तदशाभ्यातातानां विश्वेदेवा ऋषयः लिङ्गोक्ता देवता आज्यहोमे विनियोगः ॥ ॐ अग्नि भूतानामधिपतिः समवित्वस्मिन्ब्रह्मन्नस्मिन्क्षत्रैऽस्यामाशिष्यस्यां पुरोधायोमसिन्कर्मनस्या देवहूत्याश्स्वाहा ॥ अग्रये भूतानामधिपतय इदम् ॥१॥ ॐ इन्द्रौ ज्येष्ठानां …. स्वाहा ॥ इन्द्राय ज्येष्ठानामधिपतय इदम् ॥२॥ ॐ यमः पृथिव्या …. स्वाहा ॥ यमाय पृयिव्या अधिपतय इदम् ॥३॥ अप उपस्पृश्य ॥ ॐ वायुरन्तरवस्य …. स्वाहा ॥ वायवेऽन्तरिक्षस्याधिपतय इदम् ॥४॥ ॐ सूर्यों दिवो…. स्वाहा ॥ सूर्याय दिवोधिपतय इदम् ॥५॥ ॐ चंद्रमा नक्षत्राणां …. स्वाहा ॥ चद्रमसे नक्षत्राणामधिपतय इदम् ॥६॥ ॐ बृहस्पतिर्ब्रह्मणोधिपतिः …. स्वाहा ॥ बृहस्पतये ब्रह्मणोधिपतय इदम् ॥॥ ॐ मित्रः सत्यानां …. स्वाहा ॥ मित्राय सत्यानामधि पतय इदम् ॥८॥ ॐ वरुणोपां …. स्वाहा ॥ वरुणायापामधिपतय इदम् ॥९॥ ॐ समुद्रः स्रोत्यानां …. स्वाहा ॥ समुद्राय 59555555555555555555555555555556 MUIDP ॥२६॥ D Mainam Uni 55555999999965555555555555556 सोत्यानामधिपतय इदम् ॥१०॥ ॐ अन्न साम्राज्यानामधिपतितन्मामवतु …. स्वाहा ॥ अन्नाय साम्राज्यानामधिपतिन इदम् ॥११॥ ॐ सोम ओषधीनां …. स्वाहा ॥ सोमायौषधीनामधिपतय इदम् ॥१२॥ ॐ सविता प्रसवानां …. रवाहा ॥ सवित्रे प्रसवानामधिपतय १३॥ ॐ रुद्रः पशूनां …. स्वाहा ॥ रुद्राय पशूनामधिपतय इदम् ॥१४॥ अप उपस्पृश्य ॥ ॐ खष्टा रूपाणां …. बाबष्ट रूपाणामधिपतय इदम् ॥१५॥ ॐ विष्णुः पर्वताना …. स्वाहा ॥ विष्णवे पवेतानामधिपतय इदम् ॥१६॥ ॐ मरुतो गणानामधिपतयस्ते मावन्त्व॒स्मिन् …. स्वाहा ॥ मरुभ्यो गणानामधिपतिभ्य इदम् ॥१७॥ ॐ पितरः पितामहाः परेवरेततास्ततामहा समिक्षत्रेऽस्यामाशिष्यस्यां पुरोधायामस्मिन्कमन्नस्यां देवहूत्याम् ॥ इति सप्तदशस्वपि होमान्ते प्रतिमन्त्रं जपेत् ॥ जानवयन्त प्रतिहाम वा सप्तदशान्त वा जपादात विष्णुभट्टः । जुहुयादिति विश्वपतिः नजिक यशानामधिपतिः समावत्स्वाहेति सप्तदश सुवाहुतीहूंखा वाचयति पितर पितामहा इहमावतेत्यन्तादनुवाकस्य’ सोऽधिपतिः स इत्यादिः स्याच्चतुष्पदैः ॥ अस्मिन्ब्रह्मस्ततो ब्रूयादिति सप्तदशस्वपि ॥ जपेपितर इत्यादि मन्त्रः सर्वो जपे भवेत्’ इति ॥ प्रयोगतिलकेऽप्येवं ‘अन्तः प्रतिमन्त्रमावृत्तिः कर्तव्या । यजुहोंमे हुते हुते ॥ यद्वा पितर इत्यादि मन्त्रः सर्वो जपे भवेत्’ इति ॥ प्रयोगतिलक स्यात, अतिरिक्तवापत्तेश्च ॥ अतः पितरः पितामहा इत्यादि देवहूत्यामित्यन्तं सप्तदश होमपक्षे सप्तदशाभ्यातानन्’ इत्यस्य व्याघातः स्यात् , अतिरिक्तखापत्तेश्च ॥ अतः पिता विपश्यन् जपति ॥ अप उपस्पृश्य ॥ मिन्दाहुतीढुवा ॥ ऋताषाडित्यादिद्वाविं मन स्वपि होमान्ने प्रतिमत्रं प्राचीनावीती दक्षिणां दिशं पश्यन् जपति । अप उपस्पृश्य 565599999999999606599999999655550 Immun१२७॥ 96656999999965665555555555655555 शतिमत्राणां विश्वेदेवा ऋषयः लिङ्गोक्तादेवताः आज्यहोमे विनियोगः ॥ ॐ ऋतापाडतधामाग्निर्गन्धर्वः स इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु तस्म स्वाहा ॥ ऋतासाह ऋतधानेऽग्नये गन्धर्वाय तस्मा इदम् ॥१॥ ॐ तस्यौषधयोऽप्सरस ऊर्जोनाम ता इदं ब्रह्म झूत्रं पातु ताभ्यः स्वाहा ॥ आषधा भ्योऽप्सरोम्यो ऊग्भ्यस्ताभ्य इदम् ॥२॥ ॐ सरहितो विश्वसामा सूर्यो गर्धाः स इदं ब्रह्म क्षयं पातु तस्मै स्वाहा ॥ सहिताय विश्वसाम्ने सूर्याय गन्धर्वाय तस्मा इदम् ॥६॥ ॐ तस्य मरीचयोऽप्सरस आयुवो नाम ता इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु ताभ्यः स्वाहा ॥ मरीचिभ्योऽप्सरोभ्य आयुस्यस्ताम्य इदम् ॥४॥ ॐ सुषुम्नः सूर्यरश्मिश्चन्द्रमा गन्धर्वः सा इदं ब्रह्म क्षत्रं पात तस्मै स्वाहा ॥ सुषुम्नाय सूर्यरश्मये चन्द्रमसे. गन्धबाय तस्मा इदम् ॥५॥ ॐ तस्य नक्षत्राण्यप्सरसौ बेकुरयो नाम ता इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु ताभ्यः स्वाहा ॥ नक्षत्रेभ्योऽप्सरोभ्या बकुरिभ्यस्ताम्य इदम् ॥६॥ ॐ भुज्युः सुपर्णो यज्ञो गन्धर्वः सः इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु तस्मै स्वाहा ॥ भुज्यवे सुपर्णाय यज्ञाय गन्धर्वाय तस्मा इदम् ॥७॥ ॐ तस्य दक्षिणा अप्सरसः स्तवा नाम ता इदं ब्रह्मा क्षत्रं पातु ताभ्यः स्वाहा ॥ दक्षिणाभ्योऽप्सरोभ्यः स्तवाभ्यस्ताम्य इदम् ॥८॥ ॐ प्रजापतिर्विश्वकर्मा मनो मन्धर्वः स इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु तस्मै स्वाहा ॥ प्रजापतये विश्वकर्मणे मनसे गन्धर्वाय तस्मा इदम् ॥९॥ ॐ तसं ऋक्सामान्यप्सरसो वयो नाम ता इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु ताभ्यः स्वाहा ॥ ऋक्सामेभ्योऽप्सरोभ्यो वह्निभ्यस्ताभ्य इदम् ॥१०॥ ॐ इपिरो विश्वव्यंचा वातो गन्धर्वः स इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु तस्मै स्वाहा ॥ इषिराय विश्वव्यचसे वाताय गन्धर्वाय तस्मा इदम् ॥११॥ ॐ तस्यापोऽप्सरसो मुदा नाम ता इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु ताभ्यः स्वाहा ॥ अयोऽप्सरोभ्यो मुदाभ्यस्ताभ्य इदम् ॥१२॥ 59665555555555555555555555555965 ॥२७॥ 355999965555 AITIO 56666666666665555 ॐ भुवनस्य पते यस त उपरि गृहा इह चे ॥ स नौ राखाज्यानि रायस्पोषरसुवीय संवत्सरीणारस्वस्ति श्वाहा ॥ भुवनस्य पत्या इदम् In१३॥ ॐ परमेष्ट्याधिपतिर्मत्युगन्धर्वः स इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु तस्मै खाहो ॥ परमेष्ठिनेऽधिपतये मृत्यवे गन्धर्वाय तस्मा इदम् ॥१४॥ ॐ विमप्सरसो भुवो नाम ता इदं ब्रह्म शुत्रं पातु ताभ्यः स्वाहा ॥ विश्वस्मा अप्सरोभ्यो भूभ्यस्ताभ्य इदम् ॥१५॥ ओसुथितिः स म पिर्जन्यो गन्धर्वः स इदं ब्रह्म शुत्रं पातु तस्मै स्वाहा ॥ सुक्षितये सुभूतये भद्रकृते सुवर्वते पर्जन्याय गन्धर्वाय तस्मा इदम् ॐ तस्य विद्यतोऽप्सरसो रुचो नाम ता इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु ताभ्यः स्वाहा ॥ विद्युयोऽप्सरोभ्यो रुग्भ्यस्ताभ्य इदम् ॥१७॥ ॐ स इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु तस्मै स्वाहा ॥ दूरे हेतये अमृडयाय मृत्यवे गन्धर्वाय तसा इदम् ॥१८॥ ॐ तस्य प्रजा ब्रह्म क्षत्रं पातु ताभ्य स्वाहा ॥ प्रजाभ्योऽप्सरोभ्यो भीरुभ्यस्ताभ्य इदम् ॥१९॥ ॐ चारुः कृपणकाशी पति तस्मै स्वाहा । चारवे कृपणकाशिने कामाय गन्धर्वाय तसा इदम् ॥२०॥ ॐ तस्याधयोऽप्सरसः शोचर्यन्ती म ता इदं ब्रह्म क्षत्रं पातु ताभ्यः स्वाहा ॥ आधिभ्योऽप्सरोभ्यः शोचयन्तीम्यता त ताभ्यः स्वाहा ॥ आधिभ्योऽप्सरोभ्यः शोचयन्तीभ्यस्ताम्य इदम् ॥२१॥ ॐ सनौ भुवनस्य पते जेडी क्षत्राय महि शर्म यच्छ खाहो ॥ भुवनस्य पत्ये ब्रह्मण इदम् ॥२२॥ ॐ यन्म आत्मनः० ॥ यस्य त उपरि गृहा इह च ॥ उरुब्रह्मणेऽसै क्षत्राय महि शर्म यच्छ स्वाहा ॥ भुवनस्य पत्येक पुनरग्निः ॥ अथामात्यहोमः ॥ ॐ यद्देवा देवहेडनं देवासश्चकमा वयम् ॥ आदित्यास्तस्मान्मामुश्चततस्य॒तेन मामुत स्वाहा ॥ ॐ यद्देवा देवहेडनं देवासश्चकमा वयम । देवेभ्य आदित्येभ्य इदम् ॥१॥ ॐ देवा जीवनकाम्या याचा नृतमूदिम ॥ अग्निर्मा तस्माटे देवा जीवनकाम्या यद्वाचा नृतमूदिम ॥ अग्निमा तस्मादेनसो गार्हपत्यः प्रमुश्चतु दुरिता यानि चकम 566555555555559999999999999999995 MhA KHE २८॥ 195965555555555555555555555555555 करोतु मामनेनसश्वाहा ॥ अग्नये गार्हपत्यायेदम् ॥२॥ ॐ ऋतेनं द्यावापृथिवी ऋतेन खरसरस्वति ॥ ऋतान्मामुञ्चता हसो यदन्य कृतमारिम वाहा ॥ द्यावापृथिवीभ्यासरस्वत्या इदम् ॥३॥ ॐ सजातश सादुत वाजामि शसाज्यायसश्शरसादुत वा कनायसः ॥ अनाज्ञातं देवकृतं यदनस्तस्मात्त्वमस्माञ्जातवेदो मुमुग्धि स्वाहा ॥ जातवेदस इदम् ॥४॥ ॐ यद्वाचा यन्मनसा बाहुभ्यांमूरुभ्यांमष्ठीवला शिश्क्रयेदनृतं चकमा वयम् ॥ अग्निर्मा तस्मादेनसो गार्हपत्यः प्रमुञ्चतु दुरिता यानि चकम करोतु मामनेनसश्वाहा ॥ अग्नये गाहपत्याय इदम् ॥५॥ ॐ यद्धस्ताभ्यां चकर किल्विषाण्यक्षाणां वगुमुपजिनमानः ॥ दूरे पश्याचे राष्ट्रभृच्च तान्यप्सरसावनुदत्तामृणानि स्वाहा ॥ दूरे पश्यायै राष्ट्रभृतेऽप्सरोभ्यामिदम् ॥६॥ ॐ अदीव्यन्त्रणं यदहं चकार यद्वा दास्यन्त्सञ्जगारा जनेभ्यः ॥ अग्निमो तस्मा …. स्वाहा ॥ अग्नये गार्हपत्यायेदम् ॥७॥ ॐ यन्मयि माता गर्भ सत्येनश्चकार यत्पिता ॥ अग्निर्मा तस्मा …. स्वाहा ॥ अग्नये गार्हपत्यायेदम् ॥८॥ ॐ यदा पिपेष मातरं पितरं पुत्रः प्रमुदितो धयन् ॥ अहिंसितौ पितरौ मया तत्तदैग्ने अनुणो भवामि स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥९॥ ॐ यदन्तरिक्षं पृथिवीमुतद्यां यन्मातरं पितरं वा जिहि सिम ॥ अग्निा तस्मा …. स्वाहा ॥ अग्नये गार्हपत्यायेदम् ॥१०॥ ॐ यदाशा निशसा यत्पराशा ॥ यदेनश्चकृमा नूतनं यत्पुराणम् ॥ अग्निर्मा तस्मा …. स्वाहा ॥ अग्नये गार्हपत्यायेदम् ॥११॥ ॐ अतिक्रामामि दुरितं यदैनो जहामि रिप्रं परमे सधस्थै ॥ यत्र यन्ति सुकृतो नापि दुष्कृतस्तस्मारोहामि सुकृतां नु लोक स्वाहा ॥ अग्नथे सुकृताल्लोकाय इदम् ॥१२॥ ॐ त्रिते देवा अमृजतदेनस्वित एतन्मनुष्येषु मा मृजे ॥ ततो मायदि किञ्चिदानशेऽग्निर्मा तस्मा …. स्वाहा ॥ अग्नये SCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC IMh ॥२८॥ 955555 5 59999999999965 गार्हपत्यायेदम् ॥१३॥ ॐ दिवि जाता अप्सु जाता या जाता ओषधीभ्यः ॥ अथो या अग्निजा आपस्तानश्शुन्धन्तु शुन्धनीः स्वाहा ॥ अनः शुन्धनीभ्य इदम् ॥१४॥ ॐ यदापो नक्कै दुरित चराम यद्वा दिवा नूतनं यत्पुराणम् ॥ हिरण्यवर्णास्तत उत्पुनीत नः स्वाहा ॥ अयो हिरण्यवर्णाभ्य इदम् ॥१५॥ ॐ इमं में वरुण श्रुधीहमद्याचे मृडय ॥ खामवस्युराचके स्वाहा ॥ वरुणायेदम् ॥१६॥ ॐ नचायामि ब्रह्मणा वन्दमानस्तदाशास्ते यजमानो हविभिः ॥ अहैडमानो वरुणेह बोध्युरुशस मा न आयुः प्रमोषीः स्वाहा ॥ वरुणाय ॐ खन्नो अग्ने वरुणस्य विद्वान्दे॒वस्य हेडोऽव॑यासिसीष्ठाः ॥ यजिष्ठो वह्नितमः शोशुचानो विश्वाषा रसि प्रमुमुग्ध्यस्मत खाहो ॥ अग्निवरुणाभ्यामिदम् ॥१८॥ ॐ स खन्नौ अग्नेऽवमोभवोती नेदिष्ठो अस्या उषसो व्यष्टौ ॥ अब यह पनि स्वाहा ॥ अग्निवरुणाभ्यामिदम् ॥१९॥ ॐ बमने अयास्ययासन्मनसा हितः ॥ अयासन्हव्यमूहिषेऽयानौ धेहि से अयस इदम् ॥२०॥ ॐ प्रजापते न खदेतान्य॒न्यो विश्वा जातानि परिता बभूव ॥ यत्कासास्ते जुहुमस्त नौ अस्तु वयश्याम पतयो रयीणारखाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥२१॥ । अर्थध्मप्रवृश्चनान्यभ्याधाय ॥ अथ प्रायश्चित्ताहतीर्जुहोति । सो अन्यतमदोषस्य नित्यखात् तनिमित्तप्रायश्चित्तहोमं करिष्ये ॥ ॐ मनोज्योतिर्जुषतामाज्यं विच्छिन्नं पो निम्रचच ताः सन्दधामि हविषां घृतेन वाहा ॥ मनसे ज्योतिष उपोम्यो निमृग्भ्य इदम् ॥१॥ यज्ञसमिमं दधातुः ॥२॥ या इष्टा उषसो निग्रुचच ताः सन्दधामि हविषा घतेन स्वाहा , अत्र " द्रव्यहविर्मत्रसंस्काराणां न्यूनातिरेकदोषप्रायश्चित्तहोम करिष्ये’ इति सङ्कल्पः सूचितः । Sri Gurgal SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS 6 . – SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSCS ॐ अयाश्याग्नेस्सनभिशस्तीर्थ सत्यमिखमया असि ॥ अयसा मनसा धतोयसा हव्यमहिषऽयानो धेहि भेजस्वाहा ॥ अग्नये अयस इदम् ॥२॥ ॐ यदस्मिन्कर्मण्यन्तरंगाम मत्रतः कर्मतो वो ॥ अनयाऽऽहुत्या तच्छमयामि सर्व तृप्यन्तु देवा आवृषन्तां घृतेन वाहा ॥ देवेभ्य इदम् ॥३॥ ॐ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः ॥ स्वस्ति नस्ताक्ष्यो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु स्वाहा ॥ इन्द्राय वृद्धश्रवसे पूणे विश्ववेदसे ताायारिष्टनेमये वस्तये बृहस्पतय इदम् ॥४॥ ॐ तत्सवितुः …. प्रचोदयात्वा ॥ सवित्र इदम् ॥५॥ ॐ यन्म आत्मनः ॥ पुनरमिः ॥ ॐ भूः स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ भुवः स्वाहा ॥ वायव इदम् ॥ ओसुवः स्वाहा ॥ सूर्याय इदम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ ॐ इष्टेभ्य स्वाहा ॥ इष्टेभ्य इदम् ॥ ॐ वघडनिष्टेभ्यः स्वाहा ॥ वषडनिष्टेभ्य इदम् ॥ ॐ भेषजं दुरिष्ट्यै स्वाहा ॥ दुरिष्ट्या इदम् ॥ ॐ निष्कृत्यै स्वाहा ॥ निष्कृत्या इदम् ॥ ॐ दौराध्यै स्वाहा ॥ दौराा इदम् ॥ ॐ दैवीभ्यस्तनूभ्यः स्वाहा ॥ दैवीभ्यस्तनूभ्य इदम् ॥ ॐ ऋद्ध्यै स्वाहा ॥ ऋक्ष्या इदम् ॥ ॐ समृत्यै स्वाहा ॥ समृद्ध्या इदम् ॥ ॐ सर्वसमृद्धयै स्वाहा ॥ सर्वसमृद्ध्या इदम् ॥ ॐ यत इन्द्र भयोमहे ततो नो अभयं कृधि । मघवञ्छन्धि तव तन ऊतये विद्विषो विमृधौ जहि स्वाहा ॥ अभयङ्करेन्द्रायेदम् ॥ ॐ स्वस्तिदा विशस्पतिवत्रहा विमृधौ वशी ॥ वृषेन्द्रः पुर एतु नः स्वस्तिदा अभयङ्करः स्वाहा ॥ अभयङ्करेन्द्रायेदम् ॥ ॐ आमिर्गीर्भिर्यदतो न ऊनमाप्याय य हरिवो वर्धमानः ॥ यदा स्तोतृभ्यो महिगोत्रा जासि भूयिष्ठभाजो अधते स्याम स्वाहा ॥ हरिवते वर्धमानायेदम् ॥ 9999999999965555555555555555559 dhanam555509555559 86555599999999999999999 ॐ अनाज्ञातं यदा ज्ञातं य॒ज्ञस्य क्रियते मिथु ॥ अग्ने तदस्य कल्पय वहिवेत्थं यथातथ स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ पुरुषसम्मितो यज्ञो यज्ञः पुरुष सम्मितः ॥ अग्ने तदस्य कल्पय वहिवेत्थ यथातथ स्वाहा । अग्नय इदम् ॥ ॐ यत्पोकत्रा मनसा दीनदक्षान यह मन्यते मतीसः ॥ अग्निष्टद्धोता ऋनुविहिजानन्यजिष्ठो देवा ऋतुशो यजाति स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ भूरग्नये च पृथिव्यै मानव स्वाहा ॥ अग्नये पृथिव्यै महत इदम् ॥ ॐ भुवौ वायवै चान्तरिक्षाय च महते च स्वाहा ॥ वायवेऽन्तरिक्षाय महत ओमुरादित्याय च दिवे च महते च स्वाहा ॥ आदित्याय दिवे महत इदम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवश्चन्द्रमसे च नक्षत्रेभ्यश्च नवादी चन्द्रमसे नक्षत्रेभ्यो दिग्भ्यो महत इदम् । ॐ पाहि नो अग्न एनसे स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ से स्वाहा । विश्ववेदस इदम् ॥ ॐ यज्ञं पाहि विभावसो स्वाहा ॥ विभावसव इदम् ॥ ॐ सर्व पाहि शतक्रतो टिम ॥ ॐ पाहि नो अग्न एकया ॥ पाद्युत द्वितीयया ॥ पाजै तृतीयया ॥ पाहि गीर्भिश्चतसृभिर्वसो भी ॐ सप्त ते अग्ने समिधःसप्तजिह्वाः सप्तऋषयः सप्तधाम प्रियाणि ॥ सुप्त होत्राः सप्तधा खां यजन्ति सप्तयोनी या अग्नये सप्तवत इदम् ॥ ॐ पुर्नस्वादित्या रुद्रा वसवः समिन्धतां पुनर्ब्रह्माणो वसुनीथ यज्ञैः ॥ घतेन वं मानस्य कामाः स्वाहा ॥ आदित्येभ्यो रुद्रेभ्यो ब्रह्मभ्यो वसुनीथायेदम् ॥ इत्येकामाज्याक्तसमिधं हवा. पुनरेतयैव सुबाहुतिं जुहुयात् इति प्रयोगरत्ने प्रयोगातलक विश्वामित्रकारिकायामप्युक्तम् ॥ ॐ ब्रह्मजज्ञानं प्रथम पुरस्ताद्विसीमतः S6506999999999999656665555555596 P hality 1०र० 280005359999656699999996555555555 सुरुचो वेनआवः ॥ सबुनिया उपमा अस्य विष्ठाः सप्तश्च योनिमसंतश्च विवः स्वाहा ॥ ब्रह्मण इदम् ॥ ॐ इदं विष्णुविचक्रम वधा निदधे पदम् ॥ समूढमस्य पारसुरे स्वाहा ॥ विष्णव इदम् ॥ ॐ त्र्यम्बकं यजामहे सुगन्धि पुष्टिवर्धनम् ॥ उर्वारुकमिव बन्धना न्मृत्योर्मुक्षीय मा मृतात्स्वाहा ॥ त्र्यम्बकायेदम् ॥ ॐ गणानां वा गणपतिरहवामहे कविं कवीनामुपमश्रवस्तमम् ॥ ज्येष्ठराजं ब्रह्मणां ब्रह्मणस्पत आनश्शृण्वन्नूतिभिःसीद सार्दन स्वाहा ॥ गणपतय इदम् ॥ ॐ जातवेदसे सुनवाम सोममराती यतो निदहाति वेदः ॥ सनः पर्षदति दुर्गाणि विश्वा नावेव सिन्धु दुरितात्यग्निः स्वाहा ॥ दुर्गाया इदम् ॥ ॐ ब्रह्मप्रतिष्ठा मनसो ब्रह्मवाचः ॥ ब्रह्मयज्ञानाहवि पामाज्यस्य ॥ अतिरिक्त कर्मणो यच हीनम् ॥ यज्ञः पर्वाणि प्रतिरति कल्पयन् स्वाहाकृताहुतिरेतु देवान् स्वाहा ॥ यज्ञायेदम् ॥ ॐ आश्रावितमत्याश्रावितम् ॥ वर्षट्कृतमत्यनूक्तं च यज्ञे ॥ अतिरिक्तं …. देवान् स्वाहा ॥ यज्ञायदम् ॥ ॐ यद्वौ देवा अतिपाद योनि ॥ वाचा चित्प्रयतं देवहेडनम् ॥ अरायो अस्मा अभिदुच्छुनायते ॥ अन्यत्रास्मिन्मरुतस्तनिर्धेतन स्वाहा ॥ देवेभ्यो मरुभ्य इदम् ॥ ॐ ततम्म आपस्तदुतायते पुनः ॥ स्वाधिष्ठाधीतिरुचाय शस्यते ॥ अयसमुद्र उत विश्वभेषजः ॥ स्वाहाकृतस्य समुतृप्णु तर्भुवः स्वाहा ॥ ऋभुभ्य इदम् ॥ ॐ क्षेत्रस्य पतिना वयहितेनैव जयामसि ॥ गामश्च पोषयित्वासनौमृडातीदृशे स्वाहा ॥ क्षेत्रपतय इदम् ॥ ॐ वास्तौ पढे प्रतिजानीह्यस्मान्त्स्वावेशो अनमीवो भवानः ॥ यत्त्वेमहे प्रतितन्नौजुषस्व शन्न एधि द्विपदे शं चतुष्पदे स्वाहा ॥ वास्तो पतय इदम् ॥ ॐ विष्णोर्नु के वीर्याणि प्रोचं यः पार्थिवानि विममे रजासि ॥ यो अस्कभायदुत्तर सधस्थ विचक्रमाणस्नेधोरुगायः 56665999965656565555655556695905 वर्ष प्रहस 599996555559999999999995555555 नाविणव इदम् ॥ ॐ तदस्य प्रियमभिपायौ अश्यानरो यत्र देवयवो मदन्ति ॥ उरुक्रमस्य स हि बन्धुरित्था विष्णोः पदे परमे मध्व उत्सः स्वाहा ॥ विष्णव इदम् ॥ ॐ प्रतद्विष्णुस्तवते वीयर्याय मृगो न भीमः कुचरो गिरिष्ठाः ॥ यस्योरुष त्रिषु विक्रमणेष्वधि निशा स्वाहा ॥ विष्णव इदम् ॥ ॐ परो मात्रया तनुवा वृधान न तै महिलमन्वश्नुवन्ति ॥ उभे ते विन रजसी पसरविसे स्वाहा ॥ विष्णव इदम् ॥ ॐ विचक्रमे पृथिवीमेषु एतां क्षेत्रीय विष्णुमनुषे दशस्यन् ॥ ध्रुवासौ समिति सजनिमा चकार वाहा ॥ विष्णव इदम् ॥ ॐ त्रिदेवः पृथिवीमेष एतां विचक्रमे शतचसं महिला ॥ हास्य स्थविरस्य नाम स्वाहा ॥ विष्णव इदम् ॥ ॐ यदस्य कर्मणो त्यरिचं यद्वान्यूनमिहाकरम् ॥ अमिष्टविष्टकृद्विद्वान्त्सर्व विष्टसुहुतं करोतु मे अग्नये खिष्टकृत सुहताहत आहुतीनां कामांना समर्धयित्रे स्वाहा खिष्टकृत इदम् ॥ अथाज्येन परिधीन् मध्यमदक्षिणोत्तरक्रमेणानक्ति ॥ परिधीन मध्यमदक्षिणोत्तरक्रमेणानक्ति ॥ अथ प्रागादिस्थितपरिस्तरणदर्भानादाय आज्य स्थाल्यामग्रमध्य मूलानि सम्मृज्य दर्भमेकं पृथकृत्य दर्भत्रयं प्राञ्चं ऊर्ध्वाग्रं अतिर्यचं अकम्पयनग्राद त्रयं प्राचं ऊर्ध्वाग्रं अतियश्चं अकम्पयन्नग्रादारभ्य मूलान्तं दाहयन्नेव प्रास्येत् ॥ पृथकृतमपि तथैव प्रास्य मध्यमं परिधिमनुप्रहृत्य ॥ अथेतरौ युगपत्प्रहत्य तेषु सरसावं जुहोति तूष्णीम पत्यम्" इति श्रुतेः ॥ ॐ तच्छंयोरावृणीमहे ॥ गातुं यज्ञाय ॥ गातं यती योगवणीमहे ॥ गातुं यज्ञाय ॥ गातुं यज्ञपतये ॥ दैवीः स्वस्तिरस्तु नः स्वाहा ॥ शंयुवाकाय जिगात भेषजम् ॥ शन्नों अस्तु द्विपदै ॥ शं चतुष्पदे स्वाहा ॥ शंयुवाकायेदम् ॥ अथ इदम् ॥ ॐ स्वस्तिर्मानुषेभ्यः ॥ ऊवं जिगातु भेषजम् ॥ शन्नो अस्त SCCSSSSCSSCCCCCCCCCCCCCCCSSSSS 159655555555555555555555555555555 सर्वप्रायश्चित्तं करिष्ये ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ अथ पूर्णाहुतिः ॥ ॐ यज्ञ यज्ञ गच्छ यज्ञपति गच्छ खा योनि गच्छ स्वाहैष ते यज्ञो यज्ञपते सह सूक्तवाकः सुवीरः स्वाहा ॥ ॐ देवा गातुविदो गातुं विखा गातुमित मनसस्पत इमन्नों देव देवेषु यज्ञश्स्वाहा वाचि स्वाहा वातेधाः स्वाहा ॥ देवेभ्यो गातुवियो यज्ञायेदम् ॥ ॐ मूर्धानं दिवो अतिं पृथिव्या वैश्वानरमृतार्य जातमग्निम् ॥ कविरसम्राजमतिथिं जनानामासन्नापात्रं जनयन्त देवाः स्वाहा ॥ मूर्धाग्य इदम् ॥ [अत्र ‘ॐ वसोर्धारी जुहोति’ इत्यनुवाकेन ‘अन्ना युवि’ इत्यन्तेन वसोर्धारा शिष्टाचारप्राप्ता कारिकोक्ता च ॥ स चानुवाको ग्रहशान्त्यन्ते लिख्यते ॥] ॐ पूर्णाहुतिमुत्तमां जुहोति ॥ सर्व वै पूर्णाहुतिः ॥ सर्वमेवामोति ॥ अौ इयं वै पूर्णाहुतिः ॥ अस्यामेव प्रतितिष्ठति ॥ [एतदनन्तरम्= ॐ नमस्ते हरसे शोचिषे नमस्ते अस्त्वचिौं ॥ अन्यन्तै अस्मत्त पन्तु हेतयः पावको अस्मभ्य शिवो भव ॥ ॐ अग्ने नय सुपथा राये असान् विश्वानि देव वयुनानि विद्वान् ॥ युयोध्यसर्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नम उक्तिं विधेम ॥ ॐ प्रवः शुक्राय भानवे भरध्वं हव्यं मति चाग्नये सुपूतम् ॥ यो दैव्यानि मानुषा जनशर्षि अन्तर्विश्वानि विद्मना जिगाति ॥ ॐ अच्छागिरी मतो देवयन्तीः ॥ अग्नीयन्ति द्रविणं भिक्षमाणाः ॥ सुसन्दृश सुप्रतीक श्वश्चम् ॥ हव्यवाहमतिं मानुषाणाम् ॥ ॐ अग्ने समसद्युयोध्यमीवाः ॥ अनग्नित्रा अभ्यमन्त कृष्टीः ॥ पुनरस्म EGGCCCCCCCCCCCSCCCCCCCCCCCCCCCCC “इदं फलं मया देव स्थापितं तु हुताशन ॥ तने मे सफलावाप्ति , फल-वस्त्र-भूषण-हिरण्यादिकं होम्यद्व्यं वा हुनेदिति विष्णुभट्टीये प्रयोगसारे चोक्तम् ॥ भवेजन्मनि जन्मनि ॥” अयं फलहोमे मनः ॥ एवमेवान्यदपि ऊह्यम् ॥ सविता देवाः ॥ क्षमा विश्वेभिरजरैभिर्यजत्र ॥ ॐ अग्ने वं परियानव्यौ अस्मान् ॥ स्वसिभिरति दुर्गाणि विश्वा ॥ पूर्व पृथ्वी । नहलानीं ॥ भवातोकाय तनयाय शंयोः ॥ ॐ प्रकारवो मनना व्यच्यमानाः देवधीची नयत देवयन्तः ॥ दक्षिणा वाडवजिनी पनि निरन्त्यग्नयै घृताची ॥ ॐ सकृत्तै अग्रे नमः ॥ द्विस्ते नमः ॥ त्रिस्त नमः ॥ चतुस्ते नमः ॥ पञ्चकृतस्ते नमः ॥ ॥ शतकुलस्ते नमः ॥ सहस्रक दस्ते नमः ॥ नमस्ते अस्तु मा मा हिसीः ॥ नमस्ते गाई पत्याय० ॥ काण्ड यमुपात्ताय० ॥ यज्ञेशाच्युत गोविन्द माधवानन्त केशव ॥ कृष्ण विष्णो हृषीकेश तुभ्यं विश्वात्मने नमः ॥ =इति अग्निप्रार्थनामन्त्राः ने अतोऽत्र अध्येत्सोकर्याय निवेशितम् ॥] अथ हुतशेषनिधानप्राशनाद्युपरिष्टात्तत्राण्यप्यत्रैव कार्याणि ॥ निधानं च प्राशनं मूर्ध्नि चाहुतिः ॥ कुर्यात्कर्मसमाप्ते: प्राक् परिषेकविसर्जनात्’ इति ॥ सर्वत्रानाम्नातेषु व्याहत्या इतोषनिधानं प्राशनं चेति प्रयोगसारे ॥ पुन षवन इत्यादि ॥ अदितेन्वमस्या: ॥ अनमतेन्वम स्थाः ॥ सम्प इति पूर्ववत प्रागादिपरिषिच्य अथोत्थाय उपतिष्ठते ॥ ॐ यत्ते अग्ने तेजस्तेनाहं तेजस्वी भूयासम् ॥ यत्तै अग्ने जवानी भयासम् ॥ यत्तै अग्ने हरस्तेनाहहरस्त्री भूयासम् ॥ मर्यि मेधां मयि प्र॒जां मय्यग्निस्तेजो दधातु ॥ मर्यि मेधा मयि प्रजां मयीन्द्र इन्द्रियं दधातु ॥ मर्यि मेधां मयि प्र॒जां मयि सूर्यो भ्राजो दधात ॥ इति भिमपयाय: मा नोक तनय मा न आयषि मा नो गोषु मा नो अश्वषु रीरिषः ॥ वीरान्मा नो रुद्र भामितो कधी -9996555555555559999999999999999प्र०र० 15555555555555555555555555999999 प्राग्वोदग्वा हुतभस्म गृहीता ॥ ‘ओजोसि’ इति ललाटे ॥ ‘सहौसि’ इति कण्ठे ॥ ‘बलमसि’ इति दक्षिणबाहुमूले ॥ ‘भ्राजौसि’ इति कण्ठपृष्ठे ॥ ‘देवानां धाम नामसि’ इति नाभौ ॥ ‘विश्वमसि विश्वायुः’ इति हृदये ॥ ‘सर्वमसि सर्वायु रमिभूरोम्’ इति शिरसि ॥ इत्यभिमृश्य ॥ मत्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीन हुताशन ॥ यद्भुतं तु मया देव परिपूर्ण तदस्तु मे ॥ अज्ञानाद्वा प्रमादाद्वा वैकल्यात्साधनस्य वा ॥ यन्यूनमतिरिक्तं च तत्सर्व क्षन्तुमर्हसि ॥ श्रद्धां मेधां यशः प्रज्ञां विद्या बुद्धिं श्रियं बलम् ॥ आयुष्यं तेज आरोग्यं देहि मे हव्यवाहन ॥ अन्यथा शरणं नास्ति वमेव शरणं मम ॥ तस्मात्कारुण्यभावेन रक्ष रक्ष हुताशन ॥ इति प्रार्थ्य ॥ प्रणीतापात्रमग्नेः पश्चाद्धर्हिषि निधाय मायते ॥ ॐ सदसि सन्म भूयाः सर्वमसि सर्वे मे भूयाः पूर्णमसि पूर्ण मैं भूया अक्षितासि मामक्षेष्ठाः ॥ ॐ प्राच्या दिशि देवा ऋखिजो मार्जयन्ताम् ॥ ॐ दक्षिणायां दिशि मासाः पितरौ मार्जयन्ताम् ॥ अप उपस्पृश्य ॥ ॐ प्रतीच्यां दिशि ग्रहाः पशवो मार्जयन्ताम् ॥ ॐ उदीच्या दिश्याप ओषधयो वनस्पतयो मार्जयन्ताम् ॥ ॐ ऊर्ध्वायां दिशि य॒ज्ञः संवत्सरो यज्ञपतिर्जियन्ताम् ॥ इति कुशाग्रैः तत्तदिक्षु मार्जयित्वा ॥ ॐ समुद्रं वः प्रहिणोम्यक्षिताः खां योनिमर्पि गच्छत ॥ अच्छिद्रः प्र॒जायो भूयासं मा परासेचिमत्पर्यः’ इति पराचीनिनीय ताभिरद्भिः कुशाग्रैर्दम्पती प्रोक्षेत् ॥ अत्र यजमानः वामपार्श्वस्थितपल्यञ्जलौ प्रणीतापात्रजलं प्रामुखं निषिच्य आचार्योऽञ्जलिस्थजलैः पापनिरसनाथ यजमानं पत्नीं च प्रोक्षति पत्नी तञ्जलं बर्हिषि निषिञ्चति ॥ अथवा यजमानः स्ववामपाणिं बर्हिषि निधाय उत्तानीकृत्य दक्षिणपाणिना प्रणीतापात्रं गृहीखा 59999999999999965555555555695598 पू०स० Nammam 55555555555999965665599999996555 नज प्रत्याखं तत्र निषिच्य ‘ता आपः समुद्रं गच्छन्ति’ इति ध्यायति आचायेः पाणिस्थजलैः यजमानं पत्नीं च प्रोक्षेत ॥ अथ ब्रह्मणे वरं बाजवा ते ददामि’ इति (गामित्यर्थः) ॥ यथाशक्ति तन्मूल्यं वा दद्यात् ॥ अनुपविष्टे ब्रह्मणि ब्राह्मणमेकं भोजयिखा का दबा सदस्पेभ्यच दक्षिणां दबा ॥ ‘यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपो यज्ञक्रियादिषु ॥ न्यूनं सम्पूर्णतां याति सद्यो नामकहोमकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ इतीश्वरार्पणं कृता ॥ नमस्ते गार्हपत्याय नमस्ते दक्षिणाग्नये ॥ नमो नमः ॥ काण्डद्वय मुपात्ताय कर्मब्रह्मस्वरूपिणे ॥ खर्गापवर्गदात्रे च यज्ञेशाय नमो नमः ॥ इति माता कर्म प्रत्यवेताध्वरेषु यत् ॥ तद्विणोः स्मरणादेव सम्पूर्ण सादिति श्रुतिः ॥ विष्णो विष्णो विष्णो इति विष्णुस्मरणं कुर्यात् ॥ इति सर्वसाधारणानिमुखप्रयोगः ॥ ं

आग्नि-होत्रिक-प्रयोगः

॥ अथ देवयजनोल्लेखनप्रभृत्यग्निप्रतिष्ठापनान्तं कृता । प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्य अमुकहोम आनिहोत्रिकं तत्रम् ॥ मृडोनामानिरिति पूर्णाहुतौ ॥ अन्यत्र तत्रतत्रोक्तानिः अमुको देवता ॥ क आज्यस्य मात्रवर्णिक्यो देवता इत्यादि सङ्कल्प्य अन्वाधानादिकला ॥ पात्रासादनकाले ‘आज्यस्थाली स्रुवं चैब मुचं च समिधं तथा ॥ कूर्च प्रोक्षणपात्रं च सादयेदाग्निहोत्रिके’ इत्यासाद्य ॥ पवित्रकरण वा चि चतर्गहीतं गृहीखा उपरि समिध निधाय कूचे नुचं निधाय ॥ ‘जुषस्वन’ इत्यादि ‘अदितेनुमन्यस्ख 35050005999999999999999999999998 AMAN प्र०र० 15669559999655555555555999965555 इत्यादिभिः परिषिच्य ‘अग्नये नमः’ इत्यादिभिरभ्यर्च्य समिधमग्नौ निधाय आद्यन्तयोः स्पृष्ट्वा तस्यामादीप्तायां यत्कर्म करोति तस्य प्रधानमत्रान् सर्वान्त्सहैवानुच्छ्व सन्मनुदृत्य याज्यानुवाक्यानुरूपं विना सर्वान्ते वाहाकारे समिधोपरार्धे सकदेवाध जुहोति ॥ मत्रलिङ्ग देवताभ्य उद्देशत्यागः । ततः स्वचं सकृत्सन्ताप्य अथाग्नये स्विष्टकृते स्वाहेति पूर्वामाहुतिमतिहाय समिध्येव पूर्वाध हुखा अथ च त्रिः सन्ताप्य वू.चे निधाय प्रातःकालिके कर्मप्यूर्ध्वमुन्मृज्य प्राच्युत्तानेन पाणिना कूर्चे झुग्बिलस्थघृतलेपमुन्माटि तूष्णीमुत्तरभागे ॥ अथ चेत् अन्यकालिकं कर्भ प्राचीनावीती तीवाचीनमवमृज्य प्रतीच्यानीय पाणिना कूर्चे लेपनिमाटि तूणीं दक्षिणभागे अप उपस्पृश्य यज्ञोपवीती द्विरङ्गुल्या प्राश्य अप आचम्य उदङ्मुखः प्राचीनदण्डया ग्रुचा हस्तेन वा भक्षयित्वा अप आचम्य दर्भः सुचं निमृज्य निष्टप्य अद्भिः पूरयिखा पात्रेषु स्थापयिखा सर्वप्रायश्चित्तार्थ मिन्दाहुतीयाहतीश्च हुखा उत्तरपरिषकादिकं कुर्यात् ॥ इत्याग्निहोत्रिकविधिः ॥छ।

आपूर्विक-विधिः

अथाऽपूर्विकम् ॥ अथाऽपूर्विके स्थण्डिलोल्लेखनाद्यग्निप्रतिष्ठापनान्तं कृता सङ्कल्प्य अन्वाधाय ॥ पात्रासादनकाले ‘आज्यस्थाली सुवं चैव चरुस्थाली समेक्षणम् ॥ दीं च प्रोक्षणीं चैव चतस्रः समिधस्तथा’ एतान्यासाद्य ॥ पवित्रकरणादि हविनिर्वापत्रोक्षणाज्य संस्काराग्य लङ्करणान्तं कृखा ताश्चतस्रः समिधोभ्याधाय व्याहृतीहूंखा पूर्ववद्धविरादाय तत्तदुक्तमत्रै ममत्रैर्वा पक्कं हुवा पूर्ववत्विष्टकृतमवदाय यथागोत्रमभिधार्य ‘अग्नये ख्रिष्टकृते खाहा’ इति नाममत्रेण विष्टकृतं हुला मिन्दाहुतीाहतीश्च हुवा परिस्तरणप्रहरणाद्युत्तरपरिषेकान्तं कृला समापयेत् ॥ ‘न परिधिन च ब्रह्मा न प्रणीता न बर्हिषः ॥ न च खिष्टकृदादीनि तत्रमापूर्विकं स्मृतम् ॥ एतेषां त्रयाणां तत्राणां परस्परसङ्करं न कुर्यात् ॥ अशक्तः सङ्कटे 555555555555555555555555555555 पू०स० । 59555555555555555555555 रोगे द्रव्याभावे नृपाद्धये ॥ कुर्यादापूर्विकैनैव सुकृता चैव सा भवेत् ॥’ इत्यापूर्विकविधिः ॥॥

आपूर्व-तन्त्रम्

अथापर्वतगडा विधि व्याख्यास्यामः ॥ परिसमूद्य पयुक्ष्य परिस्तीय परिषिच्य उपसमाधाय अलङ्कृत्य यावदानातमाज्याहती होत्याद्यन्तयोः साधा प्रणीताप्रणयनं ब्रह्मोपवेशनं च न विद्यते’ इति ॥ इत्यापूर्विकविधिः ॥ इति वेङ्कटेशीयप्रयोगरत्नमालायां आधारावनिमुखप्रयोगः ॥

सर्व-कर्माङ्ग-प्रायश्चित्तम्

अथ सर्वकर्माङ्गप्रायश्चित्तम् ॥ तस्य कालः ‘प्रधानस्यादितोन्ते वा प्राक् खिष्टकृत एव वा ॥ प्रायश्चित्ताहुतीः कुर्यादर्थलप्ते घनादरः। (अर्थलुप्तेषु प्रयोजनशून्येष्वित्यर्थः) इति ॥ तत्र प्रायश्चित्तमेव ॥ अथ होमार्थमुपलिप्तं देशं श्वा वैडको वा कीटो वा प्रोक्षति ॥ ॐ देवख खा …. हस्ताभ्यामग्नेस्तेजसा प्रोक्षामि’ इति प्रोक्ष्य स्थण्डिलमुद्धरेत् ॥ मधितिष्ठेत ‘ॐ शन्नो देवी …. रभिस्रवन्तु नः’ इति तस्य पदमभ्युक्ष्य ॥ ॐ पृथिवि देवयजन्यो पनि ॥ अथ यदि प्रणीतापात्रं भिद्येत तदभिमन्त्रयते ‘ॐ अभिन्नो घर्मो जीरदानुर्यन आत्तस्तदगन्पुनः’ धो देवा अप्यैतु’ इति पूरयिखा उपतिष्ठते ‘ॐ भूर्भुवःसुवः’ इति ॥ अथ यदि प्रणीतानां इति ॥ अथान्यदाहरति ‘ॐ धर्मो देवा अप्यैतु’ इति पूरयिता उपनि पितेयः सवेद्वा ‘आपोहिष्ठा’ इति तिसृभिया॑हतिभिश्च पूरयिखा स्रावितमभिमत्रयते ॥ प्रणीयमानानां वा विग्रुषो यदि पतेयुः स्रवेद्वा ‘आपोहिष्ठा’ इति तिसृभिडित ॐ अक्षितोस्य लोके। इति ॥ अथ पूरितमुपतिष्ठते ॥ ॐ भूरायुर्मे धारयत प्राणान्में धारयत प्रजाम्मै धारयत 56655555555555555555555555069506 mardanuman ISSEG5555555555555555555555555555 पशून्मै धारयत मा म आयुः प्राणाः प्र॒जाः पशवः परासिच्यरन्’ इति ॥ अथ जुहोति ‘ततम्म आपुस्तदुतायते पुनः ॥ खाधिष्ठाधीति रुचा यशस्यते ॥ अय समुद्र उतविश्वभेषजः ॥ स्वाहांकृतस्य समुतृष्णुतर्भुवः स्वाहा ॥ ऋभुभ्य इदम्’ ॥॥ अथ आज्यस्थालीभेदे ‘ॐ अमिनो धर्मो जीरदानुर्यत आत्तस्तदंगन्पुनः’ इत्यभिमन्य आज्यं संस्कृत्य सुचि चतुर्गृहीतं गृहीखा ॥ ॐ इध्मो वेदिः परिधयश्च सर्वे यज्ञस्यायुरनुसश्चरन्ति वाहाँ ॥ यज्ञायेदम् ॥ इति हुला अथान्यामाहरति ॐ धर्मो देवा अप्यतु’ इति ॥ सर्वत्र सुव-दी कूर्च-प्रस्तर-बर्हिः-पवित्रेध्म-परिधिद्रव्यसम्भाराणां छेददाहोपघातेषु नाशे वाऽन्यं यथालिङ्गं कृत्वाऽऽसीद्य ‘ॐ वं नो अग्ने०, सखन्नो अग्ने, खमंग्ने अयासि०, प्रजापते.’ इति चतुर्भिः स्त्रुवाहुती: जुहुयात् ॥ परिस्तरणदाहे ‘ॐ अग्नये क्षामवते स्वाहा ॥ अग्नये क्षामवत इदम्’ इति हुला परिस्तृणाति ‘ॐ इन्द्र वो विश्वरिपरि हवामहे जनेभ्यः ॥ अस्माकमस्तु केवलः ॥१॥ ॐ इन्द्रं नरोने मर्धिता हवं ते यत्पार्यायु नते धियस्ताः ॥ शूरो नृपाताशवसश्चकान आगोमति बजे भेजालनः ॥२॥’ इति द्वाभ्यां परिस्तीर्य ‘ॐ इन्द्राय स्वाहा’ इति पुनः जुहुयात् ॥ परिधिदाहे अन्येन परिधाय ‘ॐ पारि साऽग्ने पुरै वयं विसहस्य धीमहि ॥ धृपद्वर्ण दिवेदिवे भेत्तार भंडरावतः स्वाहा ॥ अग्नय इदम्’ इति जुहुयात् ॥ वस्त्राणां प्रोक्षितानां छेददाहोपघातेषु अन्य द्यथालिङ्गं धृता ‘ॐ सोमाय स्वाहा’ इति आहुतिं जुहुयात् ॥ सर्वत्र स्कने भिन्ने छिन्ने कर्म विपर्यासे दाहे ऊनातिरेके पवित्रनाशे पात्रभेदे च द्वे मिन्दाहुती जुहुयात् ॥॥ अथ मशकमक्षिककेशकीट पिपीलिकादिभिः हविषि दुष्टे तदुत्सृज्यः प्रजापतेनखदिति हुखा अन्यदासादयेत् ॥ मत्रस्य पदाक्षरस्वरवर्णवृत्तादिभ्रंशे ‘ॐ आभिर्गीभिर्यदतो 98595555555555555555555555565SSEtestrial न ऊनमाप्यायय हरिवो वर्धमानः ॥ यदास्तोतभ्यो महि गोत्रा रुजासि भूयिष्ठभाजो अईते स्याम वाहा ॥ हरिवते वर्धमानायेदम्’ इति ॥ 112 परियाटिकमविपर्यासे ‘ततम्म आपो यत्पावत्रा मनोज्योतिः’ इति जुहुयात् ॥ यदि परकीवरूपात्राद्यभिघातः स्यात्तदभिमत्रयते ‘ॐ. सिगसिनसि वोसि नमस्ते अस्तु मा माहि सीः’ इति ॥ दशास्त्रमादाय मुखवातेन ध्वंसयेत् ॥ यदि गौः वा श्वा वा अश्वमृगमेष कायदा शापदमन्तराम्य पसव्यं गच्छेत्तस्य पर्दा शन्नोदेवीरित्ययुक्ष्य जपति ‘ॐ तद्विष्णोः परमं पदसदा पश्यन्ति सरयः ॥ दिवीव चक्षराततम् ॥ तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवासः समिन्धते ॥ विष्णोर्यत्परमं पदम्’ इति । अथवैतेषां पदानि विपरित भस्मना ध्वंसयित्वा मनोज्योतिरिति खुवाहुतिं जुहुयात् ॥ य येते गौरश्वादयो रौद्रमभिव्याहरेयुः ॐ बमने रुटो असम वातररुणैर्यासि शङ्गयस्त्वं पूषा विधतः पास नुत्मना स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ आवो राजानमध्वरस्य रुद्र होतार सत्यय जरोदस्योः ॥ अग्नि पुरातनायित्नोरचित्तातिरप्यरूपमवसे कृणुध्वरवाही हटाया वाचमनमत्रयते ॐ द्विपञ्चतुष्पदृस्सा फसमस्त्वनातुरम् ॥ उद्गातेव शकुने साम गायसि ब्रह्मपुत्र इव सर्वनेषु प्रतिनः समना भव इति ॥ अथ यदि सृगाली वानरी वास्येतां वाचमनुमत्रयते ‘ॐ दीर्घमुखिदुर्हणु ॥ मास्म दक्षिणतो वदः ॥ यदि दक्षिणतो वदा द्विषन्तं मेऽवबाधासे’ इति ॥ अथ यद्यमेरेकदेशमपहरेयस्तता मनोल्यो जुहुयात् ॥ यदि परिखासे परिक्षये वा अप उपस्पृश्य यथालिङ्ग जपेतः । ॐ अनाव जित वा अप उपस्पृश्य यथालिङ्ग जपेत् ‘ॐ अनुहवं परिहवं परीवादं परिक्षपम् ॥ दुःख दुरदित G5656999999595999999656 555555555559999999999999999999 MERA Pा SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS तद्विषों दिशाम्यहम् ॥ अनुहूतं परिहूतं शकुनैर्यदशाकुनम् ॥ मृगस मुतमक्ष्णया तद्विषयो दिशाम्यहम्’ इति ॥ दीक्षितोऽन्य दीक्षितेन न समेयाद्यदि समेयात् ‘ॐ कोनश्चित्र आमुंबदती सदा वृधः सखा ॥ कया शष्ठिया वृता’ इति जपेत् ॥ सर्वत्र दीक्षितः सूर्योदयास्तसमये देवयजनागारादन्यत्र यदि शयीत ‘ॐ सूर्यो मा देवो देवेभ्यः पातु वायुरन्तरिक्षायजमानोग्निौ पातु चक्षुषः ॥ सचशूषः । सर्वितर्विश्वचर्षण एतेभिः सोमनामभिर्विधमते तेभिः सोमनामभिर्विधेमते’ इति जपेत् ॥ अथ स्वयं प्रज्वलितेऽनौ ॐ उद्दीप्यख जातवेदो पघ्नं निति मम ॥ पशूपच मद्यमावह जीवनं च दिशौ दिशः स्वाहा ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम् ॥ ॐ मा नौ हिसीजातवेदो गामश्वं पुरुष जगत् ॥ अबिभ्रदन आगहि श्रिया मा परिपातय स्वाहा ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम्’ इति द्वाभ्यां समिधौ जुहुयात् ॥ अथ द्विज श्व-चण्डाल-विडाल-काक-खर- मृग-पशु-पक्षि-सरीसृपाणामन्यतमः कीटो वा ऋविजोनीनन्तरागच्छेयुः तदा द्वादशगृहीतेन स्रुचं पूरयित्वा | ‘ॐ जातवेदसे० ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम् ॥ ॐ मनोज्योति: ॥ मनसे ज्योतिष इदम् ॥’ महाव्याहृतीस्तिस्रस्तन्तुमतीश्च विग्राहं जुहुयात् ॥ अथ सप्तपाकयज्ञानां द्रव्यहविर्मत्रसंस्कारादीनां अतिपन्ने स्कन्न-भिन्न-भग्न-नष्ट-दुष्ट-विपरीत-दग्ध-शृत-अVतानां अनाम्नातेषु ॐ मनोज्योतिरयाथानेः, यदस्मिन्कर्मणि, स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः, व्याहृतयश्च प्रायश्चित्तम् ॥ अथ गर्भाधान-पुंसवन-सीमन्तोन्नयन-18 विष्णुबलि-जातकर्म-नामकरण-उपनिष्क्रमण-अन्नप्राशन-कर्णवेधन-चौल-व्रतादीनां मुख्यकालातिक्रमे- चित्तश्चेत्यादित्रयोदश, अग्निर्भूतानां इत्यादिरुद्रःपशूनामित्यन्तं चतुर्दश, ततम्म आपो, यत्पाकत्रा, मनोज्योतिः, मिन्दाहुतीः, महाव्याहृतीः, व्याहृतीश्च प्रायश्चित्तं जुहुयात् ॥ 35965555599999999965556555555555 पू०स० dile ॥३५॥ 3599999999 1665555555599999999999 प्रधानादौ च व्याहतिपूर्वक द्वे द्वे मिन्दाहुतीः जुहुयात् ॥ अथ सर्वत्र विपरीतदर्भास्तरण-पवित्रकरण-पात्रासादन-प्रोक्षणीसंस्कार आत्यसंस्कार-पर्यमिकरण-सुवसम्मार्जन-परिधि-परिषेचनेमाधाने- ॐ ततम्म आपो, यत्पाकत्रा, मनोज्योतिः, यातच हियति ॥ अथ सर्वत्र रौद्र-राक्षस-नैर्ऋति-यम-पैतृक छेदन-भेदन-खनन विषेसन-निरसन-आत्माभि वन्देद्ध विहीतं तु चरा परिधेहिः ॥ तद्भपतय इत्यादिमत्रैः स्व.नं तु मत्रयेत् ॥ सुरभिमते तन्तुमत तः प्रणवंच्याहतीः हुला पुनः शेषं समाचरेत् ’ इति ॥ यथा ॥ ॐ भूपतये स्वाहा ॥ ॐ भुवनपतये स्वाहा ॥ ॐ विरभिमन्य ॥ ॐ दधिक्राणो अकारिपं…. तारिपत्स्वाहा ॥ दधिक्राव्ण इदम् ॥ ॐ तन्तु भूतानांपतये स्वाहा ॥ इति स्कन हविरभिमन्य ॥ ॐ दधिकागो अकासि ओस्वाहा । सवित्र इदम् ॥ व्याहती?खा शेष समाचरेत् ॥ अथवा शीतभस्मनि तत् निधाय येन वा प्रचरेत् ॥ अथान्तरागमने ॥ ॐ चित्तिः सृक् ॥ चित्तमाज्यम् ॥ वाग्वेदिः ॥ विज्ञातममिः ॥ वाक्पति)ता ॥ मने उपवक्ता ॥ प्राणो हविः ॥ सामाध्वर्युः ॥ न विधेस्वमस्माकं नाम ॥ वाचस्पतिः सोम पिवतु ॥ आस्मासु नृम्णं धात्स्वाहा ॥ वाचस्पते विधेनामन् ॥ विधेमते नाम ॥ विधेस्वमस्माकं नाम ॥ वाचस्पति से अवनिरुषसामग्रमस्यदन्वहांनि प्रथमो जातवेदाः ॥ अनु सूर्यस्य पुरवा च रश्मीननु द्यावापृथिवी आततान इति सप्तपाकयज्ञेऽन्तरागमने ज्ञेयम् ॥ अथ मण्डूक-सर्प-मूषक-मार्जारान्तरागमने। स्वाहा ॥ अग्नये पावापृथिवीम्यामिदम् ॥ इति सप्तपाकयज्ञेऽन्तरागमने ज्ञेयम् । 55555555555555555555599999999965 ३६॥ -99999999999655555555995555555555 ॐ वाग्योता ॥ दीक्षा पनी ॥ बातों ध्वर्युः ॥ आपोभिगरः ॥ मनौ हविः ॥ तपसि जुहोमिः ॥ भूर्भुवःसुवः ॥ ब्रह्म स्वयम्भु ॥ ब्रह्मणे स्वयम्भुवे स्वाहा ॥ ब्रह्मणे स्वयम्भुव इदम् ॥ ॐ तच्छ्योरावृणीमहे …. स्वस्तिरस्तु नः स्वाहा ॥ शंयुवाकाय इदम् ॥ ॐ स्वस्तिर्मानुषेभ्यः …. चतुष्पदे स्वाहा ॥ शंयुवाकायेदम् ॥ ॐ अन्व॒ग्निः ॥ अग्नये द्यावापृथिवीभ्यामिदम् ॥ अथ पतितचाण्डालरातिकोदक्यारजकादिवाक्य श्रवणे’ ॥ ॐ महाहविर्होता ॥ सत्यहविरध्वर्युः ॥ अच्युतपाजा अग्नीत् ॥ अच्युतमना उपवक्ता ॥ अनाधृष्यश्चाप्रतिधृष्यश्च यज्ञस्याभिगरौ ॥ अयास उद्गाता ॥ वाचस्पते हृद्विधेनामन् ॥ विधेम ते नाम ॥ विधेस्त्वमस्माकं नाम ॥ वाचस्पतिः सोममपात् ॥ मा दैव्यस्तन्तुच्छेदि मा मनुष्यः ॥ नौ दिवे ॥ नमः पृथिव्यै स्वाहा ॥ वाचस्पतये ब्रह्मण इदम् ॥ ॐ अन्य॒ग्निरूषसां० ॥ अग्नये द्यावापृथिवीभ्यामिदम् ॥ इति जुहुयात् ॥ अथ श्रप्यमाणे चरौं यस्यां दिश्युत्सिच्येत तस्यै तस्यै देवतायै युवाहुतिं जुहुयात् ॥ यथा | पूर्वादि- ॐ इन्द्राय स्वाहा ॥ इन्द्रायेदम् ॥ ॐ अग्नये स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ यमाय स्वाहा ॥ यमायेदम् ॥ अप उपस्पृश्य ॥ ॐ नितये स्वाहा ॥ निक्रतय इदम् ॥ अप उपस्पृश्य ॥ ॐ वरुणाय स्वाहा ॥ वरुणायेदम् ॥ ॐ वायवे स्वाहा ॥ वायव इदम् ॥ ॐ सोमाय स्वाहा ॥ सोमायेदम् ॥ ॐ ईशानाय स्वाहा ॥ ईशानायेदम् ॥ इति हुवा ॥ ॐ आप्यायस्व सन्तेपया सीति द्वाभ्यां आज्येन चरूं आप्याययति ॥ अथानावुद्वाते ॥ अथ यदि होमकालेऽनिरुद्वातः स्यान् अथवोपनयनानिर्विवाहाग्निर्जातकर्मानिः श्मशानाग्निराचतुर्था 3659999999999999999999999999095 पू०स० 55555559999965665555599999996566 दाद्वादशाहादासञ्चयनादुद्वातः स्यात् ॥ ॐ अपहता असुरा रक्षासि पिशाचा ये क्षियन्ति पृथिवीमनुः ॥ अन्यत्रैतौ गच्छन्तु यत्रैाँ मनः इति तत्सर्व भस्माद्भिः प्रोक्ष्य — ॐ अयं ते योनि लिय’ इति क्षिप्रं मम-समिधि-समारोपणं कृत्वा लौकिका निं प्रतिष्ठाप्य सम्परिस्तीर्य उदयवायइति द्वाभ्यामारोपितं समिधमाधाय आज्यं संस्कृत्य सुवेणाज्यमादाय जुहोति ॥ ॐ अयाश्चाग्ने० ॥ अग्नय अयम इदम ॥ ॐ अग्निहोता. ॥ इन्द्राय सोमायेदम् ॥ ॐ ब्राह्मण एक होता’ इत्यादि दश मिन्दाहुतीमेहाव्याहृतीयाहतीच संस्कारान्तेऽग्नावुद्वाते तद्भस्मोणं ‘अयं ते योनिलिय’ इति समिधि समारोप्याजुह्वान उद्यखेति लौकिकामौ समिधं शाय आयं संस्कृत्य महाव्याहृतिभिः प्रणवेन मनसत्या च जुहुयात् ॥ अथान्वाधानेष्टिमध्ये सोमसूर्योपरागे प्राप्ते- ॐ उद्वयंतमसस्परि पायोतिसत्तरम ॥ देवं देवत्रा सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तमरवाहा ॥ सूर्याय ज्योतिष इदम् ॥ ॐ उदुत्यं जातवेदसं देवं बहन्ति देना हो विधाय सूर्यश्वाहा ॥ सूर्यायेदम् ॥ ॐ चित्रं देवानामुदगादनीकं चक्षुमित्रस्य वरुणस्यानेः ॥ आपा द्यावापृथिवी स्थपश्च स्वाहा ॥ द्यावापृथिवीभ्यामन्तरिक्षाय सूर्यायेदम् ॥ इति सूर्योपरागे ॥ ॐ आप्यायस्व समेतु ॐ सन्ते पारसि० ॥ सोमायेदम् ॥ ॐ बन्नः सोम विश्वतो रक्षा राजन्नघायतः ॥ नरिष्ये खावत: सखा स्वाहा ॥ सोमायेदम् ॥ ॐ या ते धामानि दिवि या पृथिव्यां या पर्वतेष्वोषधीष्व॒प्सु ॥ तामिनों अश्वैः सुमना अहेडनाजन्त्सोम प्रतिहव्याभाय स्वाहा। सोमायेदम् ॥७॥ : मिन्दाहुतीव्योहताश्च जुहुयात् ॥ इति चन्द्रोपरागे ॥ अथ प्रधानकर्मण्यन्तरिते 265555555999999999999999999999३३७॥ 19999996555566655555550696555555 विपर्यासे च ‘ॐ बनौ अने, सवन्नो अग्रे० ’ इति द्वाभ्यां जुहुयात् ॥ अथाज्यस्थाली चरुस्थाली बोद्धृते चरुस्थालीवेपने स्पन्दने भेदने संसर्पणे वा प्रभतेन सर्पिषाऽवसिच्याभिमत्रयते ॥ ॐ किमुत्पतसि किमुत्प्रोष्ठाः शान्ताः शान्तेरिहागहि ॥ अघोरो यज्ञियो भूला सीदसदन रखम्’ इत्यभिमन्य ॥ ॐ बमने अयास्ययासन्मनसा०, प्रजापते, मिन्दाहुतीयाहृतीश्च जुहुयात् ॥ अथ यदि मन्मयस्थाली तामपोह्य ॥ ॐ भूमिभूमिमगान्माता मातरमप्यगात् ॥ भूयास्म पुत्रैः पशुभिर्यो नौ देष्टि स भिद्यताम्’ इत्यथान्यदा हरति ॥ ॐ घमों देवा अप्येतु’ इति ब्रह्म प्रतिष्ठा मनस इति प्रतिष्ठाप्य पुनः ॐ ब्रह्म प्रतिष्ठा मनस:० ॥ ब्रह्मण इदम् ॥ ॐ यदोंदे…. तनु स्वाहा ॥ देवेम्यो मरुभम इदम् ॥ ॐ योकत्रा० ॥ अग्नये देवेम्य इदम् ॥ इति जुहुयात् ॥७॥ अथ गृहमेधिनो वा ब्रह्मचारिणो वाऽनिरुद्धातः सात् होमकालातिक्रमे पर्वातिक्रमे आग्रयणेनानिपानवानभक्षणे आज्यसंस्काराभावे स्कमावधूत मत्रहीनाधिकवेषु अकृतसीमन्तायां प्रसूतौ गोस्त्रियोर्य मलजन्मनि रजस्व लागमने पतितसम्भाषणे दिवामैथुने शूद्राभिगमने स्वभे रेतस्कमे चोदके सूत्रपुरीषकरणे कुमारस्य संरकाराकरणेऽमेश्च मिश्रणे देवतामत्रतत्रविपर्यासे कर्मविपर्यासे ब्रह्मचारिणो व्रतविपर्यासे दण्डोपवीतमेखलाकृष्णाजिनानां अधारणे दण्डभङ्गे सन्ध्याग्निकार्योदकुम्भभिक्षाध्य यनलोपेषु अन्येष्वेवं विधेषु प्रायश्चित्तम् ॥ उल्लेखनादाज्यसंस्कारान्तं कृता चतस्रो व्याहृतीः । ’ पाहिनो अमे’ इति पञ्च पुनाहतिचतुष्टयं जुहुयात् ॥ एवं पाहित्रयोदशहोमं सर्वत्र कर्मान्ते जुहुयात् ॥ यथाकालकरणमविच्छिन्नं सन्ततं भवतीति ॥ अथायौ मुखवात-हस्तवात-शूदिवायुभिर्वा हते सावित्र्या जुहुयात् ॥ अथर्सिजो यजमानस्य वोच्छिष्टस्पर्श ‘पवमानः 39599359999999996565655555555555 555555555555SSSSSSSSSSSSSSSSSSSS सवर्जनः इति जुयात् ॥ इति वेङ्कटेशीयप्रयोगमालायां प्रायश्चित्तप्रयोगः ॥ [अन्यान्यपि प्रायश्चित्तानि अन्यत्रोक्तानि आवश्यकलात् नान्यत्र लिख्यते ॥ यथा ‘मनुध्यमार्जारमृगाखुपूर्वा ब्रह्माग्निमध्ये यदि चेत् प्रयाताः ॥ ब्रह्मप्रतिष्ठा मनसोऽग्निहोता वग्नौ मनोज्योतिरिति मामा इति ब्रह्माग्निमध्येऽन्तरागमने ॥ यजमानानिमध्ये अन्तरागमने तु ‘यजमानस्य वह्वेश्च गच्छेयुश्चान्तरे यदि ॥ पृथ्वीहोता मानिसल्याइती नेत’ इति ॥ यदि विरफोटितोऽङ्गारो निर्गतः परिधेर्बहिः ॥ अध्वर्यु-ब्रह्म-पत्यग्नि-पशूनां व्याधिमाहरेत् ॥ यजमानस्य च तदा प्रागारभ्य दिशां क्रमात् ‘तदगारं समाहृत्य स्रुवपृष्ठेन देशिकः ॥ मातमायेन मन्त्रेण माहिंसीरन्तकेन च ॥ अमुं स्थाने H षां प्रयोज्यानो विनिक्षिपेत् ॥ सहस्रशृङ्गमन्त्रेण जुहुयाच्च स्रुवाहुतिम्’ इति ॥ अङ्गारस्य परिधिबहिर्भागे स्फोटे ‘ॐ मातमो मा माम ॥ नमस्ते अस्त्राय ते ॥ नौ रुद्र पराय ते ॥ नमो यत्र निषीदसि ॥ अK (नारायणशर्माणं) माहि५सी: माहिसीः ’ इत्यनेन अङ्गारकणमनौ निक्षिप्य ‘ॐ सहसंशृङ्गो वृषभो जातवेदाः ॥ स्तोम पृष्ठो घृतवान् सुप्रतीकः ॥ मानो हामीस्थित नेला जहाम ॥ गोपोषं नौ वीरपोष चं यच्छ स्वाहा’ इति नुवाहुतिं जुहुयात् ॥ पुरोनुवाक्यायाज्यायाश्चान्तरुच्छवासे तु- ‘पुरोनुवाक्यायाध्यान्तरच्छवासे होतुरायुषः ॥ क्षयः स्यादायुरायुर्दा इति द्वाभ्यां हुनेद्बुधः ॥ प्रायश्चित्तं च जुहुयादथवा पाहि पाकै ॥’ आयुटे = आयुर्दाग्रे इति द्वाभ्यां सुवाहुती जुहुयादित्यर्थः ॥]

औपासनप्रायश्चित्तम्

अर्थापासनप्रायश्चित्तम् । औपासना निर्विवाहादारभ्य दम्पतीम्यां यतो नित्यो धार्यः ॥ यदि विवाहव्रतमध्येऽयावनुगते 9999999999999999999999999999655 walth 35999965559999999999999999965555 पूर्वोक्तप्रायश्चित्तमेव कुर्यात् ॥ अत ऊर्ध्वमनुगते पत्नी पतिर्वा उपवसेव ॥ अथ सद्यः सन्धानपक्षेऽग्नि प्रतिष्ठाप्य अयाचाम इति जुहुयात् ॥ द्वितीयेहनि सन्धाने मनखतीम् ॥ . तृतीये वारुणीम् ॥ मनखत्या सहेमम्मे वरुणेति जुहुयात् ॥ चतुर्थेति तन्तुमतीः ॥ मनोज्योतिरिमम्मे वरुणेति च हुला तन्तुन्तन्वनदध्यस्खाग्नेत्रयस्त्रिशतन्तव इति जुहयात ॥ पश्चाहादारभ्य द्वादशाहपर्यन्तमभ्यावतिनीः ॥ पूर्वोक्ताहुतिभिः सहानेभ्यावर्तिमनेअङ्गिरः पूनर्जा सहरय्येति जुहुयात् ॥ द्वादशाहादूर्वमनुगते यथा प्रकृति प्रणवेनाहरति (पुनः सन्धान कुर्यादित्यर्थः) ॥ नास्तिक्यादनि परित्यज्य प्राजापत्यं चरेत् ॥ किश्च आसायं कर्मणः प्रातराप्रातः सायङ्कर्मणः ॥ इति होमका लस्सावधेरुत्त लायदि सायं होमः प्रभाते क्रियेत प्रात)मः सायङ्काले वा तदा कालातिपन्नप्रायश्चित्तार्थ मनस्वती जुहुयात् ॥ विष्णुभट्टीप्रयोगे तु ‘आदशरात्राद्धोमाभावे मनखी जुहुयात् , आविंशतिरात्राद्धोमाभावे तिस्रस्तन्तुमतीर्जुहुयात् , आत्रिंशद्रात्राद्धोमाभावे खेकाहमुपवासा, आषष्ठिरात्रं व्यहमुपवासः, अतः परं प्राचापत्यं चरेत् ॥ एवं षण्मासपर्यन्तम् ॥ सत्यनौ होमाभावे पुनराधानं वर्जयित्वा पाण्मासप्राय श्चित्तमेव कुर्यात् ॥ दशरात्रपर्यन्तं प्रायश्चितानन्तरमतीतहोमान् कुर्यात् ॥ अत ऊर्ध्व होमद्रव्यं परिगणय्य श्रोत्रियाय दद्यात्’ इति ॥ गृह्यसूत्रे ‘अथासाहुतप्रायश्चित्तम्- मनोज्योतिरित्युपक्रम्य एकाहं मनखती व्यहं वारुणी व्यहं तन्तुमतीश्चतुरहाद्वादशाहमभ्यावर्तिनीः’ इति ॥ कारिकायाम् ‘कालात्यये तु होमस मनखत्यैव निष्कृतिः ॥ अग्नेनयेन्यूक्दयेन होमपार्वणहानिषु’ इति ॥ तत्रैव ‘एकाहहोमातिपत्तौ । मनखत्याहुति हुनेत् ॥ इमम्मे वरुणेत्याभ्यां व्यहे वाऽपि व्यहे तथा ॥ आभ्यां तन्तुमतीभिश्च चतूरात्रिव्यतिक्रमे ॥ एभिः पूर्वादि-1 59999999999999999999999999999990 मता 5559999999999999999999999999999 कैश्वानऽभ्यावर्तिनीचतुष्टयैः ॥ ऊवं चतुरहादाक् द्वादशाहोदयं विधिः ॥ अतो होमे व्यतीतेऽग्नेः पुनराधीनमिष्यते’ इत्युक्त खावाद शाहादूर्व षण्मासपर्यन्तं सत्य नौ होमीभाव इति विष्णुभट्टोक्तं तस्य मूल मन्यं शिष्टैरनादृतत्वात् ॥ धार्याग्निर्पक्ष इति केचित् ॥ अतो मुख्यकाला विक्रमे एकाहव्यतिक्रमे च मनोज्योतिरिति जुहुयात् ॥ द्विदिने होमाभावे मनोज्योतिरिमग्मेवरणेत्याभ्यां जुहुयात् ॥ त्रिदिने होमाभावे मनोज्योतिरिमम्मेवरुण तन्तुन्तन्वबुद्धध्य स्वामे त्रयस्त्रिशचन्तव इति जुहुयात् ॥ चतुरहादारभ्य द्वादशरात्रिपर्यन्तं होमाभावे पूर्वोक्तमनो ज्योतिरित्यादिभिः सह अनेभ्यावर्तिमनेअङ्गिरः पुनस्र्जा सहरय्ये त्येतेः जुहुयात् ॥ द्वादशाहावं पण्मासपर्यन्तं पुनराधानमेव कुर्यात ॥ पण्णासाद प्राजापत्य कृच्छं कृत्वा पुनराधानं कृता पाण्मासप्रायश्चित्तं कुर्यात् ॥ अथ यदि द्वादशरात्रादगिमावनुगते तस्यानुगतस्य या आदरणमपवासश्चान्यतरस्य भार्यायाः पत्युर्वाऽपिवैतां जुहुयात् अयानि इति सूत्र उक्तलात् ॥ सद्यश्चेत् ‘ॐ अपहता असुरा मनाचा लियन्ति प्रथिवीमर्नु ॥ अन्यत्रैतो गच्छन्तु यत्रों गतं मनः’ इति तत्सर्व भस प्रोक्ष्य ‘अयन्ते योनिः’ इति तदुणं सममिधि समारोप्य आजुहान उद्बुध्यस्वान इति लोकिकामो समिधमाधाय आज्यसंस्कारं कृता अयाचाम इति जुहुयात् ॥ कालान्तरे शानमेव कार्यम ॥॥

पुनः-सन्धान-प्रयोगः

अथ पुनःसन्धानप्रयोगः ॥ तत्रादौ मत्रानुक्रमणिका ॥ सप्ततेअने तिस्रस्तन्तुन्तन्वबुध्यखाने त्रयस्त्रिशतन्तवोऽग्नेभ्यावर्तिबग्ने अङ्गिरः पुनरूर्जा सहरय्या मनोज्योतिः प्रजापत अन्वमिरयाश्वान उद्वयमायुर्दा यन्मआत्मनोमिन्दाभूत्पनरग्निः मायो च्याहतयश्च होतच्या इति ॥ अथ शुचौ समे देशे गोमयेनोपलिप्य उद्धृत्यावोक्ष्य व्याहतिमिः सिकतान्युप्य स्थण्डिलं SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS प्र.7o AIMIMAuthorindihhi 999999999999965665555555095956GS कला ॥ • आखूत्करो वल्मीक्वपा सूदः पुष्कर पर्ण वराहविहतं शर्करा अश्वत्थोदुम्बरं पर्ण शमी विकङ्कता अशनिहता इत्येतेऽन्याधेयिकसम्भाराः तेषु यथोपपन्नमात्य व्याइतिभिर्नियुप्य तत्र प्रणवेन लौकिकाग्निं प्रतिष्ठाप्य प्राणानायम्य देशकालो सङ्कीर्त्य नष्टमग्निं पुनःसन्धास्य इति सङ्कल्प्य पुनःसन्धानहोमः कर्माग्रिहोत्रिकं तत्रं मृडोनामाग्निः अग्निस्तन्तुमान् अग्नेऽभ्यावर्ति मनोज्योतिः प्रजापतिः अग्निर्यावापृथिवी अग्निरयाः सूर्योज्योतिः अग्निरायुर्दाः जातवेदा विचर्षणिः अग्नीन्द्रबृहस्पत्यश्विन: सविता अग्निः पृथिवीमहान् वाय्वन्तरिक्षमहान् आदित्यो महान् चन्द्रमानक्षत्रदिशोमहान् अग्निर्वायुः सूर्यः प्रजापतिर्देवता आज्यं हविः एता अङ्गदेवताः प्रधानदेवताः ताः सर्वाः सन्निहिताः सन्तु एवं साङ्गेन कर्मणा सद्यो यक्ष्ये तदङ्गमन्वाधानं करिष्ये इति सङ्कल्प्य अन्वाधानं कृता ‘आज्यस्थाली नुवं चैव सुचं च समिधं तथा ॥ कूचे प्रोक्षणपात्रं च सादयेदाग्निहोत्रके’ इति पात्राण्यासाद्य सुक्खुवसम्मार्जनान्तं कृता सुचि चतुर्गृहीतं गृहीखा समिधमेकामग्नौ निधाय परिश्रिते पूर्णाहुति जुहोति ॥ ॐ सप्त ते अग्ने समिधः सप्तजिह्वाः सप्तर्षयः सप्तधाम डियाणि ॥ सप्तहोत्राः सप्तधाखा यजन्ति सप्तयोनी रार्पणखा घृतेन स्वाहा ॥ अग्नये सप्लवत इदम् ॥ ब्रह्मणे वरं ददाति ॥ धेनुवृषभमनवाहं हिरण्यं कांस्यं वासोवेति यथासम्भवं दखा अशातिपन्नहोमद्रव्यं परिगणय्य ममोपासनविच्छित्तिदिनादारभ्यैतत् कालपर्यन्तमौपासनाहुतिपरिमितं द्रव्यं परिगणय्य ब्राह्मणाय दातुमहमुत्सृजे ॥ इति ब्राह्मणाय दला औपासनविच्छित्तिदोषपरिहारोस्तिति वाचयिता पुनश्चतुर्ग्रहीतं गृहीला तित्रस्तन्तुमतीविग्राहं जुहोति ॥ ॐ तन्तुन्तन्वत्रजसो भानुम विहि ज्योतिष्मतः पृथो रक्ष धिया कृतान् ॥ अनुल्बणं वयतजोगुवामपोमनुर्भव जनया दैव्यं जनस्वाहा ॥ अग्नये तन्तुमत इदम् ॥ 395955555555555509550999999999 PERIMARRIGILISSSSS555555999965555559999996566 ॐ उदयध्यस्खाग्ने प्रतिजागृह्येनमिष्टापूर्ने ससृजेथामयं च ॥ पुन:कृण्वस्त्रां पितरं युवानमन्वाता सीत्वयि तन्तुमेत श्स्वाहा ॥ अग्नये तन्तुमत इटम ॐ त्रयस्त्रिशतन्तवो ये वितनिरे य इमं यज्ञरस्वधया ददन्ते तेषां छिनं प्रत्येतद्दधामि स्वाहां धर्मो देवा अप्यतु स्वाहा ॥ अग्नये मानस अपरं चतुर्ग्रहीतं गृहीला चतस्रोऽभ्यावर्तिनीर्विग्राहं जुहोति ॥ ॐ अग्नेभ्यावर्तिभि न आवर्तस्वायुषा वर्चसा सन्या मेधया । प्रजया धनेन स्वाहा ॥ अग्नयेऽभ्यावर्तिन इदम् ॥ ॐ अग्ने अगिरश्शतं ते सन्खावृतः सहस्रं त उपावृतः ॥ तासां पोषस्य पोषेण पनों नष्टमाधि पुननों रयिमाधि स्वाहा ॥ अग्नयेऽभ्यावर्तिन इदम् ॥ ॐ पुनर्जा निवर्तस्व पुनरग्न इषायुषा ॥ पुनर्नः पाहि विश्वतः स्वाहा ॥ अग्रयेऽभ्यावर्तिन इदम् ॥ ॐ सहरय्या निवतस्वाने पिन्वस्व धारया ॥ विश्वप्निया विश्वतस्परि स्वाहा ॥ अग्नयेऽभ्यावर्तिन तगडीला मनस्वती जुहोति ॥ ॐ मनोज्योतिर्जुषतामाज्यं विच्छिन्नं यज्ञसमिमं दधातु ॥ या इष्टा उपसौ नि चश्च । शाम हविषा घतेन स्वाहा ॥ मनसे ज्योतिष उपोभ्यो निग्रुग्भ्य इदम् ॥ पुनश्चतुर्गृहीतं गृहीला प्राजापत्यां जुहोति ॥ ॐ प्रजापते ….स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ अपर चतुगृहीत गृहीला अनुख्यां जुहोति ॥ ॐ अन्वग्निरुषसामग्रंमुख्यदन्वहानि प्रथमो बाद अनसूर्यस्य पुरुत्रा च रश्मीननुद्यावापृथिवी आततान स्वाहा ॥ अनुख्यायाग्नये जातवेदसे द्यावापृथिवीभ्यामिदम् ॥ पुनः चतर्गृहीतं गृहीत्वा ॥ ॐ अयाश्चानेऽस्यनभिशस्तीचं सत्यमिखमया असि ॥ अयसा मनसा धृतोऽयसो हव्य महिषे या नौ धेहि भेषज५ । खाहा॥ अग्नये अयस इदम् ॥ पुनश्चतुगृहीतं गृहीलाऽऽयुष्मती जुहोति ॥ ॐ उद्यन्तमस :…. मरवाहा ॥ सूर्याय ज्योतिष इदम ॥ G555555555555555669550060959999 Wha SSSSSS905666659655559655555555559 पुनश्चतुर्गृहीतं गृहीलाऽऽयुर्दा जुहोति ॥ ॐ आयुर्दा अग्ने हविषौ जुषाणो घृतप्रतीको घृतयोनिरेधि ॥ घृतं पीला मधु चार गव्यं पिते पुत्रमभिरक्षतादिम स्वाहा ॥ आयुर्दागय इदम् ॥ पुनश्चतुर्गृहीतं गृहीला द्वे मिन्दाहुती विग्राहं जुहोति ॥ ॐ यन्म आत्मनो० ॥ जातवेदसे विचर्षणय इदम् ॥ ॐ पुनरमिः० ॥ अमीन्द्रबृहस्पत्यश्विभ्य इदम् ॥ पुनश्चतुर्ग्रहीतं गृहीला सावित्री जुहोति ॥ ॐ तत्सवितुः० ॥ सवित्र इदम् ॥ पुनश्चतुर्गृहीतं गृहीला महाव्याहृतीविग्राहं जुहोति ॥ ॐ भूरमय इत्यादि चतस्रः ॥ पुनश्चतुर्गृहीतं गृहीला व्याहृतीविग्राहं जुहोति ॥ ॐ भूखाहेत्यादि चतस्रः ॥ इति हुना अथाग्नये विष्टकृते वाहेत्युत्तरार्धपूर्वार्धे नुवाहुति हुला कूर्चसम्मार्जनादिसर्वमाग्रिहोत्रिक तत्रवत्कुर्यात् ॥७॥ अथवा पूर्णाहुतिवरदानान्तं सर्व पूर्ववत्कृत्वा पुनस्वादित्या इत्येको समिधं हुला पुनस्तयैव चतुर्गृहीतं गृहीला जुहुयात् ॥ ॐ पुनस्वा …. नर्य कामाः खाहा ॥ आदित्येभ्यो रुद्रेभ्यो वसुभ्यो ब्रह्मभ्यो वसुनीथायेदम् ॥ इत्येकयाऽऽहुत्या वा प्रसन्ध्याय शेषं | समापयेत् ॥ इदं तु सद्यःसन्धानपक्षे वेदितव्यम् ॥ अत्र समारोपणं न कुर्वन्ति ॥ अपवृत्ते कर्मणि लौकिकः सम्पद्यत इति न्यायात् ॥७॥ ततः सायङ्कालपर्यन्तं स्थिवा सायं सन्ध्यामुपास्य औपासनं कला समारोपणं कुर्यात् ॥ इति पुनःसन्धानविधिः ॥७॥

षाण्मास-प्रायश्चित्त-प्रयोगः

अथ पाण्मासप्राय चित्तप्रयोगः ॥ यद्यग्निः पाण्मासादूर्ध्व विच्छिन्नः स्यात्तत्र प्रायश्चित्तम् ॥ आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य ‘पुनःसन्धानपाण्मास प्रायश्चित्तहोमं कर्तुं मम शरीरशुद्ध्यर्थ नानपवनमत्राचमनमत्रप्रोक्षणानि करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य तत्कृता गणपतिं सम्पूज्य पुण्याहं वाचयिता ॥ सविताऽग्यादयश्च प्रीयन्तामिति वाचयिता प्रोक्षणान्तं कृला ॥ अथ स्थण्डिलोल्लेखनादि सम्भाराहरणाद्यामिप्रतिष्ठापनान्तं कृता पूर्वोक्तप्रकारेण |

599669999999999999999999656699

india

3599999999999999999999999999999998

पुनःसन्धानं कृता ॥ तत्रैव पुनः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य ’ षण्मासादूर्ध्वमौपासनविच्छित्तिदोषपरिहारार्थ पाण्मासप्रायश्चित्तहोमं करिष्ये ॥ | पाण्मासप्रायश्चित्तहोमः कर्म, आधारवत्तत्रं, पञ्चदशदारुरिध्मः, अनीषोमावाज्यभागौ, चित्ति मामिः, सविता देवता, चरुहविः, अग्निः सोमः, अग्निरनवान् , अग्निरबादः, अग्निरन्नपतिः, अमिः पवमानः, अग्निः पावकः, अग्निः शुचिः, अग्निोतिष्मान , अमितपतिः, अमिः पथिकृत , अग्निस्तन्तुमान् , अग्निश्वानरः सूर्यः, प्रजापतिर्देवता, आज्याक्तचरर्हविः, अग्निः खिष्टकृत् , आज्यस्य मात्रवर्णिक्यो देवता’ इत्यादि सङ्कल्प्य अन्वाधानाद्यनिमुखान्तं कुत्ता पक्काजुहोति ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरों तत्सवितुः …. प्रचोदयात्वाहा ॥ सवित्र इदम् ॥ अथ चरौ प्रभूतं आज्यमानीय मेक्षणेन गृहीला हस्तेनैव जुहोति ॥ तत्रानुक्रमणिका ‘अग्निः सोमोनवांश्चैव अन्नादोऽनपतिस्तथा ॥ पवमानः पावकश्च शुचियोतिष्मदात्मकः ॥ व्रतपतिः पथिकृच्च तन्तुर्वैश्वानरस्तथा ॥ सूर्यः प्रजापतिश्चैव व्याहतीश्च ततः परम् ॥ अन्नादयोऽग्निपूर्वास्ते प्रोक्ता वैश्वानरान्तकाः’ इति ॥ ॐ अ॒ग्नये वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ सोमाय स्वाहा ॥ सोमायेदम् ॥ ॐ अग्नये नवते स्वाहा ॥ अग्नयंत्रवत इदम् ॥ ॐ अग्नयनादाय स्वाहा ॥ अनयेमादायेदम् ॥ ॐ अग्नयेपतये खाहो ॥ अग्नयेनपतय इदम् ॥ ॐ अग्नये पर्वमानाय स्वाहा ॥ अग्नये पवमानायेदम् ॥ ॐ अग्नये पाव॒काय स्वाहा ॥ अग्नये पावकायेदम् ॥ ॐ अग्नये शुचये म्वाहा ॥ अग्नये शुचय इदम् ॥ ॐ अग्नये ज्योतिष्मते स्वाहा ॥ अग्नये ज्योतिष्मत इदम् ॥ ॐ अग्नये व्रतपतये वाहा ॥ अग्नये व्रतपतय इदम् ॥ ॐ अग्नये पयिकृते स्वाहा ॥ अग्नये पथिकृत इदम् ॥ ॐ अग्नये तन्तुमते स्वाहा ॥ अग्नये तन्तुमत इदम् ॥ ॐ अग्नये

3555555555555555555555555559999996

abpbriousion

HLV Unce

13109 9999655555555555555555555555555 वैश्वानराय स्वाहा ॥ अग्नये वैश्वानरायेदम् ॥ ॐ सूर्याय स्वाहा ॥ सूर्यायेदम् ॥ ॐ प्रजापतये स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ ॐ भूः स्वाहा ॥ अनय इदम् ॥ ॐ भुवः स्वाहा ॥ वायव इदम् ॥ ॐ सुवः स्वाहा ॥ सूर्यायेदम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ अथ स्विष्टकृतमवदायान्तः परिधौ निधाय व्याहतीढुवा स्विष्टकृत्प्रभृतिवरदानान्वं कृखा शेष समाप्य पूर्ववत्सायमौपासनं | हुखा पालाशाश्वत्थखादिरौ दुम्बराणामन्यतमसमिधि समारोपणं कुर्यात् ॥ सङ्ग्रहे ॥ यदा सन्धीयते वह्निः प्रातमध्यंदिनेऽपि वा ॥ तदा सायं विजानीयात्साय माहुतिपूर्वकम् ॥ अभ्युत्पत्तिर्निशायां यत्सन्धानं साय मेव च ॥ प्रातर्यदि तु सन्धानं सायं पूर्व विधीयते ॥ अहस्तु पुनराधाने हूयते प्रातराहुतिः ॥ सायमारभ्य जुहुयादाहुतीनां चतुष्टयम् ॥ यद्यहः सन्धानं कृला प्रात)मो हूयते तदा सायमाहुतिपूर्वकं आहुतिचतुष्टयं जुहुयादित्यर्थः ॥ एतानि वचनानि सद्यःसन्धानविषयाणि ॥ यत्र पुनस्वादित्या इति मन्त्रेण सद्यःसन्धानं क्रियते तत्र यस्तनसायमाहुति हुवा तदिन प्रातराहुतिं च हुवा तदानीमेव कर्तव्यं कर्म कृला तमग्निं विसृजेत् ॥ अपवृत्ते कर्मणि लौकिकः सम्पद्यत इति न्यायात् ॥ अथ पुनःसन्धाने विशेष उक्त आश्वलायनेन ‘अनश्नन्नग्निमाहत्य सायं हुवा विवाहवत् ॥ अश्नीयान्नात्रदीक्षास्यात्स्वस्ति पू०स० वाचनमेव च’ इति ॥ इति प्रयोगमालायां पुनःसन्धानपाण्मासप्रायश्चित्त प्रयोगः ॥

अग्नि-नाश-निमित्तानि

_अथाग्निनाशनिमित्तानि ॥ कारिकायाम् ॥ सायं प्रातरुपास्योऽनिर्दम्पतीभ्यां न संशयः ॥ तयोरन्यतरेणाऽपि सायमेव 11 विशेषतः ॥ उभयोर्विप्रवासे तु ग्रामसीमावधेहिः ॥ सायं चेन्नाश एवाने प्रायश्चित्तमिनोदये ॥ ममनामादिमत्राभ्यानुप्रस्थाय हुताशनम् ॥ Himalailin 555555555555595993599999999999999 चतुश्चतुर्गृहीतं तु जुहुयात् सुसमाहितः ॥ सप्ततन्तुमती स्त द्वन्महाव्याहृतयस्तथा ॥ तत्राग्निर्यत्र भार्या स्यात् सा प्रधाना हि तं प्रति ॥ यघनाशौचिनो वह्निरम्य प्रेतगृहे वसेत् ॥ शवे त्रिस्थिते त्यांगः सर्वथाग्नेविंधीयते ॥ असौ स्थिते शवे तमा निर्गमय्यानलं बुधः ॥ प्रायश्चित्तं तु जुहुयादापोहिष्टादिभिस्तिभिः ॥ दधिक्राव्णा दिना चाग्न आद्यैः षड भिविशुद्धये ॥ सूतके सूतिकागारात्परितो द्वियुगादधः ॥ स्थितस्या अविनाशः स्यादहिश्चत्पूर्ववद्विधिः ॥

ग्रहण-प्रायश्चित्तम्

अथ ग्रहणप्रायश्चित्तम् ॥ राहुरश्मिहते सूर्ये हुनेदिन्दौ च निष्कृतिः ॥ उद्वयं च तथोदुत्यं चित्राद्यैाहृतीरपि ॥ बृहबारदीये ॥ सम्प्राप्ते होमकाले तु ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः ॥ चन्द्रोपरागे जुहुयादप्सुमेसोम इत्यूचा ॥ आप्या यस्वेति च द्वाभ्यामाप्याय स्वमदिन्तम ॥ सूर्योपरागे जुहुयादासत्यायेन चाहुतिम् ॥ उद्यायैस्त्रिभिर्मत्रैर्महाव्याहृतिभिस्तथा ॥ व्याहृतिभिश्च । विप्रेन्द्राः कुर्युः कर्म यथोदितम् ॥ यदि नद्युत्तरणे ॥ नावा च तारिते वह्नौ प्लवेनान्येन वा नदीम् ॥ समुद्रायादिना जातवेदसे चल मनस्वतीम् ॥ मिन्दाहुतीयाहतीश्च महाद्या जुहुयाद्बुधः ॥ अनादिष्टेषु सर्वेषु बढेदर्दोषेषु बुद्धिमान् . ॥ प्रायश्चित्तं मनस्वत्या महाद्यान् व्याहतीहुँनेत् ॥ प्रयोगतिलके ॥ हुतमद्ध्ये विनष्टेग्नावयमेव विधिः स्मृतः ॥ पुनराधानकर्मैवमुद्वातस्य च नान्यथा ॥ समारूढानिस्रणिः समिद्वा पतिता यदि ॥ जले वा जलसिक्ता वा तामादायाग्निना विना ॥ संशोष्य लौकिकाग्नौ तां अभ्याधाय विधानतः ॥ जातवेदादि पञ्चान आद्यैः षड्भिर्मनस्वतीम् ॥ मिन्दाहुतीाहतीश्च जुहुयाच्च सुवेण तु ॥ प्रत्यक्षधारितो वह्निः संस्पृष्टोऽन्येन वहिना ॥ उभौ विविच्य जुहुयादुभयत्र युवाहुती ॥ वितेखामादिमत्राभ्यां मनो मिन्दा च व्याहृतीः ॥ अरण्योः समिधोश्चैव मिथः स्पर्शे वयं विधिः ॥ एकदेश 99555555555555555555555555555TOTO 99999999999655556966500905555555 युतस्याग्नेर्विभागो नोपपद्यते ॥ पूर्वोक्तैर्जुहुयात्तत्र मत्रैरैतैः स्रुवाहुतीः ॥ लौकिकाग्नियुतस्यापि वढेरेवं विधि स्मृतः ॥ प्रयोगसङ्ग्रहे ॥ औपासनपरित्यागे दोष उक्तः ॥ औपासनविहीनस्तु स्वभार्यागमनं द्विजः ॥ स्वमातृगमनं तस्य तज्जातश्चैव शूद्रजः ॥ द्वादशाहमनग्निः स्यात्सन्ध्याहीनो दिनत्रयम् ॥ चतुर्वेदधरो विप्रः शूद्र एव न संशयः ॥ अनग्निकस्य विप्रय भार्यया पच्यते हविः ॥ गोमांसेन समं ह्यनं द्विजश्चण्डाल एव सः ॥ अनमिकः सन्विप्रस्तु पुत्रमुत्पाद्यते यदि ॥ सा नारी गणिका प्रोक्ता तत्सुतो गोलको भवेत् ॥ अननिकस्य विप्रस्थ करे यः कर्मदो भवेत् ॥ आभिचारतमामोति शूद्रसमधिगच्छति ॥ अनग्निकं द्विजं दृष्ट्वा कुर्यात्सूर्यावलोकनम् ॥ स्पृष्ट्वा स्नायात्सचेलस्तु भाषणे तु हरि मरेत् ॥ पुनश्च कारिकायाम् ॥ औपासनविहीनस्य नरजन्म निरर्थकम् ॥ तदनं कमिवद्भुक्तं तत्सङ्गो दास्यमेव च ॥ औपासनपरित्यागी मासमेकं निरन्तरम् ॥ यदि पत्न्याश्च संसर्ग स्वमातृगमनं भवेत् ॥ इति ॥७॥

ग्रहण-प्रायश्चित्त-प्रयोगः

अथ प्रयोगः ॥ यदि दम्पत्योः सह प्रवासे पुनर्होमकालात्यागेवागत्य अग्निमुपतिष्ठते ॥ ॐ मम नाम प्रथमं जातवेदः पिता माता च दधतुर्यददै ॥ तवं विभृहि पुनरामदैतोस्तवाहं नाम बिभराण्यग्ने ॥ मम नाम तवं च जातवेदो वाससी इव विवसांनी ये चरावः ॥ आयुषे वं जीवसे वयं यथायथं विपरि दधावहै पुनस्ते ॥ इति द्वाभ्यामुपस्थाय ॥ सप्तते अग्ने तिस्रस्तन्तुमतीमनोज्योतिाहृतिभिश्च चतुर्गृहीतं जुहुयात् ॥ अथ यद्यमिः शवरहितसूतकगृहे वसेत्तमादाय आपोहिष्ठेति तिसृभिः, दधिक्राव्णः इत्येकेन ॥ ॐ अग्न आयुषि पवस आसुवोर्जमिषञ्चनः ॥ आरेबाधस्त्र 18|॥१२॥ दुच्छनास्वाहा ॥ अनय इदम् ॥१॥ ॐ अग्ने पर्वस्व स्वपा अस्मे वचः सुवीर्यम् ॥ दधयिं मयि पोषरस्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥२॥ श्रीनिवासः ॐ अग्नै पावक रोचिषा मन्द्रया देव जिह्वया ॥ आदेवावधि यक्षि च स्वाहा ॥ अमय इदम् ॥३॥ ॐ सनः पावकदीदिवोमे देवा इहावह ॥ उपयज्ञ हरिश्चनः स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥४॥ ॐ अनिः शुचिः व्रततमः शुचिर्विः शुचिः कविः ॥ शुचीरोचत आहुतः खाहा ॥ अग्नय इदम् ॥५॥ ॐ उग्ने शुचय॒स्तव शुक्रा भ्रान्त ईरते ॥ तव ज्योतीष्यर्चयः स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥६॥ इति दशभिर्जुहुयात् ॥ आपोहिष्ठेति तिसृणां अम इदम् ! अन्यस्याः दधिकाव्ण इदम् ॥ अथ चन्द्रोपरागे ॥ ॐ अप्मु मे सोमः ॥ ॐ आप्यायस्व० ॥ ॐ आप्यायख मदिन्तम सोम विश्वाभिरूतिभिः ॥ भवानः सप्रथस्तमः स्वाहा ॥ सर्वत्र सोमायेदम् ॥ अथ सूर्योपरागे ॥ ॐ आसत्येन रजसा० ॥ सवित्रे देवायेदम् ॥ ॐ उद्वयन्तमसस्परि० ॥ सूर्याय ज्योतिष इदम् ॥ ॐ उदुत्यं जातवेदसं० ॥ सूर्यायेदम् ॥ ॐ चित्रं देवानां० ॥ सूर्यायेदम् ॥ महान्याहृतीयाहतीच जुहुयात् ॥ अथ नद्युत्तरणे ॥ ॐ समुद्राय वयुनाय सिन्धूनां पतये नमः ॥ नदीनारसर्वासां पित्रे जुहुता विश्वकर्मणे विश्वाहामर्त्य हविः स्वाहा ॥ समुद्राय सिन्धूनां पतय इदम् ॥ ॐ जातवेदसे० ॥ जातवेदसेऽनय इदम् । ॐ मनोज्योतिः ॥ मिन्दाहुतीमहाव्याहतीाहतीश्च जुहुयात् ॥ अथ यद्यारोपितसमिधो जलस्पर्शे तामादाय संशोष्य लौकिकानावाजुहान उद्बुध्यखेति द्वाभ्यां निधायाज्यं संस्कृत्य ॥ ॐ जातवेदसे० ॥ अग्नायूषीत्यादिपूर्वोक्ताः षट् ॥ ॐ मनोज्योतिः० ॥ मिन्दाहुतीव्याहृतीच जुहुयात् ॥ अथान्याग्निसंसर्गे ॥ उभौ विविन्य उमयत्र जुहोति ॥ ॐ वितोविग्वातजूतासो अग्ने भामांसः शुचे शुचयश्चरन्ति ॥ तुम्रिक्षासौ दिव्यानवग्वावनावनन्ति धृफ्तारुजन्तः श्रीनिवासः प्र. . खाहो ॥ अनय इदम् ॥ ॐ वमने मानुपीरीडते विशौ होत्राविदं विविचित्ररत्नधाम तम् ॥ गुहासन्त सुभगविश्वदर्शतं तुविष्मणस सुयज घृतश्रिय स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ मनोज्योति: ॥ मिन्दाहुतीाहतीच जुहुयात् ॥ इत्यौपासनप्रायश्चित्तप्रयोगः ॥ 2.

स्थाली-पाकः

अथ स्थालीपाकः ॥ पर्वणि पर्वणि चाग्नेयस्थालीपाकः ॥ तं च विवाहानन्तरं पञ्चमेऽहनि पार्वणाख्ये होमे कृते तदनन्तरं या प्रौर्णमास्यागमिष्यति तस्यामेवारभेत. ॥ सोऽयमाहिताग्नेर्दर्शपूर्णमासस्थानयोः भवति न बमावास्यायामारम्भः ॥ यद्यारम्भकाले मलमासगुरुशुक्रास्तबाल्यवाधिकग्रहणपौषमासास्तत्राप्यारम्भः कर्तव्यः ॥ तथा च गर्गः ‘नामकर्म च दर्शेष्टिं यथाकालं समाचरेत् ॥ अतिपाते सति तयोः प्रशस्ते मासि पुण्यभ’ इति ॥ दर्शेष्टिमिति पौर्णमास्या उपलक्षणम् ॥ सङ्ग्रहकारस्तु ‘उपरागोऽधिमासश्च यदि प्रथम पर्वणि ॥ तथा मलिम्लुचे पौषे नान्कारम्भणमिष्यते ॥ गुरुभार्गवयोमौढ्ये चन्द्रसूर्यग्रहे तथा’ ॥ इत्यादि सङ्ग्रहकारादिवचनान्यालस्यादिना खकालानुपक्रान्तस्थालीपाकादिशरम्भविषयाणि इति प्रयोगपारिजाते ॥ अत एवारम्भकाले मलमासादावपि कार्य इत्यर्थः ॥७॥

पर्व-निर्णयः

अथ पर्वनिर्णयः ॥ दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत इत्यत्र दर्शपूर्णमासशब्दाभ्यां पक्षसन्धिरेवोच्यते ॥ एवं पर्वशब्देनापि पक्षसन्धिरुच्यते ॥ यदा चन्द्रः पूर्णो भवति सा पूर्णिमा ॥ अमाशब्दः सहार्थः यदाऽति शयेन यस्यां तिथौ सूर्याचन्द्रमसौ सह वसतः साऽमावास्या ॥ एतद्वयं पक्षसन्धिक्षण एव सम्भवति ॥ अतो दर्शपूर्णमासशब्दाभ्यां सन्धिरेव विवक्षितः ॥ एवं सति तस्य सन्धेः क्षणिकवेन साध्यसकलयाग प्रयोग समापनायोग्यत्वात् तत्सन्निहिते प्रतिपत्पञ्चदश्यो प्रयोगयोग्ये तिथी अवश्यं गृहीतव्ये ॥ अतः पक्षादौ यागः पक्षान्त उपोष्य’ इति पू०स० WU यागान्वाधानयोस्तिथिद्वयव्यवस्थावचनं उपपद्यते ॥ पूर्वेयुरन्वाधायोपोष्य परेधुर्यागविधानात् ॥ तथा च श्रूयते ‘पूर्वेचुरग्नीनन्वादधाति उत्तरमहर्देवान्यजेत’ इति ॥ तेनाहोरेव भेदौ यागान्वाधाने भवतः न रात्रौ नाप्येकस्मिन्नेवाहनीति ॥ एवं स्थालीपाकस्यापि तद्धर्मखात् तद्वदेव समस्तं द्रष्टव्यम् ॥ नतावत्सन्धौ सन्धिसन्निहिते यजेतेति वचनात् ॥ नापि सन्धिमभितो यजेतेति ॥ किन्तु प्रतिपदि यजेतेति ॥ आभ्यां निषेधविधिभ्यां सन्धेः पुरस्तादन्वाधाय पश्चाद्यजेतेति गम्यते ॥ अनेन प्रवासादिवशात्सद्योवाऽन्वाधानयागौ कर्तव्याविति सूचितम् ॥ नचावर्तनादुपरि [आवर्तनं नाम अहो मध्यभागः] सन्धौ श्वोभूते प्रतिपदि पूर्वाले भवतीष्टिः दृष्टचन्द्रत्वात् ॥ यमिन्नहनि पुरस्तात्पश्चामचन्द्रमा न दृश्यते तदहर्यजेतेत्युक्तखात् ॥ किञ्च ‘उपास्तमयसन्धौ रात्रिसन्धौ वा उत्तरेऽहनि यजेत’ इति बचनाद्यत्र पूर्वदिने इष्टिपर्याप्तः प्रतिपत्कालो नास्ति तत्रैव विषये दृष्टचन्द्रोऽपि यागस्य ग्राह्यः ॥ अत एवालस्यादिना पूर्वदिने सम्भवत्प्रति पदतिक्रमविषयं इष्टिदिने चन्द्रदर्शननिमित्तं प्रायश्चित्तमुपपद्यते ॥ प्रायश्चित्तं तु व्याहतीढुला द्विजातये दण्डं दद्यादिति ॥ नान्यथा विहितप्रशस्तकरणे प्रायश्चित्तविधानमस्तीति ॥ एवं यजनीयमहः प्रधानमादौ निश्चित्य तदनुरोधेन पूर्वेधुरपश्चदश्यामप्यन्वाधानं युक्तम् ॥ तदेवं पक्षसन्धिसमये सन्निहिते प्रतिपदहन्येव पर्याप्त प्रविष्टे सत्यपराह्नेऽपि यष्टव्यम् ॥ सन्धिसन्निहितस्य प्रतिपदह्रोऽत्प्रियोगपर्याप्तप्रति पत्तिथिः प्रागस्तमयात्सप्ताष्टघटिकालक्षणस्तिथिनिर्णयः ॥ यथा ‘इष्टेरलं सा प्रतिपत्वनाड्यः सप्ताष्ट यस्या दिवसे भवन्ति ॥ क्षीणासु तव कर्मतिथेरिहाद्यः कल्पोऽथ युद्धासु भवेद्वितीयः’ इति ॥ अस्यार्थः ॥ यां तिथिमुपादाय कर्मोच्यते सा कर्मतिथिरुच्यते ॥ तस्याः

तदुत्तरायाच तिथेः घटिका एकीकृत्याधयेत् ॥ ताः खनाड्यः कर्मनाड्य उच्यन्ते ॥ एवं कृते इष्टरलं सा पर्याप्ता प्रयोगायेति शेषः ॥ यस्याः खनाड्योदिवसमध्ये सप्तावरा अष्टावरा वा भवन्तीति ॥ अनयोर्व्यवस्थोच्यते क्षीणाखिति ॥ यदि खनाड्यः गणितागतनाडिम्यो न्यूना भवन्ति तदाऽऽद्यः कल्पः सप्तावरा इत्यर्थः ॥ यद्यधिकाः तदा द्वितीयोऽष्टावरा इत्यर्थः ॥ तत्र वचनान्तरम् ‘चतुर्दश्यां चतुर्यामे अमा यत्र न दृश्यते ॥ श्योभूते प्रतिपत्तत्र भूते कन्यादिकी क्रिया’ इति ॥ अमावास्या चतुर्याममध्ये प्रतिप्रदृश्यते चेदित्यर्थः ॥ भूते चतुर्दश्यां पिण्डपितृयज्ञ इति ॥ अस्यापि पूर्वोक्तवचनस्य समानार्थ एव ॥ श्वोभूते प्रतिपत्तिथिरिष्टिप्रयोगायालमिति शेषः ॥ साष्टावरनाडिकेति यावत् ॥ गणितागतचतुर्दशी पञ्चदशी घटिकायोगार्धवत्यां चतुर्दश्यां पञ्चदशी दृश्यते, तत्र पिण्डपितृयज्ञः तस्य पूर्वेधुरेव विहितलात् ॥ अत्र सङ्ग्रहः ‘प्रतिपत्पर्वयोगार्धे होने वा पर्वणोधिके ॥ सप्ताष्टावरनाड्यहि प्रतिपञ्चेदलं यजेत् ॥ इष्टिप्रयोगपर्या प्रविष्टे प्रतिपत्तिथौ ॥ यष्टव्यमपराहेऽपि नालं चेदुत्तरेऽहनि’ इति ॥ सम्भवत्पूर्वातिकमे न बसम्भव इति ॥ यजनीयदिनात्पूर्वेधुरेव अन्वाधानमाचरेत् ॥ पूर्वेधुरेव पिण्डपितृयज्ञ इति ॥ अनेन पर्वप्रतिपदोईद्धिक्षयघटिका द्विधा कृला पर्वणि योजितायां क्षयेऽस्तमयस्य सप्तावरा वृद्धावष्टावरा यदि दृश्यते तदा पर्वण्येवापराह्नेऽपि यष्टव्यं, अन्यथा परेछुः प्रतिपद्यपि यष्टव्यं भवतीति ॥ इति पर्वनिर्णयः ॥

अन्वारम्भणीय-प्रयोगः

अथान्वारम्भणीयप्रयोगः ॥ पर्वणि प्रथमप्रयोगारम्भे पूर्वेधुरेव अन्वारम्भणीमिष्टिं कुर्यात् ॥ यथा ॥ कर्ता प्रातः औपासनान्तं नित्यकर्म कला स्नानपवनादि गणपतिपूजा पुण्याहवाचनानि च कला अग्नाविष्णू सरस्वती सरखन्तश्च प्रीयन्तामिति विशेषः । पुनः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्य आग्नेयस्थालीपाकदर्शपूर्णमासावारप्स्यमाणोन्वारम्भणीयामिष्टिं करिष्य इति सङ्कल्प्य औपासनाग्नि प्रतिष्ठाप्य अन्वारम्भणीयहोमः कर्म आधारवत्तत्रमित्यादि पचनो नामाग्निः अग्नाविष्णू सरस्वती सरखांश्च देवताः चरुहविः इत्यादि सद्यो यक्ष्य इत्युक्त्वा अन्वाधानादि कला प्रणीताप्रणयनात्पूर्वमेवाज्यं निरूप्योत्पूय सुक्नुवौ निष्टप्य सम्मृज्य स्रुचि चतुर्ग्रहीतं गृहीला समिधमेका अग्नौ प्रास्य चतुर्होतारं मनसा अनुद्रुत्य जुहोति ॥ ॐ पृथवीहोताद्यौरध्वर्यु रुद्रौग्नीदहस्पतिरुपवक्तों वाचस्पते वाचो वीर्येण सम्भृततमे॒नाय॑क्ष्यसे यजमानायवायुमासुवस्करस्मै वाचस्पतिः सोम पिबति जजनदिन्द्रमिन्द्रियाय स्वाहा ॥ वाचस्पतये ब्रह्मण इदम् ॥ अपरं चतुर्ग्रहीत गृहीखा ॥ ॐ पूर्णापश्चादुतपूर्णापुरस्तादुन्मध्यतः पौर्णमासी जिंगाय ॥ तस्यां देवा अधिसंवसन्त उत्तमेनाक इह मादयन्तोमग्नीषो मौ प्रथमौ वीर्येण वस्त्रद्रानादित्यानिह जिन्वतम् ॥ माध्यहिपौर्णमासं जुषेयां ब्रह्मणा वृद्धौ सुकृतेन सातावथास्मभ्यं सहवीरायिन्नियच्छत स्वाहा ॥ अग्नीषोमाभ्यामिदम् ॥ पुनश्चतुर्गहीतं गृहीवा ॥ ॐ निवेशनी सङ्गमनी वसूनां विश्वा रूपाणि वझून्यावेशयन्ती ॥ सहस्रपोप सुभ गारराणा सा न आगन्वर्चसा संविदानों यत्तै दे॒वा अदधुर्भागधेयममावास्ये संवसन्तो महिला ॥ सा नौ य॒ज्ञं पिपृहि विश्ववारे रयिन्नौ धेहि सुभगे सुवीरश्स्वाहा ॥ अमावास्याया इदम् ॥ अथ प्रणीताप्रणयनादि चरुनिर्वापश्रपणाद्यग्निमुखान्तं कृत्वा पक्काजुहोति ॥ ॐ अग्नाविष्णू महितद्वा महिलं वीतं घृतस्य गुह्यानि नाम ॥ दमै दमे सप्तरत्ना दाना प्रतिवां जिह्वा घृतमाचरण्यो३मग्नाविष्णू महि धाम प्रियं वां वीथो घृतस्य गुह्या जुषाणा ॥ दमै दमे मुष्टुतीवावृधाना प्रतिवां जिह्वा घृतमुच्चरण्ये स्वाहा ॥ ॐ अग्नाविष्णभ्यामि मार प्र०र० 59935999999999999965555555555555 पुनरवदाय ॥ ॐ प्रणो देवी सरस्वती वाजेभिर्वाजिनीवती ॥ धीनामवित्र्यवतो३मानौ दिवो बृहतः पर्वतादासरखती यजतागन्तु यज्ञम् ॥ हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मानो वाचमुशती भृणोतु स्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥ पुनरवदाय ॥ ॐ पीपवास सरस्वतस्तनं यो विश्वदर्शतः ॥ धुक्षीमहि प्रजामिषों३ये ते सरस्व ऊर्मयो मधुमन्तो घृतश्रुतः ॥ तेषां ते सुम्नीमहे स्वाहा ॥ सरस्वत इदम् ॥ इति । पक्वत्रयं हुखा स्विष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय व्याहती हूंला स्विष्टकृत्प्रभूति होमशेषं समाप्य तदानीमेव प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्यः श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ पौर्णमास्येन हविषा यक्ष्य इति सङ्कल्प्य पौर्णमास्याग्नेयस्थालीपाकहोमः कर्म आधारवत्तत्रमित्यादि पचनो नामाग्निः अग्निः देवता चरर्हविः अग्निः स्विष्टकृदित्यादि ताः सर्वाः सन्निहिताः सन्तु एवं साङ्गेन कर्मणा श्वो यक्ष्ये ॥ तदङ्गमन्वाधानं करिष्य इति सङ्कल्प्य व्याहृतिभिस्तिस्रः समिध आधाय इध्मावर्हिषी सन्नह्य व्रती भूत्वोपवसेत् ॥ अक्षारलवणाशिवं न खट्वाशयनं नानृतभाषणं ब्रह्मचर्य च व्रतं रजस्वलावृतिकापतितान्त्यजातिभिरसम्भाषणं चति ॥ अथ श्वो भूते प्रातरौपासनं हुखा ‘जुष्टोदमूना’ इत्युपस्थाय पात्रासादनादि तण्डुल निर्वाप अपणाद्यग्निमुखान्तं कृता पक्काजुहोति ॥ ॐ अग्निर्मूर्धा दिवः ककुत्पतिः पृथिव्या अयम् ॥ अपारेता सि जिन्वतों३भुवो यज्ञस्य॒ रज॑सश्च नेता यत्रोनियुद्भिः सचसे शिवाभिः ॥ दिवि मूर्धानं दधिषे सुवर्षां जिह्वामग्ने चकृषे हव्यवाह स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ सिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय ॥ ॐ ऋषभं वाजिनं वयं पूर्णमासं यजामहे ॥ स नौ दोहतासुवीर्यम् ॥ रायस्पोषसहस्रिणम् ॥ प्राणाय सुराधसे ॥ पूर्णमासाय स्वाहा ॥ पूर्णमासायेदम् ॥ स्विष्टकृदादिहोमशेष समापयेत् ॥ अथामावास्यायाम् ॥ 56655555555555555555555550060955 पू०स० AKADILAauntilth 555555555555555555599965555559 अमावास्येन हविषा यक्ष्य इति सङ्कल्प्यान्वाधानादिसर्व पक्कं च पूर्ववत्कृला स्विष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय ॥ ॐ अमावास्या सुभगा सुशेवा ॥ धेनुरिव भूय आप्यायमाना ॥ सा नौ दोहतासुवीर्यम् ॥ रायस्पोपसहस्रिणम् ॥ अपानाय सुराधसे ॥ अमावास्यायै खाहा ॥ अमावास्याया इदम् ॥ ततः खिष्टकृदादिसर्व पूर्ववत् ॥ इति स्थालीपाकप्रयोगः ॥७॥

दर्श-पूर्ण-मासातिपन्न-प्रायश्चित्तम्

अथ दर्शपूर्णमासातिपन्नप्रायश्चित्तम् ॥ तत्र दर्शेऽतिपन्ने पथिकृत् तस्य प्रयोगः ॥ दर्शमुख्यकालातिपन्नप्रायश्चित्तपूर्वकममावास्येन हविषा यक्ष्य इति सङ्कल्प्याग्निमुखान्तं कृत्वा स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीला ॥ ॐ अग्नये …. विधेमो३मादेवानामपि पन्थामगन्म यच्छनाम तदनु प्रौढुम् ॥ अग्निर्विद्वान्त्सयजात्सेदुहोता सो अध्वरान्त्सऋतून्कल्पयाति स्वाहा ॥ अग्नये पथिकृत इदम् ॥ ततः स्थालीपाकं कुर्यात् ॥ अथ पौर्णमास्यां वैश्वानरी ॥ पूर्ववत् सङ्कल्प्याग्निमुखान्तं कृता चुचि चतुर्ग्रहीतं गृहीला ॥ ॐ वैश्वानरो न ऊत्या प्रयोतु परावतः ॥ अग्निसक्थेनवाहसों ३पृष्टो दिवि पृष्टो अग्निः पृथिव्यां पृष्टो विश्वा ओषधीराविवेश ॥ वैश्वानरः सहसा पृष्टो अ॒ग्निः सनो दिवा सरिषः पातु नक्त स्वाहा ॥ वैश्वानरायाग्नय इदम् ॥ ततः स्थालीपाकं जुहुयात् ॥ उभे अतीते पथिद्वैश्वानयौं कार्ये ॥ बहुवतीतेष्वन्वारम्भणी कार्या ॥ अथ व्रतलोपे ॥ पूर्ववत सङ्कल्प्यानिमुखान्तं कृता सुचि चतुगृहीतं गृहीखा ॥ ॐ खमने तपा असि देव आमत्येष्वा ॥ वं यज्ञेष्वीड्यों३यद्वो वयं प्रमिनामनाम विदुषां देवा अविदुष्टरासः ॥ अग्निष्टद्विश्वमामृणाति विद्वान्येभिर्दैवाऋतुभिः कल्पयाति स्वाहा ॥ अग्नये व्रतपतय इदम ॥ इति जदया अत्र कारिका ‘दर्श च पौर्णमास्यां च स्थालीपाकव्यतिक्रमे ॥ अग्नेनयेत्यादेवानामित्याभ्यां स्रुचि सर्पिषा ॥ चतुर्गीहोतमाज्यं च जुहयात දළඳුළළපළමුළළමුමුළ මුළළමුළළමළ SSSSSSSSSSSS66555555555555555558 पक्ववद्बुधः ॥ दर्शव्यतिक्रमे पूर्णमास्यां वैश्वानरादिना ॥ पृष्टोदिवीति जुहुयात्पार्वणातिक्रमे विधिः ॥ द्वयोरतिक्रमे स्थालीपाकयोः पादयं विधिः ॥ स्थालीपाकत्रयेऽतीते प्रारम्भः स्यात्पुनर्बुवम्’ इति ॥ गृह्यसूत्रे ‘पर्वणि पर्वणि चाग्नेयस्थालीपाकः स एष आघारवान्वा स्यात् आमिहोत्रिको वा स्यादापूर्विको वा’ इत्युक्तलादेतेषामन्यतमेन वा तत्रेण स्थालीपाकः कार्य एव ॥ इत्यन्वारम्भणीयस्थालीपाकप्रयोगः ॥

ग्रह-शान्तिः

अथ ग्रहशान्तिः ॥ गर्भाधानादिष्ववश्यं कर्तव्यखादादौ ग्रहाराधनमुच्यते ॥ तत्तु नित्यनैमित्तिककाम्य भेदेन त्रिविधम् ॥ तथा च गृह्यसूत्रे ‘मासि मास्यतावृतावयने चन्द्रसूर्य ग्रहे विषुवे शुभाशुभे जन्मनक्षत्रे वा तद्ब्रहाणामातिथ्यं संवत्सरादपि प्रयुञ्जानः सर्वान्कामान् अवामोति’ इति ॥ पारिजाते शौनकः ‘ग्रहशान्ति प्रवक्ष्यामि शौनकोऽहं द्विजन्मनाम् ॥ पुण्येऽहनि शुभे वारे कुर्याद्वाथ त्रिजन्मसु ॥ अयने विषुवे चैव सोमसूर्योपरागयोः ॥ ग्रहाणामुग्रचेष्टानां नित्यं शान्ति समाचरेत्’ इति ॥ आश्वलायनोऽपि ‘ग्रहा गावो नृपा विप्रा नार्यश्च खपतिप्रियाः ॥ पूजिताः पूजयिष्यन्ति निर्दहन्त्यवमानिताः ॥ सर्वापझ्यो निवृत्यर्थ नित्यं पूज्या नवग्रहाः’ इति ॥ एतेन नित्यबम् ॥ अथ नैमित्तिकम् ॥ उत्पलपरिमले ‘कार्यारम्भेषु सर्वेषु प्रतिष्ठास्वध्वरेषु च ॥ नववेश्मप्रवेशे च गर्भाधानादिकर्मसु ॥ आरोग्यस्नानसमये सङ्क्रान्तौ रोगसम्भवे ॥ आभिचारे च यः कुर्याद्रह पूजां विधानतः ॥ सोऽभीष्टफलमानोति निर्विनेन न संशयः’ इति ॥ अत्र कार्यारम्भेष्वित्यादौ सर्वत्र निमित्तसप्तमी ॥ अतस्तेन नैमित्तिकत्वम् ॥ अथ काम्यम् ॥ सकलविपदपगम-सम्पदागम-वृष्ट्यायु: पुष्ट्यादिफलकामनासु काम्यः ॥ अत्राश्वलायनः ‘क्षीयन्ते विपदः क्षिप्रं वर्धन्ते सम्पदोऽखिलाः ॥ तापत्रयाश्च नश्यन्ति सर्वकार्याः प्रदक्षिणाः ॥ भवन्त्यघानि नश्यन्ति ग्रहयज्ञकृतां नृणाम् ॥ कामानां चायुराधानां लब्धये च विधानतः’ इति ॥ [कुर्यादिति शेषः] याज्ञवल्क्यः ‘श्रीकामः शान्तिकामो वा ग्रहयज्ञं समाचरेत् ॥ वृष्ट्यायुः पुष्टिकामो वा तथैवाभिचरनपि’ इति ॥ ब्रह्मयामले ‘दुष्टारिष्टे | समायाते कर्तव्यं ग्रहशान्तिकम् ॥ घृष्टिपुष्ट्यायुरारोग्यसप्तराज्याङ्गवृद्धये’ इति ॥ अनेन काम्यखम् ॥ नन्वत्र सर्वत्र फलश्रवणात् । काम्य त्वमेव कथं नित्यसमिति चेत् ॥ नित्यपदग्रहणानित्यवं निमित्तसप्तमीश्रवणानैमित्तिकवं च स्यातां इत्युक्तवादविरोधः ॥ अत्राकरणे प्रत्यवाय श्रवणाभावात्कथं जन्मत्रयादिषु ग्रहयज्ञस्य नित्यखमिति चेनित्यपदश्रवणेनेति ब्रूमः ॥ नित्यबसाधनानां लिङ्गनां मध्ये नित्यपदस्य परिगणनात् ॥ तदुक्तं कालनिर्णये ‘नित्यं सदा यावदायुर्न कदाचिदतिक्रमेत् ॥ इत्युक्तोतिक्रमे दोषः श्रुतेरत्यागचोदनात् ॥ फलश्रुतेः वीप्सया च तनित्यमिति कीर्तितम्’ इति ॥ गुरुशुक्रास्तमलमासादिषु काम्यकर्मणां वर्जवं नित्यनैमित्तिकानां कर्तव्यखं च स्मृतौ दर्शितम् ॥ तथा च निर्णयसिन्धौ जाबालिः ‘नित्यनैमित्तिके कुर्याच्छ्राद्धं कुर्यान्मलिग्लुचे ॥ तिथिनक्षत्रवारोक्तं काम्यं नैव कदाचन’ इति ॥ अथ वानि ॥ कालाद” अनित्यमनिमित्तं च दानं च महृदादिकम् ॥ अग्न्याधानाध्वरापूर्वतीर्थयात्रामरेक्षणम् ॥ देवारामतडागादिप्रतिष्ठा मौजिबन्धनम् ॥ आश्रमस्वीकृतिः काम्यवृषोत्सर्गश्च निष्क्रमः ॥ राजाभिषेकः प्रथमचूडाकर्म व्रतानि च ॥ अन्नप्राशनमारम्भो ग्रहाणां च प्रवेशनम ॥ स्नानं विवाहो नामानि पणं देवमहोत्सवम् ॥ व्रतारम्भसमाप्ती च काम्यं कर्म च पाप्मनाम् ॥ प्रायश्चित्तं तु सर्वस्य मलमासे IRDF विवर्जयेत् ॥ उपाकर्मोत्सर्जनं च पवित्रदमनार्पणम्’ इति ॥ बृहस्पतिः ‘बाले वा यदि वा वृद्ध शुक्र वाऽस्तङ्गते गुरौ ॥ मलमास इवैतानि वर्जयेद्देवदर्शनम्’ इति ॥ अनेनास्तमलमासादिषु काम्यस्य निषेधात्काम्यनिमित्तग्रहशान्तिनं कर्तव्या ॥ नित्यनैमित्तिकेषु तु कर्तव्यैव ॥ इति ग्रहशान्तिनिर्णयः ॥ अथ पूजाविधिः ॥ ‘प्रणवं खादितः कृता भूर्भुवस्वस्ततः परम् ॥ चतुझं नाम संयुक्तं नमस्करान्त योजितम् ॥ एष मत्रः समाख्यातो ग्रहपूजाविधायकः ॥ अनेनावाहनं कार्यमनेनैव विसर्जयेत्’ इति ॥ गृह्यसूत्रे ग्रहाणां क्रम उक्तः ‘रव्यारभृगुसोमज्ञा गुरुमन्दाहिकेतवः ॥ इति सूत्रक्रमो ज्ञेयो ग्रहाणां च हुतादिषु ॥ अनेनैव क्रमेणैव पूजाहोमादिकं चरेत् ’ ॥ इति । गृह्यसूत्रोक्तप्रकारेण ग्रहाराधनमुच्यते ॥ सूत्रे ‘भास्कराङ्गारको रक्तौ श्वेतौ शुक्रनिशाकरौ ॥ सोमपुत्रगुरू चैव तावुभौ पीतको स्मृतौ ॥ कृणं शनैश्चरं विन्द्याद्राई केतुं तथैव च ॥ ग्रहवर्णानि पुष्पाणि प्राज्ञस्तत्रोपकल्पयेत् ॥ बलिं चैवोपहारांश्च गन्धं माल्यं तथैव च ॥ यथा क्रमेणोपहरेत्सर्वेषामानुपूर्वशः’ इति ॥ अथ समिधः ॥ ‘अर्थश्च खादिरश्चैव चोदुम्बरपलाशकौ ॥ अपामार्गाश्वत्थशम्यो दूर्वा दर्भाः क्रमात्स्मृताः ॥ सर्वेषामलाभे पालाशीः’ इति सूत्रम् ॥ पुनश्च सूत्रे ‘तण्डुलैः स्थण्डिलं कला ग्रहानावाहयति’ इति ॥ गृह्यसङ्ग्रहे ‘मध्ये तु भास्करं विन्द्यालोहितं दक्षिणेन तु ॥ पूर्वेण भार्गवं विन्द्यात्पूर्वदक्षिणतः शशी ॥ पूर्वोत्तरे बुधं विन्द्यादुत्तरे तु गुरुं तथा ॥ पश्चिमे तु शनि विन्द्याद्राहुं दक्षिणपश्चिमें ॥ पश्चिमोत्तरतः केतुर्ग्रहस्थानं विधीयते ॥ दक्षिणोत्तरभागे तु साधिप्रत्यधिदेवताः’ इति ॥ श्रीनिवासः प०० ॥४७ १ गृह्मसूत्रे ‘अश्रद्धधानमशुचिमजपं त्यक्तमङ्गलम् ॥ ग्रहा नयन्ति सुव्यक्तं पुरुषं यमसादनम् ॥ ग्रहाणामुग्ररूपाणां नक्षत्रपथचारिणाम् ॥ उपचारान् प्रवक्ष्यामि शान्त्यर्थ तु समासतः ॥’ इति ॥ 59999656695599959555555555 (‘भानुभार्गवसोमारराहुमन्दाश्च केतवः ॥ गुरुर्बुधश्च सम्पूज्याः मध्यपूर्वादिषु क्रमात्’ इति च ॥)(‘यवाऽऽढक्यस्तण्डुलाश्च श्यामाका मुद्र एव च ॥ चणकास्तिलमाषाश्च कुलित्थाच क्रमात्क्षिपेत्’ इति धान्यानि ॥ अथ मण्डलम् ‘वर्तुलं च त्रिकोणं च पञ्चकोणं तथैव च ॥ चतुष्कोणं तथावाणं सदीर्घचतुरस्रकम् ॥ धनुः शूर्प ध्वजथेति भान्वादीनां तु मण्डलम्’ ॥ अथ ग्रहदेवताः ॥ सूत्रे ‘ईश्वरं भास्कर विन्द्यात्स्कन्दं अङ्गारकं तथा ॥ शुक्र शचीपतिं विन्धादुमां चैव निशापतिम् ॥ बुधं नारायणं विन्द्याब्रह्माणं च गुरुं तथा ॥ यमं शनैश्वरं विन्द्याद्राहुं कालं तथैव च ॥ केतुमग्निमयं विन्द्यादेवं देवा यथा ग्रहाः ॥ देवता ग्रहरूपेण दर्शयन्ति शुभाशुभम् ॥ अहिंसकस्य दान्तस्य धर्मार्जितधनस्य च ॥ नित्यं च नियमस्थस्य सदा सानुग्रहा ग्रहाः ॥ अर्कः शुक्रो वुधः पूर्वो गुरुरुत्तरतो मुखः ॥ पश्चिमे तु शनिश्चन्द्रः शेषा दक्षिणदिखाः अधिदेवताः प्रत्यधिदेवताश्च तत्रैव सूत्रे दर्शिताः ‘अग्नीश्वरौ भास्करस्य भूक्षेत्रेशौ कुजस्य हि ॥ इन्द्राणीन्द्रौ सितस्याथ १ अत्र ग्रहमण्डलादहिः नक्षत्रमण्डलं राशिमण्डलं लोकपालदुर्गादीनां च मण्डलं यथासम्भवं लेखनशिष्टाचार प्राप्तानि दृश्यन्ते ॥ अतः प्रायोगिकसौकर्याय स च प्रकारः प्रयते। भान्वादिमण्डलाहिः वृत्तद्वयं लिखेत् यथा तयोर्मध्ये व्यङ्गुलमन्तरं वा भवेत् ॥ तत्रेशानादि अष्टाविंशतिभागं प्रकल्प्य क्रमेणाश्विन्यादिभानां वर्णाः पूरणीयाः ॥ तेच वर्णाः यथा- पीतः कृष्णोऽरुणोऽग्निः सित घन सितरुट पीत नीलाच्छकाळ श्वेतामा रक्त चित्राऽसित घन लितरुङमेघ नीलाऽसिताभाः ॥ रक्तः पीतार्जुनाभाऽसित कनक सित श्यामला रोहिताभो दस्रादीनामुडूनां मुनिभिरभिमताः पूजने ते च वर्णाः ॥’ इति ॥ नक्षत्रमण्डलाबहिः दलाष्टकेषु ईशान्यादिक्रमेण मेषादिराशीनां क्रमेण वर्णाः यथा- ‘पीताच्छरक्तपीताच्छरक्तपीताच्छरक्तकाः ॥ पीताच्छरक्तवर्णाः स्युः मेषाद्या राशयः क्रमात् ॥’ इति ॥ अथ इन्द्रादिलोकपालमण्डलं तद्वहिरष्टदलै रचयेत तेषां तु वर्णाः- ‘पीत रक्ताऽसित श्याम सित धूम्र सितार्जुनाः ॥’ इति ॥ दुर्गादीनां तु- पश्चाद्भागे उदगपवर्ग अष्टौ स्थानानि कल्पयेत् ॥ वर्णाश्च - रत्तारुण वेत काळ वेतासित घनारुणाः ॥’ इति ॥ सर्वस्मादहिः सत्वरजस्तमोरूपा रेखाश्च लेख्याः ॥ DF TOTO .४८१ 3599996555555555555555555555555 आयो गौरी निशापतेः । विष्णुर्विष्णुर्बुधयेन्द्रमरुवान्ब्रह्म वै गुरोः ॥ शनेः प्रजापतियमौ राहोः सर्पश्च निक्रतिः ॥ केतोब्रह्मा चित्रगुप्तश्च अधिप्रत्यधिदेवताः ॥ लोकपालान् दुर्गिविनक्षेत्रवास्तुत्र्यम्बकान् ॥ अभयङ्कर मृत्य च अग्निं वैश्वानरं क्रमात् ॥ आवाहयेद्व्याहृतिभिर्यजे व्यष्टोपचारकैः ॥’ अथ मन्त्राः सूत्रे आसत्येनाग्निदतमेषामीश इत्यादित्याय ॥ (साधिप्रत्यधिदेवताया इति शेषः) ॥ अग्निर्मूर्धा योनापृथिवि क्षेत्रस्यपत इत्यङ्गारकाय ॥ प्रवश्शुक्रायेन्द्राणीमासुनारिष्विन्द्रवोविश्वतस्परीति शुक्राय ॥ आप्यायवाप्सुमेसोमो गौरीमि मायेति सोमाय ॥ उद्बुध्यख विष्णोर्नुकं विष्णोरराटमिति बुधाय ॥ बृहस्पतेअतीन्द्रमरुवाहपाहि ब्रह्मजज्ञानमिति बृहस्पतये ॥ शन्नोदेवीः प्रजापतेनमंयमप्रस्तरमिति शनैश्चराय ॥ कयानचित्र आयगौर्य नेदेवीनि:तिरिति राहवे ॥ केतुङ्कण्वन्ब्रह्मादेवानासचित्र चित्रमिति केतवे’ ॥ अथ लोकपालानां त्रातारमिन्द्रमग्निर्दाद्रविणं यमोदाधारपृथिवीं असुन्वन्तं सधमादोद्युम्नि सानोनियुद्भिः सोमोधेनु५ सहस्राणिसहस्रधेति’ ॥ ‘जातवेदसे गणानांखा क्षेत्रस्यपतिनावयं वास्तोपो त्र्यम्बकं यतइन्द्रस्वस्तिदाविशस्पतियतेसहस्रमयुतम्पाशा मूर्धानं दिवोअरतिम्पृथिव्या’ इति दुर्गादीनाम् ॥ अथलिजः ॥ गृह्यपरिशिष्टे ‘प्रागभ्युदयात्सप्ताहान्यन्तरीकृत्य कुर्यात् तां दशावराहुति पू०स० खयमेकः कुर्यादूर्ध्वमापश्चाशतश्चवार ऋखिजः स्युः शतावराहुतावष्टौ नवमआचार्यः स्वयमेव वा ॥ यदि स्वयमाचार्यः स्यात्तद्भागं कल्पविदे दद्यात्ताविधिवद्वरयि खाऽर्चयेत् ॥ आचार्य आदित्याय जुहुयादितरेभ्य इतरे पूर्वोत्तरतत्रमाचार्यः कुर्यात्तदेतरे तमन्वारभेरन्’ इति ॥ 18॥४८॥ अथ कलशस्थापनम् ॥ ‘अथापरेणाग्निं [ग्रहानुत्तरे पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशगणपतिदुर्गाः कुम्भे पूजयन्ति, अथापरेणाग्निं प्रामुखं दीक्षितं कलशाद्भिः मार्जयन्ते’ इति गृह्यसूत्रम्] प्राङ्मुख उपविश्याद्भिर्जियते’ इति सूत्रे उक्तखात्, कारिकायां च ‘पृथ्व्यादयस्तथा सप्त प्रोक्ताः कलशदेवताः ॥ कलशं चाभिमच्याद्भिः तदीयाभिस्तु दीक्षितम् ॥ उच्चारयन्निमान्मत्रानभिषिश्चेत्ततो गुरुः’ इत्युक्तखाच ग्रहमण्डलादुत्तरे कलशे ताः पूजयेत् ॥ एकैकार्चने तु तत्रैव ‘नवानां भास्करादीनामेकं योऽचिंतुमिच्छति ॥ सहैव भास्करेणायमर्चनीयो न केवलः’ इति ॥ शनिस्तु शनिवारेऽर्यः, खे खे वारे तथेतरे ॥ ‘सहैव सर्वग्रहपूजा चेदादित्यवारे भवति एकैकग्रहो विषमस्थः पूज्यते चेत् । आदित्यपूर्वकः स्वस्ववारे पूजनीयो राहुकेतू शनिवारे पूज्यौ’ इति विष्णुभट्टः ॥ अथ प्रयोगः ॥ आत्मनोऽनुकूले चन्द्रनक्षत्रे च सङ्क्रान्तावयनयोग्रहणे जन्मनक्षत्रे वोपनयनादिभूतिकर्मण्युपस्थिते वा विषुवादि। सङ्कमेषु वा विषमस्थिते वा ग्रहे ग्रहशान्ति कुर्यात् ॥ कर्ता प्रातः स्नानादिनित्यकर्म कला, वैश्वदेवं हुला, पुण्याहपूर्वकै नान्दीश्राद्धं कुला, गणपतिं सम्पूज्य, पुण्याहं वाचयिला, आदित्यादिनवग्रहाः प्रीयन्तामिति विशेषः, प्रोक्षणान्तं कुला, आचार्यादीवरयेत् ॥ यथा ॥ आचार्यस्तु यथा स्वर्गे शक्रादीनां बृहस्पतिः ॥ तथा वं ग्रहेयागेऽसिन्नाचार्यो भव सुव्रत ॥ अस्मिन्ग्रहशान्तिकर्मण्याचार्य खां वृणे ॥ वृतोऽस्मीति प्रतिवचनम् ॥ यथा चतुर्मुखो ब्रह्मा स्वर्गे लोके पितामहः । तथा वं ग्रहयागेऽस्मिन्नमा भव द्विजोत्तम ॥ अस्मिन्ग्रहशा न्तिकर्मणि ब्रह्माणं वां वृणे ॥ एवमेवबिजश्चतुरोष्टौ वा वृखा, गन्धादिभिरभ्यर्य, आचम्य प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्य ‘अश्विनी नक्षत्रे मेषराशौ जातस मम जन्मराश्यपेक्षया ये ये ग्रहा अरिष्ठस्थानेषु स्थितास्तेषां ग्रहाणां शुभकादशस्थानफलावाप्त्यर्थ करिष्यमाणामुकलग्नकाले आदित्यादीनां नवानां ग्रहाणां शुभकादशस्थानफलावाप्त्यर्थं सुलग्नासिद्ध्यर्थ आदित्यादिनवग्रहप्रीत्यर्थ नवग्रहशान्ति करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य ॥ [नित्यनैमित्तिककाम्येषु यथाकार्य सङ्कल्प ऊह्यः] स्थण्डिलोल्लेखनाद्यग्निप्रतिष्ठापनान्तं कृत्वा अन्वाधानसङ्कल्पं कुर्यात् ॥ नवग्रहशान्तिहोमः कर्म आधारवत्तत्रं पञ्चदशदारुरिध्मः अग्नीषोमावाज्यभागौ कपिलो नामानिः सूर्यो देवता, धूमकेतुर्नामाग्निरङ्गारको देवता, हाटको नामामिः शुक्रो देवता, पिङ्गलो नामाग्निश्चन्द्रो देवता, जाठरो नामाग्निर्बुधो देवता, शिखी नामाग्निर्वृहस्पतिर्देवता, महातेजो नामानिः शनैश्चरो देवता, हुताशनो नामानीराहुर्देवता, रौद्रो नामाग्निः केतुर्देवता, एतेषामादित्यादीनां नवानां ग्रहाणामर्कखदिरोदुम्बरपलाशापामार्गाश्वत्थशमीदूर्वा कुशाख्यसमिचर्वाज्यैरष्टोत्तरशतसङ्ख्यया अधीशप्रत्यधीशानां पूर्वोक्तसमिच्चज्यैरष्टाष्टसङ्ख्यया इन्द्रावष्टलोकपालानां दुर्गाद्यष्टदैवतानां च समिच्च;ज्यैरष्टाष्टसङ्ख्यया खिष्टकृत्अर्यमादयो देवता आज्यस्य मात्रवणिक्यो देवता. अङ्गदेवताः प्रधानदेवतास्ताः सर्वाः सन्निहिताः सन्तु एवं साङ्गेन कर्मणा सद्यो यक्ष्ये, तदङ्गमन्वाधानं करिष्ये, यद्यष्टाविंशतिसङ्ख्यया प्रधानहोमस्तदेतरेषां त्रिस्त्रिः सङ्ख्यया होमः इति सङ्कल्प्य, अन्वाधानादिकं कृत्वा चरुं निर्वपति ॥ ॐ देवयं खा …. हस्ताभ्यां, सवित्रे जुष्टं निर्वपामि’ इति त्रिः तूणीं चतुर्थम् ॥ एवमेवाग्रे ॥ ॐ देवस्य वा०, अङ्गारकाय जुष्टं निर्वपामि ॥ ॐ देवस्य बा०, शुक्राय जुष्टं निर्वपामि ॥ ॐ देवस्य ला०, सोमाय जुष्टं निर्वपामि ॥ ॐ देवस्य ला०, बुधाय जुष्टं निपामि ॥ ॐ देवस्य खा०, बृहस्पतये जुष्टं निर्वपामि ॥ ॐ देवस्य बा०, शनैश्चराय जुष्टं निर्वपामि ॥ ॐ देवस्य ला०, राहवे जुष्टं निर्वामि ॥ ॐ देवस्य ला०, केतवे जुष्टं निर्वपामीति त्रिः तूणीं चतुर्थम् ॥ ॐ देवयं खा …. हस्ताभ्यां, सवित्रे वो जुष्टं प्रोक्षामि’ इति सकृन्मत्रेण द्विस्तूष्णीं प्रोक्ष्य, अग्रेप्येवम् ॥ अङ्गारकाय वो जुष्टं प्रोक्षामि ॥ शुक्राय वो जुष्टं प्रोक्षामि ॥ सोमाय वो जुष्टं प्रोक्षामि ॥ बुधाय वो जुष्टं प्रोक्षामि ॥ बृहस्पतये वो जुष्टं प्रोक्षामि ॥ शनैश्चराय वो जुष्टं प्रोक्षामि ॥ राहवे वो जुष्टं प्रोक्षामि । केतवे वो जुष्टं प्रोक्षामि ॥ इति प्रोक्ष्य ॥

ग्रह-शान्ति-प्रयोगः

अथोपोत्थाय ग्रहान् पूजयति ॥ अत्र कारिका विधिवत्कलशस्थानं तदैशान्यां प्रकल्पयेत् ॥ प्राच्या ग्रहार्चनस्थानं कृता यागमथाचरेत् ॥ अथाष्टदलमालिख्य पनपत्रसतण्डुलान् ॥ त्रीहीन कूचं च विन्यस्य तत्र कुम्भं सकूर्चकम् ॥ सहिरण्यं निधायैनं पूरयेद्विधि वजलम्’ इति ॥ स्थण्डिलादीशान्यदिग्भागेऽष्टदलपमं विलिख्य तदुपरि व्रीहीन तण्डुलांश्च निक्षिप्य तस्मिन् तन्तुवेष्टितं कलशं निधाय तस्मिन् पञ्चरत्नानि निक्षिप्य कूर्चमन्तर्धाय तन्मुखं पल्लवफलादिभिः पिधाय वस्त्रयुग्मेन संवेष्ट्य महीद्यौःपृथिवीचन इत्यादिभिः कलशस्थापनं कुला गङ्गे च यमुने चेति तीर्थान्यावाह्य ॥ ‘क्ष्मादिभूतानि विघ्नं च दुर्गामावाहयेत्क्रमात्’ इति कारिकोक्तप्रकारेण पृथिव्यतेजोवावाकाशगणपति दुर्गा आवाह्य षोडशोपचारपूजान् कलाऽथ स्थण्डिलपूर्वभागे तण्डुलैः स्थण्डिलेऽष्टदलपमं सकर्णिकं. विलिख्य तेषु वक्ष्यमाणप्रकारेण मध्ये प्रधानदेवतायास्तदक्षिणेऽधिदेवतायास्तदुत्तरे प्रत्यधिदेवतायाः इति क्रमेण प्रत्येकं मण्डलत्रयं कुर्यात् ॥ यथा ॥ कर्णिकायां रक्तवर्ण वृत्तं आदित्याय तदक्षिणदले त्रिकोणं रक्तवर्णमादित्यमुखमङ्गारकाय पूर्वदले पञ्चकोणं शुक्लवर्णमादित्यमुखं शुक्राय आग्नेयदले समचतुरस्र शुक्लवर्ण ADF. आदित्यमुखं सोमाय ईशानदले बाणाकारं पीतवर्णमादित्यमुखं बुधाय उत्तरदले दीर्घचतुरस्त्रं पीतवर्णमादित्यमुखं बृहस्पतये पश्चिमदले धनुराकार कणवर्णमादित्यमुखं शनैश्चराय नैत्यदले शूर्पाकार ब्णवर्णमादित्यमुखं राहवे वायंग्यदले ध्वजाकारं धूम्रवर्णमादित्यमुखं केतवे अष्टदिक्षु लोकपालानां पत्रिमे दुर्गादीनामष्टमण्डलानि सर्वाण्यादित्यमुखानि कुर्यात् ॥ ‘रवीन्द पथिममुखौ दक्षिणाखौ कुजधजो ॥ प्रात्रुखो प्रति विच्छुको गुरुमन्दावुदमुखौ’ इति सोऽपि ‘रवेरभिमुखाः पूज्या पूजायामिति वै ग्रहाः’ इत्युक्तता तथैव पूज्याः ॥ एवं मण्डलानि विरच्य पूजयेत् ॥

ग्रह-पूजा

अथ नवग्रहपूजा लिख्यते ॥ आसनप्राणायामो सङ्कल्प कृता देशकालो सड्डीर्य आदित्यादिनवग्रहप्रीत्यर्थ नवग्रहपूजां करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ ग्रहमण्डलं विलिख्य तन्मध्ये ध्यायेत् । ‘पद्मासनं पद्महस्तं पद्मगर्भसमद्युतिम् ॥ सप्ताचं सारुणरथं द्विभुजं काश्यपि रविम्’ इति ध्याला ॥ ॐ दीप्तायै नमः ॥ ॐ सूक्ष्मायै नमः ॥ ॐ जयायै नमः ॥ ॐ भद्रायै नमः ॥ ॐ विभूत्यैः नमः ॥ ॐ विमलायै नमः ॥ ॐ अमोघायै नमः ॥ ॐ विद्युतायै नमः ॥ ॐ सर्वतोमुख्यै नमः । नवशक्तिपूजां समर्पयामि ॥ त्रैलो क्यदीपकं देवं गुणरूपं त्रयीमयम् ॥ स्थापयामि महाभत्त्या भास्करं ग्रहनायकम् ॥ मध्ये वर्तुलाकारमण्डले प्रत्यङ्मुखं कलिङ्गदेशजं काश्यपगोत्रजं विश्वामित्रार्ष विशाखानक्षत्र त्रिष्टुपच्छन्दसं कपिलाग्निकं पद्मासनं पद्मवर्ण द्विभुजं रक्तवस्त्रं रक्तगन्धं माणिक्यरत्नाभरणभूषितं किरीटिनं रक्तच्छत्रध्वजपताकि छन्दोमयहरितसप्ताश्वं सप्तरज्जुकमेकचकं रक्तं रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमण्डले प्रविष्टं अधि देवतामिं प्रत्यधिदेवतारुद्रं ॐ भूर्भवःसुवः आदित्याय नमः आदित्यमावाहयामि ॥ तस दक्षिणभागे ॐ भूर्भुवःसुवः अग्नये नमः अधिदेवतां SSSSSS59999999656669999996566690 पू० 155999996555599965555999999656666 अग्निमावाहयामि ॥ तस्य वामभागे ॐ भूर्भुवःसुवः रुद्राय नमः प्रत्यधिदेवतारुद्रमावाहयामि ॥ ॐ भास्कराय विद्महे महद्युतिकराय धीमहि ॥ तो. आदित्यः प्रचोदयात् ॥ इदमय॑म् ॥ हिरण्यस्तूप ऋषिः, त्रिष्टुप् छन्दः, सविता देवता ॥ ॐ आसत्येनरजसा ॥ हृदयाय नमः ॥ ॐ वर्तमानोनिवेशयन् शिरसे खाहा ॥ ॐ अमृतं मत्यै च शिखायै वषट् ॥ ॐ हिरण्ययेन सविता कवचाय हुम् ॥ ॐ रथेना देवो याति नेत्रत्रयाय वौषट् ॥ ॐ भुवनाविपश्यन् अस्त्राय फट् ॥ वन्दे रवि धुमणिमम्बुरुहेनिषण्णं दोभ्यां दधानमरुणाम्बुरुहे । ग्रहेन्द्रम् ॥ माणिक्यभूषमरुणांशुकगन्धमाल्यैर्धाजन्तमर्कममितद्युतिमजमित्रम् ॥ ॐ आसत्येनेति जपः ॥ मेधातिथि ऋषिः ॥ गायत्री छन्दः ॥ अग्निर्देवता ॥ ॐ अमिं दृतम् ॥ वामदेव ऋषिः ॥ त्रिष्टुप् छन्दः ॥ रुद्रो देवता ॥ ॐ येषामीशे पशुपतिः ॥ इत्यावाद्य ध्यानावाहनादिगन्धाक्षतपुष्पान्तं कला ॥ अथ द्वादशनामपूजां करिष्ये ॥ ॐ सहस्रकिरणाय नमः ॥ ॐ सूर्याय नमः ॥ ॐ तपनाय नमः ॥ ॐ सवित्रे नमः ॥ ॐ रवये नमः ॥ ॐ विकर्तनाय नमः ॥ ॐ जगच्चक्षुषे नमः ॥ ॐ घुमणये नमः ॥ ॐ तरणये नमः ॥ ॐ तिग्मदीधितये नमः ॥ ॐ द्वादशात्मने नमः ॥ ॐ त्रयीमूर्तये नमः ॥ इति द्वादशनामपूजां समर्पयामि ॥ धूपदीपनैवेद्यादिप्रदक्षिणानमस्कारान्तं पूजां कबा ॥ ‘कपिले सर्वदेवानां पूजनीया सुरोहिणी ॥ सर्वदेवमयी यस्मादतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ जपाकुसुमसशशं काश्यपेयं महाद्युतिम् ॥ तमोहरं कल्मषनं भास्करं प्रणमाम्यहम् ॥ दिवाकरं दीप्तिसहस्ररश्मि तेजोमयं जगतः । कर्मसाक्षिम् ॥ मित्रं भानुं सूर्यमादि ग्रहाणां रवि सदाशरणमहं प्रपद्ये’ इति प्रार्थनां समर्पयामि ॥ सर्वोपचारपूजां समर्पयामि ॥ CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC99 प्र.१० 3599999999655555555555556056SSSS इति सूर्यपूजा ॥ अथ कुजपूजां करिष्ये ॥ ‘रक्तस्रगम्बरालेपं गदाशत्यसिशूलिनम् ॥ चतुर्भुजं मेषगमं भारद्वाज धरासुतम्’ इति ध्याला ॥ नवशक्तिपूजां करिष्ये ॥ ॐ लोहितायै नमः ॥ ॐ जालिन्यै नमः ॥ ॐ रौद्रायै नमः ॥ ॐ तीक्ष्णायै नमः ॥ ॐ सूक्ष्मायै नमः ॥ ॐ जयायै नमः ॥ ॐ क्षुधायै नमः : ॐ सारायै नमः ॥ ॐ निर्मलायै नमः ॥ नवशक्तिपूजां समर्पयामि ॥ | रक्तकाश्चनसङ्काशं रक्ककिचल्कसनिमम् ॥ स्थापयामि महारौद्रं रुद्रमूर्ति महाबलम् ॥ सूर्यस्य दक्षिणदिग्भागे त्रिकोणाकारमण्डले दक्षिणा भिमुखमवन्तीदेशजं भारद्वाजगोत्रजं जामदग्याप गायत्रीछन्दसं धूमकेखनिक खड्गशक्तिशूलगदाधरं चतुर्भुज रक्ताम्बरधरं रक्तविद्रुमरत्नाभरणभूषितं किरीटिन रक्तच्छत्रध्वजपताकिनं रक्तमेषवाहनममिजं रकाष्टाश्वं काञ्चनं रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमण्डले प्रविष्टमंधिदेवताभूमि प्रत्यधिदेवताक्षेत्रपालं, ॐ भूर्भुवःसुवः अङ्गारकाय नमः अङ्गारकमावाहयामि ॥ तदक्षिणे, ॐ भूर्भुवःसुवः भूम्यै नमः अधिदेवताभूमि आवाहयामि ॥ तस्य वामे, ॐ भूर्भवः सुवः स्कन्दाय नमः प्रत्यधिदेवतास्कन्दमावाहयामि, इत्यावाह्य ॥ ॐ भूमिपुत्राय विद्महे लोहि-४ ताङ्गाय धीमहि ॥ तत्रो भौमः प्रचोदयात् ॥ इदमय॑म् ॥ विश्वरूप ऋषिः ॥ गायत्री छन्दः ॥ अङ्गारको देवता ॥ ॐ अगिर्मूर्धा हृदयाय नमः ॥ ॐ दिवःककुन शिरसे साहा ॥ ॐ पति:पृथिव्याः शिखायै वषट् ॥ ॐ अयं कवचाय हुम् ॥ ॐ अपार रेतारसि नेत्रत्रयाय वौषट् ॥ ॐ जिन्वति अस्त्राय फट् ॥ रक्तस्रग्गन्धवासाः करविधृतगदाशक्तिखड्गत्रिशूलो भारद्वाजस्त्रिनेत्रो वसुमतितनयो लोहिताङ्गः शुभाङ्गः ॥ मेघव्याघ्रध्वजोऽर्कद्युतिसदृशमहाकुण्डलाश्लिष्टकर्णः पायादाखकिरीटाङ्गदवलयलसद्विद्रुमालतो नः ॥ अग्निमूर्धति 3999999999999999999999999999995 T ॥५१॥ 55659955659599999999999999999999 जपः ॥ मेधातिथि ऋषिः गायत्री छन्दः भूमिर्देवता ॥ ॐ स्योनापृथिवी० ॥ वामदेव ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः स्कन्दो देवता ॥ ॐ क्षेत्रस पते मधुमन्तमूर्मिम् ॥ अधिप्रत्यधिदेवतासहिताङ्गारकाय नमः ध्यायामीत्यादि । द्वादशनामपूजां करिष्ये ॥ ॐ अङ्गारकाय नमः ॥ ॐ कुजाय नमः ॥ ॐ वक्राय नमः ॥ ॐ लोहिताङ्गाय नमः ॥ ॐ महीसुताय नमः ॥ ॐ कुमाराय नमः ॥ ॐ क्रूरदृशे नमः ॥ ॐ क्रूराय नमः ॥ ॐ रक्तमाल्यानुलेपनाय नमः ॥ ॐ आराय नमः ॥ ॐ रौद्राननखेद बिन्दवे नमः ॥ ॐ मेषवाहनाय नमः ॥ द्वादशनामपूजां समर्पयामि ॥ धूपदीपादिसर्वोपचारान् कृता ‘धर्मस्वं वृषरूपेण जगदानन्दकारक ॥ अष्टमूर्तेरधिष्ठान अतःशान्ति प्रयच्छ मे ॥ धरणीगर्भसम्भूतं विद्युत्काञ्चनसन्निभम् ॥ कुमारं शक्तिहस्तं च लोहिताङ्गं नमाम्यहम् ॥ महेश्वरस्याननस्वेदबिन्दो मौ जातं रक्तमाल्याम्बराढ्यम् ॥ सुदीधितिं लोहिताङ्गं कुमारमङ्गारकं सदा शरणमहं प्रपद्ये ॥ प्रार्थनां समर्पयामि ॥ सर्वोपचारपूजां समर्पयामि ॥ इत्यङ्गारकपूजा ॥ अथ शुक्रपूजां करिष्ये ॥ ‘शुक्र शुक्लतनुं श्वेतवस्त्राढ्यं दैत्यमत्रिणम् ॥ भार्गवं दण्डवरदकमण्डल्वक्षसत्रिणम् ॥’ इति ध्यावा ॥ नवशक्तिपूजां करिष्ये ॥ ॐ शान्तायै नमः ॥ ॐ नन्दायै नमः ॥ ॐ स्मृत्यै नमः ॥ ॐ कान्त्यै नमः ॥ ॐ लक्ष्म्यै नमः ॥ ॐ प्रीत्यै नमः ॥ ॐ कलायैः नमः ॥ ॐ अमलायै नमः ॥ ॐ सर्वर स्वकार्यै नमः ॥ नवशक्तिपूजां समर्पयामि ॥ कुन्दपुष्पसमानामं मुक्ताफलसमप्रभम् ॥ स्थापयामि महाशान्तं भृगु दैत्यगुरु प्रभुम ॥ सूर्यस्य पूर्वदिग्भागे पञ्चकोणाकारमण्डले प्रामुखं भोजक टकदेशजं भार्गवगोत्रजं शौनकार्ष तिष्यनक्षत्रजं त्रिष्टुप्छन्दसं हाटका निक 555555555555555555999965656999999 andmadhur MarathiMAMATAhatmithdium SSSS965599999999999999999999999 श्वेतमक्षसूत्रदण्डकमण्डलुवरदचतुर्भुजं श्वेताम्बरगन्धमाल्यवज्ररत्नाभरणभूषितं किरीटिनं श्वेतच्छत्रध्वजपताकिनं श्वेताश्ववाहनं भूसम्भवश्वेतदशाश्वं श्वेतं रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमण्डले प्रविष्टमधिदेवतेन्द्राणी प्रत्यधिदेवतेन्द्र ॐ भूर्भुवःसुवः शुक्राय नमः शुक्रमावाहयामि ॥ तद्दक्षिणे ॐ भूर्भुवःसुवः इन्द्राण्यै नमः इन्द्राणीमावाहयामि ॥ तदुत्तरे ॐ भूर्भुवःसुवः इन्द्राय नमः इन्द्रमावाहयामि ॥ ॐ भृगुपुत्राय विद्महे दैत्य पूज्याय धीमहि ॥ तन्नः शुक्रः प्रचोदयात् इदमय॑म् ॥ वसिष्ठऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः शुक्रो देवता ॥ ॐ प्रश्शुक्राय हृदयाय नमः ॥ ॐ भानवे भरध्वं शिरसे स्वाहा ॥ ॐ हव्यं मतिं चाग्नये सुपूतं शिखायै वषट् ॥ ॐ यो दैव्यानि कवचायहुम् ॥ ॐ मानुषा जनशर्षि नेत्रत्रयाय वौषट् ॥ ॐ अन्तर्विश्वानि विद्मना जिगाति अस्त्रायफट् ॥ वन्दे विराजितसितांशुकगन्धमाल्यमच्छाश्वगं तनुविराजितवज्ररत्नम् ॥ दोभिः सदण्डगुणकुण्डितमक्षसूत्रं बिभ्राणमासुरगुरुं भृगुपुत्रमीड्यम् ॥ ॐ प्रवश्शुक्रायेति जपः ॥ वृषाकपि ऋषिः अनुष्टुप् छन्दः इन्द्राणी देवता ॥ ॐ इन्द्राणीमासुनारिषु० ॥ मेधातिथि ऋषिः गायत्री छन्दः इन्द्रो देवता ॥ ॐ इन्द्र वो विश्वतस्परि० ॥ द्वादशनामपूजां करिष्ये ॥ ॐ शुक्राय नमः ॥ ॐ सिताय नमः ॥ ॐ विशुद्धात्मने नमः ॥ ॐ योगमूर्तये नमः ॥ ॐ भृगूद्वहाय नमः ॥ ॐ कवये नमः ॥ ॐ शान्ताय नमः ॥ ॐ तेजखिने नमः ॥ ॐ सर्वशास्त्रविशारदाय नमः ॥ ॐ श्वेतवस्त्रधराय नमः ॥ ॐ दैत्यमत्रिणे नमः ॥ ॐ विनयकोविदाय नमः ॥ द्वादशनामपूजां समर्पयामि ॥ ध्यानावाहनादि षोडशोपचारान् कृता ॥ विष्णुस्वमश्वरूपेण यस्मादमृतसम्भवः ॥ विष्णोरकस्य वाहः सादतश्शान्ति प्रयच्छ मे ॥ हिमकुन्दतुषाराभं 53599996555555555555555555555599 ॥५२॥ दैत्यानां परमं गुरुम् ॥ सर्वशास्त्रप्रदातारं भार्गवं प्रणमाम्यहम् ॥ वर्षप्लवं चिन्तितार्थानुकूलं नयप्रधानं विनयोपपन्नम् ॥ तं भार्गवं योगविशुद्धसचं शुक्रं सदा शरणमहं प्रपद्ये ॥ प्रार्थनां समर्पयामि ॥ सर्वोपचारपूजां समर्पयामि ॥ इति शुक्रपूजा ॥ अथ चन्द्रपूजां करिष्ये ॥ नवशक्तिपूजां करिष्ये ॥ ॐ राकायै नमः ॥ ॐ कुमुद्वत्यै नमः ॥ ॐ नन्दायै नमः ॥ ॐ सुधायै नमः ॥ ॐ सञ्जीविन्यै नमः ॥ ॐ धमायै नमः ॥ ॐ ज्योत्स्नायै नमः ॥ ॐ नित्यायै नमः ॥ ॐ प्रभायै नमः ॥ नवशक्तिपूजां समर्पयामि ॥ श्वेतवस्त्रधरं श्वेतदशाश्वं रथवाहनम् ॥ द्विभुजं साभयगदमात्रेयं सामृतं विधुम् ॥ इति ध्यावा ॥ शान्तं नक्षत्रनाथं च रोहिणीवल्लभं प्रभुम् ॥ कुन्दपुणोज्वलाकारं स्थापयामि निशाकरम् ॥ सूर्यस्याग्नेयदिग्भागे चतुरस्राकारमण्डले प्रत्यङ्मुखं यमुनादेश आत्रेयगोत्रजमात्रेयाष कृत्तिकानक्षत्रजं गायत्रीछन्दसं पिङ्गालाग्निकमभय गदाधरं द्विभुजं श्वेताम्बरगन्धमाल्यमुक्ताभरणभूषितं किरीटिनं श्वेतच्छत्र ध्वजपताकिनं वारिसम्भूतदशाश्वं त्रिचक्रं श्वेतं रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमण्डले प्रविष्टमधिदेवताऽपं प्रत्यधिदेवतागौरीम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः चन्द्राय नमः चन्द्रमावाहयामि ॥ तदक्षिणे ॐ भूर्भुवःसुवः अधिदेवतां अप आवाहयामि ॥ तदुत्तरे ॐ भूर्भुवःसुवः प्रत्यधिदेवतां गौरीमावाहयामि ॥ ॐ अत्रिपुत्राय विद्महे रात्रिनाथाय धीमहि ॥ तन्नश्चन्द्रः प्रचोदयात् इदमय॑म् ॥ गौतम ऋषिः गायत्री छन्दः सोमो देवता ॥ ॐ आप्यायख हृदयाय नमः ॥ ॐ समैतुते शिरसे स्वाहा ॥ ॐ विश्वतः शिखायै वषट ॐ सोम वृणियं कवचाय हुम् ॥ ॐ भवावाजस्य नेत्रत्रयाय वौषट् ॥ ॐ सनथे अस्त्राय फट् ॥ श्वेताम्बरस्रगनुलेपनमत्रिनेत्रजात 56555555566555569999999999999999 Than 15555305565965555955555595999999 दशाश्वरथवाहनमोषधीशम् ॥ दोभ्या॑ धृताभय गदं भपतिं सुधांशु श्रीमत्सुमौक्तिकधरं प्रणमामि चन्द्रम् ॥ ॐ आप्यायस्वसमेतुत इति जपः ॥ मेधातिथि ऋषिः अनुष्टुप् छन्दः आपो देवता ॥ ॐ अप्सुमेसोमौअब्रवीत ॥ दीर्घतम ऋषिः जगती छन्दः गोरी देवता ॥ ॐ गौरीमिमाय० ॥ अथ द्वादशनामपूजां करिष्ये ॥ ॐ विधवे नमः ॥ ॐ सुधाकराय नमः ॥ ॐ चन्द्राय नमः ॥ ॐ इन्दवे नमः ॥ ॐ कुमुद बान्धवाय नमः ॥ ॐ ओषधीशाय नमः ॥ ॐ निशानाथाय नमः ॥ ॐ शशिने नमः ॥ ॐ शङ्करभूषणाय नमः ॥ ॐ अत्रिनेत्रसमुद्भवाय नमः ॥ ॐ रोहिणीशाय नमः ॥ ॐ कलानिधये नमः ॥ द्वादशनामपूजां समर्पयामि ॥ ध्यानावाहनादिसर्वोपचारपूजां समर्पयामि ॥ पुण्य स्वं शङ्ख पुप्यानां मङ्गलानां च मङ्गलम् ॥ विष्णुना विधृतो नित्य मतश्शान्ति प्रयच्छ मे ॥ दधिशङ्खतुषाराभं क्षीरोदार्णवसम्भवम् ॥ नमामि शशिनं भक्त्या शम्भोर्मुकुटभूष गम् ॥ यः कालहेतोः क्षयवृद्धिमेति यं देवताः पितरो वा पिबन्ति ॥ तं वै वरेण्यं ब्रह्मेन्द्रवन्धं सोमं सदा शरणमहं प्रपद्ये ॥ प्रार्थनां समर्पयामि ॥ सर्वोपचारपूजा समर्पयामि ॥ इति चन्द्र पूजा ॥ अथ बुधपूजां करिष्ये ॥ नवशक्तिपूजां करिष्ये ॥ ॐ चन्द्रिकायै नमः ॥ ॐ कौमुद्यै नमः ॥ ॐ ज्योत्स्नायै नमः ॥ ॐ सन्ध्यायै नमः ॥ ॐ विद्यायै नमः ॥ ॐ सरस्वत्यै नमः ॥ ॐ मेधायै नमः ॥ ॐ प्रज्ञायै नमः ॥ ॐ प्रभायै नमः ॥ नवशक्तिपूजां समर्पयामि ॥ पीतस्रग्गन्धवस्त्राढ्यं वर्णाभं च चतुर्भुजम् ॥ शक्तिचर्मासिगदिनं आत्रेयं सिंहगं बुधम् ॥ चाम्प्रेयपुष्पसङ्काशं विशुद्ध कनकप्रभम् ॥ स्थापयामि महासौम्यं बुधं सोमात्मजं प्रभुम् ॥ सूर्यस्येशानदिग्भागे 589999999sssssssss99999995555 MulnaduI 55555555559999999996555555555555 बाणाकारमण्डले प्रामुखं मगधदेशजमात्रेयगोत्रज भारद्वाजाप श्रविष्ठानक्षत्रजं त्रिष्टुप्छन्दसं जाठराग्निकं शक्तिखगचर्मगदाधरं चतुर्भुज | पीताम्बरगन्धमाल्यमरकतरत्नाभरणभूषितं किरीटिनं पीतच्छत्रध्वजपताकिनं पीतसिंहवाहनं वाय्वग्निजपीताष्टाश्वं पीतं रथमारुह्य दिव्यं मेरे | प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमण्डले प्रविष्टमधिदेवताविष्णुं प्रत्यधिदेवताविष्णुम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः बुधाय नमः बुधमावाहयामि ॥ तदक्षिणे, ॐ भूर्भुवःसुवः विष्णवे नमः अधिदेवतां विष्णुमावाहयामि ॥ तद्वामे, ॐ भूर्भुवःसुवः विष्णवे नमः प्रत्यधिदेवतां विष्णुमावाहयामि ॥ ॐ सोमपुत्राय विद्महे महाराजाय धीमहि ॥ तनो बुधः प्रचोदयात्, इदमय॑म् ॥ प्रबुध ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः बुधो देवता ॥ ॐ उर्बुध्यस्खाग्ने हृदयाय नमः ॥ ॐ प्रर्तिजागृह्येनं शिरसे स्वाहा ॥ ॐ इष्टापूर्ते सरसृजेथामयं च शिखायै वषट् ॥ ॐ पुनःकृण्व स्वा कवचाय हुम् ॥ ॐ पितरं युवानं नेत्रत्रयाय वौषट् ॥ ॐ अन्वातास बयि तन्तुमेतं अस्त्राय फट् ॥ वन्दे बुधं मरकतोज्वलदेह कान्ति पीताम्बरनगनुलेपनभूषिताङ्गम् ॥ शक्तिं च दोभिरसिचर्मगदा दधानं सिंहध्वजं शशिसुतं बुधम त्रिवंशम् ॥ ॐ उद्बुध्यस्खाग्ने इति जपः ॥ दीर्घतम ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः विष्णुर्देवता ॥ ॐ विष्णोर्नुकं वीर्याणि ॥ वामदेव ऋषिः पतिश्छन्दः विष्णुर्देवता ॥ ॐ विष्णोरराटमसि० ॥ द्वादशनामपूजां करिष्ये ॥ ॐ सोमपुत्राय नमः ॥ ॐ बुधाय नमः ॥ ॐ सौम्याय नमः ॥ ॐ ज्ञानमूर्तये नमः ॥ ॐ त्रिकालविदे नमः ॥ ॐ सत्यवाचे नमः ॥ ॐ निर्मलाय नमः ॥ ॐ प्राज्ञाय नमः ॥ ॐ पीतसगन्ध भूषणाय नमः ॥ ॐ उर्वशीश्वशुराय नमः ॥ ॐ सिद्धबोधनाय नमः ॥ ॐ सिंहवाहनाय नमः ॥ द्वादशनामपूजां समर्पयामि ॥ 5555555505666555056690999999999 *DF Allha 29999999999960999999999999999999 हिरण्यगर्भगर्भस्थं हेमबीजं विभावसोः ॥ अनन्तपुण्यफलदमतश्शान्ति प्रयच्छ मे ॥.. प्रियङ्गुलिकामासं रूपेणाप्रतिमं बुधम् ॥ सौम्यं सौम्यगुणोपेतं नमामि शशिनस्सुतम् ॥ विशुद्धबुद्धिं श्रुतिकालबोधं सद्व्याहरं सोमवंशप्रदीपम् ॥ सुदीधिति छान्दसं विश्वरूपं बुधं सदा शरणमहं प्रपद्ये ॥ प्रार्थनां समर्पयामि ॥ सर्वोपचारपूजां समर्पयामि ॥ इति बुधपूजा ॥ अथ गुरुपूजां करिष्ये ॥ नवशक्तिपूजां करिष्ये ॥ ॐ धृत्यै नमः ॥ ॐ कान्यै नमः । ॐ दयायै नमः ॥ ॐ मेधायै नमः ॥ ॐ प्रज्ञायै नमः ॥ ॐ विद्यायै नमः ॥ ॐ यशखिन्यै नमः ॥ ॐ स्थिरायै नमः ॥ ॐ सुप्रभायै नमः ॥ नवशक्तिपूजां समर्पयामि ॥ आङ्गीरसं देवगुरुं पीतस्रग्गन्धवाससम् ॥ दण्डिनं वरदं पीतं साक्षसूत्रकमण्डलुम् ॥ कुन्दपुष्पसमानाभं तप्तकाश्चनसन्निभम् ॥ स्थापयामि | महाभक्त्या प्रसन्नवदनं गुरुम् ॥ सूर्यस्योत्तरदिग्भागे दीर्घचतुरस्त्रमण्डले उदङ्मुखं सिन्धुदेशजमाङ्गीरसगोत्रजं वसिष्ठार्षमुत्तराफल्गुनीनक्षत्रजं । त्रिष्टुप् छन्दसं शिख्य निकं पीतं अक्षसूत्रदण्डकमण्डलुवरदचतुर्भुजं पीताम्बरगन्धमाल्यपुष्परागरत्नाभरणभूषितं किरीटिनं पीतच्छत्रध्वजपताकिनं विश्वरूपाख्यपाण्डुराष्टाश्वं काञ्चनं रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमण्डले प्रविष्टमधिदेवतेन्द्र प्रत्यधिदेवताब्रह्माणम् ॥ ॐ 18 भूर्भुवःसुवः बृहस्पतये नमः बृहस्पतिमावाहयामि ॥ तद्दक्षिणे, ॐ भूर्भुवःसुवः इन्द्राय नमः अधिदेवतेन्द्रमावाहयामि ॥ तद्वामे, ॐ भूर्भुवःसुवः ब्रह्मणे नमः प्रत्यधिदेवताब्रह्माणमावाहयामि ॥ ॐ ब्रह्मपुत्राय विद्महे देवपूज्याय धीमहि ॥ तत्रो गुरुः प्रचोदयात् ॥ इदमय॑म् ॥ गृत्समद ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः बृहस्पतिर्देवता ॥ ॐ बृहस्पते अति॒ियदर्यः हृदयाय नमः ॥ ॐ अर्हाद्युमद्विभाति 5555555555555555555596555599999 पू०स० ॥५४॥55555555555EG66666666666655556GE शिरसे खाहा ॥ ॐ ऋतुमजनेषु शिखायै वषट् ॥ ॐ यद्दीदयच्छवसः कवचाय हुम् ॥ ॐ ऋतप्रजाततदस्मासु नेत्रत्रयाय वौषट् ॥ ॐ द्रविणं धेहि चित्रं अस्त्राय फट् ॥ पीताम्बरं तनुलसद्धृतपुष्परागं केयूरहारमणिकुण्डलमण्डिताङ्गम् ॥ दण्डं वराक्षगुणकुण्डियुतं दधानमाङ्गीरसं सुरगुरुं हयगं नमामि ॥ ॐ बृहस्पते अति॒ियदर्य इति जपः ॥ वामदेव ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः इन्द्रो देवता ॥ ॐ इन्द्रे मरूल इह पाहि सोमम्० ॥ नकुल ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः ब्रह्मा देवता ॥ ॐ ब्रह्म जज्ञानम् ॥ द्वादशनामपूजां करिष्ये ॥ ॐ बृहस्पतये नमः ॥ ॐ सुराचार्याय नमः ॥ ॐ जीवाय नमः ॥ ॐ आङ्गिरसाय नमः ॥ ॐ गुरवे नमः ॥ ॐ गीपतये नमः ॥ ॐ धिषणाय नमः ॥ ॐ चित्रशिखण्डिने नमः ॥ ॐ पीतवस्त्रधुषे नमः ॥ ॐ तेजोमूर्तये नमः ॥ ॐ महामूर्तये नमः ॥ ॐ कमलासननन्दनाय नमः ॥ द्वादशनामपूजां समर्पयामि ॥ ध्यानावाहनादिषोडशोपचारान् कृतापीतवस्त्रयुग यस्माहासुदेवस्य वल्लभम् ॥ प्रदानादस्य मे विष्णुः प्रीतो भवतु सर्वदा ॥ देवतानामृषीणां च गुरुं काञ्चनसनिभम् ॥ सुवन्धं त्रिषु लोकेषु प्रणमामि बृहस्पतिम् ॥ बुद्ध्यात्मनो यस्य न कश्चिदन्यो मतिं देवा उपजीवन्ति यस्य ॥ प्रजापतेरात्मजं धर्मनित्यं बृहस्पतिं सदा शरणमहं प्रपद्ये ॥ प्रार्थनां समर्पयामि ॥ सर्वोपचारपूजां समर्पयामि ॥ इति गुरुपूजा ॥ अथ शनिपूजां करिष्ये। नवशक्तिपूजां करिष्ये ॥ ॐ भयायै नमः ॥ ॐ तन्यै नमः ॥ ॐ क्षुधायै नमः ॥ ॐ मृत्यवे नमः ॥ ॐ जरायै नमः। ॐ मायायै नमः ॥ ॐ मनोमय्यै नमः ॥ ॐ कामिकायै नमः ॥ ॐ वरदायै नमः ॥ नवशक्तिपूजां समर्पयामि Des666999999999655555965666655555 मा 55555599996565659SSSSSSSSSSSSSSSE इन्द्रनीलनिभं मन्दं काश्यपि चित्रभूषणम् ॥ चापवाणधरं चर्मशूलिनं गृध्रवाहनम् ॥ इन्द्रनीलसमानाभं नीलोत्पलसमप्रभम् ॥ स्थापयामि महारौद्रं सूर्यपुत्रं शनैश्चरम् ॥ सूर्यस पश्चिमदिग्भागे धनुराकारमण्डले उदङ्मुखं काश्यपगोत्रज भृग्वार्षेयं रेवतीनक्षत्रजं सौराष्ट्रदेशजं गायत्री छन्दसं महातेजोग्निकं नीलं चर्मबाणधुनश्शूलचतुर्भुजं नीलाम्बरगन्धमाल्यनीलरत्नाभरणभूषितं किरीटिनं नीलच्छत्रध्वजपताकिनं नीलगृध्रवाहन माकाशजजम्बालाष्टावं नीलं रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमण्डले प्रविष्टमधिदेवताप्रजापति प्रत्यधिदेवतायमम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः शनैश्चराय नमः शनैश्वरमावाहयामि ॥ तदक्षिणे, ॐ भूर्भुवःसुवः प्रजापतये नमः अधिदेवताप्रजापतिमावाहयामि ॥ तद्वामे, ॐ भूर्भुवःसुवः यमाय नमः प्रत्यधिदेवतायममावाहयामि ॥ सूर्यपुत्राय विद्महे शनैश्चराय धीमहि ॥ तन्नो मन्दः प्रचोदयात् इदमय॑म् ॥ सिन्धुद्वीप ऋषिः गायत्री छन्दः शनैश्वरो देवता ॥ ॐ शन्नो देवीः हृदयाय नमः ॥ ॐ अभिष्टये शिरसे खाहा ॥ ॐ आपो । भवन्तु शिखायै वषट् ॥ ॐ पीतये कवचाय हुम् ॥ ॐ शंयोरभि नेत्रत्रयाय वौषट् ॥ ॐ स्रवन्तु नः अस्त्राय फट् ॥ दोभिर्धनु विशिखचर्मधरं त्रिशूलं भास्वकिरीटमुकुटोज्वलितेन्द्रनीलम् ॥ नीलातपत्रकुसुमांशुकगन्धभूषं गृध्रस्थितं रविसुतं प्रणतोऽस्मि मन्दम् ॥ ॐ शनों देवीरभिष्टय इति जपः ॥ हिरण्यगर्भ ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः प्रजापतिर्देवता ॥ ॐ प्रजापते नलदेतान्यन्य: ॥ वामदेव ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः यमो देवता ॥ ॐ इमं यमप्रस्तर० ॥ द्वादशनामपूजां करिष्ये ॥ ॐ मन्दाय नमः ॥ ॐ शनैश्चराय नमः ॥ ॐ कोणाय नमः ॥ ॐ पङ्गवे नमः ॥ ॐ छायासुताय नमः ॥ ॐ असिताय नमः ॥ ॐ सूर्यपुत्राय नमः ॥ ECCOCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC 566666666666666656565555555555555 ॐ कालाय नमः ॥ ॐ श्राद्धदेवसहोदराय नमः ॥ ॐ चतुर्भुजाय नमः ॥ ॐ चित्रभूषणाय नमः ॥ ॐ गृध्रवाहनाय नमः ॥ इति द्वादशनामपूजां समर्पयामि ॥ ध्यानावाहनादिषोडशोपचारपूजां कृता ॥ गवामङ्गेषु तिष्ठन्ति भुवनानि चतुर्दश ॥ यस्मात्तस्माच्छिवं मे स्यादतश्शान्ति प्रयच्छ मे ॥ नीलाञ्जनचयाकारं रविसूनुं नपुंसकम् ॥ छायागर्भसमुद्भूतं वन्दे भक्त्या शनैश्चरम् ॥ शनैश्चरं प्रजापतिं योधि यस्य शनैर्मोंगो गमनं चेष्टितं च ॥ सूर्यात्मजं क्रोधनं सुप्रसन्नं शनैश्चरं सदा शरणमहं प्रपद्ये ॥ प्रार्थना समर्पयामि ॥ सर्वोपचारपूजां समर्पयामि ॥ इति शनिपूजा ॥ अथ राहुपूजां करिष्ये ॥ नवशक्तिपूजां करिष्ये ॥ ॐ उग्रायै नमः ॥ ॐ यमदूत्यै नमः ॥ ॐ कराल्यै नमः ॥ ॐ विकरालिकायै नमः ॥ ॐ धूम्रायै नमः ॥ ॐ तीवायै नमः ॥ ॐ अजितायै नमः ॥ ॐ रक्तायै नमः । ॐ क्रूरायै नमः ॥ नवशक्तिपूजां समर्पयामि ॥ सैहिकेयं करालासं कौण्डिनेयं तमोमयम् ॥ खगचर्मधरं भीमं नीलसिंहासने स्थितम् ॥ नीलाञ्जनसमानाभं नीलमेघसमद्युतिम् ॥ स्थापयामि महावक्र राहुं चन्द्रार्कवैरिणम् ॥ सूर्यस्य नैर्ऋत्यदिग्भागे शूर्पाकारमण्डले दक्षिणाभिमुखं बर्बरदेशजं पैठिनसिगोत्रजमाङ्गिरसार्पमश्विनीनक्षत्रजं गायत्री छन्दसं हुताशनाग्निकं कृष्णं खगचर्मधरं द्विभुजं कृष्णाम्बरगन्धमाल्यगोमेदरत्नाभरणभूषितं किरीटिनं कृष्णच्छत्रध्वज पताकिनं करालवदनमुरगालङ्कार कृष्णसिंहासने स्थितमष्टाश्वं रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमण्डले प्रविष्टमधिदेवतासर्प प्रत्यधिदेवतानितिम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः राहवे नमः राहुमावाहयामि ॥ तदक्षिणे, ॐ भूर्भुवःसुवः सर्पाय नमः अधिदेवतासर्पमावाहयामि ॥ तद्वामे, ॐ भूर्भुवःसुवः निरीतये 3DF 555555559999999999999996566555555 Dindan मा m 56666665555555SSSSSSSSSSEEEEEEEE नमः प्रत्यधिदेवतानि+तिमावाहयामि ॥ ॐ सैहिकेयाय विद्महे तमोमयाय धीमहि ॥ तन्नो राहुः प्रचोदयात् इदमय॑म् ॥ वामदेव ऋषिः गायत्री छन्दः राहुर्देवता ॥ ॐ कयौनः हृदयाय नमः ॥ ॐ चित्रआभुवन शिरसे स्वाहा ॥ ॐ ऊतीसदाधः शिखायै वषट् ॥ ॐ सखा कवचाय हुम् ॥ ॐ कयाशचिष्टया नेत्रत्रयाय वौषट् ॥ ॐ वृता अस्त्राय फट् ॥ राहुं कराग्रपरि मण्डितचर्मखॉ भीमं तमोमयतनुं तममिन्द्रिनारिम् ॥ कौण्डिण्यसू नुमसितांशुकगन्धभूषं गोमेदभूषिततर्नु हरिगं नमामि ॥ ॐ कयानचित्रआभुवत् इति जपः ॥ सार्पराज्ञि ऋषिः गायत्री छन्दः सर्पो देवता ॥ ॐ आयङ्गौः पृश्निरक्रमीत् ॥ वामदेव ऋषिः | त्रिष्टुप् छन्दः निर्ऋतिर्देवता ॥ ॐ यत्ते देवी निरऋतिराबबन्ध० ॥ द्वादशनामपूजां करिष्ये ॥ ॐ सैहिकेयाय नमः ॥ ॐ तमोमयाय नमः ॥ ॐ राहवे नमः ॥ ॐ करालास्याय नमः ॥ ॐ विधुन्तुदाय नमः ॥ ॐ स्वर्भानवे नमः ॥ ॐ असुराय नमः ॥ ॐ साय नमः ॥ ॐ प्रतिलोमजाय नमः ॥ ॐ नीलसिंहासनाय नमः ॥ ॐ चन्द्रसूर्यवैरिणे नमः ॥ ॐ भयङ्कराय नमः ॥ द्वादशनामपूजां समर्पयामि ॥ यस्मात्त्वं छाग यज्ञानामङ्गलेन व्यवस्थितः ॥ यानं विभावसोनित्यमतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ अर्थकार्य महावीर्य चन्द्रादित्य विमर्दनम् ॥ सिंहिकागर्भसम्मूतं तं राहुं प्रणमाम्यहम् ॥ यो विष्णुनैवामृतं प्रीयमानं छिखा शिरो ग्रहभावे नियुक्तः ॥ योऽभ्यर्कचन्द्रौ ग्रसति पर्वकाले राहुं सदा शरणमहं प्रपद्ये ॥ प्रार्थनां समर्पयामि ॥ सर्वोपचारपूजां समर्पयामि ॥ इति राहुपूजा ॥ अथ केतुपूजां करिष्ये ॥ नवशक्तिपूजां करिष्ये ॥ ॐ निम्नायै नमः ॥ ॐ अभयायै नमः ॥ ॐ SSSSSSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC 295999999559999999999999655555555 प्रकीर्णायै नमः ॥ ॐ क्लिन्नाय नमः ॥ ॐ भेदायै नमः ॥ ॐ उत्कटायै नमः ॥ ॐ यज्ञायै नमः ॥ ॐ प्रतिज्ञायै नमः ॥ ॐ घोरायै नमः ॥ नवशक्ति पूजां समर्पयामि ॥ धूम्रान् द्विबाहुगदिनो विकृतास्यान् शतात्मकान् ॥ गृध्रासनगतान् केतून् वरदान् ब्रह्मणस्सुतान् ॥ नीलमेघसमानामं चित्रवर्ण महाबलम् ॥ स्थापयामि महारौद्रं केतुं सर्वफलप्रदम् ॥ सूर्यस्य वायव्य दिग्भागे ध्वजाकारमण्डले दक्षिणाभि मुखमन्तर्वेदिदेशजं नैमिनिसूत्रजं रौद्राग्निकं धूम्रवरद गदाधरं द्विभुजं चित्राम्बरगन्धमाल्यवैडूर्य रत्नाभरणभूषितं किरीटिनं धूम्रच्छत्रध्वजपताकिन चित्रगृध्रवाहनं धूमारुणाष्टाश्वं धूम्रं रथमारुह्य दिव्यं मेरुं प्रदक्षिणीकुर्वाणं ग्रहमण्डले प्रविष्टमधिदेवताब्रह्माणं प्रत्यधिदेवताचित्रगुप्तम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः केतवे नमः केतुमाधाहयामि ॥ तदक्षिणे, ॐ भूर्भुवःसुवः ब्रह्मणे नमः अधिदेवताब्रह्माणमावाहयामि ॥ तद्वामे, ॐ भूर्भुवःसुवः चित्रगुप्ताय नमः प्रत्यधिदेवताचित्रगुप्तमावाहयामि ॥ ॐ ब्रह्मपुत्राय विद्महे धूम्रवर्णाय धीमहि ॥ तन्नः केतुः प्रचोदयात् इदमय॑म् ॥ मधुच्छन्द ऋषिः गायत्री छन्दः केतुर्देवता ॥ ॐ केतुंकृण्वन् हृदयाय नमः ॥ ॐ अकेतवे शिरसे स्वाहा ॥ ॐ पेशोमर्याः शिखायै वषट् ॥ ॐ अपेशसे कवचाय हुम् ॥ ॐ समुषद्भिः नेत्रत्रयाय वौषट् ॥ ॐ अजायथाः अस्त्राय फट ॥ गृध्रस्थितान् जलजयोनिसमानवतान् धूम्रान् वराभय करान् सुभुजान् कुमारान् ॥ वैडूर्य भूषिततनून चरजैमिनेयान् केतून् भयानकमुखान द्विभुजान नमामि ॥ ॐ केतुं कृण्वन केतवे इति जपः ॥ वामदेव ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः ब्रह्मा देवता ॥ ॐ ब्रह्मा देवानी ॥ भारद्वाज ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः चित्रगुप्तो देवताः ॥ ॐ सचित्रचित्रं० ॥ द्वादशनामपूजां करिष्ये ॥ ॐ ब्रह्मात्मजेभ्यो नमः ॥ 999965555909595999996555965665566प्र.र. 95999999999999999999999999996555 ॐ चतुर्वक्त्रेभ्यो नमः ॥ ॐ शिखिभ्यो नमः ॥ ॐ केतुभ्यो नमः ॥ ॐ धजेभ्यो नमः ॥ ॐ धूम्रभ्यो नमः ॥ ॐ द्विबाहुभ्यो नमः ॥ ॐ गृध्रवाहनेभ्यो नमः ॥ ॐ चित्रभूषणेभ्यो नमः ॥ ॐ विकतास्येभ्यो नमः ॥ ॐ शतात्मजेभ्यो नमः ॥ ॐ जगन्नाशैकहेतुभ्यो नमः ॥ द्वादशनामपूजां समर्पयामि ॥ ध्यानावाहनादिषोडशोपचारान् कला ॥ महासख महाकाय क्षीरोदार्णवसम्भव ॥ सर्वसनामविजय जयं गज कुरुष्व मे ॥ पलालधूम्रसङ्काशान तारकाग्रहमस्तकान् ॥ रुद्रान् रुद्रात्मकान् घोरान् तान् केतून् प्रणमाम्यहम् ॥ ये ब्रह्मपुत्रा ब्रह्मसमानवक्ता ब्रह्मोद्भवा ब्रह्मसमाः कुमाराः ॥ ब्रह्मोत्तमा वरदा जामयाः केतून | सदा शरणमहं प्रपद्ये ॥ इति प्रार्थनां समर्पयामि ॥ सर्वोपचार पूजां समर्पयामि ॥ इति केतुपूजा ॥ इति नवग्रहपूजाविधिः ॥ ७ ॥

ग्रह-शान्ति-सूत्रम्

अथ ग्रहशान्तिसूत्रम् ॥ अथातो ग्रहातिथ्य बलिव.र्मोपहारान् व्याख्यास्यामः ॥ अश्रद्दधानमशुचिमजपं त्यक्तमङ्गलम् ॥ ग्रहा नयन्ति सुव्यक्तं पुरुषं यमसादनम् ॥ ग्रहाणामुग्रचेष्टानां नक्षत्र पश्चारिणाम् ॥ उपचारान् प्रवक्ष्यामि शान्त्यर्थ तु यथाविधि ॥ मासिमास्यूता वृतावयने चन्द्रसूर्यग्रहे विषुवे शुभाशुभे जन्मनक्षत्रे वा तद्ब्रहाणामातिथ्यं संवत्सरादपि प्रयुञ्जानः सर्वान् कामानवामोतीत्युक्तमेकाग्निविधानम् ॥ ‘भास्कराङ्गारको रक्तौ श्वेतौ शुक्रनिशाकरौ ॥ सोमपुत्रो गुरुचैव तावुभौ पीतको स्मृतौ ॥ कृष्णं शनैश्चरं विन्द्याद्राहूं केतुं तथैव च ॥ ग्रहवर्णानि पुष्पाणि प्राज्ञस्तत्रोपकल्पयेत् ॥ बलिं चैवोपहारांश्च गन्धमाल्ये तथैव च ॥ यथाक्रमेणोपहरेत्सर्वेषामानुपूर्वशः’ इति ॥ ’ अर्कसमिधमादित्याय, खादिरमङ्गारकाय, औदुम्बरी शुक्राय, पालाशीश्सोमाय, अपामार्ग बुधाय, अश्वत्थं बृहस्पतये, शमी शनैश्चराय, මුහුණුළම पू.स. Sri Gurg 99999999999993555555555555555559 राहवे दूर्वाः केतवे कुशाः’ इति ॥ सर्वेषामलाभे पालाशीर्वा ॥ ब्राह्मणाननेन परिविष्य पुण्याहस्वस्ति ऋद्धिमिति वाचयित्वा ॥ अथ देवयजनोल्लेखनप्रभृत्याप्रणीताभ्यः कृला हवींषि निर्वपति ॥ अथोपोत्थायाग्रेणाग्निं तण्डुलैः स्थण्डिलं कृत्वा ग्रहानावाहुयति ॥ मध्ये तु भास्कर विद्यालोहितं दक्षिणेन तु ॥ पूर्वेण भार्गवं विद्यात्पूर्वदक्षिणतश्शशी ॥ पूर्वोत्तरे बुधं विद्यादुत्तरे तु गुरुं तथा ॥ पश्चिमे तु शनि विद्याद्राहुं दक्षिणपश्चिमे ॥ पश्चिमोत्तरतः केतुर्ग्रहस्थानं विधीयते ॥ दक्षिणोत्तरभागे तु साधिप्रत्यधिदेवताः ॥ वृत्तमादित्याय, त्रिकोणमङ्गारकाय, पञ्चकोणं शुक्राय, चतुरस्रं सोमाय, बाणं बुधाय, दीर्घचतुरस्रं बृहस्पतये, धनुश्शनैश्चराय, राहवे शूर्प, केतवे ध्वजं, इति ॥ यवा आढक्यस्तण्डुलाः श्यामाका मुद्रमेव च ॥ चणकास्तिलमाषाश्च कुलित्थाच क्रमात्क्षिपेत् ॥ अग्नीश्वरौ भास्करस भूक्षेत्रेशौ कुजय हि ॥ इन्द्राणीन्द्रौ सितस्याथ ह्यापो गौरी निशापतेः ॥ विष्णुर्विष्णुर्बुधवेन्द्रमरुखान्ब्रह्म वै गुरोः ॥ शनेः प्रजापतियमौ राहो: सर्पस्तु निर्जतिः ॥ केतोब्रह्मा च चित्रश्च स्वस्त्रमन्त्रैः स्वनामभिः ॥ लोकपालान् दुर्गिविनक्षेत्रवास्तुत्र्यम्बकान् ॥ अभयङ्करमृत्यू च ह्याग्निं वैश्वानरं क्रमात् ॥ आवाहये व्याहृतिभिर्यजेद्व्यष्टोपचारकैः ॥ परिधानप्रभृत्याऽनिमुखात्कला पक्काजुहोति ॥ आसत्येनेत्यादित्याय, अनित्यङ्गारकाय, प्रवश्शुक्रायेति शुक्राय, आप्यायखेति सोमाय, उद्बुध्यख इति बुधाय, बृहस्पतये अतीति वृहस्पतये, शन्नो देवी रभिष्टय इति शनैश्रराय, कया नश्चित्र आभुवदिति राहवे, केतुं कृण्वन्निति केतवे ॥ पुरोनुवाक्यामनूच्य याज्यया जुहोति सदेवखायेति ब्राह्मणं यत्रैकाऽऽनाता स्यात्तां द्विरम्यावर्तयेत् ॥ तत्सवितुर्वरेण्यमित्यनुद्रुत्याऽऽनातया जुहोति वा ॥ नवानां ग्रहाणांपला -5555555555599999999999999999655 Than प्र.० G65SSSSSSSG66666555555555555555 घृतान्वक्तानां समिधा अष्टसहस्रमष्टशतमष्टाविंशति वा जुहुयात् प्रत्यूचं हविषो जुहुयात प्रत्यचं आज्यस्य जुहुयात् गुडादनमादित्याय, हविष्यमनमङ्गारकाय, घृतोदनं शुक्राय, घृतपायसं सोमाय, क्षीरोदनं बुधाय, दध्योदनं बृहस्पतये, तिलपिष्टमिश्रमापादन शनश्चराय, राहोर्मासोदनं केतोश्चित्रोदनं, इति ॥ सर्वेषामलाभे हविष्यं वा ॥ यदाऽष्टसहस्रं साधिप्रत्यधिदेवतानामष्टाविंशति यदाऽष्टशत तदा अष्टावष्टौ यदाऽष्टाविंशतिं तदा तिस्रस्तिस्र आहुतीर्जुहुयादेवमेव लोकपालादीनां अग्निन्दूतमेषामीश इत्यादित्याय, सोनापृथिवी क्षेत्रस्य पत इत्यङ्गारकाय, इन्द्राणीमासुनारिष्विन्द्रवो विश्वतस्परीति शुक्राय, अप्सुमे सोमो अब्रवीगौरीमिमायेति सोमाय, विष्णोनुकं विष्णरिराटमसाति बुधाय, इन्द्रमरुल इह पाहि सोमं ब्रह्मजज्ञानमिति बृहस्पतये, प्रजापते नजदेतानीमयमप्रस्तरमिति शनैश्चराय, आयङ्गौयत्तेदेवीनिऋतिरिति राहवे, ब्रह्मादेवानासचित्रचित्रमिति केतवे ॥ त्रातारमिन्द्रमनिद्रिविणं यमोदाधार पृथिवीममुन्वन्तश्सधमादो घुम्नि नीरानोनियुद्भिः सोमोधेनु सहस्राणि सहस्रधेति लोकपालानाम् ॥ जातवेदसे गणानां ला क्षेत्रस्य पतिना वयं वास्तोपते प्रतिजानीयस्मान् त्र्यम्बकं यजामहे यतइन्द्र भयामहे स्वस्तिदाविशस्पतिर्येतेसहस्रमयुतं पाशा मूर्धानं दिवो अरतिं पृथिव्या इति दुर्गादीनां एवमेव हुखाऽऽज्यमिश्रतिलबीहिभिः व्याहभिः हुखा सर्वस्मात्सकृत्सकदवदाय द्विरभिघार्य खिष्टकृतमर्यमणं बृहस्पतिमिति पुरोनुवाक्यामनूच्य सोमराजानमिति याज्यया जुहोति मेक्षणम भ्याधाय जयप्रभृति सिद्धं मूर्धानं दिवो अरतिं पृथिव्या इति पूर्णाहुति हुखाऽग्रेणाग्निं ग्रहानभ्यर्चयत्यापोहिष्ठा मयो भुव इति तिसृभिः हिरण्यवर्णाः शुचयः पावका इति चतसृभिः पवमानस्सुवर्जन इत्येतेनानुवाकेन मार्जयित्वा ॥ अथाद्भिस्तर्पयत्यादित्यं तर्पयाम्यङ्गारकं तर्पयामि 3555555555555555555555555555555 ॥५८॥ 599996566SSSSSSSSSSSS6655665555SS इत्यादिभिः खनामभिस्तर्पयित्वा गन्धपुष्पधूपदीपैरमुष्मै नमोऽमुष्मै नम इति तत्तदन्नेनामुष्मै स्वाहाऽमुष्मै स्वाहेति वखनामभिर्बलिं दवा व्याहृतिभिरुद्वासयेदथापरेणाग्निं प्रामुखमुपवेश्याद्भिर्जिय ते देवस्यवेति तिसृभिस्तत्तद्गृहमन्त्रैः शंयुवाकेन च ॥ अथ दक्षिणां ददाति कपिलं धेनुमादित्याय, रक्तमनड्वाहमङ्गारकाय, रजतं शुक्राय, शङ्ख सोमाय, काञ्चनं बुधाय, वासो बृहस्पतये, कृष्णां गां शनैश्चराय, राहवे छागं, केतवे कुञ्जरमिति सर्वेषामलामे हिरण्यं वा यद्वा तत्तत्प्रतिकृतिं दद्यात्तत्तद्धान्यानि वा तत्तगृहमन्त्रजपाद्वा ग्रहान्त्सम्प्रार्थ्य यथाशक्ति दक्षिणां ददाति येन वा तुष्येदाचार्यः ॥ यथा समुत्थितं घोरं यत्रेण प्रतिवाध्यते ॥ एवं समुत्थितं घोरं शीघ्रं शान्ति नयेत्सदा ॥ यथा शस्त्रप्रहरणात्कवचं स्यानिवारणम् ॥ एवं दैवोपघातानां शान्तिर्भवति वारणम् ॥ अहिंसकस्य दान्तस्य धर्मार्जितधनस्य च ॥ नित्यं च नियमस्थस्य सदा सानुग्रहा ग्रहाः ॥ ग्रहा गावो नरेन्द्राश्च ब्राह्मणाश्च विशेषतः ॥ पूजिताः पूजयन्येते निर्दहन्त्यवमानिताः ॥ इति ॥ ईश्वरं भास्करं विद्यादित्यादिश्लोकत्रयं पूर्वमेव लिखितम् । तत्रैव द्रष्टव्यम् ॥ अथ लोकपालाः पूर्वाद्यष्टदिक्षु ॥ अथ मण्डलपश्चिम भागे दक्षिणत उदगपवर्गा दुर्गादयः ॥ जातवेदस इति दुर्गाम् ॥ गणानां वेति गणपतिम् ॥ क्षेत्रस्य पतिनेति क्षेत्रपालम् ॥ वास्तोपत इति वास्तोपतिम् ॥ त्र्यम्बकमिति त्र्यम्बकम् ॥ यतइन्द्र खस्तिदाविशस्पतिरित्यभयङ्करम् ॥ येतेसहस्रमिति मृत्युम् ॥ मृर्धानं दिव इत्यग्निं वैश्वानरम् ॥ सर्वत्र प्रणवव्याहृतिमुक्त्वाऽत्रागच्छादित्य भगवनियावाह्य आवाहितो भवेति सर्वत्र योजनीयम् आगच्छ सोम भगवमित्यादि ॥ आदित्याय नमः ॥ इदमासनम् ॥ पाद्यं अर्ध्यमाचमनीयं दवा ॥

अथ परिवानप्रभृत्य निमुखान्तं कृखा मिन्दाद्वयं हुखा पक्काजुहोति ॥ च्यारेयं पञ्चायं वा गोत्रानुसारेण त्रिरवदानं पश्चावदानमिति क्रमेणावदाय पुरस्तात्खुवाहुति हुखा ॥ ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥ धियो यो नः प्रचोदयो३मासत्येन रजसा वर्तमानो निवेशयमा मत्यै च ॥ हिरण्ययन सविता रथेना देवो याति भुवनावि पश्यन्त्खाहो ॥ सवित्र इदम् ॥ उपरिष्टात् वाहुति हुला ॥ आसत्येन रजसेत्यर्कसमिचर्वाज्यानि यथासङ्घयं हुला ॥ ॐ अग्निं दूतं वृणीमहे होतारं विश्ववेदसम् ॥ अस्य यज्ञख सुक्रतुश्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ येषामोशै पशुतिः पशूनां च पुष्पहामुत च द्विपदाम् ॥ निकीतोऽयं यज्ञिय भागमैतु रायस्पोषा यजमानस्य सन्तु खाहा ॥ द्रायेदम् ॥ इत्यर्कसमिचर्वाज्यानि हुखा, व्याहृती खा, यन्मात्मनःपुनरग्निरिति हुला ॥ सुवेण दामुपस्तीर्य अपरार्धाचरोरव दाय पूर्वार्धादवयत्य भिघारयति प्रत्यनक्ति पुरस्तात्स्रवाहुति हुला ॥ ॐ तत्सवितुः….दयो३मग्निमूर्धा दिवः ककुत्पतिः पृथिव्या अयम् ॥ अपाता सि जिन्वति वाहा ॥ अङ्गारकायेदम् ॥ उपरिष्टात्स्रुवाहुति हुवा ॥ ॐ स्योनापृथिविभवा नृक्षरा निवेशनी ॥ यच्छानः शर्म सप्रथाः स्वाहा ॥ पृथिव्या इदम् ॥ ॐ क्षेत्रस पतेमधुमन्तमामि धेनुरिव पयो अस्मासु धुन ॥ मधुश्रुतं घृतमिव सुपूतमृतर्य नः पतयो मृडयन्तु खाहो ॥ क्षेत्रपतय इदम् ॥ इति खदिरसमिचर्वाज्यानि जुहुयात् ॥ व्याहृतिमिन्दाहुतीढुला, पूर्ववदवदाय पुरस्तात्खुवाहुति हुला ॥ ॐ तत्सवितुः…. दयों३अवश्शुक्राय भानवे भरध्वं हव्यं मूर्ति चाग्नये सुपूतम् ॥ यो दैव्यानि मानुषा जनूषि अन्तर्विश्वानि विझना जिगाति खाहो ॥ शुक्रायेदम् ॥ उपरिष्टात्स्रुवाहुति हुवा ॥ ॐ इन्द्राणी मासुनारिषु सुपीमहमश्रवम् ॥ नासा अपरं चन जरसा मरते पतिः स्वाहा ॥ इन्द्राण्या इदम् ॥ ॐ इन्द्रं वो विश्वतस्पर हवामहे जनेभ्यः ॥ अस्माकमस्तु केवलः खाहा ॥ इन्द्रायेदम् ॥ इत्यौदुम्बरस मिक्चर्वाज्यानि हुला, व्याहतिमिन्दाहुतीहूंखा, पुनः पूर्ववदवदाय पुरस्तात्नुबाहुति हुला ॥ ॐ तत्सवितुः …. दयो३माप्यायस्व समेतु ते ॥ विश्वतः सोम वृणियम् ॥ भवावाजस्य सङ्गथे वाहा ॥ सोमायेदम् ॥ उपरिष्टात् सुबाहुति हुला ॥ ॐ अप्सुमे सोमो अब्रवीत् ॥ अन्तर्विश्वानि भेषजा ॥ अग्निं च विश्वशम्भुवम् ॥ आपश्च विश्वभैषजीः स्वाहा ॥ अम इदम् ॥ ॐ गौरीमिमाय सलिलानि तश्त्येकपदी द्विपदी सा चतुष्पदी ॥ अष्टापदी नवपदी बभूवुर्षी सहस्राक्षरा परमे व्योम न्त्स्वाहा ॥ गौर्या इदम् ॥ इति पालाशसमिचर्वाज्यानि हुला, व्याहृतिमिन्दाहुतीहुँखा, पूर्ववदवदाय पुरस्तात्नुबाहुति हुला. ॥ ॐ तत्सवितुः …. प्रचोदयों३ उर्बुध्य खाग्ने प्रतिजागृह्येन मिष्टापूर्ते ससृजेथामयं च ॥ पुनः कृण्वस्वो पितरं युवानमन्वातासी बय तन्तुमेतरवाहा ॥ बुधायेदम् ॥ उपरिष्टात्स्रुवाहुति हुला ॥ ॐ विष्णोर्नुकंवीयर्याणि प्रवौचं यः पार्थिवानि विममें रजासि यो अस्कभायदुत्तर सधस्थ विचक्रमाणवेधोरुगायः स्वाहा ॥ विष्णव इदम् ॥ ॐ विष्णोरराटमस विष्णोः पृष्ठमसि विष्णो श्नपत्रेस्थो विष्णोः स्यूरसि विष्णौ वर्मसि वैष्णवमसि विष्णवे ला स्वाहा ॥ विष्णव इदम् ॥ इत्यपामार्गसमिचर्वाज्यानि हुखा, व्याहृतिमिन्दाहुती ला, पुनः पूर्ववदवदाय पुरस्तात्खुवाहुति हुखा ॥ ॐ तत्सवितुः …. दयों३बृहस्पते अति॒ियदुर्यो अहौद्युमद्विभाति ऋतुमजनेषु ॥ यहीदयच्छव सर्तप्रजाततदस्मासु द्रविणं धेहि चित्रश्वाहा ॥ बृहस्पतय इदम् ॥ उपरिष्टात्स्रुवाहुति हुखा ॥ ॐ इन्द्र मरुख इह पाहि सोमं या शायाते अर्पिबस्तुतखं ॥ तव प्रीती तव शूरशर्मनाविवासन्ति कवयः सुयज्ञाः स्वाहा । इन्द्रायेदम् ॥ ॐ ब्रह्मजज्ञानं प्रथमं पुरस्ताद्विसीमतस्सुरुचौ वेन आवः ॥ सबुनियां उपमा अस्य विष्ठास्सतश्च योनिमसतश्च विवः स्वाहा ॥ ब्रह्मण इदम् ॥ इत्यश्वत्थस मिचर्वाज्यानि हुला, व्याहृतिमिन्दाहुतीहूंखा, पूर्ववदवदाय पुरस्तात्नुबाहुति हुला ॥ ॐ तत्सवितुः …. दयों३शनौ देवीरभिष्टय आपो भवन्तु पीतये ॥ शंयोरभिस्रवन्तु नः खाहा ॥ शनैश्चरायेदम् ॥ उपरिष्टात्नुवाहुति हुला ॥ ॐ प्रजापते नखदेतान्यन्यो विश्वा जातानि परिता बभूव ॥ यत्कामास्ते जुहुमस्तनौ अस्तु वयश्याम पतयो रयीणावाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ ॐ इमं यमप्रस्तरमाहि सीदाङ्गिरोभिः पितृभिः संविदानः ॥ आला मत्राः कविशस्ता वहन्त्वेना राजन्हविषा मादयस्व स्वाहा ॥ यमायेदम् ॥ इति शमी समिचर्वाज्यानि हुना, पुनः पूर्ववदवदाय पुरस्तात्स्रुवाहुति हुला ॥ ॐ तत्सवितुः…. दयो३ कोनश्चित्र आ वदूतीसदा वृधस्सखा ॥ का शचि य वृता स्वाहा ॥ राहव इदम् ॥ उपरिष्टात्त्रुवाहुति हुला ॥ ॐ आयङ्गौः पृश्निरक्रमीदसैदन्मातरं पुनः ॥ पितर च प्रयन्त्सुवः स्वाहा ॥ सायेदम् ॥ ॐ यत्ते देवी निऋतिराबबन्ध दामग्रीवा स्वविचर्यम् ॥ इदं ते तद्विष्याम्यायुषो न मध्यादथाजीवः पिनुमद्धि प्रमुक्तः स्वाहा ॥ नितय इदम् ॥ इति दूर्वासमिचर्वाज्यानि हुला, व्याहृतिमिन्दाहुतीहूंखा, पुनः पूर्ववदवदाय पुरस्तात् सुवाहुति हुला ॥ ॐ तत्सवितुः…. दयों३केतुं कृण्वन केतवे पेशौ मर्या अपेशसे ॥ समुषद्भिरजायथाः स्वाहा ॥ केतव इदम् ॥ उपरिष्टात्त्रुवाहुति हुना ॥ ॐ ब्रह्मा देवानी पदवीः कवीनामृषिविप्राणां महिषोमगाणाम् ॥ श्येनो गृध्राणा५वधितिर्वनांना सोमः पवित्रमत्यति रेभन्स्वाहा ॥ ब्रह्मण इदम् ॥ ओश्सचित्र चित्रं चितयन्तमस्मे चित्रक्षत्र चित्रतमं वयो धाम् ॥ चन्द्रयिं पुरुवीरें बृहन्तं चन्द्र चन्द्रामिणते युवस्व वाहा ॥ चित्रगुप्तायेदम् ॥ इति कुशसमिच्चज्यानि हुला व्याहृतीर्जुहुयात् ॥ इत्येकाध्वरपक्षे ॥ यदि चतुर्भिलिग्भिः सह होमः तदा रव्यादीनां पञ्चपक्कानि हुला तेभ्यः समिच्चज्यानि यथासङ्कल्पं हुला. ततोऽवशिष्टपकचतुष्टयं हुला तेभ्य स्तथैव समिचर्वाज्यानि जुहुयात् ॥ यदि नवर्सिजः तदा आदावेव नवपक्कानि हुला पश्चात्तत्तद्होक्तमत्रैः तत्तत्समिञ्चज्यैरष्टशतमष्टा विंशतिं वा हुवाऽथाधिदेवताभ्यः प्रत्यधिदेवताभ्यश्च तत्तद्गृहसमिचर्चाज्यैरष्टवारं त्रिवारं वा यथाक्रमं जुहुयात् ॥ अत्राष्टोत्तरशतप्रधानहोमे अधिदेवताप्रत्यधिदेवतानामष्टाष्टसङ्ख्या ॥ यद्यष्टाविंशतिसङ्ख्यया प्रधानहोमस्तदेतरेषां त्रिस्त्रिस्सङ्ख्यया होमः ॥ एवमेव लोकपालानां दुर्गादीनां च होमः कार्यः ॥ अथ लोकपालानाम् ॥ ॐ त्रातारमिन्द्रमवितारमिन्दुहवे हवे सुहश्शरमिन्द्रम् ॥ हुवेनुशर्क पुरुहू वमिन्द्रस्वस्तिनौ मघवा धाविन्द्रः स्वाहा ॥ इन्द्रायेदम् ॥ ॐ अनिर्दा द्रविणं वीरपेशा अग्निपि यः सहस्रो सनोति ॥ अग्नि दिवि हव्यमाततानाग्नेर्धामानि विभृता पुरुत्रा खाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ यमो दोधार पृथिवीं यमो विश्वमिदं जगत् ॥ यमाय सर्वमित्रस्थे यत्प्राणद्वायुरक्षितपस्वाहा ॥ यमायेदम् ॥ ॐ असुन्वन्त मर्यजमानमिच्छस्ते॒नस्येत्यां तस्करस्यान्वैपि ॥ अन्यमस्मदिच्छसात अत्र पूर्वन्यायेन आदौ मिन्दाहुती, पञ्चभ्यः पक्कहोमः, ततस्तेभ्यः समिञ्च,ज्याहुतयः, ततो ध्याहृतिमिन्दाहुतयः, पुनरवशिष्टपक्कानन्तरं तेभ्यः समिञ्च;ज्यहोमः, चुनरन्ते ब्याहृतिचतुष्टयम् । एवमेव नव ऋत्विक्पक्षेप्यूहः कार्यः ॥ अयं पक्षो युक्त इति भाति ॥ इत्या नौ देवी निर्ऋते तुभ्य॑मस्तु खाहो ॥ निर्वतय इदम् ॥ ॐ सधमादौ थुनिनीरूज एता अनिभृष्टा अपस्युवो वसानः ॥ पस्त्यासु चक्रे वरुणः सधस्थमपा शिशुर्मातृतमास्वन्तः स्वाहा ॥ वरुणायेदम् ॥ ॐ आनो नियुद्भिश्शतिनीभिरध्वरसहस्रणाभिरुपयाहि यज्ञम् ॥ वार्यो अस्मिन्हविर्षि मादयख यूयं पातः स्वस्तिभिः सदानः स्वाहा ॥ वायव इदम् ॥ ॐ सोमो धेनुश्सोमो अवन्तमाशुम् ॥ सोमो वीरं कर्मण्यं ददातु ॥ सादन्यै विदथ्य सभेयम् ॥ पितुः श्रवणं यो ददाशदस्मै स्वाहा ॥ सोमायेदम् ॥ ॐ सहस्राणि सहस्रधा बाहुवोस्तव हेतयः ॥ तासामीशानो भगवः पराचीनामुखा कृधिः स्वाहा ॥ ईशानायेदम् ॥ इत्यष्टौ लोकपालाः ॥ ॐ जात वैदसे० ॥ दुर्गाया इदम् ॥ ॐ गणाना खा. ॥ गणपतय इदम् ॥ ॐ क्षेत्रस्य पतिना वयम् ॥ क्षेत्रपतय इदम् ॥ ॐ वास्तोपते प्रर्तिजानीमान् ॥ वास्तोपतय इदम् ॥ ॐ त्र्यम्बकं यजामहे ॥ त्र्यम्बकायेदम् ॥ ॐ यत इन्द्र …. स्वस्तिदा विशस्पतिः ॥ अभयङ्करेन्द्रायेदम् ॥ ॐ ये ते सहस्रमयुतं पाशा मृत्यो माय हन्तवे ॥ तान्य॒ज्ञस्य मायया सर्वानवयजामहे स्वाहा ॥ मृत्यव इदम् ॥ ॐ मूर्धानं दिवो अरतिं पृथिव्या वैश्वानरमताय जातमग्निम् ॥ कविसम्माजमतिथि जनानामासनापात्रं जनयन्त देवाः स्वाहा ॥ वैश्वानरामय इदम् ॥ इति दुर्गाद्यष्टदेवताभ्यो हुला, अथाऽऽज्याक्ततिलव्रीहिभिातिभिरष्टशतमष्टाविंशति मष्टवारं वा हुला, अथ खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय व्याहृतिभिरुपहुत्य पुरस्तात्स्रुवाहुति हुबा ॥ ॐ अर्यमणं बृहस्पनिमिन्द्रं दान य चोदय ॥ वाचं विष्णु सरस्वतीयसवितारं च वाजिनों३सोमराजानं वरुणमग्निमन्वारभामहे ॥ आदित्यान्विष्णुसूर्य ब्रह्माणं च बृहस्पतिरवाहा ॥ अर्यम्णे बृहस्पतय इन्द्राय वाचे विणवे सरखत्यै सवित्रे सोमाय राज्ञे वरुणायाग्नय आदित्येभ्यः सूर्याय ब्रह्मण इदम् ॥ उपरिष्टात्स्रुवाहुति हुला, मेक्षणमग्नौ प्रहत्य, जयप्रभृतिप्रायश्चित्तान्तं कृला, मूर्धान दिव इति पूर्णाहुतिं वसोर्धारां [ॐ वसोर्धारी जुहोति वों में धाराऽसदिति वा एषा हूयते घृतस्य वा एनमेषा धाराऽमुष्मिन् लोके पिन्व॑मानोपतिष्ठत आज्यैन जुहोत तेजो वा आज्यं तेजो वसोर्धारा तेजसेवाऽस्मै तेजोऽरुन्धेऽयो कामावै वसोर्धारा कामानवावरुन्धे यं कामयंत प्राणानस्यामाद्यं वि ॥ इति वसोर्धारानुवाकः] च हुनोत्तर परिषेकादिकं कृत्वाऽग्रेणाग्निं ग्रहानभ्यर्चयति ॥ आपोहिष्ठेति तिसृमिः, हिरण्यवर्णा इति चतसृभिः, पवमानस्सुवर्जन इत्यनुवाकेन च | ग्रहानभिषिच्य ॥ आदित्यं तर्पयामि ॥ अङ्गारकं तर्पयामि ॥ शुक्र तर्पयामि ॥ सोमं तर्पयामि ॥ बुधं तर्पयामि ॥ बृहस्पतिं तर्पयामि ॥ शनि तर्पयामि ॥ राहुं तर्पयामि ॥ केतुं तर्पयामि ॥ इति तर्पयिता ॥ ॐ आदित्याय नमः ॥ इत्यादिनाममत्रैः गन्धपुषधूपदीपनैवेद्यताम्बूलनीराजनप्रदक्षिणानमस्कारान्तं कला ॥ ॐ आदित्याय स्वाहा ॥ इत्यादिखाहान्तै ममत्रैः हुतशेषेण बलिं दला, सर्वोपचारान् कला ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः आदित्यमुद्वासयामि ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः अङ्गारकमुद्वासयामि ॥ इति ग्रहानुद्वास्य अथाग्नेः पश्चात्याअखं यजमानं उपवेश्य कलशोदकेन मार्जयति ॥ देवस्यलेति तिसृभिः तत्तद्रहमत्रैः तच्छंयोरित्येतैः मार्जयिना ॥ सुरास्वामभिषिश्चन्तु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ॥ इन्द्राद्या मातरः सर्वा लक्ष्मीश्वोमा सरस्वती ॥ कश्यपाद्याश्च मुनयो गङ्गाद्याः सरितस्तथा ॥ अनन्तादिमहानागा गिरयः सप्तसागराः ॥ सर्वे खामभिषिञ्चन्तु सर्वकाम्यार्थसिद्धये ॥ सूर्यादयो ग्रहाः सर्वे साधिपत्यधिदेवताः ॥ पृथिव्यादीनि भूतानि विघ्नो दुर्गादयस्तथा ॥ एते खामभिषिञ्चन्त सर्वकामार्थसिद्धये ॥ इत्येतैरभिषिच्य दक्षिणां दद्यात् ॥ कपिला गौ रक्तवृषो रौप्यं शङ्खच काञ्चनम् ॥ वस्त्रं च धेनुः कृष्णा च छागो हस्तीति दक्षिणाः ॥ अलाभ तत्तत्प्रतिकात तत्तन्मूल्यं हिरण्यं वा दद्यात् ॥ तत्तद्धान्यानि वा ॥ शान्तिकर्मण्यशक्तश्चैव तत्तद्ब्रहमत्रान्वा जपेत् ॥ एवं कृते सवशान्ति इति प्रयोगरत्नमालायां ग्रहशान्तिप्रयोगः ॥

संस्कार-काण्डः

संस्कार-काण्डारम्भः

अथ संस्कारकाण्ड आरभ्यते ॥ तत्रादौ गर्भाधानादिसंस्काराणां ऋतसंवेशनपूर्वकलात्स्त्रीणां प्रथमरजोदर्शन-कारण-काल निर्णयादिपूर्वकं ऋतुसंवेशनप्रयोगो लिख्यते ॥ स्मृतिमञ्जयाँ पुराणवचनम नाभिमले स्थितं पुष्पं चतुदेलसमन्वितम् ॥ तस्मिन्त्सवाच दधते गर्भसम्भवकारणम् ॥ अधोमुखं स्थितं स्त्रीणां तद्वाल्ये मुकुली कृतम् ॥ बाल्यात्परं वयःप्राप्तौ मुकुलं विकसं भवेत् ॥ उत्फुल्लात् कुसुमात्स्त्रीणां स्वभावेन स्रवेद्रजः ॥ तदा प्रभृति सर्वासां मासि मासि ऋतुर्भवेत् ॥’ इति ॥ अथ मासफलम् ॥ वराहसंहितायाम् ‘प्रथमतौं द्वितीये वा शुभाशुभनिरीक्षणम् ॥ कर्तव्यं ज्ञातिभिः सम्यग्धर्मशास्त्रविधानतः ॥ चत्रे मासि विशेषेण वैधव्यं लभते ध्रुवम् ॥ वैशाखे बहुपुत्राढ्या ज्येष्ठे रोगयुता भवेत् ॥ शुचौ मृतप्रजा प्रोक्ता श्रावणे धनिनी भवेत् ॥ भाद्रे तु दुर्भगा क्लीवा ह्याश्विने तु पयस्विनी ॥ कार्तिके निर्धना बाला मार्गशीर्षे बहुप्रजा ॥ पौषे स्यात्पुंश्चली नारीमाघे पुत्रसुखान्विता ॥ फाल्गुने सर्वसम्पन्ना प्रथमतौं फलं स्मृतम् ॥ अथ तिथिफलम् ॥ श्रीधरीये ‘प्रथमायां पति हन्ति द्वितीयायां सुखं भवेत् ॥ तृतीयायां श्रियं भुङ्क्ते चतुर्थ्यां वृषली भवेत् ॥ SSSSS5550055555555555555555556 ॥६२॥ 9595959599999999999999999999999 पञ्चम्यां पुत्रलाभच षष्ठ्यां चारित्रविक्रया ॥ सप्तम्यां पुत्रवृद्धिः सादष्टम्यां पुत्रनाशनम् ॥ नवम्यां रुदती नित्यं दशम्यां धर्म शालिनी ॥ एकादश्यां पतिस्निग्धा द्वादश्यां क्रन्दिनी भवेत् ॥ त्रयोदश्यां मानधना बपरा बहुदोषकत् ॥ पर्वण्यन्यगृहीता स्यात् विद्यादेवं तिथेवंशात् ॥’ स्मृतिरने ‘शुभं चैव तु पूर्वाह्ने मध्याह्ने मध्यमं फलम् ॥ अपराह्ने तु वैधव्यं पूर्वरात्रे शुभं भवेत् ॥ मध्यरात्रे तु मध्यं सात्पररात्रे शुभान्विता ॥ तिथीनां फलमेवं हि वाराणां फलमुच्यते ॥ भानुवारे भवेद्व्याधिरिन्दुवारे पतिव्रता ॥ बहुरोगा बहुक्लेशा पतिहीना कुजे दिने ॥ बहुपुत्रवती सौम्ये सर्वसम्पद्गुरोदिने ॥ सौभाग्यं सुखसम्पत्तिः शुक्रवारे पतिव्रता ॥ कष्टबुद्धिर्महाव्याधिः खयमर्थस्य चोरिणी ॥ मन्दवारे विनष्टा स्यात् प्रथमौ रजखला ॥ नारदीये तु ‘रुग्णा पतिव्रता दुःखा पुत्रिणी भोगभागिनी ॥ पतिप्रिया क्लेशभागा सूर्यवारादिषु क्रमात् ॥’ इति वारफलम् ॥ अथ नक्षत्रफलम् ॥ नारदीये ‘श्रीयता सुभगा पुत्रवतीसौख्याऽन्विता स्थिता ॥ मानी कुलाधिका नारी अश्विन्यां प्रथमातवा ॥१॥ दुःशीला खैरिणी वन्ध्या गर्भपातनतत्परा ॥ परप्रेष्या काकवन्ध्या भरण्यां प्रथमार्तवा ॥२॥ अनाथा पुंश्चली वन्ध्या गर्भपातनतत्परा ॥ प्रेष्या मृतप्रजा चापि वह्निभे प्रथमार्तवा ॥३॥ मुशीला सुप्रजा मान्या पतिभक्ता दृढव्रता ॥ गृहार्चनरता नित्यं धातृभे प्रथमार्तवा ॥४॥ गुणान्विता धर्मरता नारी सर्वसहा सती ॥ पतिप्रिया सुपुत्राढ्या चन्द्रभे प्रथमार्तवा ॥५॥ कुलटा दुर्भगा कष्टा मृतपुत्राऽवला जडा ॥ दुष्टा व्रतपरिभ्रष्टा रौद्रभे प्रथमातवा ॥६॥ पतिभक्ता पुत्रवती परसन्तानमोदिनी ॥ कुलाचारानुरक्ताल्या आदित्ये प्रथमार्तवा ॥७॥ पतिप्रिया पुत्रवती मानभोगवती शुभा ॥ 199965555999965595955955599999996 UNT HAMAan प्र०र० 5599999655555555555555999999556 स्वकर्मनिरता दक्षा तिष्यः प्रथमार्तवा हा परभर्तरता प्रेष्या कोपिनी निघृणाऽलसा ॥ मृषावादिनी दुपुत्रा भुजङ्गे प्रथमातेवा ॥९॥ निध्याऽरोगसंयुक्ता सर्वदा गेयलोलुपा ॥ पितृवेश्मरता मान्या पैतृभे प्रथमातवा ॥१०॥ प्रजावती धमेरता निवरा मित्रपूजिता ॥ सती मातृगृहासक्ता बर्यम: रजस्वला ॥११॥ परकार्यरता दीना दुष्पुत्रा क्लेशभागिनी ॥ मलिनी कर्कशा क्रुद्धा भगभे प्रथमातेवा ॥१२॥ निया भूरिविभवा पुत्राढ्या भोगभागिनी ॥ प्रदानादानकुशला हस्तः प्रथमातवा ॥१३॥ चित्रकर्मा भोगिनी च कुशला क्रयविक्रय ॥ विकीर्णकामा श्लक्ष्णाढ्या बाष्ट्रमे प्रथमार्तवा ॥१४॥ बहुवित्तवती नीरकुशला शिल्पकर्मणि ॥ पुत्रपौत्रवती साध्वी वायुभ प्रथमातवा ॥१५॥ नीचकर्मरता दुष्टा पानासक्ता परप्रिया ॥ विपुत्रा मलिनी क्रुद्धा द्विदैव प्रथमार्तवा ॥१६॥ स्वामिपक्षान्विता स्वस्स गुणैः सम्यग्विभूषिता ॥ मुपुत्रा सुभगा कान्ता मित्रः प्रथमातवा ॥१७॥ दुश्चरित्ररता क्लेशिन्यनर्था प्रचलीव्यसुः ॥ दुःसन्तानवतीज्येष्ठानक्षत्रे प्रथमातेवा ॥१८॥ सन्तानार्थ गुणैरल्पैर्युताऽन्य क्लेशमोचिनी ॥ स्वकर्मनिरता नित्यं मूलभे प्रथमार्तवा ॥१९॥ प्रच्छन्नपापा दुष्पुत्रा प्राणिहिंसनतत्परा ॥ अजस्रं व्यसनासक्ता तोयमे प्रथमातवा ॥२०॥ कार्याकार्येषु कुशला सदा धर्मानुवर्तिनी ॥ गुणाश्रया भाग्यवती विश्वभे प्रथमार्तबा ॥२१॥ अनधान्यवती भोगा पुत्रपौत्रसमन्विता ॥ कुलानुमोदिनी मान्या विष्णुभे प्रथमातवा ॥२२॥ पुत्रपौत्रान्विता भोगी धनधान्यवती सती ॥ स्त्रकर्मनिरता मान्या वसुभे प्रथमार्तवा ॥२३॥ बहुपुत्रा धनवती स्वकर्मनिरता सती ॥ कुलानुमोदिनी मान्या वारुणे प्रथमातवा ॥२४॥ बन्धको बन्धनी द्वेष्या नित्यं दूररता बला ॥ शिल्पकार्येषु कुशलाऽजातिभे प्रथमार्तवा ॥२५॥ आढ्या पुत्रवती मान्या सुप्रसन्ना पतिप्रिया ॥ 55999999999996566555555555555555 पू०स० 555555666666666666665555555556GE बन्धुपूज्या धर्मवत्याहिर्बुध्ये प्रथमातवा ॥२६॥ दृढव्रता धर्मवती पुत्रसौख्यार्थसंयुता ॥ विख्याता गुणसम्पन्ना पौणभे प्रथमार्तवा ॥२७॥ इति नक्षत्रफलम् ॥ अथ योगफलम् ‘वजे वह्नियोगे च व्याघाते वैधृतौ तथा ॥ परिघस्य तु पूर्वार्धः षट् षट् गण्डातिगण्डयोः ॥ व्याघाते नव शूले तु नाड्यः पञ्चर्तुदर्शने ॥ वैधव्यमर्थनाशं च सुतनाशं महद्भयम् ॥ वैधव्यं शत्रुवृद्धिं च दारिद्यं क्षीणजीवनम् ॥ | तेजोहानिमवामोति सदा पुषवती क्रमात् ॥’ इति योगफलम् ॥ अथ राशिफलम् ‘मेषे सव्यभिचारा स्यादृषभे परभोगिनी ॥ मिथुने धनभोगाढ्या कर्कटे व्यभिचारिणी ॥ पुत्राढ्या सिंहराशौ तु कन्यायां श्रीमती तथा ॥ विलक्षणा तुलायां तु वृश्चिके तु पतिव्रता ॥ दुश्चारिणी धनुः पूर्वे खपरे तु पतिव्रता ॥ मकरे मानहीना च कुम्भे निर्धनवन्ध्यता ॥ मीने विक्षलणा लग्ने ग्रहसंस्था विवाहवत् ॥’ इति राशिफलम् ॥ अथ ग्रहफलम् ‘वैधव्यमष्टमेऽस्थेऽर्के चन्द्रे क्षीणरुचा भवेत् ॥ अङ्गारके भर्तृहीना बुधे चेदनपत्यता ॥ दौर्भाग्य मिन्द्रसचित्रे सापत्यं भार्गवे भवेत् ॥ प्रव्रज्या सूर्यपुत्रे तु राहौ तु कलहः सदा ॥ अशुभं केतावन्ये तु जामित्रे शुभदाः शुभाः ॥" नृसिंहोऽपि ‘लग्नस्य सप्तमस्थाने सूर्यो वैधष्यकारकः ॥ पुत्रहानिकर स्वारो बुधः सत्पुत्रदो भवेत् ॥ बृहस्पनिर्धनायुष्यं शुक्रः सापत्यमेव च ॥ शनैश्ररे तु वन्ध्या स्याद्राही तु मरणं ध्रुवम् ॥ आदित्यभौममन्दानां वारवर्गोदयेक्षणैः ॥ मरणं गर्भनाशश्च कुलटवं यथाक्रमम् ॥ सौम्यभार्गवजीवानां वारवोदयेक्षणैः ॥ सत्पुत्रसुखमारोग्यं दीर्घमायुः क्रमाद्भवेत् ॥’ मनुः ‘भास्करस्योदये मृत्युश्चन्द्रे स्त्रीमातृका भवेत . गर्भस्रावः कुजे चैव बुधे पुत्रवती भवेत् ॥ आयुः श्रीः प्रीतिरारोग्यमुदये गुरुशुक्रयोः ॥ मन्दोदये विरोधः स्यात्क्लेश 566666555665555555550550566666GSS प्र.१० ॥१४ -555555555SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS स्यात्तामसोदये ॥’ इति ग्रहफलम् ॥ अथ हस्तस्थितपात्रलक्षणम् ॥ देवरातः ‘सम्मार्जनी काष्ठ तृणानि शूर्पान् हस्ते दधाना कुलटा तदा स्यात् ॥ तल्पोपभोगे तपनी स्थिता चेदृष्टं रजो भाग्यवती तदा स्यात् ॥’ नृसिंहः ‘भुक्तौ तल्पे च याने च तपनीयं च धामिक ॥ शुभोपकरणैः युक्ते शुभे देशे शुभैः युते ॥ शुभं स्वादनुकूलः राशौ सत्सङ्गसंयुते ॥’ कश्यपसंहितायाम् ‘निन्दिते दिनवारक्ष नाचरत्तत्र | मङ्गलम् ॥ तस्मात्सम्यग्विचार्यतत्ततो मङ्गलमाचरेत् ॥’ इति ॥ स्मृतिचन्द्रिकायाम् ‘प्रथमतौ तु पुपिण्याः पतिपुत्रवतीस्त्रियः ॥ अक्षतैरासनं कुला तस्मिंस्तामुपवेशयेत् ॥ हरिद्रागन्धपुपादिदद्याताम्बूलकं सजम् ॥ आशिषोवाचये युस्ताः पतिपुत्रवती भव ॥ दापनाराजन कुर्यात्सदीपां वासयेद्हे ॥ ताः सर्वाः पूजयेत्पश्चाद्गन्धपुष्पाक्षतादिभिः ॥ लवणापूपमुद्गादिदद्यात्ताभ्यः स्वशक्तितः ॥’. इति ॥ अथ रजस्खलानियमः ॥ अञ्जनाभ्यञ्जने स्नानं प्रवासं दन्तधावनम् ॥ न कुर्यात्सातवा नारी ग्रहाणामीक्षणं तथा ॥ नखानां कुन्तनं रज्जुताल पत्रादिबन्धनम् ॥ दग्ध शरावे भुञ्जीत पेयं चाञ्जलिना पिवेत् ॥’ अत्रिः ‘गन्धं माल्यं दिवाखापं ताम्बूलं चास्यशोधनम् ॥ पाणि पात्रजनस्पर्शपादशौचादि वर्जयेत् ॥’ अथान्योन्य सम्भाषणस्पर्शनप्रायश्चित्तम् ॥ स्मृतौ ‘सम्भाषेतां स्पृशेतां वा ब्राह्मण्यो च रजखले ॥ अस्नानकालं नाश्नीतामुमेमत्यामिथः क्वचित् ॥ स्नाखोपवासं कुर्यातां पञ्चगव्येन शुद्ध्यतः ॥ उपवासे वशक्ता चेत्तत्समं दानमाचरेत् ॥’ अथ नैमित्तिकस्नानम् ॥ स्मृत्यर्थसारे ‘नाने नैमित्तिके प्राप्ते रजो दृष्टौ पात्रान्तरिततोयेन स्नाखाऽद्भिः सिक्तमात्रा साङ्गोपाङ्गवस्त्रपीडनं अन्यद्वस्त्रधारणं च कृला व्रतं चरेत्’ इति ॥ पुनारजोदर्शने काश्यपः ‘त्रयोदशदिनादूचं रजो दृष्टवती यदा ॥ अष्टादशाहात्प्राग्वाऽपि 399990sssssssssssss5399999999ANMARIhr 599999965656SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS त्रिरात्रमिति निश्चयः ॥ एकादशाहे बेकाहं द्विरात्रं द्वादशेऽहनि ॥ ऊवं त्रिरात्रं विज्ञेयमिति कुण्डलिचोदितम्’ इति ॥ कृणोऽपि ‘रजखला मृतिर्वाऽपि प्रतिर्वा भवेद्यदि ॥ रात्रि त्रिभागं कुर्वीत द्वौ भागौ पूर्वमन्यथा’ इति ॥ अथ स्नानम् ॥ स्मृतिसङ्ग्रहे ‘रजस्खला चतुर्थेहि प्रक्षाल्याङ्गोद्भवान्मलान् ॥ दन्तानां धावनं कृता सङ्गवे स्नानमाचरेत् ॥ आतुरा चेद्दतुमती तस्याः स्नानं कथं भवेत् ॥ स्पृष्ट्वा तु तां परा स्नायादशकृतो बनातुरा ॥ वासोभिर्दशभिश्चैव परिधाप्य यथाक्रमम् ॥ ब्राह्मणान्मोजयित्नाथ पुण्याहेन विशुद्ध्यति ॥ आतुराणां तु सर्वेषामेवं शुद्धिर्विधीयते’ इति ॥ अथ स्नानानन्तरं कृत्यमाह विवखान् ‘ऋतुस्नाता भवेन्नारी धृता शुक्लाम्बरं शुभम् ॥ आचम्यालङ्कृता भूला पुपायैः सूर्यमर्चयेत् ॥ ऋतुस्नाता सती नारी यं स्नेहानरमीक्षते ॥ तादृशं जनयेत्पुत्रं तस्मात्पश्येनिजं पतिम् ॥’ नारदीये ‘ओजराश्यंशगे चन्द्रे लग्ने पुहवीक्षिते ॥ अयुग्मदिवसे भायाँ कन्यार्थी कामयेत्पतिः ॥’ स्कान्दे ‘द्वादशाटचतुर्थस्थे चन्द्रे वैनाशिकलंगे ॥ उपवीती युग्मतिथौ न नमः कामयेत्स्त्रियम् ॥ पुत्रार्थी पुरुषस्यत्वा पौणमूलाहिपैतृभम् ॥ युग्मर्थभे शशाङ्के च लग्ने स्त्रीग्रहवीक्षिते ॥ वैधृतौ च व्यतीपाते मघायां मूलभे तथा ॥ गण्डातिगण्डपरिघशूलयोगेषु वर्जयेत् ॥ एवं नियममाश्रित्य निषेकी पुरुषो भुवि ॥ लभते सन्तति योग्यामिहामुत्र च शर्मणे ॥ शास्त्रोक्तदिवसे सुद्धा क्षामा रात्रौ पतिव्रता ॥ पतिमेव हरि मला स्वयमेव रमेत च ॥’ बृहस्पतिः ‘निश षोडशकं नारी संज्ञितर्तुमतीति सा ॥ तावद्योग्या प्रजास्थाने विनाऽऽद्याहचतुष्टयम्’ इति ॥ यद्यपि ऋतावेव गमनं तथाऽपि कामयमानामनृतावपि गच्छेदित्याहाचार्यः ‘पत्नीमप्यनृतौ नेयादियाद्वाभ्यर्थितस्तया’ इति ॥ अथ तिथ्यादिनिर्णयः । 385999999999999999999999999999996 MLAIMANMAMMAMATAMPARAN गमनं DF मा AIME 5855868655655556SSSSSS995565555E श्रीधरीये ‘षष्ठयष्टमी पञ्चदशी चतुर्थी चतुर्दशीमध्युभयत्र हिला ॥ शेपाः शुभाः स्युस्तिथयो निषके वास: सिताचार्यशशीन्दुजानाम् ॥ कालनिर्णये ‘रिक्ता पर्वाष्टमी षष्ठी दिवा जन्मत्रयं तथा ॥ पापग्रहाणां वाराश्च त्याज्याचैवानृतौ गतिः’ ॥ अथ नक्षत्राणि ‘विष्णु प्रजेशरविमित्रसमीरपोष्णमूलोत्तरावरुणभानि निषेककार्ये ॥ पूज्यानि पुष्यवसुशीतकराविचित्रादित्याश्च मध्यमफला विफलाः स्युरन्याः ॥ अत्र जन्मत्रयमपि वय॑माह बृहस्पतिः ‘श्राद्धं पित्र्यं चिकित्सां च मैथुनाभ्यञ्जने तथा ॥ चौलोपनयनादीनि वर्जयेत्रिषु जन्मसु’ । अथ राशयः ‘वृषभमिथुनकर्कीसिंहकन्यातुलाधरचापझपाः शुभा भवन्ति ॥ यदि शुभबलशालिनोऽनुकूला निधनशुद्धियुता निषेककार्ये ॥ तत्रेतिकर्तव्यतामाह श्रीमतिः ‘वेदागमोक्तसमये रुचिरे प्रदेशे वाजीकृतेन जितरोप भयेन पुंसा ॥ मत्रोषधप्रवरतीर्थजलोज्वलेषु कान्ताजनेष्वथ निपेकविधिविधेयः ॥ (वाजीकृतेन भुकवतेत्यर्थः) इति कालनिर्णयः ॥ अथ पतिनियमः ‘अथ यदि स्त्री रजखला भवति तया सह न सम्भाषेत सह नोपविशेत् ॥ नास्सा उपभोगं कुर्यात् तत्र जातः पतितो भवति ॥ यां स्नातामप्यरण्ये गच्छति तत उत्पन्नस्तेनो भवति या स्नाति तस्यां जात उदके म्रियते याऽभ्यते तत्र जातो दुश्चर्मा. ॥ . या लिखति तत्र दुष्टः, या आले तत्रान्धकः, या दन्तधावनं करोति तस्यां क्रिमिदन्तः, या नखनिकृन्तनं करोति तस्यां कुनखी, या प्राणिनो हन्ति तस्यां नपुंसकः, या रज्जु सृजति तस्यां जात उद्भन्धनेन म्रियते, या पणे मुळे तस्सामुन्मत्तो जायते, या इखपात्रे भुते पिबति वा तस्यां हखो जायते ॥ अत इत्येतत्सर्वं वर्जयित्वा व्रतंचरेत् ॥ ‘दिवा खापमलङ्कारं क्रीडां शिल्पक्रियां तथा ॥ ग्रहकर्माणि ताम्बूलमध्यानं रात्रिभोजनम् ॥ ज्योतिषां दर्शनं स्वमग्नेमासाशनं तथा ॥ हसनं SSSSSSSSSSSSSSSSSSCCCCCCCCCCCCCC पू०स० 595SSSSSSSSSSSSSSSSSSSOG666665555 शयनं तल्पे प्रजानिश्रेयसार्थिनी ॥’ एतत्सर्व वर्जयेदिति शेषः । चतुर्थदिने स्नानानन्तरं पतिं पश्येत्सूर्य वा इति रजस्खलानियमः ॥ तत्रादौ ग्रहशान्ति ऋतुशान्ति समानतत्रेण भिन्नतन्त्रेण वा कुर्यात् ॥ तथा च प्रयोगमञ्जर्याम् कर्माणि तुल्यपाकानि विधीयन्ते स्वभावतः ॥ यान्येकबर्हि रिध्माज्यखिष्टकृन्तीह तानि तु ॥’ ग्रन्थान्तरे ‘यत्रैकस्मिन्काले तत्तनिमित्तानुरोधेन युगपत्प्रवृत्तानामनेक पाकयज्ञानां तत्रावृत्तिरस्ति न वेत्याशङ्कायामाह- अनेके पाकयज्ञाः स्युरेकस्मिन्काल एव चेत् , समानतत्रकाः कार्या न तत्रावृत्तिरिष्यते’ ॥ पाकयज्ञो नाम चरुपूर्वो यज्ञः पाकयज्ञः ॥ अत एव शान्तिकपौष्टिकादीनामपि यज्ञसमिति विष्णुभट्टोक्तेश्च ॥ प्रयोगरनेऽपि एवं विघ्नं तु सम्पूज्य ग्रहांव विधानतः ॥ कर्मणां फलमामोति याज्ञवल्क्येन भाषितम्’ इति फलसिद्धावविधार्थवेन ग्रहयज्ञस्यावश्यकखोक्तः ॥ शौनकः ‘आर्तवानां तु नारीणां शान्ति वक्ष्यामि शौनकः’ इत्युपक्रम्य ‘ग्रहातिथ्यपुरस्सरम्’ इति प्रकरणोक्तेः ‘आवश्यकलादेककालकर्तृकाणां च विशेषवचनामावे तत्रेण कर्तव्यलाद्रहमखपूर्वकं तत्रंण शान्तिप्रयोग उच्यते’ इति ॥

आजन्म

ऋतु-शान्ति-प्रयोगः

अथर्तुशान्तिप्रयोगः ॥ स्त्रीणां प्रथमरजोदर्शनकाले मासतिथिवारनक्षत्रयोगकरणलग्नानां मध्येऽन्यतमस्य दुष्टखात्तदोषपरिहारार्थ मृतुशान्ति कुर्यात् ॥ यथा- चतुर्थे पञ्चमेऽन्यस्मिन्वा शुभे दिने प्रातस्नानादिनित्यकर्म कृखा वैश्वदेवं हुवा स्नानपवनादिमत्रप्रोक्षणान्तं कृला. । कृला 8GDE पुनराचमनप्राणायामौ कृला देशकालो सङ्कीर्य नान्दीसमाराधनं कर्तुं गणपतिपूजनं स्वस्तिपुण्याहवाचनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य तत्कला पुनः प्राणानायम्य ग्रहशान्तिऋतुशान्तिगर्भाधानाख्यं कर्म कर्तुं स्वस्ति पुण्याहवाचनाख्यं कर्म करिष्ये इति सङ्कल्प्य तत्कृता आदित्यादिनवग्रहाः

प्र०र० श्रीयन्तां सविता प्रीयतां वेधाः प्रीयतामिति विशेषः ॥ अथ प्रोक्षणान्तं कृखाऽऽचार्यादीन वृखा पुनः प्राणानायम्य देशकाला सङ्कत्यि मम भार्यायाः प्रथमरजोदर्शनकाले मासतिथिवारनक्षत्रयोगकरणदोषशान्त्यर्थमृतुशान्ति करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ श्वेतमृद्भिरष्टदलपद्म विलिख्य तदपरि प्रस्थाष्टभिर्धान्यैस्तदर्थ तण्डुलैस्तदर्ध तिलैश्चारनिमात्रं समचतुरस्र स्थण्डिलं कृखा तदुपर्यष्टदलपद्म विलिख्य तस्मिन्तन्तुष्टित सुधूपित कलश ब्रह्मजज्ञानमिति निधाय प्रोक्ष्य तस्मिन् कूर्चमन्तर्धाय ॥ ॐ आपो वा इद सर्व विश्वा भूतान्यापः प्राणा वा आपः पशव आपोऽनमापी मृतमापः सम्रडापो विराडापः स्वराडापश्छन्दारस्यापो ज्योतीच्यापो यजूच्यापः सत्यमापः सर्वी देवता आपो भूर्भुवःसुवराप ॐ ॥ आपोहिष्ठेति तिसृभिश्च कलशमुदकैः पूरयिला पञ्चवपञ्चपल्लवांश्च निक्षिप्य युग्मेन नववस्त्रेणाच्छाद्य बिल्वपल्लवैश्थूतपल्लवैश्वावकीय कूचेमन्तधाय नारिकेलफलेनापिधाय पुरुषं पुण्डरीकाक्षं ध्याला ऋतुशान्तिसूक्तपठनार्थ पूर्वस्यां दिशि ऋविज बामहं वृणे ॥ एवं दक्षिणस्यां दिशि ऋविज, पश्चिमायां दिशि ऋखिजं, उत्तरस्यां दिशि ऋखि खामहं वृणे ॥ इति चतुर्दिक्षु चतुरोऽष्टौ षड्वा ऋविजो वरयिला गन्धादिभिरभ्यव्ये परिस्तीर्य महीद्यौःपृथिवीचन इत्यादिभिः कलशस्थापनादिपूजान्तं कृखा ॥ ॐ भूः पुरुषमावाहयामि, ॐ भुवः पुरुष०, ओसुवः पुरुष०, ॐ भूर्भुवःसुवः पुरुषमावाहयामि इत्यावाह्य षोडशोपचारान् कृता ॥ कलशस्य मुखे विष्णुरित्यादिभिः कलशं ध्याला ततः सर्वं कुम्भमन्वारभ्य जपन्ति ॥ ॐ नारायणाय विद्महे वासुदेवाय धीमहि ॥ तो विष्णुः प्रचोदयात् ॥ इति वैष्णवीं गायत्रीं सहस्राष्टकं शताष्टकं वा जपिला वेदादीन् जपति ॥ ॐ अग्निमीळे पुरोहितं य॒ज्ञस्य॑ देवमखिजम् ॥ होतारं रत्नधातमम् ॥ ॐ इपे० ॐ यज्ञस्य ० ॐ शुन्धध्वम्० 99999999999999999655555555555555 पूल्स 15955555555555559999999996555555 इति त्रिरनुवाकान् ॥ ॐ अग्न आयोहि०, ॐ शनौ देवी:० इति द्वौ प्रतीको । ॐ आपोहिष्ठा० इति तिस्रः ॥ ॐ हिरण्यवर्णा इति चतस्रः ॥ ॐ पवमानः सुवर्जन: ० इत्येकमनुवाकम् ॥ वरुणसूक्तम् , श्रीसूक्तम् ॥ ॐ सहस्रशीर्षा पुरुषः इत्येकमनुवाकम् ॥ अथ प्रश्वशान्तिः ॥ ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवाः ॥ भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः ॥ स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवा सस्तनूभिः ॥ व्यशेम देवहितं यदायुः ॥ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः ॥ स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः ॥ स्वस्ति नस्ताक्ष्यो अरिष्टनेमिः ॥ स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥१॥ ॐ नमो ब्रह्मणे नमो अस्त्व॒ग्नये नमः पृथिव्यै नम ओषधीभ्यः ॥ नमो वाचे नमो वाचस्पतये नमो विणवे बृहते करोमि ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥२॥ ॐ तच्छयोरावृणीमहे ॥ गातुं यज्ञाय ॥ गातुं यज्ञपये ॥ दैवीः स्वस्तिरस्तु नः ॥ स्वस्तिर्मानुषेभ्यः ॥ ऊवं जिंगातु भेषजम् ॥ शन्नो अस्तु द्विपदै । शं चतुष्पदे ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥३॥ ॐ नमो वाचे या चौदिता या चानुदिता तस्यै वाचे नमो नमो वाचे नमो वाचस्पतये नम ऋषिभ्यो मत्रकृमो मत्रपतिभ्यो मा मामृषयो मव॒कृतो मत्रपतयः परादुर्माह मृषीन्मयंकृतो मत्रपतीन्परादां वैश्वदेवीं वाचमुद्यास शिवामदेस्ता जुष्टों देवेभ्यः शर्म मे द्यौः शर्म पृथिवी शर्म विश्वमिदं जगत् ॥ शमै चन्द्रश्च सूर्यश्च शर्म ब्रह्मप्रजापती ॥ भूतं वदिष्ये भुवनं वदिष्ये तेजो वदिष्ये यशो वदिष्ये तपो वदिष्ये ब्रह्म वदिष्ये सत्यं वदिष्ये तस्मा अहमिदमुप स्तरणमुपस्तृण उपस्तरणं मे प्र॒जाय पशूनां भूयादुपस्तरणमहं प्रजायै पशूनां भूयासं प्राणापानौ मृत्योर्मा पात प्राणापानौ मामाहासिष्टं मधु मनिष्ये मधु जनिष्ये मधु वक्ष्यामि मधु वदिष्यामि मधुमती देवेभ्यो वाचमुद्यासरशुश्रूषेण्यां मनुष्येभ्यस्तम्मा देवा अवन्तु शोभायै पितरोऽनुमदन्तु ॥ 566555999965555556666666666669955GSSSS5E5505665555555665SEEEEEEG ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥४॥ ॐ शन्नो वातः पवतां मातरिश्वा शस्तपत सूर्यः ॥ अहानि शं भवन्तु नः शरात्रिः प्रतिधायताम् ॥ शमुषा नो व्युच्छतु शमादित्य उदॆतु नः ॥ शिवा नः शन्तमा भव सुमृडीका सरस्वति ॥ मा ते व्योम सन्दृशि ॥ इडाय वास्तसि वास्तु मद्वास्तुमन्तौ भूयास्म मा वास्तौच्छिथ्मावास्तुः सर्भूयायोऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः ॥ प्रतिष्ठासि प्रतिष्ठावन्तो भूयास्म मा प्रतिष्ठायांच्छि स्मयप्रतिष्ठः सभूयायोऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः ॥ आवातवाहि भेषजं विवातवाहि यद्रपः ॥ बहि विश्वभैषजो देवानां दूत इयंसे ॥ द्वाविमौ वातौ वात आसिन्धोरापरावतः ॥ दक्षं मे अन्य आवातु परान्यो वातु यद्रपः ॥ यदो वात ते गृहेऽमृतस्य निधिर्हितः ॥ ततो नो देहि जीवसे ततो नो धेहि भेषजम् ॥ ततो नो मह आवह वात आतुि भेषजम् ॥ शम्भूर्मयोभूनों हदे प्रण आयुषि तारिषत् ॥ इन्द्रस्य ग्रहोसि तं वा प्रपद्ये सरसावः ॥ सह यन्मे अस्ति तेन ॥ भूः प्रपद्ये भुवः प्रपद्ये सुवः प्रपद्ये भूर्भुवःसुवः प्रपद्ये वायु प्रपद्येऽनाता देवता प्रपद्येऽश्मानमाखणं प्रपद्ये प्रजाप्तब्रह्मकोशं ब्रह्म प्रपद्य ॐ प्रपद्ये ॥ अन्तरिक्षं म उर्वन्तर बहदग्नयः पर्वताच यया वातस्वस्त्या स्वस्तिमा तयाँ स्वस्त्या स्वस्तिमानसानि ॥ प्राणापानौ मृत्योमी पात प्राणापानौ मा माहासिष्टं मयि मेधां मयि प्र॒जां मय्यनिस्तेजो दधातु मर्यि मेधां मयि प्रजा मयीन्द्र इन्द्रियं दधातु मयि मधां मर्यि प्र॒जां मयि सूर्यो भ्राजो दधातु ॥२॥ धुभिरक्तुभिः परिपातम॒स्मानरिष्टेभिरश्विना सौभगभिः ॥ तो मित्रो वरुणो मामहन्तामदितिः सिन्धुः पृथिवी उतद्यौः ॥ कया नश्चित्र आभुवदूती सदा वृधः सखा ॥ कया शचिष्ठया वृता ॥ कस्तो सत्यो मदानां महिष्ठोमत्स॒दन्धसः ॥ दृढा चिंदारुजवसु ॥ अभीषुणः सखीनामविता जरितृणाम् ॥ शतं भवास्यूतिभिः ॥ वयः सुपर्णा 58859999999965666869699559966594 SSSSSSSSS55509890565555SSSSSSSSSS उपसेदुरिन्द्र प्रियमेधा ऋषयो नाधमानाः ॥ अपध्वान्तमूणुहि पूर्षि चक्षुर्मुमुग्ध्य सान्निधयैव बुद्धान् ॥३॥ शं नो देवीरभिष्टय आपो भवन्तु पीतये ॥ शं योरभिस्रवन्तु नः ॥ ईशानावार्याणां क्षयन्तीश्चर्षणीनाम् ॥ अपो यांचामि भेषजम् ॥ सुमित्रा न आप ओषधयः सन्तु दुर्मित्रास्तस्मै भूयासुर्थोस्मान् द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः ॥ आपोहिष्ठा मयोभुव॒स्तान ऊर्जे दधातन ॥ महेरणाय चक्षसे ॥ यो वः शिवतमो रसस्तस्य भाजयतेह नः ॥ उशतीरिव मातरः ॥ तस्मा अरङ्गमामवो यस्य क्षयाय जिन्वथ ॥ आपो जनयथा च नः ॥४॥ पृथिवी शान्ता साऽमिना शान्ता सा में शान्ता शुचशमयतु ॥ अन्तरिक्ष शान्तं तद्वायुना शान्तं तन्मै शान्तश्शुचशमयतु ॥ द्यौः शान्ता साऽऽदित्यने शान्ता सा मैं शान्ता शुचशमयत् ॥ पृथिवी शान्तिरन्तरिक्ष शान्तिद्यौः शान्तिर्दिशः शान्तिरवान्तरदिशाः शान्तिग्निः शान्तिर्वायुः शान्तिरादित्यः शान्ति श्रुन्द्रमाः शान्ति क्षेत्राणि शान्तिरापः शान्तिरोषधयः शान्तिवनस्पतयः शान्तिर्गौः शान्तिरजाः शान्तिरश्वः शान्तिः पुरुषः शान्तिब्रह्म शान्तिामणः शान्तिः शान्तिरेव शान्तिः शान्ति अस्तु शान्तिः ॥ तयाऽहशान्या सर्वशन्त्या माँ द्विपदे चतुष्पदे च शान्ति करोमि शान्ति, अस्तु शान्तिः ॥ एह श्रीच हीच धृतिश्च तपो मेधा प्रतिष्ठा श्रद्धा सत्यं धर्मश्चैतानि मोतिष्ठन्तमनूतिष्ठन्तु मामाश्रीश्च हीच धृतिच तपो मेधा प्रतिष्ठा श्रद्धा सत्यं धर्मश्चैतानि मा मा हासिषुः ॥ उदायुपा खायुषो दोषधीनारसेनोत्पर्जन्यस्य॒ शुष्मेणोदस्थाम॒मृता अर्नु ॥ तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ता च्छुक्रमुच्चरत् ॥ पश्येम शरदः शतं जीवेम शरदः शतं नन्दाम शरदः शतं मोदाम शरदः शतं भवाम शरदः शतशृणवाम शरदः शतं प्रबेवाम शरदः शतमजीतास्याम शरदः शतं ज्योक सूर्य दृशे ॥ य उदगान्महतोऽर्णवाद्विभ्राज॑मानः सरिरस्य मध्यात्समावृषभो लोहिताक्षः सूर्यो विप -56565555555555999996065809999999 INDIA 1555555555555555555555555599999 चिन्मनसा पुनातु ॥ ब्रह्मणश्चोतन्यसि ब्रह्मण आणीस्थो ब्रह्मण आवपनमसि धारितेयं पृथिवी ब्रह्मणा मही धारितमेऽनेन महदन्तरिक्ष दिवं दाधार पृथिवी सदेवां यदहं वेद तदहं धारयाणि मा मद्वेदोऽधिविनसत् ॥ मेधामजीपे मा विशता समीचीभूतस्य॒ भव्य॒स्यावरुध्यै सर्वमायुरयाणि सर्व मायुरयाणि ॥ आभिभिर्यदतौ न ऊनमाप्यायय हरिवो वर्धमानः ॥ यदा स्तोतृम्यो महिंगोत्रा रुजासि भूयिष्ठभाजो अर्धते स्याम ॥ ब्रह्म प्रावादिष्प तन्नो माहासीत् ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥५॥ नमस्ते रुद्रमन्यव० इति प्रश्नम् ॥ अग्नाविष्णू सजोषस० इत्येकादशानु वाकान् ॥ ऋचां प्राची महती दिगुच्यते ॥ दक्षिणामाहुर्यर्जुषामपाराम् ॥ अथर्वणामङ्गिरसां प्रतीची ॥ साम्नामुदीची महती दिगुच्यते ॥ ऋग्भिः पूर्वाले दिवि देव ईयते ॥ यजुर्वेदे तिष्ठति मध्ये अहः ॥ सामवेदेनास्तमये महीयते ॥ वेदैरशून्यस्विभिरैति सूर्यः ॥ ऋग्भ्यो जाता सर्वशो पृर्तिमाहुः ॥ सर्वा गतिर्याजुषी हैव शश्वत् ॥ सर्व तेजस्साम रूप्य हे शश्वत् ॥ सर्वहेदं ब्रह्मणा हैव सृष्टम् ॥ ऋग्भ्यो जातं वैश्यं वर्णमाहुः ॥ यजुर्वेदं क्षत्रिय स्याहुर्योनिम् ॥ सामवेदो ब्राह्मणानां प्रसूतिः ॥ पूर्वे पूर्वेभ्यो वच एतदूचुः ॥ आदर्शमग्निं चिन्वानाः ॥ पूर्व विश्वसृजो मृताः ॥ शतं वर्षसहस्राणि ॥ दीक्षिताः सत्रमासत ॥२॥ तप आसीद्ग्रहपतिः ॥ ब्रह्म ब्रह्माऽभवत्स्वयम् ॥ सत्यरह होतैपामासीत् ॥ यद्विश्वसृन १ गृह्यपरिशिष्टे- (ताडपत्रगते) त ऋत्विजः कुम्भमन्वारभ्य वैष्णवी गायत्री अष्टसहस्रमष्टशतं वा वदन्तो “वेदादीन् , अब्लिङ्गान् , हिरण्यवर्णाः० पवमानः० इत्यनुवाको, वरुणसूक्तं, श्रीसूक्तं, पुरुषसूक्तम्, पञ्चशान्ति, नमस्ते रुद्र’ इति प्रश्नं, चमकानुवाकान् , ऋचां प्राची० इत्येकमनुवाकं च जपेयुः नमो ब्रह्मण० इति परिधानीयां, त्रिरन्वाह० इति ब्राह्मणम्” इत्यादि । अत्र नमकचमकयोः पाठस्य स्पष्टं वचनेन तत्त्यागो नोचितः ॥ सूत्रालाभेन वा आग्रहेण वा यद्येतावन्तमनेहसें न तयोः पाठः कृतः तदोषाप नोदनाय हरिः शरणीकरणीयः ॥ SSS959555555555555555555555585 ITUTNTIDITITUITML 25599999999999999999999993590565 आसत ॥ अमृतमेभ्य उदगायत् ॥ सहस्र परिवत्सरान् ॥ भूतरह प्रस्तोतेषामासीत् ॥ भविष्यत्प्रतिचाहरत् ॥ आणो अध्व॒युरभवत् ॥ इदशसर्व सिपासताम् ॥३॥ अपानो विद्वानावृतः ॥ प्रतिप्रातिष्ठदध्वरे ॥ आर्तवा उपगातारः ॥ सदस्सा ऋतवोऽभवन् ॥ अर्धमासाच मासांश्च ॥ चमसाध्वर्योऽभवन् ॥ अशसणस्तैः ॥ अच्छावाकोऽभवद्यशः ॥ ऋतमैषां प्रशास्तासीत् ॥ यद्विश्वसृज़ आसत ॥४॥ उजिनिमुदेवहत् ॥ ध्रुवगोपः सोऽभवत् ॥ ओजोम्यष्टौ द्राव्णः ॥ यद्विश्वसृज आसत ॥ अपचितिः पोत्रीयोमयजत् ॥ नेष्ट्रीयोमयज निर्षिः ॥ आगीघ्राद्विदुषी सत्यम् ॥ श्रद्धा हुँचार्यजत्स्व॒यम् ॥ इरा पनी विश्वसृजाम् ॥ आकूतिरपिनट्ठविः ॥५॥ ‘इध्मर क्षुभ्य उग्रे ॥ तृष्णा चाहतामुभे ॥ वागेपासुब्रह्मण्यासीत् ॥ छन्दोयोगान्विजानती ॥ कल्पतत्राणि तन्वानाहः ॥ सरस्थाच सर्वशः ॥ अहोरात्रे पशु पाल्यौ ॥ मुहूर्ताः प्रेष्या अभवन् ॥ मृत्युस्तदभवद्धाता ॥ शमितोग्रो विशां पतिः ॥६॥ विश्वसृजः प्रथमाः सत्रमसित ॥ सहस्रसम प्रसुतेनयन्तः ॥ ततोह जज्ञे भुवनस्य गोपाः ॥ हिरण्मयः शकुनिर्ब्रह्म नाम ॥ येन सूर्यस्तपति तेजसेदः ॥ पिता पुत्रेण पितृमान् योनियोनौ ॥ नावेदविन्मनुते तं बृहन्तम् ॥ सर्वानुभुमात्मानसम्पराये ॥ एष नित्यो महिमा ब्राह्मणस्य ॥ न कर्मणा वर्द्धते नो कीयान् ॥७॥ तस्यैवात्मा पदवित्तं विदिला ॥ न कर्मगा लिप्यते पाकेन ॥ पञ्चपञ्चाशतस्विवृतः संवत्सराः ॥ पञ्चपञ्चाशतः पञ्चदशाः ॥ पञ्चपञ्चाशतः सप्तदशाः ॥ पश्चपञ्चाशत एकविश्शाः ॥ विश्वसृजारसहस्रसंवत्स॒रम् ॥ एतेन वै विश्वसृज इदं विश्वसृजन्त ॥ यद्विश्वमसृजन्त ॥ तस्मा द्विश्वसृजः ॥ विश्वमेनाननुप्रजायते ॥ ब्रह्मणः सायुज्यश्सलोकतां यन्ति ॥ एतासामेव देवताना५सायुज्यम् ॥ सार्टितासमानलोकतां 595555555555999965665555995059900 NGDF प्र०१० SSSSSSSSSSSSSSSS555555SSSSSSSS यन्ति । य एतर्दुपयन्ति ॥ ये चैनत्ता हुँः ॥ येभ्यश्चैनत्प्राईः ॥ इति जपिला, ‘नमो ब्रह्मण’ इति निर्जपिखा, ओमिति कुम्भमुत्थाप्य, भद्रासने कन्यामुषवेश्य, आपोहिष्ठति तिसृभिः हिरण्यवर्णा इति चतसृभिः पवमानस्सुवर्जन इत्यादिभिर्जियिखाऽथर्विजं मासतिथिवारनक्षत्र योगकरण दिजनितसमस्तदोषपरिहारोस्वित्याशीर्वादपुरस्सरं तां नापयिखा, मङ्गलवस्त्रादिभिरलङ्कृत्य पश्चगव्यं सरस्कृत्य, ॐ यखगस्थिगत पावं देहे तिष्ठति मामके ॥ त्राशनं पञ्चगव्यस्य दहलगिरिवेन्धनम्’ इति मत्रेण पञ्चगव्यं प्राशयिता होमं कुर्यात् ॥

ग्रह-शान्ति–ऋतु-शान्ति–समान-तन्त्र-प्रयोगः

अथ ग्रहशान्तिसमानतत्रप्रयोगः ॥ ग्रहशान्तिऋतुशान्तिहोमं कर्तुं स्थलशुद्ध्यर्थ स्थण्डिलोल्लेखनाख्यं कर्म करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ अग्निप्रतिष्ठापनान्तं कसा कर्ता प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्य मम भार्यायाः प्रथमरजोदर्शनकाले गर्भाधानकाले च आदित्यादीनां नवानां प्रहाणां शुभैकादशस्थानफलावाप्त्यर्थ मासतिथिवारनक्षत्रयोगकरणजनितसमस्तदोषशान्त्यर्थ नवग्रहमखपूर्वकमृत शान्तिहोमं समानतत्रेण करिष्ये ॥ नवग्रहमखपूर्वकऋतु शान्तिहोमः कर्म, आधारवत्तत्रं, पञ्चदशदारुरिध्मः, अग्नीषोमावाज्यभागौ, ग्रहमखे कपिलो नामानिः इत्यादि सर्व पूर्ववदुत्त्वा, शान्तिहोमे- वरदो नामागिः, सविता देवता, चरुर्हविः, प्रधानहोमे- ब्रह्मविष्णुरुद्रव्यम्बकादयो देवताः, पालाशसमिच्चा न्यतिलद्रव्याणि हवीषि, अर्यमबृहस्पतिइन्द्रवाकविष्णुसरखतीसवितृसोमराजवरुणाम्यादित्यविष्णुसूर्यब्रमबृहस्पतय इत्येते खिष्टकद्देवताः, आज्यस मात्रवर्णिक्यो देवताः, एता अङ्गदेवताः, प्रधानदेवताः, इत्यादि सङ्कल्प्यान्वाधानादिकं कुर्यात् ॥ यदि पृथक्क्रियते तदा वरदो नामानिरित्यादिकमुच्वाऽन्वाधानाद्यग्निमुखान्तं कला, पक्कहोमादिकं कुर्यात् ॥ अथ आप्रणीताभ्यः कृखा, नवग्रहान् पूर्ववत् सम्पूज्य, कलशस्थापनं च कुत्रा, सवितब्रह्मविष्णुरुद्रव्यम्बकान् सम्पूज्य, नवग्रहेभ्यः पूर्ववत्पक्कं हुला, समिचर्वाज्यतिलव्रीहिहोमांश्च पूर्ववत्कृला, न्याहतिमिन्दाहुतीहुँला, अथर्तुशान्तिप्रधानपक्कहोमं करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरों३तत्सवितुः … दयात्वाहा ॥ इति पक्कं हुला, अथ विष्णुसक्वेन शताष्टकसङ्ख्यया पालाशसमिधो हुना, ब्रह्मसूक्तेनानं रुद्रसूक्तेनाज्यं ‘प्रतिमनं जुहुयाचेषामष्टादशकल’ इति सूत्रम् ॥ यथा ॥ विष्णोर्नुक०, तदसमयं०, प्रतद्विष्णुः०, परोमात्रया०, विचक्रमे०, त्रिदेब०, इति षड्विष्णुसूक्तम् ॥ सर्वत्र विष्णव इदम् ॥ ब्रह्मजज्ञानं०, पिताविराज०, ब्रह्मदेवानजनयत्०, अन्तरस्मिभिमेलोकाः, बीन्दे॒वास्त्रयः, चतसआश०, इति पहब्रह्मसूक्तम् ॥ सर्वत्र ब्रह्मण इदम् ॥ परिणोद्र:०, स्तुहिश्रुतं., मीढुष्टम०, अर्हन्विर्षि०, बमोद्रो०, आवोराजानं०, इति षड्द्रसूक्तम् ॥ ॐ अहन्विर्षि सायंकानि धन्वं ॥ अर्हनिष्कं यजतं विश्वरूपम् ॥ अहमिदं दयसे विश्वमभुवम् ॥ नवा ओर्जीयो रुद्र बदस्ति वाहा ॥ ॐ नर्मग्रे रुद्रो असुरो महो दिवः ॥ वश| मारुतं पृक्ष इशिषे ॥ नं वातैरणैर्यासि शयः ॥ वं पूषा विधुतः पास नुत्मना खाहा ॥ ॐ आवो राजानमध्वरस्य ऊद्ररहोतार सत्ययजश्रोदस्योः ॥ अग्नि पुरा नियित्नोचित्ताद्धिरण्यरूपमवसे कृणुध्वरवाही ॥ सर्वत्र रुद्रायेदम् ॥ एवमेव प्रतिसूक्तमष्टादशकृतः हुते प्रत्येकमष्टोत्तरशतं भवति ॥ अथाऽयुष्यहोमः ॥ ॐ यो ब्रह्मा ब्रह्मण उजभार ॥ ईशानाय देवाय इदम् ॥१॥ ॐ विभ्राजमान: ॥ धर्मरुचये देवायेदम् ॥२॥ ॐ ब्रमज्योतिः० ॥ ब्रह्मज्योतिषे यमायेदम् ॥३॥ ॐ श्रियं लक्ष्मी० ॥ श्रियै लक्ष्म्या औपलाया अम्बिकायै गव इन्द्रसेनाया इदम् ॥४॥ ॐ दाक्षायण्य० ॥ दाक्षायणीभ्य इदम् ॥५॥ ॐ 59655555555555999999999999999999 प्र.१० 5966555555555555655556SSSSS6666 दिव्या गणा० ॥ दिव्येभ्यो गणेभ्य इदम् ॥६॥ ॐ एकः पुरस्ताव० ॥ देवायेदम् ॥७॥ ॐ वसन्रुद्रानादित्यान्० ॥ वसुम्या रुद्रेभ्य आदित्येभ्यो मरुनः साध्येभ्यो ऋभुभ्यो यक्षेभ्यो गन्धर्वेभ्यः पितृभ्यो भृगुभ्यः सर्पेभ्योऽङ्गिरोभ्य इदम् ॥८॥ इत्यष्टभिः समि चर्वाज्यानि हुना, त्र्यम्बकमत्रेणाष्टसहस्रमष्टशतं वा तिलहोमं हुला, अथ खिष्टकृतमवदायान्तः परिधौ निधाय न्याहृतिभिरुपहुत्य, ग्रहशान्ति कृता चेदर्यमणं बृहस्पतिमिति खिष्टकत विशेष विहितलात, अन्यथा हव्यवाहमिति खिष्टकतं हना, जयप्रभृतिसर्व यथावत्कृता, प्रवद्रहार अभ्यर्य, दक्षिणादिकं सर्व पूर्ववदेव कुर्यात् ॥ इति ग्रहशान्तिऋतुशान्तिसमानतत्रप्रयोगः ॥७॥

पञ्चगव्यम्

अथ पञ्चगव्यम् ॥ खस्तिकमध्ये तण्डुलोपरिमृन्मयादिपात्रं निधाय. तदत्तरभागे पूर्व गोमूत्रं दक्षिणे गोमयं पश्चिम क्षार उत्तर दधि मध्ये घृतं वायव्ये कुशोदकमिति सादयिखाऽऽसनप्राणायामौ कृला, असाः कुमार्याः प्रथमरजोदर्शनदोषपरिहारद्वारा शरीरशुस्यथ पञ्च गव्यप्राशनं कर्तुं पञ्चगव्यस्थापनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ गोमूत्रमादित्यदैवत्यं गोमयं वायुदैवत्यं क्षीरं सोमदैवत्वं दधि शुक्रदेवयं आज्य वहिदैवत्यं कुशोदकं गन्धर्वदैवत्यं इति भावयिता सम्पूज्य पूर्वस्थापितपात्रे योजयति ॥ गायत्र्या गोमूत्रं गन्धद्वारामिति गोमयं आप्याय खेति क्षीरं दधिक्राव्ण इति दधि शुक्रमसीत्याज्यं देवस्यवेति कुशोदकं इति संयोज्यापोहिष्ठेत्यालोड्य मानस्तोक इत्यभिमत्र्य गायत्र्या सवितार आवाह्य सम्पूज्य गायत्र्या प्रणवेन चाभिमत्र्य यलगस्थिगतमिति प्राशयेत् ॥ इति पश्चगव्यविधिः ॥॥

प्रथम-र्तु-संवेशन–विच्छेदन-प्रायश्चित्तम्

अथ गृहस्थस्य स्त्रियाऽभ्यनुज्ञातस्य प्रथम ऋतुसंवेशनविच्छेदप्रायश्चित्तमुच्यते ॥ ब्राह्मणेभ्यो निवेद्य तदुपदिष्टं व्रतं चरिता कृच्छ्रमिति केचित् त्रिशतप्राणायामं वा ॥ तदुक्तं स्मृतिसङ्ग्रहे ‘ऋतुस्नातां न चेद्गच्छेनियतां ब्रह्मचारिणीम् ॥ नियमातिकमात्तस्स प्राणायामशतत्रयम्’ इति ॥ साधैककृच्छ्रमित्यर्थः ॥ ततोऽनिमुपसमाधाय प्राणानायम्य प्रथमर्तुसंवेशनविच्छेदप्रायश्चित्तहोमं करिष्ये, प्रायश्चित्तहोमः कर्म, आधारवत्तत्रमित्यादि, चित्तिर्नामामिः, जातवेदोनिर्देवता, चरर्हविरित्यादि सङ्कल्प्य, अनिमुखान्तं कृता, प्रक्कमवदाय ॥ ॐ यस्तो हृदा… अमृतत्वमश्यों३यस्मै सं… स्वस्तिखाहो ॥ जातवेदसेऽनय इदम् ॥ अथ खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय आज्याहुतीरुपजु | होति ॥ ॐ मधुश्च खाहा ॥ मधव इदम् ॥ ॐ माधवच खाहो ॥ माधवायेदम् ॥ ओशुक्रश्च स्वाहा ॥ शुक्रायेदम् ॥ ओशुचिच स्वाहा ॥ शुचय इदम् ॥ ॐ नमश्च स्वाहा ॥ नभस इदम् ॥ ॐ नभस्यश्च खाहो ॥ नभस्यायेदम् ॥ ॐ इषच खाहा ॥ इषायेदम् ॥ ॐ ऊर्जच खाहो ॥ ऊर्जायेदम् ॥ ॐ सहश्च खाहाँ ॥ सहायेदम् ॥ ॐ सहस्यैश्च स्वाहा ॥ सहस्साय इदम् ॥ ॐ तपश्च स्वाहा ॥ तपायेदम् ॥ ॐ तपस्यश्च वाहा ॥ तपस्यायेदम् ॥ इति द्वादश स्रुवाहुती ला, अथ स्विष्टकृत प्रभृतिवरदानान्तं पक्कशेषं चोभौ जायाफ्ती प्राश्नीयाताम् ॥ गायत्र्या प्राश्याप आचम्य ॥ यतइन्द्रभयामहे० खस्तिदाविशस्पतिः० इति जठरममिमृश्य शेष समापयेत् ॥ इति प्रथमऋतुसंवेशनविच्छेदप्रायविचप्रयोगः ॥॥

ऋतुसंवेशन-गर्भाधान-समान-तन्त्र-निर्णयः

अनुसंवेशनगर्भाधानयोः समानतत्रप्रयोगः ॥ पारिजाते ‘प्रथमे वा द्वितीये वा तृतीये बशुभं भवेत् ॥ गर्भाधानं न कुर्वीत चतर्थायाः शुभावहाः ॥ गुरौ शुक्र विरुदे च बधिमासे मलिम्लुचे ॥ अतीतस्य निषेकस्स गर्भाधानं प्रजाक्षयम् ॥ उत्सवेषु च सर्वेषु. 155555555555555599999999999999999 19993599999999999999955555555555 सीमन्तऋतुजन्मसु ॥ सुरासुरेज्ययोथैव मौढ्यदोषो न विद्यते’ इत्यनेन कालप्राप्तमृतुसंवेशनादिकं कर्तव्यं अतीतं चेत्कालान्तरे सुमुहूर्ते कर्तव्यं इत्युक्तं भवति ॥ अथ कालनिर्णयः ‘चतुर्थी षष्ठ्यष्टमी चतुर्दशी पर्व सङ्क्रान्तिः व्यतीपातः वैधृतिः भरणी कृत्तिकाश्लेिषा मघा फल्गुनी विशाखा ज्येष्ठा पूर्वाषाढा पूर्वाभाद्रपदा इति दश नक्षत्राणि जन्मत्रयं रव्यङ्गारकशनिवारान् मेषवृश्चिकमकरकुम्भराशींश्च वजेयिता युग्मतिथिषु विषमतिथिषु वा एकादशं त्रयोदशदिनं च वर्जयिला ऋतुसंवेशनं कुर्यात् ॥ प्रयोगरने ‘मत्रैः प्रवेधसे यस्ता यमै बसुपुत्रकैः ॥ चतस्रोऽबाहुतीरन्ये होतच्या मेक्षणान्विताः ॥ ज्येष्टाबैराज्यमष्टामिहला खिष्टकदादयः ॥ अथालङ्कृत्य शय्यायां विष्णुयोनिं जपेनिशि’ इति ॥ विश्वामित्रकारिकायाम् ‘मासे तृतीये विज्ञाते गर्ने तस्यास्तु कारणैः ॥ गर्भाधानविधिः कार्यो जुहुयात्पक्कमेतया’ इत्युपक्रम्य ‘ऋतुसंवेशविच्छित्तिप्रायश्चित्तार्थमीरितैः ॥ त्रिभिर्य स्वाहदैत्यायैः परहोमादनन्तरम् ॥ कैश्चिन्मेक्षणधर्मेण चरुहोमो विधीयते’ इति ॥ गर्भाधानपक्कहोमानन्तरमृतुसंवेशनविच्छित्तिप्रायश्चित्तानहोमत्रयस्योक्तखाद्गर्भाधानहोमानन्तरं ‘अथालङ्कृत्य शय्यायां विष्णुर्योनिं जपेनिशि’ इति पूर्वोक्तवचनाच ऋतुसंवेशनस गर्भाधानेन सह समानतत्रलं पश्चात्कर्तव्यलं चोक्तं भवति ॥ विष्णुभट्टेन तु ‘मेक्षणेन चरं गृहीला प्रवेधसे, यस्लाहदा, यस्मै लं, लेमपुत्र, इति चतसृभिर्जुहुयात्’ इत्युक्तम् ॥ अतः पक्वहोमानन्तरं चरुहोमचतुष्टयं कार्यम् ॥ चतुर्था बाषोडशदिनेषु युग्मदिने खानुकूले सुमुहर्ते ऋतुसंवेशनं कर्तव्यम् ॥ तत्रापि युग्मदिनेषु रात्रिषु पुत्राः, अयुग्मरात्रिषु कन्या: प्रजायन्त इति ज्ञेयम् ।.॥ SSSSS99999999999999999999999659 अथ प्रयोगः ॥ अथ कर्ता प्रातर्मङ्गलस्नानादि नित्यकर्म कृला, वैश्वदेवं हुना, आचम्य प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य, या करिष्यमाणतुसंवेशनगर्भाधानाङ्गतयाविहितं पुण्याहवाचनपूर्वकं नान्दीसमाराधनं हिरण्येन करिष्ये इति सङ्कल्प्य तत्कृवा, पुनराचमनप्राणायामौ कृता, आवयोः करिष्यमाणगर्भाधानतुसंवेशनाख्यकर्म कर्तुं देहशुद्ध्यर्थ खानपवनमत्राचमनमत्रप्रोक्षणानि करिष्ये इति सङ्कल्प्य तत्कृखा, पुनः पूर्ववत्सङ्कल्प्य, गर्भाधानतुसंवेशनाख्यं कर्म कर्तु पुण्याहवाचनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ अनयोर्गर्भाधानतुसंवेशनकर्मणोः पुण्याहं भवन्तो ब्रवन्तु ॥ आभ्यां गर्भाधानतुसंवेशनकर्मभ्यां स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ एनयोर्गर्भाधानतुसंवेशनकर्मणोः ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ वेधाः श्रीयता, प्रजापतिः प्रीयतामिति विशेषः ॥ प्रोक्षणान्तं कृत्वा, अथ गर्भाधानहोमं कर्तुं स्थलशुद्ध्यर्थ स्थण्डिलोल्लेखनाख्यं कर्म करिष्ये इति सङ्कल्प्य तत्कृला, लौकिका मिं प्रतिष्ठाप्य, आजुह्वानउबुध्यस्खाम इत्यारोपितसमिधं निधाय, आचम्य प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ममास्यां भार्यायां जनिष्यमाणबीजगर्भसमुद्भवैनोनिवर्हणपुरस्सरं प्रजासंस्कारातिश्यद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ गर्भाधानहोमं करिष्ये, गर्भाधान होमः कर्माधारवत्तत्रमित्यादि मारुतो नामामिः वेधा देवता चरुहे विरग्निः खिष्टकृदाज्यस्य मात्रवणिक्यो देवता इत्यादि सङ्कल्प्य, आप्रणीताभ्यः कला ॥ वेधसे जुष्टं निर्वपामोति चरुं निरूप्य, प्रोक्ष्य, अग्निमुखान्तं कुत्ता, पक्काजुहोति ॥ ॐ प्रवेधसै … यजेहेड्यौ ३ वेधसै … यजेहे शाखाहा ॥ वेधस इदम् ॥ अथ पक्कावशिष्टं मेक्षणेन गृहीला हस्तेनैव जुहोति ॥ ॐ प्रवेधसे … हेड्यान्त्स्वाहा ॥ वेधस इदम् ॥ ॐ यस्तो हुदा…मश्याश्वाहा ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम् ॥ ॐ यस्मै ख० ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम् ॥ ॐ सुपुत्र ॥ इन्द्रायेदम ।

प्र०र० ७२॥

अथ खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय अथ सुवाहुतीर्जुहोति ॥ ॐ ज्यष्ठाय स्वाहा ॥ ज्येष्ठायेदम् ॥ ॐ श्रेष्ठाय स्वाहा ॥ श्रेष्ठाय इदम् ॥ ॐ प्रतिष्ठाय खाहा ॥ प्रतिष्ठायेदम् ॥ ॐ प्रतिष्ठित्यै खाहा ॥ प्रतिष्ठित्या इदम् ॥ ओसम्पत्त्यै स्वाहा ॥ सम्पत्या इदम् ॥ * सम्पतये स्वाहा ॥ सम्पतय इदम् ॥ ॐ ब्रह्मणे वाहा ॥ ब्रह्मण इदम ॥ ॐ आयतनवते स्वाहा ॥ आयतनवत इदम् ॥ अथ खिष्टकृदादिकं कृला अथापरेणानिमुभौ जायापती उपविश्य ॥ ॐ तत्सवितवृणीमह इति हविष्यमनमभिमन्य गायच्या प्राश्नीयातां, अथाप आचम्य ॥ यत इन्द्र, खस्तिदा विशस्पतिः, इति द्वाम्यां जठरमभिमृश्य अप उपस्पृश्य उत्तरपरिषेकादिक कृला ॥ ‘अनेन गर्भाधानकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम्’ इतीश्वरार्पणं कुर्यात् ॥ एषु गर्भाधानादिकर्मसु प्रत्येकं शतं ब्राह्मणान्भोजयेदियुक्त आश्वलायनधर्मे ‘विवाहे चोपनयने गर्भाधानादिके तथा ॥ अग्याधाने शतं विप्रान्मोजयेद्दक्षिणान्वितान्’ इति ॥ अथतुसवेशनम् ॥ कर्ता आसनप्राणायामौ कृखा, मम अस्यां भार्यायां जनिष्यमाणसर्वगर्भसंस्कारार्थ ऋतुसंवेशनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ तदङ्गलेन मम आयुष्मत्सुगुणानेक सुपुत्रावास्यर्थ वायनफलताम्बूलदानानि करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ ततो नव सङ्खथा वा पश्च सङ्ख्या वा सुवासिनीः सम्पूज्य ॥ फलं मनोरथफलं प्रददाति सदा नृणाम् ॥ पुत्रपौत्राभिवृद्ध्यर्थमतः शान्ति प्रयच्छ मे ॥ ताम्बूलं श्रीकरं भद्रं ब्रह्मविष्णु शिवात्मकम् ॥ तस्मादस्स प्रदानेन स मे विष्णुः प्रसीदतु ॥’ इति द्वाभ्यां सुवासिनीम्यः फलदानानि दखा, अथ नानागोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नम इति गन्धाक्षनादिमिर्जामणान्त्सम्पूज्य तेभ्यश्च फलताम्बूलानि दला, अतुसंवेशनसूक्तं रात्रावसम्भवे इदानी वा कुर्यात् ॥ भार्याहस्ते श्रीनिवासः ना पू०स० D ॥७ श्रीनिवासः फलताम्बूलतण्डुलैः पूर्णपात्रं दला, तां पश्यन् जपति ॐ विष्णुर्योनि कल्पयतु स्रष्टा रूपाणि पिश्शतु ॥ आसिंञ्चतु प्रजापतिर्धाता गर्भ दधातु ते ॥ ॐ या पृथिव्य ग्निगर्भा द्यौर्यथेन्द्रेण गर्भिणी ॥ वायुर्या दिशां गर्भ एवं गमै दधातु ते ॥ गर्भ धेहि सिनीवालि गर्ने धेहि सरखति ॥ गर्भ ते अश्विनौ देवावाधत्तां पुष्करस्रजा ॥ हिरण्ययी अरणी यनिमन्य॑तो अश्विना ॥ तं ते गर्म हवामहे दशमे मासि सूतवे ॥ नेजमेष परापत सुपुत्रः पुनरापत ॥ अस्यै मै पुत्रकामायै गर्भमाधैहि यः पुमान्’ इति ॥ अथैनामालिङ्गय जपति ‘ॐ अमहमस्मि । सा लम् ॥ धौरहम् ॥ पृथिवी खम् ॥ सामाहम् ॥ ऋक् खम् ॥ तावेहि सम्भवाव ॥ सह रेतौ दधावहै ॥ पुरसे पुत्राय वेत्तं वै ॥ रायस्पोपीय सुप्रजास्वाय सुवीयर्याय’ इति ॥ अथाऽत्मानं प्रत्यभिमृशते ‘ॐ अहं गर्भमदधामोषधीष्वहं विश्वेषु भुवनेष्वन्तः ॥ अहं प्रजा अंजनयं पितणामह जनिभ्यो अपरीषु पुत्रान्’ इति ॥ अथ अप उपस्पृश्य अथैनामुपगच्छति ‘ॐ तां पूषश्छ्वितमा मेरेयस्व यस्यां वीज मनुष्या वन्ति ॥ या न ऊरू उशती विस्रातै यस्यांमुशन्तः प्रहराम शेपम्’ इति ॥ एत्रमेव चतुर्थीप्रभृत्याषोडशीमुत्तरामुत्तरां युग्मामु पैतीति उत्तरोत्तरयुग्मतिथयः श्रेष्ठा इत्यर्थः ॥ ततो द्विराचम्य अथास्सा नाभिदेशस्थितमङ्गलवस्त्रमध्ये सुवासिन्यः फलताम्बूललड्डुकादिकं पूरयन्ति ॐ याः फलिनीर्याः ॥ पुणावतीः प्रसूर्वतीः फलिनौरफला उत ॥ अश्वा इव सजिलरीवर्वीरुधः पारयिष्णवः’ इति द्वाभ्याम् ॥ यस्य स्मृत्येत्युक्त्वा आभ्यां गर्भाधानतुसंवेशनकर्मभ्यां श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ अथारार्तिक कृखा ब्राह्मणान् भोजयेत ॥ इति - धानतु संवेशनप्रयोगः ॥७॥ अथवोक्तदिने ऋतुसंवेशनमात्रं कृला तदनन्तरं विज्ञाते गर्भे तृतीये वा मासि गर्भाधानहोमं कुर्यात ॥ ततीये मासीति पूर्वमेवो तस्मिन्पक्षे यदि निषेकानन्तरं पतिविपद्यते अथवा प्रवासं गतः संन्यस्तो वा तदा संस्कारकर्ट निर्णयः ॥ एषु गोधानादिषु पतिः संस्कर्ता, तदभावे देवरो गुरुर्गोत्रजो वा अन्यगोत्रजो वा बान्धवाः पूर्वपूर्वाभावे तत्तरोत्तर अधिकारिणः ॥ तथा च बव्हचकारिकायाम् ‘कर्ताऽस्य देवरस्तस्य यस्याः पत्यावसम्भवे ॥ ब्राझेऽपि ‘गर्भाधानादिसंस्कर्ता पिता श्रेष्ठतमः स्मृतः ॥ अभावे खकुलीनः स्याद्वान्धवा वाऽन्यगात्रा सत्यवतः ‘मृतो देशान्तरगतो भर्ता स्त्री यद्यसंस्कृता ॥ देवरो वा गुरुर्वाऽपि वंशजो वा समाचरेत्’ इति ॥ इति कानणयः ॥॥

औपासनाग्नि-निर्णयः

अथोपासनाग्निनिर्णयः ॥ गर्भाधानादिजातकर्मान्तेषु समस्तोपासनाग्निः ॥ नामकरणादिचौलान्तेषु तदेकदेशानिः ॥ तस्मिन् प्रजासंस्कार इत्येक इति सूत्रात् ॥ अननिकस्य सर्वाधानिनश्च गर्भाधानादिचौलान्तेषु सर्वत्र लौकिका निरेव ॥ केचित्तु समानतत्रप्रयाग सानिकस्य समस्तौपासनाग्निस्तदेकदेशोत्याहः तचित्यं समस्तौपासनानाविति वचनाभावात ॥ तथा च सूत्रम् ‘यस्मिन्नामावुपनयति तस्मिन् ब्रह्मचर्य तस्मिन्बतचयं तस्मिन्समावर्तनं तस्मिन्पाणिग्रहणं तस्मिन्गृह्याणि कर्माणि क्रियन्ते तमिन्काम्यानि तस्मिन्प्रजासंस्कार इत्येके’ इति ॥ सा यदि पुत्रप्रसर्भवति प्रसिद्धमौपासने जातकर्मकृलेति च ॥ विष्णुभट्टोऽपि ॥ गर्भाधानादिजातकर्मान्तेषु संस्कारकर्मसु स एवोपासनागिः समस्तो भवतीति । एवमुत्पादितोऽग्निः प्रजासंस्कारेषु समस्तो ग्राह्यो नैकदेश इति च ॥ तथा नामकरणादावुत्सृष्टसूतकाग्नेस्तु पितुरोपा सनैकदेशानिं प्रणवेनाहत्य स्थण्डिले प्रतिष्ठाप्येत्यादि ॥ कुमारस्वामिकारिकायाम् ‘गर्भाधानादिचौलान्तं कर्म तत्रैक्यमुच्यते ॥ औपासनैक देशानौ गृह्यमात्ये बनग्निकः’ इति ॥ गृही साग्निकः, अमात्ये लौकिकानौ ॥ इत्यादिवचनपर्यालोचनया गर्भाधानादिजातकर्मपर्यन्तं श्रीनिवासः समस्तौपासनाग्निः ॥ नामकरणादिचौलान्तेष्वेकदेशाग्निः ॥ गर्भाधानादिचौलान्तकर्मसु समानतत्रे पितुरौपासनैकदेशाग्निरेव ॥ प्रजासंस्कार इति सामान्यवचनानां जातकर्मान्तेषु चरितार्थवाद कारिकादिविरोधाचेत्यलम् ॥ सर्वाधानिनस्तु कर्मणि कर्मण्येवैनं पुनःपुनः संस्कृत्याहरतीति परिभाषासूत्रे लौकिकानेरेव स्मार्तकर्मार्थ संस्कृत्याहरणमुक्तम् ॥ अथ यदि पितरि प्रवासं गते यदाऽन्यः कर्ता तदा तस्यै वोपासनानि सद्यस्सन्धाय तत्रैव गर्भाधानादिचौलान्तान्यपि यथासम्भवं वा कृला तमुत्सृजेत् ॥ अप्रवृत्ते कर्मणि लौकिकः सम्पद्यत इति न्यायात् ॥ अतोन नैकदेशः ॥ सन्यस्ते मृते वा पितरि लौकिका निरेव ॥ चौलप्रकरणोक्तैकदेशाग्निविषयोऽप्यत्रैव योज्यः ॥ इत्यग्निनिर्णयः ॥७॥

अग्निमुखादि-समान-तन्त्र-निर्णयः

अथानिमुखादीनां समानतत्रेषु निर्णयः ॥ तत्रायं क्रमः ॥ नान्दीमुखाद्यनिमुखान्तं कालातिक्रमप्रायश्चित्वं च तन्त्रेण कृता, व्याहृति मिन्दाहुतिपूर्वकं तत्तत्पक्कं हुला, प्रत्येकं तत्तदुपहोमांश्च हुला, अथ खिष्टकृदाद्युत्तरपरिषेकात्प्राक् प्रोक्तानि तत्रेण कुर्यात् ॥ विष्णुभट्टोऽपि ‘अत्रानिमुखान्त ख्रिष्टकृदायेकमेव ॥ मध्ये प्रधानहोममतिपत्र क्रियत’ इति ॥ प्रायश्चित्तसूत्रे ‘सर्वेषां समानमाचार्याब्रुवते तत्रोदाहरन्ति । पक्कं सौविष्टकृतमाज्यं प्रणीता ब्रह्मेध्मा बर्हिरेकमिति विज्ञायत इति हि ब्राह्मणम्’ इति ॥ प्रयोगसारे ‘अत्रैतानि तु तत्रतः ॥ पक्कं खिष्टकदार्य च प्रणीता चेति वै स्मृतिः’ इति ॥ कुमारखामिकारिकायामपि ‘गर्भाधानादिचौलान्तं कर्म तत्रैक्यमुच्यते ॥ निहितस्थण्डिले कर्मनामा मुकादिकम्’ इति ॥ इति समानतत्रेषु अग्निमुखादीनां निर्णयः ॥७॥ अथ पक्वप्रधानदेवताः ॥ ‘वेधाः प्रजापतिर्धाता सविता ESCCSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS Im Finitarian मा SSSS9999999999965655555555555555 मृत्युरेव च ॥ नामनिष्क्रमणानाशे सविता श्रोत्रकेशिनः’ इति गर्भाधानादिचौलानां पक्वदेवताः ॥ अथ पक्कहोमोपहोममत्राः ॥ प्रधानादौ प्रधानादौ द्वे द्वे मिन्दाहुतीः स्मृते ॥ तत्तद्याज्यानुवाक्याभ्यां प्रधानचरुहोमकान् ॥ गर्ने प्रवेधसे मन्त्रः पुंसवे तु प्रजापते ॥ धाताददातु सीमन्ते सावित्री वैष्णवे बलौ ॥ हरिहरादिकं जाते तथा नाम्युपनिष्क्रमे ॥ अन्नाशये च सावित्री श्रोत्रादिः कर्णवेधने ॥ अथ येकशिनचौले उपहोमा इमे क्रमात् ॥ ज्येष्ठाद्यष्टौ च ग अस्यौषधीनामिति त्रयः ॥ धाताद्वादश वै विणोर्नुकं षट् सद्य आदितः ॥ चबारः षड् ऋचः प्राजापत्यसूक्तं प्रजापते ॥ खस्तिनोष्टावहं चाष्टौ प्राणोरक्षति वै दश ॥ ततः षड्भ्यश्च होतव्यमारोहादि यथाक्रमम् ॥ इत्युप होमाः ॥ विष्टकदादि परिषेकात्याग्बलिमोदुम्बरे क्षिपेत् ॥’ ‘मत्रानन्यान्यथाऋचि’ इति कारिकावचनागर्भाधाने हविः प्राशनादौ द्वारलोपान्मत्रमात्रमुक्त्वा गर्भाधानादिचौलान्तमुपरिष्टात्तत्रं क्रमेण कृतोत्तरपरिषेकादिकं कुर्यात् ॥ प्रयोगसारे ॥ हुतशेषनिधानं च प्राशनं मूर्ध्नि चाहुतीः ॥ कुर्यात्कर्मसमाप्तः प्राक् परिषेक विसर्जनात् ॥ हुनशेषनिधानस्य प्राशनस्य न चेद्यजुः ॥ व्याहत्यायैत्रिभिः कुर्यात् वेदसारा हि ते त्रयः ॥ व्याहृतिभिरनाम्नाते जुहुयादुपहोमकान् ॥ सङ्कल्पेन विनोद्देशत्यागेन च विना हुतम् ॥ समत्रमपि तत्कर्म न यथोक्तफलप्रदम् ॥ इति सर्वत्र ज्ञेयम् ॥ इति प्रयोगरत्नमालायां कर्नादिसमानतत्रनिर्णयः ॥७॥ अथ मुख्यकालातिक्रमे गौणकाले क्रियमाणानां गर्भाधानादिसंस्काराणां समानतत्रमग्रे विवक्षुरिदानी तत्तत्कालक्रियमाणानां संस्काराणां तत्तत्प्रयोगज्ञानाय भिन्नतन्त्रण तत्तत्कालनिर्णय पूर्वकं गर्भाधानादि प्रयोगो लिख्यते ॥ तत्र गर्भाधानं तु ऋतुसंवेशनसाहचर्यात्प्रागेवोक्तम् ॥ पू०स० ।

पुंसवन-काल-निर्णयः

अथ पुंसवनकालनिर्णयः ॥ विज्ञाते गर्भे द्वितीये तृतीये वा मासि तिष्ये नक्षत्रेऽन्यस्मिन्वा पुग्नक्षत्रे पुंसवनकालः ॥ अत्र जातूकये: ‘द्वितीये वा तृतीये वा मासि पुंसवनं भवेत् ॥ व्यक्ते गर्ने भवेत्कार्य सीमन्तेन सहाथवा’ इति ॥ प्रथमप्रसूतायास्तु गर्भाचतुर्थे षष्ठेऽष्टमे वा मासि ॥ तथा च स्मृतिः ‘तृतीये मासि कर्तव्यं गृष्टेरन्यत्रशोभनम् ॥ गृष्टेश्चतुर्थे मासे तु षष्ठे मास्सथवाऽष्टमे’ इति ॥ श्रीधरीये ‘कुर्यात्पुंसवनं प्रसिद्धविषये गर्भे तृतीयेऽथवा मासि स्फीततनौ तुषारकिरणे पुष्ट्येऽथवा वैष्णवे ॥ हिला कर्कटकं नृयुग्ममबलामन्येष्वरिक्ते तिथौ शुद्धे नैधन धाग्नि शुक्रशशभृद्विन्मत्रिणां वासरे ॥’ गृष्टिरित्युक्ते सकृत्प्रसूतागृष्टिः स्यादित्युक्तवात्प्रथमगर्भाया इत्यर्थः ॥ पारिजाते ‘प्रथमं पुंसवं कुर्यात्साधु सीमन्तकर्मणा ॥ सीमन्तोनयनस्योक्तमासवारक्षराशिषु’ इति ॥ वराहः ‘हस्तो मूलं श्रवणं पुनर्वसु मृगशीरस्तु तथा पुष्यः ॥ पुंसंज्ञकेषु कार्येष्वेतानि शुभानि धिष्ण्यानि’ ॥ नृसिंहः ‘अपि पुंसवनं कार्य दम्पत्योरनुकूलभै ॥ जन्मादि वर्जयेद्रात्रि चांशकं विपदादिषु ॥ इति गर्भात्तृतीये चतुर्थे षष्ठेऽष्टमे वा मासि शुक्लपक्षे शुक्लपञ्चम्यादि कृष्णपञ्चमीपर्यन्तेषु छिद्रपर्ववर्जितेषु तिथिषु शुभवारेषु हस्तमूलश्रवणपुनर्वसू मृगशिरपुष्येषु मिथुनकर्कटकन्यावर्जितेषु राशिषु पुंसवनं कुर्यात् ॥७॥ अथ प्रयोगः ॥ कर्ता प्रातर्मङ्गलस्नानादि नित्यकर्म कला, वैश्वदेवं हुला, पुण्याहपूर्वकं नान्दीश्राद्धं कृता, पुनः कर्माङ्गपुण्याहं वाचयिता, प्रजापतिः प्रीयतामिति विशेषः ॥ स्थण्डिलोलेखना पासनाग्निप्रतिष्ठापनान्तं कुला, प्राणानायम्य, देशकालो सङ्कीये, मम भार्यायाः गर्भस्य पुंरूपसद्विजवज्ञानोदयसिद्धिद्वारा श्रीपरमेशातील प्रसवनाख्यं कर्म करिष्ये ॥ पुंसवनहोमः कर्माधारवत्तत्रमित्यादि, चन्द्रमा नामाग्निः प्रजापतिर्देवता चर्ह विः अग्निः विष्टकादित्यादि ।

श्रीनिवासः सङ्कल्प्य, अनिमुखान्तं कुत्ता, पक्काजुहोति ॥ ॐ प्रजापते तन्वं मे… सामों३प्रजापते तन्वं मे… स्याम स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ अथ विष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय अथाज्याहुतीरुपजुहोति ॥ गर्भो अस्योषधीनां० ॥ अग्नये गर्भायेदम् ॥ ॐ प्रसद्य भस्म० ॥ ॐ पुनरासद्य सदनं. ॥ पूर्ववदुद्देशत्यागः ॥ अथ खिष्टकृदादिवरदानान्तं कृलाऽऽज्यशेष पल्या मुखे प्रश्चोतयति ‘असेदेवास’ इति चतसृभिः प्रत्यूचं प्राश्योत्तरपरिषेकादिकं कुर्यात् ॥ अतःपरं पत्नी बहुसर्पिष्कमन्नं भुञ्जीत ॥ इति पुंसवनप्रयोगः ॥॥

सीमन्तोन्नयनम्

अथ सीमन्तोनयनम् ॥

चतुर्थमासादारभ्याऽऽप्रसवात्तदुक्तनक्षत्राद्यन्विते शुभे दिने सीमन्तोनयनकाला ॥ शुक्लपक्षे चतुर्थी षष्ठ्यष्टमी नवमी द्वादशी चतुर्दश्यमावास्याथ वर्जयिला शुभवारेषु पुष्यहस्तपुनर्वसुश्रवणमृगशिरोरेवतीरोहिण्युत्तरात्रयमूलनक्षत्रेषु सिंहवृश्चिकवर्जितान्यदशराशिषु सीमन्तं कुर्यात् ॥ तथा च शङ्कः ‘गर्भालम्बनमारभ्य यावन्न प्रसवस्तदा ॥ सीमन्तोनयनं कुर्याच्छङ्खस्य वचनं यथा’ इतिः ॥ प्रथमगर्भायास्तु चतुर्थे मास्येव ॥ तथा च सूत्रम् ‘प्रथमग याचतुर्थे मासि सीमन्तोन्नयनम्’ इति ॥ अत्र बार्हस्पत्ये सौरमास उक्तः ‘सौरेणैव चतुर्थे स्यान्मासे षष्ठेऽष्टमेऽपि वा ॥ मासप्रोक्ताः क्रिया याः स्युः ताः सर्वाः सौरमासतः’ ॥ वसिष्ठस्तु ‘चतुर्थे सावने मासि षष्ठे वाऽप्यथवाऽष्टमे’ इति ॥ कारिकायाम् ‘पुनक्षत्रे सिते पक्षे बन्वाधानादि पूर्ववत् ॥ ऋक्षस मध्यमे पादद्वये कर्मेदमिप्यत’ इति ॥ कालविधाने ‘सीमन्ते तिष्यहस्तादितिहरिशशभृत्पौणविध्युत्तराख्याः पक्षच्छिद्रां च रिक्तां पितृतिथिमपहायाऽपराः स्युः प्रशस्ताः ॥ सिंहाली वर्जयिला शुभफलबहुला राशयोऽप्यंशकानि श्रेष्ठानि भेतराणि भृगुबुधधिषणानां विशुद्धेऽष्टमेऽपि ॥ अदितिः = पुनर्वसु ॥ वराहमिहिरः श्रीनिवासः ‘हस्तो मूलं श्रवणम्’ इति ॥ नारदः ‘हस्ते मूलेऽदितेर्भेष्वदितोमृगशिरस्यपि ॥ पुष्ये प्रजापतौ चैवाऽजैकपाद्वयसंयुत’ इति ॥ पितृ तिथिरमावास्या ॥ शुभसंस्थे निशानाथे चतुर्थी च चतुर्दशीम् ॥ पौर्णमासी प्रशंसन्ति केचित्सीमन्तकर्मणि’ इति बृहस्पतिः ॥ ‘चतुर्दशी चतुर्थी च कदाचित्तु शुभप्रदे’ इत्युक्तखात् चतुर्दशी चतुर्थी च शुभपक्षे ग्राह्ये ॥ नृसिंहः ‘वा रिक्ताष्टमी षष्ठी सीमन्तोन्नयने सदा ॥ रात्रिश्चन्द्राष्टवैनाशत्रिजन्मविपदादयः’ इति । गुरुः ‘सीमन्तोनयनं कुर्याच्छुभांशे शुभलग्नके ॥ शुभद्रेकाणभागेषु दिवसेषु च शस्यत’ इति ॥ अथ य द्यकृतसीमन्तायां प्रसूतौ तत्र कर्तव्यमाह गर्गः ‘यदि सीमन्ततः पूर्व प्रसूता चेत्तु भामिनी ॥ तदानीं पेटके गर्भ ग्थाप्य संस्कारमाचरेत्’ इति ॥ गर्भ = शिशुम् ॥ इति कालनिर्णयः ॥॥ अथ प्रयोगो लिख्यते ॥ कर्ता प्रातर्मङ्गलस्नानादि नित्यकर्म वैश्वदेवनान्दीश्राद्धान्तं सर्व यथाविधि कृखा, देशकालौ सङ्कीयं, मम भार्याया बीजगर्भसमुद्भवैनोनिवर्हणपुरस्सरमायुःश्रीवलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं सीमन्तोन्नयनाख्यं कर्म करिष्ये इति सङ्कल्प्य, पुण्याहवाचने धाता प्रीयतामिति विशेषः ॥ अथ स्थण्डिलोल्लेखनाद्यौ पासना निं प्रतिष्ठाप्य, सीमन्तोन्नयनहोमः कर्माघारवत्तत्रमित्यादि मङ्गलोनामाग्निः धाता देवता चरुहविः आज्यस्य मात्रवणिक्यो देवता इत्यादि सङ्कल्प्य, अग्निमुखान्तं कृखा, पक्काजुहोति ॥ ॐ धाता ददातु नो…वावनों३धाता मजाया…विधेम स्वाहा ॥ धात्र इदम् ॥ अथ विष्टकत मवदायान्तःपरिधौ निधाय अथ आज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ धाता ददातु नोरयिं प्राची० ॥ धात्र इदम् ॥2॥ ॐ धाता ददात दाशले भाइटम ॥ ॐ अनुनोद्यानुमतिः ॥ अनुमत्या इदम् ॥३॥ ॐ अन्विदनुमते वं मन्यासै० ॥ अनुमत्या इदम् ॥४॥ ॐ अनुमान 5965SSSSSSSSSSSS9999999999999999 DAMINARY halal 535999999996535999999999999999999 न्यतामनु० ॥ अनुमत्यै देव्या इदम् ॥५॥ ॐ यस्यामिदं० ॥ अनुमत्यै देव्या इदम ॥६॥ ॐ राकामहं० ॥ राकाया इदम् ॥७॥ ॐ यास्तै राके० ॥ राकाया इदम् ॥८॥ ओसिनीवालि० ॥ सिनीवाल्या इदम ॥९॥ ॐ यासुपाणिः ॥ सिनीवाल्या इदम् ॥१०॥ ॐ कुहूमहं० ॥ कुहै देव्या इदम् ॥११॥ ॐ कुहूर्दैवानो० ॥ कुढे देवानां अमृतस्य पत्या इदम् ॥१२॥ इति द्वादशस्त्रुवाहुताहुला, खट कृदादिवरदानान्तं कृला ‘अथास्याख्यैण्वाशलल्यादभैरुदुम्बरप्रसूनैर्यवप्रसनैरितिकेशान्विभजन्सीमन्तमुन्नयन्ति’ इति सूत्रम् ॥ अस्याथः ॥ त्र्यैण्या त्रीणि एतानि वर्णानि यस्याः सा त्र्यैणी तया ॥ शलल्या वराहसूचीमुखरोम्णा वर्णत्रययुक्तवराहरोम्णेत्यर्थः ॥ ‘चित्र किमार कल्माषशबलैताश्चकर्बुरे’ इत्यमरः ॥ तया दभैरुदुम्बरपुष्पस्तबकैर्यवपुपैश्च तस्याः केशान्विभजन्त्सीमन्तमूर्ध्वमुन्नयति ‘राकामहं ०, यास्तैराक०’ इति द्वाभ्यां, अथ तस्याः कण्ठे यवपुपमालिकां प्रतिमुञ्चति ॐ योसि यवयास्मद्वेषो यवयारातीः’ इति ॥ अथ वीणागाथिनौ वीणया गायेतामिति ब्रूयात् ॥ ततस्तौ वीणागाथिनौ वीणया गाथामेतां गायतः ‘ॐ सोम एव नो राजत्याहु मणीः प्र॒जाविवृत्तचक्रआसीना स्तीरेणगङ्गेतव’ इति ॥ यस्या नद्याः समीपे वसति तस्या नामासौ पदस्थाने सम्बुध्यन्तेन निर्देश्यम् ‘सीते तर्व, कावेरी तव’ इत्यादि ॥ इति सीमन्तप्रयोगः ॥७॥

विष्णु-बलिः

अथ विष्णुबलिः ॥ अत्र सूत्रम् ‘विष्णवे बलिरष्टम मासि पूर्वपक्षस्य सप्तम्यामष्टम्यां दशम्यां द्वादश्यां रोहिण्यां श्रोणायां वा’ इति ॥ अतोऽष्टमे मासि शुक्लपक्षे द्वितीयासप्तम्यष्टमीदशमीद्वादशीषु शुभवारेषु रोहिणीपुनर्वसुपुष्यहस्तखातीमूलोत्तराषाढाश्रवणरेवतीषु श्रीनिवासः पू०स० ॥७९॥

चन्द्रतारानुकूले विष्णुबलिं कुर्यात् ॥ कालविधाने ‘रोहिण्यां वा वैष्णवे पूर्वपक्षे द्वादश्यां वा सप्तमे वा तिथौ च ॥ मध्ये वाह्नः पूर्वभागे न रात्रौ विणोः पूजां कारयेद्गर्भपुष्ट्यै ॥ श्रवणे चैव रोहिण्यां पुष्ये चैव प्रशस्यते ॥ द्वितीया सप्तमी चैव द्वादशी च शुभातिथिः ॥ शुभग्रहोदयाः श्रेष्ठास्तेषां च दिवसा अपि’ ॥ आश्वलायनः ‘वर्जयेत्सर्वकर्माणि विपत्प्रत्यरनैधनैः ॥ चन्द्राष्टमे न यत्नेन वधनाशव्ययैस्तथा ॥ अनभीष्टो यदि भवेत्तिष्येण श्रवणेन वा ॥ सावित्रनैर्ऋतादित्यैर्वैश्वदेवेन वा द्विजैः ॥ एतैःश्च सीमन्तो बलिश्चापि विधीयते ॥ प्राजापत्यमरुत्पौष्णधिण्यैर्वाऽपि बसम्भवे’ ॥ इति कालनिर्णयः ॥७॥ अथ प्रयोगः ॥ कर्ता प्रातस्नानादिवैश्वदेवान्त नित्य कर्म कुला नान्दीश्राद्धं कृता अथ विष्णुवल्याख्यं कर्म कर्तुं स्वस्तिपुण्याहवाचनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य सवितृविष्णू प्रीयतामिति विशेषः ॥ एवं पुण्याहं वाचयिता स्थण्डिलोल्लेखनाद्यौपासनानि प्रतिष्ठाप्याचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीत्यं मम भार्याया बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हण पुरस्सरमायुःश्रीबलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ गर्भपुष्टिरक्षार्थ विष्णुबलिहोमं करिष्ये ॥ तत्र शोभनोनामाग्निः सवितादेवता चहविः अग्निः खिष्टकृदाज्यस्य मात्रवर्णिक्यो देवता इत्यादि सङ्कल्प्यान्वाधानाद्याप्रणीताभ्यः कृखोपोत्थायाग्रेणानि तण्डुलैः स्थण्डिलं कृता विष्णुप्रतिमां विन्यस्य अथवाऽऽविलिख्यास्य गर्भस्य रक्षार्थ पुष्ट्यर्थमायुःश्रीवलवृद्ध्यर्थं च विष्णुपूजां करिष्ये ॥ गन्धपुष्पोदकानि गृहीला | ॐभः पुरुषमा वाहयामि ॥ ॐ भुवः पुरुषमावाहयामि ॥ ओरसुवः पुरुषमावाहयामि ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः पुरुषमावाहयामीत्यावाह्य ॥ स्वागतमित्यतया भगवतो महापुरुषस्यैतदासनमुपक्लुप्तमवास्तां भगवन्महापुरुष’ इति कूर्च दखा तञ्जुषखेत्युक्त्वा ततो गायच्याऽभिमकिन श्रीनिवासः Ph.। श्रीनिवासः आनीय गन्धपुष्पाक्षतान्निक्षिप्य ॥ त्रीणि पदा विचक्रमे विष्णुगोपा अदाभ्यः ॥ अतो धर्माणि धारयन् ॥ इति पाद्यं दत्वा ओमित्यय दखाऽथ सवित्रे जुष्टं निर्वपामीति चरुं निरूप्य प्रोक्षणाद्यग्निमुखान्तं कृता दैवतमर्चयति ॥ आपोहिष्ठेति तिसृभिः हिरण्यवर्णा इति चतसृभिः पवमानस्सुवर्जन इत्येतेनानुवाकेन मार्जयिखा अथाद्भिस्तर्पयति ‘केशवं तर्पयामि, नारायणं तर्पयामि’ इत्यादिभिर्वादशनामभिस्तर्पयिखा ॥ एतैरेव नामधेयैर्गन्धपुष्पाक्षतधूपदीपैः क्रमेण वक्ष्यमाणमन्त्रैः सहाभ्यर्चयति ॥ यथा ॥ ॐ इदं विष्णुः० ॥ केशवनारायणमाधव गोविन्दविष्णुमधुसूदनत्रिविक्रमवामनश्रीधरहृषीके शपद्मनाभदामोदरेभ्यो नमः गन्धान समर्पयामि ॥ ॐ इरावतीधेनुमतीहिभूत सूयवसि नीमनुषेदुशखें ॥ व्यस्कन्नाद्रोदसीविष्णुरेतेदाधारपृथिवीमभितोमयूखैः ॥ केशवादि … दामोदरान्तेभ्यो नमः अक्षतान्० ॥ ॐ तद्विष्णोः परमं० ॥ केशवनारायण … दामोदरेभ्यो नमः पुष्पाणि० ॥ ॐ तत्सवितुः० ॥ केशवादि … दामोदरान्तेभ्यो नमः धूपमाघ्रापयामि ॥ ॐ उद्दीप्यस्व जातवेदोपघ्नं निति मम ॥ पशूश्च मह्य मावह जीवनं च दिशौ दश ॥ केशवादि… दामोदरान्तेभ्यो नमः दीपं दर्शयामि ॥ इति पञ्चोपचारपूजां कृला, गायच्या पक्कं हुला, स्विष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय ॥ ॐ विष्णोर्नुकं०, ॐ तदस्य प्रियं०, ॐ घृतद्विष्णुः०, ॐ परोमात्रया०, ॐ विचक्रमे०, ॐ त्रिवे० इति षडभिरुपहुत्य ॥ सर्वत्र विष्णव इदम् ॥ अथ स्विष्टकुदादि वरदानान्तं कृत्रा, सुतमिश्रगुडपायस हविनिवेद्यः ॥ अथान्नेन ‘केशवाय खाहा, नारायणाय स्वाहा, इत्यादि दामोदराय स्वाहा’ इति द्वादशनामभिः खाहान्तैर्बलिं दखा, ‘ॐ त्रीणि पदा विचक्रमे० ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे० ’ इत्यादिभिः स्तुखा ॥ ॐ भूः पुरुषमुद्वासयामीत्यादिभिरुद्वास्य, श्रीनिवासः पू०स० ॥७७ श्रीनिवासः अन्नशेष पत्नी प्राशयेत् ॥ अनेन विष्णुबलिकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयतामित्युक्त्वा ब्राह्मणान् भोजयेत् ॥ इति विष्णुबलिप्रयोगः ॥७॥

आ-ब्रह्मचर्यम्

जात-कर्म

अथ जातकर्म ॥ पुत्रजन्मानन्तरं नालच्छेदात्प्राग्जातकर्मकालः ॥ तत्र मनुः ‘प्राङ्नाभिवर्धनात्पुंसो जातकर्म विधीयते’ इति ॥ 9ी वर्धनं छेदनम् ॥ बीजवापः ‘जन्मनो नन्तरं कार्य जातकर्म यथाविधि ॥ दैवादतीतकालश्चेदतीते सूतके भवेत्’ इति ॥ आचार्योऽपि ‘प्राङ्नाभिकर्तनात्पुंसो जातकर्मक्रिया द्विजैः ॥ स्नाला सचैलं संशुद्धैः सितगन्धादिभूषितैः’ ॥ गर्गः ‘जातमात्रकुमारस्य जातकर्म विधीयते ॥ स्तनप्राशनतः पूर्व नाभिकर्तनतोऽपि च ॥ एष्वतीतेषु कालेषु शुभयोगे शुभोदये ॥ जातकर्मक्रियां कुर्यात्पुष्ट्यायुः परिवृद्धये’ . ॥ जैमिनिः यावन्न छिद्यते नालं तावन्नामोति सूतकम् ॥ छिन्ने नाले ततः पश्चात्सूतकं तु विधीयते ॥ अच्छिन्ननाभि कर्तव्यं श्राद्धं वै पुत्रजन्मनि ॥ आशौचापगमे कार्यमथवा नियतात्मभिः ॥ द्रव्याभावे द्विजाभावे प्रवासे पुत्रजन्मनि ॥ हेमश्राद्धं प्रकुर्वीत यस्य भार्या रजस्वला’ ॥ वसिष्ठः श्रुखा जातं पिता पुत्रं सचैलः स्नानमाचरेत् ॥ उत्तराभिमुखो भूला नद्यां वा देवखातके’ इति ॥ अथ स्त्रीणां गर्भाधानादिविष्णु बल्यन्तं स्त्रीपुंसोः कर्म समानम् ॥ समत्रकमेवेत्यर्थः ॥ जातकर्मादि चौलान्तं स्त्रीणाममत्रकं विवाहस्तु समत्रकः ॥छ॥ अथ प्रयोगः ॥ पुत्रे जाते पिता नद्यादावुत्तराभिमुखः स्नाखा, वस्त्रादिकं धृखा, हिरण्येन नान्दीश्राद्धं कृला, पुण्याहवाचने मृत्युः प्रीयतामिति विशेषः ॥ पुनः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य मम कुमारस्य बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणपुरस्सरमायुःश्रीबलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ जातकर्माख्यं कर्म करिष्ये इति सङ्कल्प्य, अथ कुमारं स्पृष्ट्वा पश्यन् जपति ‘ॐ अयः सम्भूतः पृथिव्यै रसाच्च’ इत्येतमनुवाकम् ॥ reen 53599359999999999999999999999999 | अथैनमद्भिः प्रोक्षति ‘ॐ क्षेत्रिय सा नित्यै ला’ इति षड्भिः ॥ अथैनं खाङ्क उपवेशयति ‘ॐ अङ्गादङ्गात्सम्भवसि’ इति ॥ अथ कुमारस्य मू_भिजिप्रति ‘ॐ अश्मभिव’ इति ॥ अत्रासौपदस्थाने नक्षत्रनामधेयं सम्बुध्यन्तेन निर्देश्यम् ॥ यथा ‘ब्रह्मणाभिजिंघा म्याश्विन’, एवमाषभरण, कार्तिक त्तिकेति वा, रौहिण, मार्गशीर्ष, आईक, पुनर्वसो, तिष्य, आश्लेष, माघ, पूर्वाफल्गुन, उत्तराफल्गुन, हस्त, चैत्र, वात, विशाख, अनुराध, ज्येष्ठ, मूलक, पूर्वाषाढ, उत्तराषाढ, श्रावण, अविष्ठ, शावमिक्ल, पूर्वाप्रोष्ठपाद, उत्तराप्रोष्ठपाद, रैवत, इति पुंसाम् ॥ अथ स्त्रीणाम्- आश्विने, आपभरणे, कार्तिके कृत्तिके इति वा, रोहिणि, मार्गशीर्षे, आर्द्रके, पुनर्वसो, तिष्ये, आश्लेषे, माघे, पूर्वाफल्गुने, उत्तराफल्गुने, हस्ते, चित्रे, खाते, विशाखे, अनूराधे, ज्येष्ठे, मूलके, पूर्वाषाढे, उत्तराषाढे, श्वावणे, अविष्ठे, शातभिषजे, पूर्वाप्रोष्ठपादे, उत्तराप्रोष्ठपादे, रैवते, इति सम्बुयन्तमुक्त्वा ॥ अथास्य दक्षिणे कर्णे जपति ॐ अग्निरायुष्मान्’ इति पञ्च ॥ अथ वामकर्णे ‘ॐ आयुष्टे विश्वतो दधत्’ इति जपिला दधिमधुघृतमिति समुदायुत्य हिरण्येन कुमारं प्राशयति ‘प्राणो रक्षति, यो देवः०, मनस:०, आन एतु०, जुषतां०, यया रूपाणिः, चक्षुर्देवानां०, आयुरिनः०, श्रोत्रेण भद्रं०, येन प्राच्या०’ इति दशभिः दशवारं प्राश्य, अवशिष्टं व्याहृतिभिर्गोपदे निनयति (गोः पादे गोष्ठे वा निनयतीत्यर्थः) ॥ अथैनं मातुरङ्के स्थापयति ‘सीदलं मातुः० अन्तरग्ने, शिवो भूला, हसःशुचिषत् ॥ इति चतसृभिः ॥ अथ स्तनमभिमत्रयते ‘ॐ यस्तै स्वन’ इति ॥ स्तन्यं पिबन्तमनुमत्रयते ‘ॐ द्यौस्तै पृष्ठ’ इति ॥ अथोदकुम्भं शीर्षोपरि शिक्यादौ निदधाति ॐ आपः मुप्तेषु’ इति ॥ अथ स्थण्डिलोल्लेखनादिसमस्तोपासनानि -99999999999999999999996566999999 इति सम्बशाख, अनूपये

• आयुष्टे विल पू०स० ॥७८॥ . 5893599996555595955555555555596566 प्रतिष्ठाप्य प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्य, मम कुमारस्यायुरभिवृद्ध्यर्थ जातकर्महोमं करिष्ये इति सङ्कल्प्य, तत्र प्रबलो नामाऽग्निः मृत्युर्देवता चई विः इत्यायनिमुखान्तं कृत्वा पक्काजुहोति ॥ ओहरिहरन्तं … विक्रमखों३माछिंदोमृत्यो… विधेम खाहो ॥ मृत्यव इदम् ॥ अथ खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय ॥ ॐ सद्यर्थकमानाय०, ॐ कामैनमे०, ॐ परमृत्यो०, ॐ प्रपूयं … प्रथमजामृतस्य स्वाहा ॥ सर्वत्र मृत्यव इदम् ॥ इति चतसृभिरुपहुत्य, खिष्टकृदादि वरदानान्तं कला ॥ अनोयुगं रथयुगं वा ॥ अनोयुगं नाम अनसो रथस्य वा चक्रच्छिद्रगतदारुद्वयोरुपरिस्थापितदारुविशेषः ॥ तं नाप्य वस्त्रेणाच्छाद्य तदनेः पूर्वभागे संस्थाप्य तस्याग्रेऽश्वत्थपणेषु हुतशेषं निदधाति ॐ नम आव्याधिौम्यो विविध्यन्तीभ्यश्च वो नम’ इति ॥ अथ दशमेऽहनि तं युगमुत्थापयति ‘ॐ ब्रह्मजज्ञानं’ इति ॥ अथोद कुम्भमुत्थापयति ‘ॐ भूर्भुवःसुर्वः’ इति ॥ अनेन जातकर्मकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ इति जातकर्मप्रयोगः ॥॥

नाम-करणम्

अथ नामकरणम् ॥ एकादशे द्वादशे षोडशेऽष्टादशे विंशे द्वाविंशे वा दिने मासि शताहे वा व्यतीपात-वैधृति-छिद्रतिथि-पर्व-पाप वार-चरराशींश्च वर्जयिखा, अश्विनी-रोहिणी-मृगशिरः-पुनर्वसु-पुष्य-मघोत्तरात्रय-हस्त-खात्यनूराध-मूल-श्रवण-धनिष्ठा-शततार-रेवतीपूपनिष्क्रम गाद गन्यस्मिन्वा शुभे दिने नामकरणं कुर्यात् ॥ तत्र सूत्रम् ‘दशम्यां द्वादश्यां वा नामकरणम्’ इति (दशम्यामतीतायामित्यर्थः) ॥ अथवोपनिष्क्रमणात्पूर्व शुभतिथिवारनक्षत्राद्यन्वितदिने आचतुर्थमासाामकरणस्य मुख्यः कालः, तदूर्ध्व गौणः ॥ तत्र बोधायनस्मृतिः नामधेयं दशम्यां तु द्वादश्यां वाऽस्य कारयेत् ॥ पुण्ये तिथौ मुहूर्ते वा नक्षत्रे वा गुणान्विते’ इति ॥ वसिष्ठः ‘दशमे द्वादशे वाऽति श्रीनिवासः प्र.१० Alhamam श्रीनिवासः नामकर्म विधीयते ॥ ततः परं विधानोक्तवारनक्षत्रराशिः। ॥ गर्गः व्यतीपाते च सङ्क्रान्तौ ग्रहणे वैधृतावपि ॥ श्राद्धं विना शुभं नैव प्राप्तकालेऽपि मानवः’ ॥ अन्यच्च ‘अमासङ्क्रान्तिविष्ट्यादौ प्राप्तकालेऽपि नाचरेत्’ इति ॥ सङ्ग्रहे ‘अष्टादशाहे विगते दशाहे स्थाबाद शाहेऽप्यथ मासि वर्षे ॥ चन्द्रानुकूले सुदिने शताहे पुत्रस्य कुर्यादथ नामकर्म’ ॥ भारते ‘द्वादशे षोडशे विशे द्वाविंशे क्रमतो दिने । नाम कार्य द्विजातीनां विप्रस्य दशमेऽपि वा ॥ राशयश्च स्थिराः श्रेष्ठाः द्विस्वभावाः शुभैयुताः ॥ श्रेष्ठा नेष्टास्तथा शेषा यद्यप्युकभैयुताः ॥ कालविधाने ‘मित्रादित्य मघोत्तरा शतभिषक्खाती धनिष्ठाच्युत प्राजेशाधि शशाङ्क पौष्ण दिनकृत्युष्येषु राशौ स्थिरे ॥ छिद्रां पञ्चदशीं विहाय नवौं शुद्धेऽष्टमे भार्गवज्ञाचार्यामृतपादभागदिवसे नामानि कुर्याच्छिशोः ॥ आदित्यः = पुनर्वसुः ॥ ‘युग्माश्च तिथयः शस्ता अज धर्मतिथी विना ॥ पक्षच्छिद्रा इति ज्ञेयाः सर्वकर्मसु गर्हिताः ॥ अजो द्वितीया, धर्मो दशमी ॥ द्वितीया-दशम्यौ विना सर्वाऽयुग्म तिथयः पक्षच्छिद्रा इत्यन्वयः ॥ युग्मतिथयश्च नामकर्मणि शस्ता इति ॥ युग्मास्तिथयः दशमद्वादशादिदिवसाः न तु चतुर्थी षष्ठ्यादि तिथयः’ ॥ गर्ग: ‘मासनाम गुरोर्नाम दद्याद्वालस वै पिता’ ॥ अथ मासनामानि ‘कृष्णोऽनन्तोऽच्युतश्चक्री वैकुण्ठोऽथ जनार्दनः ॥ उपेन्द्रो यज्ञपुरुषो वासुदेवस्तथा हरिः ॥ योगीशः पुण्डरीकाक्षो मासनामान्यनुक्रमात् ॥ तन्मासनाम प्रथमं दद्यात्सम्बोध्य चैव हि ॥ चैत्रादिगणये दिति शेषः ॥ ‘शर्मेति ब्राह्मणस्योक्तं वर्मेति क्षत्रियस्य तु ॥ गुप्तदासात्मकं नाम प्रशस्तं वैश्यशूद्रयोः’ इति व्यासोक्तेः ॥ कारिकायाम् ‘पुंसां युग्माक्षराणि स्युर्विपरीतानि योषिताम्’ इति ॥ सूत्रेऽपि ‘घोषवदाधन्तरन्तस्यं दीर्घाभिनिष्ठानान्तमपि वा यस्मिंम्बि श्रीनिवासः ५००० श्रीनिवासः दुपसर्गः स्यात्’ इति ॥ वर्गाणां प्रथम द्वितीयाः शपसा अघोषाः, अन्ये घोषाः ॥ घोषाक्षरमादौ यस्य तत्तथोक्तम् ॥ अन्तरं मध्ये अन्तस्यो यस्य तत्तथोक्तम् ॥ यरलवा अन्तस्थाः, अभिनिष्ठानो विसर्गः, सोऽन्ते यस तत्तथोक्तम् ॥ एतल्लक्षणयुक्तं देवतानाम ऋषिनाम वा खपूर्वपुरुषनाम वा दद्यात् ॥ यथा हरिशर्मा, नारायणशर्मा, इत्यादि द्रष्टव्यम् ॥ इति नामकरणकालनिर्णयः ॥॥ अथ नामकरणप्रयोगः ॥ कर्ता प्रातर्मङ्गलस्नानादि नित्यकर्म कला वैश्वदेवं हुला नान्दीश्चाद्धं कला पुण्याई वाचयेत् ॥ सविता प्रीयता इति विशेषः ॥ पुनः प्राणानायम्य देशकालो सङ्कीर्त्य मम कुमारस्य बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणपुरस्सरमायुःश्रीवलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ व्यावहारिकसिद्ध्यर्थ नामकरणाख्यं कर्म करिष्ये इति सङ्कल्प्य, स्थण्डिलोल्लेखनाचौपासनैकदेशानिं प्रतिष्ठाप्य, प्राणानायम्य नामकरणहोमं करिष्ये, नामकरणहोमः कर्माचारवत्तत्रमित्यादि पार्थिवो नामाग्निः सविता देवता चरुर्हविः अग्निः खिष्टकृदित्यादि सङ्कल्प्य अन्वाधानाद्यग्निमुखान्तं कुला पक्काजुहोति ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरोमिति पुरोनुवाक्यामनून्य तत्सवितुरिति याज्यया हुला खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय अथ आज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ प्रजापतॄनलदेतान्यन्य:०, रयीणां पति०, प्रजापते बं०, तमे लोका:०, प्र॒जाप॑तिं प्रथमं०, यो राय ईशै० ॥ सर्वत्र प्रजापतय इदम् ॥ इति पड्भिर्खला खिष्टकदादि वरदानान्तं कृत्रा अग्रेणानिमश्वत्थपणेषु ‘ॐ भूर्भुवःसुवः’ इति हुतशेषं निधाय अथ वर्णादिपात्रे तण्डुलान्पूरयित्वा तत्र सुवर्णेन हरिद्राखण्डेन वा कुलदेवतानाम मासनाम नक्षत्रनाम व्यावहारिकनामानीति क्रमेण नामचतुष्टयं लिखेत ॥ यथा ‘कुलदेवतानाम गणपतिभक्तः’ इति ॥ ‘मासनाम कृष्णः ॥ अनन्तः, अच्युतः, चक्री, वैकुण्ठः, जनार्दनः, श्रीनिवासः उपेन्द्रः, यज्ञपुरुषः, वासुदेवा, हरिः, योगीशः, पुण्डरीकाक्षः, इति द्वादशनामानि चैत्रादि गणयिखा, तत्तन्मासप्राप्तं नाम लिखेत् ॥ अब नक्षत्रनाम ‘आश्विनः, आपभरणः, कार्तिकः कृत्तिक इति वा, रौहिणः, मार्गशीर्षः, आर्द्रकः, पुनर्वसुः, तिष्यः, आश्लेषः, माघः, पूफिल्गुनः, उत्तराफल्गुनः, हस्तः, चैत्रः, खातिः, विशाखः, अनुराधः, ज्यैष्ठः, मूलकः, पूर्वाषाढः, उत्तराषाढः, श्रवणः, विष्ठः, शातभिषज, पूर्वाप्रोष्ठपदः, उत्तराप्रोष्ठपदः, रैवतः’ इति तत्तन्नक्षत्रनाम विलिख्य ॥ व्यावहारिकनाम ‘हरिशर्मा, नारायणशर्मा’ इत्यादि ॥ इति नामचतुष्टयं विलिख्य, कुलदेवतामासनक्षत्रव्यावहारिकनामदेवताभ्यो नम इति षोडशोपचारान् कृखा, पुषाञ्जलिं दखा, ‘मम कुमारस व्यावहारिकसिद्ध्यर्थमायुःश्रीबलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं नामाभिधास्यावहे’ इति पितरौ सङ्कल्पयेताम् ॥ अथ ब्राह्मणान् हिरण्यादिना तोषयिता, अस्य नामकरणकर्मणः पुण्याहं खस्ति ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्विति वाचयिता, अथ कर्ता कुलदेवतानाम्ना गणपतिभक्ताय खस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ गणपतिभक्ताय स्वस्तीति प्रतिवचनम् ॥ मासनाम्ना कृष्णाय स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ कृष्णाय खस्तीति प्रतिवचनम् ॥ एवमनन्ताय, अच्युताय, चक्रिणे, वैकुण्ठाय, जनार्दनाय, उपेन्द्राय, यज्ञपुरुषाय, वासुदेवाय, हरये, योगीशाय, पुण्डरीकाक्षाय ॥ खस्तीति प्रतिवचनम् ॥ नक्षत्रनाम्ना आश्विनाय स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ पुनर्वसवे, खातये, प्रौष्ठपदाय, रैवताय, स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ शेषाणि सुगमानि ॥ व्यावहारिकनाम्ना हरिशर्मणे स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ हरिशर्मणे स्वस्तीति प्रतिवचनम् ॥ अथ कुमारस दक्षिणे कर्णे क्रमेण पितरौ नामचतुष्टयं कथयेताम् ॥ यथा ‘कुलदेवतानाम्ना बं गणपतिभक्तोऽसि’ इति त्रिः ॥ मासनाना 38555555555555555555555555555559 ANI पू०स० mallmalum ॥८० Pr 555555GGESSGGESGSSSSSSSSSSSSSSS श्री कृष्णोऽसीति त्रिः ॥ चयसि, हरिरसि, पुण्डरीकाक्षोऽसि ॥ शेषमूद्यम् ॥ नक्षत्रनाम्ना समाश्विनोऽसीति निः॥ आपभरणोऽसि, पुनर्वसुरसि, खातिरसि, रैवतोऽसि ॥ शेषमूद्यम् ॥ व्यावहारिकनाम्ना लं शिवशर्माऽसि, हरिशर्माऽसीति त्रिस्त्रिः कथयिला अव ब्राह्मण हस्तेऽक्षतान्दला स्वयमुत्थाय कुलदेवतानाम्ना अयं गणपतिभक्तो भवतस्सर्वान् ब्राह्मणानभिवादयते इत्युक्ते, आयुष्मान् भवतु गणपतिभक्त इति प्रतिवचनम् ॥ मासनाम्ना कृष्णो भवतस्सर्वान् ब्राह्मणानभिवादयते, आयुष्मान् भवतु कृष्णः इतीतरे ॥ अनन्तो भवत इत्यादि ॥ नक्षत्र नाम्ना अयमाश्विनो भवतस्सर्वानित्यादि ॥ आयुध्मान् भवलाश्विनः इति प्रतिवचनम् ॥ एवमेवापमरणो भवतः इत्यादि ॥ व्यावहारिक नाम्ना अयं हरिशर्मा भवतस्सर्वान् ब्राह्मणानभिवादयते, आयुष्मान् भवतु हरिशर्मा ॥ इत्याशीरुचवा, होमशेष समाप्य, आरार्तिकं कुला, ब्राह्मणा मत्राक्षतान्दद्युः ॥ अत्रासौ पदस्थाने नक्षत्रनाम निर्देश्यमित्युक्तं सूत्रे’ ॥ यथा ‘रोहिणश्चापभरणो मार्गशीर्षोऽथ कार्तिकः ॥ माघ आश्वयुजश्चैत्रो ज्यैष्ठो प्रौष्ठपदस्तथा ॥ श्रावणश्शातभिषजो रैवतो द्वादशखपि ॥ आदिवृद्धिरकाशान्तः सम्बुद्धौः रोहिणेति च ॥ तिष्यः. फल्गुन आश्लेषो विशाखो हस्त आर्द्रकः ॥ श्रविष्ठो मूलकाषाढौ अनुराधोप्यवृद्धयः ॥ सम्बुद्धौ तद्वदेव स्युरथ स्वातिः पुनर्वसुः ॥१. गृह्यसूत्रे. ‘अथ नक्षत्राणि, रोहिणी-मृगशीर्ष-मघा-चित्रा-ज्येष्ठा-श्रवण-शतभिषग्रेवत्याश्वयुक्षु प्रथमाक्षरवृद्धि, स्याद्रोहिण्या रौहिणायेति तथेतराणि, तिष्या आश्लेषा-हस्त-विशाखा-अनुराधा-आषाढ-श्रविष्ठासु प्रकृतिवत्तिष्यायेति तथेतराणि, फल्गुन्यां फल्गुनायेति, खाति-पुनर्वखोः खातये पुनर्वसव इति. मूलार्द्रयोः मूलकाय आर्द्रकायेति, प्रोष्ठपदासु प्रोष्ठपदाय प्रौष्ठपदायेति वा, एवमापभरण्यामापभरणाय अपभरणायेति वा, अग्नये कनिकाय 599996555555599996569999655999999 प्र०र० 4८१ 5555556655SSSSSSSSSSSGGEEEEEEEEEE कार्तिकायेति वा विख्यातानि, होतुः स्त्रीविषये कुमायें रौहिण्यै सुश्रियै जयन्त्या इति, प्रकृतिवत्तिष्यायै चेति, मूलाईयोर्मूलकायै आर्द्रकायै चेति, प्रोष्ठपदासु निक्रयै रुद्राण्यै चेत्याभरण्यै कार्तिकायै रौहिण्यै स्वस्तीतिः ॥ इति नामकरणप्रयोगः ॥७॥ ___

उपनिष्क्रमणम्

अथोपनिष्क्रमणम् ॥ तच्च तृतीये चतुर्थे वा मासि शुक्लपक्षे छिद्रतिथीन सोमवारं च बर्जयिका शुभवारेषु पुनर्वसूत्तरात्रयहस्तचित्रा खातीश्रवणघनिष्ठरेक्त्यश्विनीयु मेषविकमीनव्यतिरिक्तराशिषु उपनिष्क्रमणं कुर्यात् ॥ उपनिष्क्रमणं नाम गृहादहिः शिवोः प्रथमनिर्गमनं इत्यर्थः . ॥ अत्र गृह्यसूत्रम् ‘चतुर्थे मास्युपनिष्क्रमणम्’ इति ॥ निष्क्रमणं चन्द्रसूर्यदर्शनं देवतानमस्कारं वा द्वादशेऽह्नि वा तृतीये चतुर्थे वा मासि कुर्यादिति स्मृत्यर्थसारोक्तेश्च ॥ बृहस्पतिः ‘अथ निष्क्रमणं नाम गृहात्प्रथमनिर्गमः ॥ अकृत्तायां क्रियायां सादायुःश्रीनाशनं शिशोः ॥ कृते सम्पद्विवृद्धिः सादायवर्धनमेव च’ इति ॥ यमः तृतीये मासि कर्तव्यमहस्सूर्यस्य दर्शनम् ॥ चतुर्थे मासि कर्तव्यमने चन्द्रस्य दर्शनम्’ इति ॥ उपनिष्क्रमणं कुर्याचतुर्थे मासि सावन इति च ॥ मुहूर्तसङ्ग्रहे ‘चखार्यर्यम्णो विश्वात्तिस्रोऽहिर्बुध्यभादपि ॥ मैत्रमादित्यपुष्यौ च रोहिणी च शुभावहाः ॥ अर्थमा = उत्तरा ॥ उत्तरादि चतुष्टयम् ॥ उत्तराषाढादि त्रयम् ॥ उचराभाद्रादपि त्रयम् ॥ आदित्यः पुनर्वसुः ॥ पूर्वपक्षः शुभः प्रोक्तः कृणे चान्त्यत्रिकं विना ॥ रिक्ता षष्ट्यष्टमी दर्श द्वादशीश्च विवर्जयेत् ॥ वास्त्रशुभयोगाः | स्युर्विष्टिय शकुनादि च ॥ झपालीमेषवाः स्युस्तथैवाघोमुखानि च ॥ सतां च वारवर्गाच शुभदा उदयास्तथा ॥ चान्द्रं सर्व विवज्यं स्यात् सर्वेकसा विनाशदाः ॥ अङ्कसाः = नवमसाः ॥’ इति कालनिर्णयः ॥॥ अथ प्रयोगः ॥ प्रातः स्नानादि सर्व पूर्ववत्कृता श्रीनिवासः १॥ Mal श्रीनिवासः नान्दीश्राद्धं कृता, पुण्याहं वाचयेत् ॥ सविता प्रीयतामिति विशेषः ॥ अथ स्थण्डिलोल्लेखनाद्यौपासनैकदेशाग्निं प्रतिष्ठाप्य, प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य, श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ उपनिष्क्रमणहोमं करिष्ये, उपनिष्क्रमणहोमः कर्म इत्यादि, शिवो नामाऽग्निः सविता देवता चरुर्हविः इत्यादि सङ्कल्प्य, पूर्ववद्गायच्या पक्वं दुला, खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय ॥ ॐ स्वस्ति नौ मिमीताम् ॥ अश्विभ्यां भगायाऽदित्यै पूणेऽसुराय द्यावापृथिवीभ्यामिदम् ॥१॥ ॐ स्वस्तये वायुम् ॥ वायवे सोमाय भुवनपतये बृहस्पतय आदित्येभ्य इदम् ॥२॥ ॐ विश्वेदेवानो अद्या० ॥ विश्वेभ्यो देवेभ्यो वैश्वानराय वसवेऽग्नये देवेभ्यो ऋभुभ्यो रुद्रायेदम् ॥३॥ ॐ स्वस्ति मित्रावरुणा० ॥ मित्रावरु णाभ्यां पथ्यै रेवत्या इन्द्रायाऽग्नयेऽदित्या इदम् ॥४॥ ॐ स्वस्ति पन्थामनुचरेम० ॥ सूर्याचन्द्रमोभ्यामिदम् ॥५॥ ॐ स्वस्त्ययन ताक्ष्यम् ॥ ताायाऽरिष्टनेमये असुरनाय इन्द्रसखायेदम् ॥६॥ ॐ अहोमुच माङ्गिरसम्० ॥ अङ्गिरसे स्वस्त्यात्रेयाय ताायेदम् ॥७॥ ॐ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः ॥ इन्द्राय वृद्धश्चवसे पूष्णे विश्ववेदसे ताायाऽरिष्टनेमये खस्तये बृहस्पतय इदम् ॥८॥ इत्यष्टभिरुपहुत्य, खिष्टकृदादिवरदानान्तं कृवाऽग्रेणानिमश्वत्थपणेषु व्याहृतिभिर्तुतशेष निधाय, ततो मङ्गलघोषपुरस्सरं गृहाद्वहिर्देवतायतनं गवा, देवताः सम्पूज्य, प्रार्थयेत ‘चन्द्रायोर्दिगीशानां दिशां च गगनस्य च ॥ निक्षेपार्थमहं दमि ते मे रक्षन्तु सर्वदा ॥ अप्रमत्तं प्रमत्तं वा दिवारात्रमथापि वा ॥ शिन्त सततं सर्वे देवाः शक्रपुरोगमाः’ इति प्रायें, ब्राह्मणान्त्सम्पूज्य, आशिषो वाचयिता, खगृहानागत्य, उत्तरपरिषेकादिकं कुर्यात ॥ इत्युपनिष्क्रमणप्रयोगः ॥७॥ र०र० ८२॥

अन्नप्राशनम्

अथानमाशनम् ॥ तच षष्ठेऽष्टमे दशमे द्वादशे वा मासि पुंसाम् ॥ स्त्रीणां तु सप्तमे नवमे वा मासि ॥ शुक्लपक्षेऽश्विनी रोहिणी-मृगशिरा-पुनर्वसु-पुष्योत्तरात्रय-हस्त-चित्रा-खात्य नूराधा-श्रवण-धनिष्ठा-शततारा-रेवतीषु प्रथमजन्मनक्षत्रं वर्जेयिखा, अन्यजन्मनक्षत्रद्वये छिद्रतिथीन्वर्जयिखा, अन्यशुभतिथिषु सोम-बुध-गुरु-शुक्रवारेषु मेष-वृश्चिक-मीनवर्जितेषु राशिष्वनप्राशनं कुर्यात् ॥ अत्र सूत्रम् ‘षष्ठे मासि अन्नप्राशनम्’ इति ॥ बोधायनस्मृतौ ‘अतोऽन्नप्राशनं मासे षष्ठे कार्य यथाविधि ॥ अष्टमे वाऽपि कर्तव्यं यथेष्टं मङ्गलं कुले’ ॥ शङ्खोऽपि ‘संवत्सरेऽनप्राशनमर्धसंवत्सरे वा जातेषु दन्तेषु’ इति ॥ निर्णयसिन्धौ नारदः ‘तदभावेऽष्टमे मासि नवमे दशमेऽपि वा ॥ सप्तमे मासि वा कार्य नवान्नप्राशनं शुभम्’ इति ॥ श्रीधरीये ‘व्योमेन्द्रियेन्दौ दिवसे प्रवृद्धे पश्चात्सिते बालनवान्नभुक्तिः ॥ खाष्टेन्दुसङ्ख्यात्पुरतस्तु युग्मे मानेन सोरेण वदन्ति तज्ञाः’ ॥ जननदिनादारभ्य पञ्चाशदुत्तरशतदिने प्रवृद्धे गते सतीत्यर्थः ॥ खाष्टेन्दुसङ्ख्यादिति जन्मदिवसादा रभ्य अशीत्युत्तरशतदिनादागित्यर्थः ॥ श्रीपातः ‘षष्ठे मासे प्राशनं दारकाणामन्यस्मिंस्तत्कन्यकानां विधेयम्’ ॥ इत्यनेन पुंसां षष्ठादि युग्ममासे, कन्यकानामयुग्ममास इति ॥ अत एव गर्गः ‘नरस्यान्नाशने युग्मं स्त्रीणां चानाशनेऽयुजम्’ इति ॥ अथ नक्षत्राणि ॥ श्रीधरीये ‘आदित्य-तिष्य-वसु-सौम्यकरानिलाश्वि-चित्राज-विष्णु-वरुणोत्तर-पोष्ण-मित्राः ॥ बालानभोजनविधौ दशमे विशुद्धे छिद्रां विहाय नवमी तिथयः शुभाः स्युः ॥ गुरुश्च ‘पोष्णादितीन्दुहस्ताश्विलाष्ट्रवासववैष्णवाः ॥ रोहिणीमैत्रतिष्याश्च वरुणाश्चोत्तरात्रयम् ॥ श्रविष्ठाश्च शुभा ह्येते षोडशानाशने शिशोः ॥ विधिरने ‘अन्नप्राशनकार्ये तु जन्मभं मृत्युदं भवेत् ॥ शुभं कर्मक्षमाधाने विवाहे चान्नभोजने ॥ वारांशकाश्च गुरुशुक्रशशीन्दुजानां मेघालिमीनरहितानि शुभानि भानि ॥ भुक्तौ शिशोः शुभकराः परिहत्य सौम्यं भौमं सितं नवमनैधनसप्तमेषु ॥ अर्काङ्गारकमन्दानां वाराश्चापि शुभावहाः ॥ यदा वाराधिपस्तिष्ठेत्वोचमित्रग्रहे तदा ॥ गुरुणा बलिना वाऽपि वीक्षितश्च बलान्वितः ॥ दश मस्थान्ग्रहान्सर्वान्वर्जयेन्मतिमानरः ॥ अन्नप्राशनकृत्येषु मृत्युक्लेशभयावहान्’ इति ॥ इति कालनिर्णयः ॥७॥ अथान्नप्राशनप्रयोगः ॥ कर्ता प्रातर्मङ्गलस्नानादि नित्यकर्म कना, वैश्वदेवं नान्दीश्राद्धं पुण्याहवाचनं च कृता, सविता प्रीयतामिति विशेषः ॥ अथ स्थण्डिलोल्लेख नाद्यौपासनैकदेशानिं प्रतिष्ठाष्य, प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य, मम कुमारस्य बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणपुरस्सरमायुःश्रीबलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थमन्नप्राशनाख्यं कर्म करिष्ये, अन्नप्राशनहोमः कर्म आघारवत्तत्रमित्यादि शुचिर्नामाग्निः सविता देवता चरुर्ह विरग्निः विष्ट कृदित्यादि सङ्कल्प्य, अग्निमुखान्तं कृला, पूर्ववद्गायत्र्या पक्कं हुला, खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय ॥ ॐ अहमस्मि प्रथमजा ऋतस्यै०, पूर्वमग्ने, जाम्य॒न्यम्, परीके अनम्०, महान्तौ चरू०, अन्न प्राणमन्त्रम्०, मोघमन्त्रम्, अहं मेघः० ॥ सर्वत्रान्नायेदम् ॥ इत्यष्टभिर्हता, खिष्टकृदादिवरदानान्तं कुत्ता, अग्रेणाग्निमश्वत्थपणेषु व्याहृत्या हुतशेष निधाय, कुमारं मातुरुत्सङ्ग उपवेश्य, दीपद्वययुक्ते वर्णादिपात्रे समस्तभक्ष्यभोज्यशाकादिसंयुक्तेऽथौदनं दधिमधुघृतजलैमिश्रितं निधाय, कुमारं श्वेतवस्त्रैरलङ्कृत्य, हिरण्येन तदन्नं गृहीला ॥ ॐ या जाता ओषधयः ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरपां लौषधीना श्रसमन्न प्राशयामि ॥ शिवास्तु आप ओषधयः सन्बनमीवास्तु आप ओषधयः सन्तु ॥ ॐ शतं वो अम्ब० ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरपाम् ॥ ॐ पुष्पावती:० ॥ ॐ भूर्भुवःसुवाम् ॥ ॐ ओषधीरिति मातरः ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरपाम् ॥

ॐ अश्वत्थे २० ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरपाम् ॥ ॐ यदुई वाजयन्निमा ओषधीः ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरूपाम् ॥ इति षड्भिः प्राशयिता, मुखं प्रक्षाल्य, तूणीमाचमय्य, आशिषो वाचयि खा, उत्तरपरिषेकादिकं कुर्यात् ॥ इत्यन्नप्राशनप्रयोगः ॥॥

कर्ण-वेधनम्

अथ कर्णवेधनम् ॥ तच द्वादशे षोडशे वाऽह्नि प्रथमे षष्ठे सप्तमेऽष्टमे वा मामि संवत्सरे वा शुक्लपक्षे पूर्वाले दिवैव तिथिसन्धि नक्षत्रसन्धि-छिद्रतिथि-पर्व-पापवारांच वर्जयित्वा, जन्ममासमेकादशी च विहाय, मृगशिर-आर्द्रा-पुनर्वसु-पुष्योत्तरात्रय-हस्त-चित्रा श्रवण-धनिष्ठा-रेवतीषु सिंह-वृश्चिक-कुम्भराशींश्च वर्जयित्वा, अन्यराशिः कर्णवेधनं कुर्यात् ॥ अत्र सूत्रम् ‘सप्तमे मास्सष्टमे मासि वा कर्णवेधनम्’ इति ॥ गर्गः ‘मासे षष्ठे सप्तमे वाऽप्यष्टमे मासि वत्सरे ॥ कर्णवेधं प्रशंसन्ति पुष्ट्यायुःश्रीविवृद्धये ॥ मदनरने ‘प्रथमे सप्तमे मासि अष्टमे दशमेऽथवा ॥ द्वादशे च तथा कुर्यात्कर्णवेधं शुभावहम् ॥ श्रीधरीये ‘मासे षष्ठे सप्तमे वाऽष्टमे वा वेध्यौ कौँ द्वादशे पोडशेऽति ॥ मध्ये वाऽहः पूर्वभागे न रात्रौ नक्षत्रे द्वे द्वे तिथी वर्जयित्वा’ | गुरुः ‘जन्मतो दशमे वाऽह्नि द्वादशे वाऽथ पोडशे ॥ सप्तमे मासि वा कुदिष्टमे मासि वा पुनः’ ॥ व्यासः ‘यो जन्ममासे क्षुरकर्म यात्रा कर्णस्य वेधं कुरुते च मोहात् ॥ नूनं स रोगी धनपुत्रनाशनं प्रामोति मूढो वधबन्धनानि ॥ गुरु: ‘यस्मिन्वारे तिथी तारे द्वे द्वे युक्ते न शोभने ॥ सन्ध्ये द्वयोः पुरा पश्चादिनादि शुभतारयोः ॥ पूर्वाद सुप्रशस्तं स्यादपराह्ने न शोभनम् ॥ अगस्त्यः ‘द्वयोस्तु सन्ध्ययोर्लग्ने न कुर्यात्कर्णवेधनम् ॥ रात्रावपि तथा लग्न नक्षत्रतिथिसन्धिषु ॥ कर्णवेधं न कुर्वीत कुर्याचेच्छेदनं भवेत् ॥ श्रीधरीये ‘हरिहरकरचित्रासौम्यपौणोत्तरार्यादितिवसुषु घटालीसिंहवये

विलग्ने ॥ शशिबुधगुरुकाव्यानां दिने पर्वरिक्तारहिततिथिषु शुद्धे नैधने कर्णवेधः’ ॥ गुरुः ‘वृषवाः स्थिराः सर्वे न शुभा मकराजभौ ॥ मध्यमौ शेषिताः सर्वे शुभाः स्युः कर्णवेधने’ इति ॥ इति कर्णवेधनकालनिर्णयः ॥॥ अथ कर्णवेधनप्रयोगः ॥ प्रातर्मङ्गल स्नानादि औपासनैकदेशाग्निं प्रतिष्ठाप्य, मम कुमारस्य बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणपुरस्सरमायुःश्रीबलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ कर्णवेधनाख्यं कर्म करिष्ये, कर्णवेधनहोमः कर्म आधारवत्तत्रमित्यादि वर्द्धमानो नामाग्निः श्रोत्रं देवता चरुर्ह विरित्यादि सङ्कल्प्य, अग्निमुखान्तं कृला पक्काद जुहोति ॥ ओश्रोत्रेण भद्रं … आश्रुणोमो३येन प्राच्या … बभूव स्वाहा ॥ श्रोत्रायेदम् ॥ अथ खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय ॥ ॐ प्राणो रक्षति० ॥ प्राणायेदम् ॥१॥ ॐ यो देवो देवेषु० ॥ प्राणायेदम् ॥२॥ ॐ मनसश्चित्तेदं …वग्रियश्स्वाहा ॥ मनस इदम् ॥३॥ ॐ आनं एतु० ॥ मनस इदम् ॥४॥ ॐ जुषताम्मे वाक् ॥ वाच इदम् ॥५॥ ॐ यया रूपाणि ॥ वाचे देव्या इदम् ॥६॥ ॐ चक्षुर्देवानां …द्विचक्षणस्वाहा ॥ चक्षुष इदम् ॥७॥ ॐ आयुरिन … मृत॒श्वाहा ॥ चक्षुष इदम् ॥८॥ ओश्रोत्रेण भद्रम् ॥ श्रोत्रायेदम् ॥९॥ ॐ येन प्राच्या० ॥ श्रोत्रायेदम् ॥१०॥ इति दशभिरुपहुत्य, ख्रिष्टकृदादिवरदानान्तेऽग्रेणाग्निं वेणुपर्णेषु हुतशेष निदधाति ॐ समुद्राय वयुनाय सिन्धूनां पतये नमः ॥ नदीना सर्वांसां पित्रे गँहुता विश्वकर्मणे विश्वाहामर्त्य हविः’ इति । अथ कर्ताऽस्स कुमारस्य कर्णवेधनकर्मणः पुण्याहं कर्मणे स्वस्ति कर्मण ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु इत्याशिषो वाचयिता, शिवं कर्मास्तु श्रोत्रं प्रीयता इति वाचयिता, अथ सूच्या वा सुवर्णेन कण्टकेन वा दक्षिणकणे तृणत्ति ‘ॐ गायत्री त्रिष्टुब्जगती’ इत्यथाप उपस्पृश्य, द्विपदायेति वामकर्ण श्रीनिवासः भावनिया HDF श्रीनिवासः विद्धा, अप उपस्पृश्य, अथ लोहितसूत्रेण वा शणसूत्रेण वा बनाति वरुणस्य स्कम्भनमसि’ इति ॥ परेऽहनि विसर्जयति ‘वरुणस्य स्कम्भसर्जनमसि’ इति ॥ अथाप उपस्पृश्य, आशिषो वाचयिता, उत्तरपरिषेकादिकं कुर्यात् ॥ इति कर्णवेधनप्रयोगः ॥७॥

नाम-करणादि-चतुष्टयस्य सङ्क्षेप-प्रकारः

• अथ नामकरणादि चतुष्टयस्य सङ्ग्रेपप्रकारः ॥ गृह्यसूत्रे ‘नामकरणोपनिष्क्रमणानप्राशनकर्णवेधादि ब्राह्मणभोजनादेवैकेषां पुण्याह वाचनादेवैकेषां प्रसिद्ध चौलोपनयने’ इति ॥ अनेन तत्तत्कालकर्तव्यनामकरणादिचतुष्टयस्य आपदि ब्राह्मणभोजनेन वा केवलं पुण्याहवाचनेन वा कर्तव्यख प्रतिपादितं भवति न तु समानतत्रे तत्र यथाकर्तव्य खमेव ॥ अस्मिन्पक्षे तु पुण्याहं ब्राह्मणभोजनं वा कृता, उपरिष्टात्तत्राणि कुर्यात् ॥ इति नामकरणादितत्रप्रयोगः ॥७॥

चौलम्

अथ चौलम् ॥ तच्च जननादारभ्य संवत्सरे पूर्णे द्वितीय तृतीये तृतीयभागगते पञ्चमेऽन्दे सप्तमेऽब्दे वा कार्यम् ॥ त्रिभागगते पश्चम इति सप्तपञ्चाशन्मासादूर्ध्वमित्यर्थः ॥ तत्राप्युत्तरायणे शुक्लपक्षे गुरुशुक्रास्तमलमासादिरहिते जन्ममासं जन्मपक्षं वा वर्जयिखा, मकर-कुम्भ-मीन-मेष-वृषभ-मिथुनमासेषु अश्विनी-रोहिणी-मृगशिर:-पुनर्वसु-पुष्योत्तरात्रय-हस्त-चित्रा-खाती-श्रवण-धनिष्ठा-शततार-रेवतीषु वृषभ-मिथुन-कर्कटक-कन्या-तुला-मीनलनेषु अष्टमे नवमे च शुद्ध सप्तमे शुक्रपापग्रहरहितेऽष्टमस्थिते शुक्रे चौलं कुर्यात् ॥ अत्र सूत्रम् ‘संवत्सरे चौलकर्म त्रिषु वा संवत्सरेषु’ इति ॥ स्मृतिरपि ‘ततः संवत्सरे पूर्णे चूडाकर्म विधीयते ॥ द्वितीये वा तृतीये वा कर्तव्यं श्रुतिचोदनात् ॥ पारिजाते ‘जाताधिकाराजन्मादितृतीयेऽब्दे तु चौलकम् ॥ आयेऽब्दे कुर्वते केचित्पश्चमेऽब्दे द्वितीयके । उपनीत्या सहैवेति विकल्पाः कुलधर्मतः ॥ श्रीनिवासः बृहस्पतिः ‘द्वितीयेऽन्दे शिशोर्गर्भजन्मतो वा विशेषतः ॥ पञ्चमे सप्तमे वाऽपि स्त्रियाः पुंसोऽपि वा सम’ इति ॥ नारदः ‘जन्मतस्तु तृतीयेऽब्दे श्रेष्ठमिच्छन्ति पण्डिताः ॥ पञ्चमे सप्तमे वाऽपि जन्मतो मध्यमं भवेत् ॥ अधमो गर्भतः स्यात्तु नवमैकादशेऽपि वा ॥ श्रीधरीये ‘वर्षे तृतीयेऽप्यथ पञ्चमेऽब्दे गतत्रिभागे प्रवदन्ति चौलम् ॥ उदग्गतेऽर्के गुरुशुक्रतेजःप्रकाशिते व्योम्नि च शुक्लपक्षे” ॥ काश्यपः ‘जन्माणां चतुर्विंशात्परतश्चौलमाचरेत् ॥ अथवा पञ्चमे वर्षे सावनेनैव योजयेत् ॥ गतत्रिभागे पश्चम इति मतान्तरमुच्यते ॥ तथा च नृसिंहः तृतीये पञ्चमे वर्षे गते भागे तृतीयके ॥ आदौ चौलं प्रकर्तव्यमिति केचित्प्रचक्षत’ इति ॥ देवरातः ‘उत्तरं देवभागः स्यादक्षिणं याम्यमुच्यते ॥ देवभागं गते सूर्ये चूडाकर्म समाचरेत् ॥ अयने चोत्तरे सौम्यं दक्षिणे बशुभावहम् ॥ ज्योतिरर्णवे ‘मकरे सर्वसम्पत्तिः कुम्भे सन्तानवर्धनम् ॥ मीनमासे सदा सौख्यं मेषे सर्वार्थसाधनम् ॥ विजयं वृषभे विद्यान्मिथुने वंशवृद्धिकृत् ॥ कर्कटे बहुरोगी स्थात्सिहे नष्टप्रजो भवेत् ॥ षष्ठे कुलक्षयं विद्यात्तुलायां देहनाशनम् ॥ वृश्चिके बन्धुनाशः स्वाद्वित्तनाशस्तु कार्मुकः’ इति ॥ बृहस्पतिः उत्तरायणगे सूर्ये विशेषात्सौम्यगोलके ॥ अधिमासस्तु निन्द्यः स्यात्ससहिस्पती तथा ॥ गुरुशुक्रौ न दृश्येते यदाऽतिस्फुट मम्बरे ॥ बालवृद्धाह्वयः कालचौले निन्द्यस्तयोर्द्वयोः ॥ सङ्ग्रहे ‘स्वजन्ममासे बालानां चौलमायुः क्षयावहम् ॥ तत्रापि केचित्कुर्वन्ति सहोपनयनेन तत् ॥ व्यासश्च ‘यो जन्ममासे क्षुरकर्मयात्राम्’ इति कर्णवेधप्रकरण उक्तम् ॥ अथ जन्ममासलक्षणम् आरभ्य जन्मदिवसाधावत्रिंशद्दिनं भवेत् ॥ जन्ममासः स विज्ञेयः सर्वकर्मवहिष्कृतः ॥ जन्ममातं तथा जन्मदिनं जन्मद्वयं तथा ॥हणे बड़े त्यजेत्सर्वमन्यदेशे शुभावहम् ॥ अन्नप्राशनमुद्राहचौलकर्मोपनायनम् ॥ जन्ममासेषु वयं स्यात्कलिङ्गे मगधे तथा’ ॥ गुरुः शुक्लपक्षे शुभं प्रोक्तं कृष्णपक्षे शुभेतरत् ॥ अशुभोऽन्त्यत्रिभागः स्यात्कृष्णपक्षे त्रिधा कृते ॥ अथ नक्षत्राणि आदित्यसौम्यवसुवैष्णवपौणतिष्य खाष्ट्राश्विचण्डकिरणेषु दिवा प्रशस्तम् ॥ खातीविधातृवरुणोत्तरभानि मध्यान्याहनिशास्त्रथ न च क्षुरकर्म कार्यम् ॥ सम्पदि क्षेमभे मैत्रे साधके भेऽतिमित्रभे ॥ चौलकर्म प्रशस्तं स्वाच्छोभनांशं गते विधौ ॥ आद्यशो विपदि त्याज्यः प्रत्यरे चरमोऽशुभः ॥ वधे त्याज्यस्त तीयांशः शेषांशा अपि शोभनाः ॥ अर्णवे ‘जन्मत्रये वार्किदिवाकरारवारेऽधिमासे सितजीवमौढ्ये ॥ पक्षद्वये पर्वनिशादिनान्ते क्षौरं यदि सात्कुलनाशहेतुः ॥ षष्ठ्यष्टमी प्रतिपदस्तिथयश्च रिक्ता वाः शशाङ्कगुरुसोमजभार्गवानाम् ॥ वारांशकोदयविलोकनमिष्ट माहुः क्षौरे च कर्मणि न शोकमुशन्ति शावे ॥ द्वित्रिपञ्चमसप्तम्यामेकादश्यां तथैव च ॥ दशम्यां च त्रयोदश्यां कार्य क्षौरं विजानता’ ॥ गुरुः ‘पापग्रहाणां वारांशा निन्दिताः शुभकर्मणि ॥ शुभग्रहाणां वारा ये पूजिता ब्रह्मणो मतम् ॥ सोमवारे सिते पक्षे कृष्ण पक्षेऽतिगर्हितः ॥ बुधवारे शुभः प्रोक्तः पापग्रहयुते बुधे ॥ पापग्रहाणां वारांशौ विप्राणां तु शुभो रखेः ॥ क्षत्रियाणां क्षमासूनोविशू द्राणां शनेः शुभः ॥ माधवीये ‘कर्यङ्गनामिथुनतुलोक्षनकाः पूज्याः क्रियालिहरिचापधरा जघन्याः ॥ तेऽपि खवीर्यशुभदृष्टियुता विधेयाश्चौले घटः शुभयुतोऽपि निषिद्ध एव’ | उक्षा = वृषभः, क्रियो = मेषः ॥ वसिष्ठः ‘वृषभश्च कुलीरश्च यमकन्यातुलाधराः ॥ मकरश्चैव मीनश्च क्षुरकर्मणि पूजिताः ॥ गुरुः ‘अष्टमस्था ग्रहाः सर्वे नष्टाः शुक्रविवर्जिताः ॥ शुक्रस्तु निधने क्षौरे सर्वसम्पत्प्रदः शिशोः ॥ बृहस्पतिः श्रीनिवासः प०१० ॥८५ श्रीनिवासः ‘लग्नादष्टमराशीशः केन्द्रगः शुभवीक्षितः ॥ यद्यप्यष्टमगयोक्तं दोषमाशु व्यपोहति ॥ रन्ध्रेशः स्वांशगः बोच स्वक्षेत्रोपचयर्भगः ॥ अष्ट मस्थस्य दोषोऽयं विनश्यति न संशयः ॥ नारदः " लग्नाष्टमेशयोमैव्ये लग्नेशे बलसंयुते ॥ अस्तगे निधनांशे वा निधनेऽपि शुभो ग्रहः ॥ वसिष्ठः ‘जामित्रे भास्करे क्षौरे मृत्युः स्याद्भूमिजे तथा ॥ शुक्र सौम्ये विनाशः स्यान्मन्दभाग्यं शनैश्चरे ॥ त्रिपडायगताः पापाः क्षुरकर्मणि पूजिताः ॥ शेषेषु निन्दिताः प्रोक्ताः खोचवदंबलाढते’ इति ॥ एतच्च शिशोर्मातरि गर्भिण्यां न कार्यम् ॥ तथा च ज्योतिर्निबन्धे मदनरत्ने बृहद्गर्गः ‘पुत्रचूडाकृतौ माता यदि वा गर्भिणी भवेत् ॥ शस्त्रेण मृत्युमामोति तस्मात्क्षौरं विवर्जयेत् ॥ नारदः तु सूनोर्मातरि गर्भिण्यां चूडाकर्म न कारयेत् ॥ पञ्चाब्दात्मागतोय तु गभिण्यामपि कारयेत् ॥ निर्णयसिन्धौ गार्यः ‘पञ्चममा सार्च मातुर्गर्भस्य जायते मृत्युः’ इति ॥ बृहस्पतिः “गर्भे मातुः कुमारस्य न कुर्याचौलकर्म तुं ॥ पश्चमासादधः कुर्यादत ऊर्ध्व न कारयेत्’ इति ॥ इति चौलकालनिर्णयः ॥७॥

चौल-प्रयोगः

अथ चौलप्रयोगः ॥ प्रातर्मङ्गलस्नानादि नित्यकर्म कुला, वैश्वदेवं हुला, पूर्वेद्युः सद्यो वा नान्दीश्राद्धं कला, उदकशान्तिप्रतिसरबन्धौ कुला, पवनादिकं कला, केशिनः प्रीयन्तामिति पुण्याहं वाचयिता, पुनः प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘मम कुमारस्य बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणपुरस्सरमायुःश्रीबलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ चौलाख्यं कर्म करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, स्थण्डिलोल्लेखनाद्यौपासनैकदेशानिं प्रतिष्ठाप्य, चौलहोमः कर्म आधारवत्तत्रमित्यादि सयो नामाऽग्निः केशिनो देवताः चर्हविः। अग्निः खिष्टकदित्यादि सङ्कल्प्य, पात्रासादनकाले प्राकृतपात्रैः सह क्षुरं दर्भान् शीतोदकमुष्णोदकं चासाद्य, प्रोक्षिण्यादिसंस्कृत्य, केशिभ्यो ඉහළමුකළමනළ श्रीनिवासः जुष्टं निर्वपामीति चरुं निरूप्य, अग्निमुखान्तं कृता, पक्काजुहोति ॥ ॐ ये कशिनः… सरसृजाओं नर्तेब्रह्मणः … वनस्य नान्यः खाहा ॥ केशिभ्य इदम् ॥ खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय ॥ ॐ आरोहप्रोष्ठम् ॥ वशिन्या उग्राया इदम् ॥१॥ ॐ येनावपत्सविता० ॥ सवित्र सोमाय राज्ञे वरुणाय ब्रह्मण इदम् ॥२॥ ॐ मा ते केशा० ॥ धात्र इन्द्राय बृहस्पतये सवित्र इदम् ॥३॥ ॐ तेभ्यो निधानम् ॥ द्यावापृथिवीभ्यामिदम् ॥४॥ ॐ बलं ते. ॥ सवित्रे सोमायाश्विभ्यामिदम् ॥५॥ ॐ यत्सीमन्तम् ॥ अश्विभ्यामिदम् ॥६॥ इति षड्भिः उपहुत्य, खिष्टकृदादिवरदानान्तं कुला, अग्रेणाग्निमौदुम्बरपर्णेषु हुतशेषं निदधाति । ॐ नमो हिरण्य बाहवे सेनान्य दिशां च पतये नमः" इत्यथापरेणाभिमुणाखप्सु शीता आनयति ‘ॐ उष्णेन वा यवुदकेनेह्यादितिः केशान्वपति’ इति ॥ स्वयं प्राङ्मुख उपविश्य, शिशुं प्रत्य सुखमुपवेश्य, ताभिरद्भिरस्य शिशोः शिर आर्दीकरोति ॐ आप उन्दन्तु … वर्चसे’ इति ॥ अथो ग्रान्दर्भान् केशेषु निदधाति ॐ ओषधे त्रायखैनम्’ इति ॥ तान्केशान्दभैः सह वामहस्ते गृहीला, दक्षिणेन क्षुरं गृहीला अभिमत्रयते ‘ॐ ज्योक सूर्य दृशे’ इति ॥ अथैनं वधिति वामहस्त गृहीतेषु केशेषु निदधाति ॐ स्वर्धिते मैन हिसीः" इति ॥ अथ दभैः सह तान्केशाश्चिछनत्ति ‘ॐ येनावपत्सविता क्षुरेण’ इत्यथाप उपस्पृश्य प्रवपत इतरान्केशाननुमत्रयते ॐ मा ते केशान्’ इति ॥ अथ नापितेनोप्तान्त्सर्वान्केशानेकीकृत्य दर्भस्तम्बे निदधाति ॐ तेभ्यो निधान बहुधा व्यच्छन्’ इत्यथैनमुणोदकेन प्लावयति ॐ बलं ते बाहुवोः" इति ॥ अथैकशिखस्त्रिशिखः पञ्च शिखो का यथैवैषां कुलधर्मः स्याद्यथाऋषिशिखानि दधातीत्येके’ इति सूत्रम् ॥ खखगोत्रे यावन्तः प्रवरा ऋषयः तावत्यः शिखा इत्यर्थः ॥ श्रीनिवासः ततो मङ्गलतूर्यघोषैः सहोणोदकेन स्नाप्य, आच्छाद्यालङ्कृत्य, ब्राह्मणान्फलताम्बूलादिना सन्तोष्य, अस्य चौलकर्मणः पुण्याहं खस्ति ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तिति वाचयित्ना, शिवं कर्मास्तु केशिनः प्रीयन्तामित्युक्त्वा, उत्तरपरिषेकादिकं कुर्यात् ॥ इति चौलप्रयोगः ॥७॥

यमल-संस्कारः

अत्रैक देशानिविषये विशेष उक्तो विष्णुभटेन ‘तत्रौपासनवतः सर्वेषु गृधकर्मसु गर्भाधानादिजातकर्मान्तेषु संस्कारकर्मसु स एवौपासनाग्निः समस्तो भवति ॥ स्थण्डिलोक्तनियमोऽपि तस्यैवामे:, इतरस्य लौकिकोमिः, बहुकतकेऽपि कर्मणि स एवामिः ॥ समस्तोपासनानौ ब्रह्मौदनपाके पुनस्वादित्यमत्रेण लौकिकानौ प्रतिकर्म हुला, तत्र गृह्याणि कर्माणि वैश्वदेवादीनि कला तमुत्सृजेत् , अपवृत्ते कर्मणि लौकिका सम्पद्यत इति न्यायात् ॥ एवमुत्पादितोऽग्निः प्रजासंस्कारेषु समस्तो ग्राह्यः, न खेकदेशः ॥ अथ चेदौपासनं विभज्य ब्रह्मौदनस्य पाकस्तदाऽर्धान्तरं पितरौपासनं विद्यत एव, तस्मिन्नौपासनानौ गृह्याणि कर्माणि क्रियन्त इत्युक्तमेव इति ॥७॥ अथ यमलजनने तत्र ज्येष्ठकनिष्ठविभाग उच्यते ॥ निर्णयसिन्धौ ॥ मनुः ‘जन्मज्येष्ठस्य चाहानं सुब्रह्मण्याखपि स्मृतम् ॥ यमयोथैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता स्मृता’ ॥ देवलोऽपि ‘यस्य जातस्य यमयोः पश्यन्ति प्रथमं मुखम् ॥ सन्तानपितरश्चैव तस्मिन् ज्यैष्ठ्यं प्रतिष्ठितम्’ इति ॥ भागवते तु ‘द्वौ तदा भवतो गौं सूतिर्वेशविपर्ययात्’ इति पश्चादुत्पमस्य ज्यैष्ठ्यमुक्तम् ॥ अत्र शिष्टाचार व्यवस्था ज्ञेया ॥ अथ गोत्रियोर्यमलजनने प्रायश्चित्तमुक्तं गृह्यसूत्रे प्रायश्चित्तप्रश्ने ‘अथ गोस्त्रियोर्यमलजन्मन्युल्लेखनाद्याज्यसंस्कारान्तं कला, चतस्रो व्याहतीः, पाहिनो अन इति पञ्च, पुनः व्याहृतिचतुष्टय मिति पाहित्रयोदशाहुतीर्जुहुयात् ’ इति ॥ अथ यमलसंस्कार श्रीनिवासः निर्णय सिन्धौ एकस्मिन्वासरे प्राप्त कुर्याधमलजातयोः ॥ क्षौरं चैव विवाहं च मौजीवन्धनमेव च ॥ · ज्योतिर्विधिरने एकस्मिन्वासरे प्राो कुर्याद्यमल जातयोः ॥ क्षौरं चैव विवाहं च मौजीबन्धनमेव च ’ इति ॥ भट्टकारिकायाम् एकस्मिन्वत्सरे चैव वासरे मण्डपे तथा ॥ काव्यं मङ्गलं स्वस्रोत्रिोर्य मलजातयोः ॥ आश्वलायनस्मृतौ पिता लहनि चैकमिन्नेकसा सहजातयोः ॥ करोति जातकर्माणि पृथक् स्नाला यथाविधि ॥ बहुभार्यासु चैकस्मिन्बहुपुत्रेषु वासरे ॥ जातेष्वेकः पिता कुर्याजातकर्मणि च द्वयोः’ इति ॥ इति यमलसंस्कारनिर्णयः ॥७॥ अथ यमलजातयोः समानतत्रप्रयोगः ॥ कर्ता नावाऽऽचम्यालङ्कृत्य, प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य, अनयोर्यमलजातयोः कुमारयोः बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणपुरस्सरमायुःश्रीबलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ जातकर्म करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अनयोर्यमलजातयोर्जातकर्माङ्गतया विहितं नान्दीसमाराधनं हिरण्येन करिष्ये, पुण्याहं वाचयिष्ये, इति सङ्कले विशेषः ॥ एवं नान्दी पुण्याहं च कृखा, अझसम्भूत इत्य– नुवाकं पृथक्पृथगुवा, पृथगभिमृश्य, क्षेत्रिय खेति द्विर्जपिला, पृथक्तापयित्वा, अङ्गादङ्गात्सम्भवसि.-अश्मा भव०-अग्निरायुष्मान्-आयुष्टे विश्वत० इलेतान्मत्रान् पृथक्पृथग्जपिखा, पृथक्संस्कृय, प्राणोरक्षतीति पृथग्जपिता, पृथक्प्राशयिता, सीदवं मातुरस्याः०-हसः शुचिषत् इति पृथग्जापिता, पृथगेव मातुरुपस्थ आधाय, यस्ते स्तन इति सकृजपिला, स्तनमभिमत्र्य, द्यौस्ते पृष्ठमिति द्विर्जपिखा, स्तनं पृथक्त्राशयिता, आपस्सुप्लेष्वित्युदकुम्भनिधानं सकृत् , सकृदेव होमः ॥ एवमेव नामकरणादि चौलान्तेषु सकृदेव नान्दीपुण्याहहोमहुतशेषादयः ॥ नामकरणे कुलदेवतादिनामचतुष्टयं पृथनिर्देश्यम् ॥- अन्नप्राशनेऽपि याजाता इत्यादि पृथक्प्राशनं च ॥ कर्णवेधे गायत्रीत्रिष्टुवित्यादि पृथक् ॥ 509005000566999999999999996 पू०स० 59555 5959595555599999999999999965555555 चौलेऽपि उणेनवाय उदकेनेत्यादि पृथगेव कुर्यात् ॥ ययेकः पुमानेका स्त्री चेत्तदा अनयोः कुमारयोरित्येवं सङ्कल्पः ॥ पुरुषस्सोक्तप्रकारेण संस्कारः समत्रका, स्त्रियास्लमत्रक एवं ॥ उभे यदि कन्ये- अनयोः कुमार्योरिति सङ्कल्पः, तूणीमेव संस्कारः ॥ उपनयने तु पृथभत्रं वाचयिता, उपवीतधारणम् ॥ होमोऽपि पृथक् ॥ आयुर्दा अन इत्यादि सर्व पृथक्पृथग्वाचयिता, पृथगेव होमवस्त्रदण्डादिधारणं कारयिखा, गायत्र्युपदेशोपस्थाननामग्रहादि सर्व पृथगेव कुर्यात् ॥ गर्भाधानादिविष्णुवल्यन्तेषु होमादिकं सर्व जननानन्तरमपि सकृदेव ॥ यमलजननशान्तिस्तु शौनकीये पारिजातादौ द्रष्टव्या ॥ इति वेङ्कटेशकृतौ प्रयोगरत्नमालायां गर्भाधानादिचौलान्तानां भिन्नतत्रप्रयोगः समाप्तः ॥७॥

तेषां समान-तन्त्र-निर्णयः

अथ तेषां समानतन्त्रनिर्णयः ॥ यदि नामकरणं द्वादशाहाद्युक्तदिने करोति, तस्मिन्नेव दिने उपनिष्क्रमणान्नप्राशनकर्णवेधनान्यपि अपकृष्य कर्तव्यानीत्युक्तम् ॥ तथा च पुराणे ‘द्वादशेऽहनि राजेन्द्र शिशोर्निष्क्रमणं गृहात्’ इति ॥ ‘द्वादशेऽहनि राजेन्द्र यथेष्टं मङ्गलं कुले’ इति वचनाच्च ॥ मङ्गलं = अन्नप्राशनम् ॥ निष्क्रमणं द्वादशेऽहनि तृतीये वा मासि चतुर्थे वा कुर्यादिति स्मृत्यर्थसारोक्तेः ॥ वेध्यौ कौँ द्वादशे पोडशेऽहीति मदनरत्ने वसिष्ठश्रीधरवचनाच्च ॥ इत्यादिवचनपर्यालोचनया द्वादशेऽहनि नामकरणोपनिष्क्रमणान्नप्राशन कर्णवेधानामपि विहितवादनप्राशनस्य तदन्तर्वर्तिवान्नामकरणदिनेऽप्यपकृष्य कर्तव्यानि ॥ एतदपि तत्तन्मुख्यकाले कर्तुमशक्तपरमिति ज्ञेयम ॥ अथ यदि द्वादशादिदिने कर्णवेधान्तानि नामकरणेन सह करोति, अथवा अतीतवशात्समानतन्त्रेण करोति, तत्प्रयोगप्रचारार्थ श्रीनिवासः समानतत्रप्रयोगो लिख्यते ॥ अथ गर्भाधानादिकर्मणामेकैकस्य द्वयोः न्यादीनां वा प्रमादादिना लोपे उत्तरोत्तरकर्मकाले लुप्तकर्मणां काला तिक्रमप्रायश्चित्तं कृतोत्तरेण सह समानतत्रेण कार्याणि ॥ सर्वेषां लोपे तूपनयनकाले प्रायश्चित्तपूर्वक कर्तव्यानि ॥ पूर्वाकरणे ह्युत्तरस्मिन् अधिकाराभावात् ॥ उत्तरस प्राप्तकालखेन पूर्वेषां तत्तत्कालकर्तव्यताया अर्थसिद्धनात् ॥ तदुक्तं त्रिकाण्डमण्डनेन ‘कालातीतेषु कार्येषु प्राप्तवत्खपरेषु च ॥ कालातीतानि कृत्वैव विदध्यादुत्तराणि तु’ ॥ एतदभिप्रायेणैव पुंसवनानुवृत्तौ जातूकर्ण्यः ‘ध्यक्तै गर्भे भवेत्कार्य सीमन्तेन सहाथवा’ इति ॥ जन्मनोऽनन्तरमित्युदाहृतबीजवापवचनमप्येतदभिप्रायम् ॥ मदनरने ‘अन्नप्राशनकाले वा कुर्यानिष्क्रमण क्रियाम्’ इति ॥ मनुः ‘जातकर्मादिसंस्काराः खकाले न भवन्ति चेत् ॥ चौलादर्वाक्प्रकुर्वीत प्रायश्चित्तादनन्तरम्’ ॥ गृह्यसूत्रे ‘अथर्तुसंवेशनादि जन्मप्रभृति वा कुमारः क्रियाभिलप्तः स्यादुपनयनं चैकं स्यात्’ इति ॥ उपनयनं लुप्तगर्भाधानं चैककालकर्तव्यबादेकं स्यात् , एकप्रयोगापन्नं स्यादित्यर्थः ॥ एतेषामुपनयनकालेऽनुष्ठाने पक्षद्वयं फलितम् ॥ कालक.क्येऽपि वचनात्पृथक्पृथक्स्थण्डिलानि कला, दशसंस्काराः कालातिपत्तिप्रायश्चित्तपूर्वकं पृथक्पृथक्प्रयोक्तव्या इत्येकः पक्षः ॥ अथवैकस्मिन्नेव स्थण्डिले कालातिपत्तिप्रायश्चित्तपूर्वक प्रधानादौ प्रधानादौ द्वे द्वे मिन्दाहुती हुला, तत्रेणैव कार्या इत्यपरः ॥ अत्र गृह्यसूत्रम् ‘तासां पृथक्पृथक् क्रियाणां करणं न चैकहोमें सर्वाणि कर्माण्युपपातयेद्ययेकहोमे सर्वाणि कर्माण्युपपातयेत्प्रधानादौ प्रधानादौ द्वे द्वे मिन्दाहुती जुहुयान्मिदाहुती हुला, जयाभ्यातात्रुद्राहुत्यन्ते च विज्ञायते’ इति ॥ कालातिपन्नप्रायश्चित्तपूर्वकं समानतत्रमुक्तं प्रायश्चित्तप्रश्ने ‘ततम्मआपो यत्पाकत्रा मनखतीः मिन्दाहुतीः महाव्याहृतीश्च श्रीनिवासः ॥८॥ श्रीनिवासः प्रायश्चित्तं जुहुयात् ॥ कालातिक्रमे प्रधानादौ प्रधानादौ द्वे द्वै मिन्दाहुती जुहुयाद्व्याहृतिपूर्वकं च’ इति ॥ कल्पसारकारिकायामपि ‘यदि पुंसवनादीनि न कृतान्युपनायनात् ॥ तत्तत्संस्कारयेत्तत्र प्रायश्चित्ताहुतिस्वियम् ॥ पृथक्तत्रास्तु संस्काराः तत्रैक्ये जुहुयादिमाः ॥ जयाभ्या तानहोमाश्च रुद्राहुत्यन्तकाच ते ॥ ततम्मआप इत्येका यत्पाकत्रा मनखती ॥ महाव्याहृतयश्चेति कालातिक्रम उच्यते ॥ प्रधानादौ प्रधानादौ द्वे द्वे मिन्दाहुती स्मृते ॥ व्याहत्याहुतिपूर्व चेत्तत्रैतानि तु तत्रतः’ इति ॥ विष्णुभट्टोऽपि ‘अथ यदि समानतत्राणि कालातिक्रमप्रायश्चित्तं हुलाऽनन्तरं प्रधानमुपहोमं च कृत्वा, पुनरप्यतिपातप्रधानमुपहोम’ इति ॥ कुमारखामिकारिकायाम् ‘मखान्ते जुहुयादाज्यं सुवेणैवाहुती रिमाः ॥ जयाभ्यातानमत्रैस्तु रुद्राहुत्यन्तकैः स्मृताः’ | ‘ततम्म आपो यत्पाकत्रा मनोज्योतिरेव च ॥ महाव्यहतयश्चेति कालातिक्रम ईरिताः ॥ हुला पृथक्पृथक्पादमधे चौले समाचरेत्’ इति कात्यायनवचनात् ॥ पादं पादकृच्छ्रे अर्धमप्रकृच्छ्रमित्यर्थः ॥ केचित्तु ‘प्रायश्चित्ते कृते पश्चादतीतमपि कर्म वै ॥ कार्यमित्येक आचार्या नेत्यन्ये तु विपश्चित’ इति ॥ अनेन प्रायश्चित्तहोमे कृते लुप्तं कर्म कृताकृतमित्याहुः ॥ तत्तुच्छम् ॥ ‘लुप्तकर्मणि सर्वत्र प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ प्रायश्चित्ते कृते पश्चात्लुप्तं कर्म समाचरेत् ’ इति कात्यायन वचनात्प्रायश्चित्तहोमे कृच्छ्रे च कृतेऽपि लुप्तानां कर्मणां पुनः करणलं युक्तं, अकरणे बहुवचनविरोधः ॥ इति समानतत्रनिर्णयः ॥७॥ Sad

गर्भाधानादि-समानतन्त्र-प्रयोगः

अथ गर्भाधानादिसमानतत्रप्रयोगः ॥ गर्भाधानाद्यतीतानुसारेण उत्तरत्र तत्तदुक्तकाले क्रियमाणकर्मणा सह कालातिपत्तिप्रायश्चित्त पूर्वकं गर्भाधानादि वा जातकर्मादि वा कुर्यात् ॥ अथवा यद्युक्तद्वादशाहादौ नामकरणदिने अतिक्रान्तगर्भाधानादिकं कर्णवेधनान्तं च कर्म

अपकृष्य करोति, तदा गर्भाधानादिजातकर्मान्तकर्मणां मुख्यकालातिपत्तिप्रायश्चित्तं कृता, तचत्प्रधानहोमानुपहोमांश्च हुखा, नामकरणादिकं कुर्यात् ॥ एवं निष्क्रमणादावपि ज्ञेयम् ॥ सर्वेषु लुप्तेषु चौलकाले वा उपनयनकाले वा प्रायश्चित्तपूर्वकं तत्सर्व कुर्यात् ॥ यथा ॥ पूर्वेधुनित्यकर्म कृखा, वैश्वदेवं हुला, गणपति सम्पूज्य, नान्दीसमाराधनं कर्तुं पुण्याहवाचनं करिष्य इति सङ्कल्प्य तत्कृखा, पुनः प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्य, ‘मम कुमारस्य श्वः करिष्यमाणगर्भाधानपुंसवनसीमन्तविष्णुबलिजातकर्मनामकरणोगनिष्क्रमणानप्राशनकर्णवेधनचौलकर्मणां अङ्गलेन विहितं नान्दीसमाराधनं हिरण्येन करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, तत्कृता, तस्यामेव रात्रावुदकशान्तिप्रतिसरबन्धौ च कृबा, परेयुः प्रातर्मङ्गलस्नानादि नित्यकर्म कुला, पवनमत्राचमनमत्रप्रोक्षणानि च कृला, गणपति सम्पूज्य, वेधाः प्रजापतिर्घाता सविता मृत्युस्सविता सविता सविता श्रोत्रं केशिनः श्रीयन्तामिति पुण्याहं वाचयिता, प्रधानसङ्कल्पं कृत्वा, तत्तत्कर्म कुर्यात् ॥ पूर्वेचुरसम्भवे सद्यो वा प्रातर्मङ्गलस्नानादि वैश्वदेवनान्धुदकशान्तिप्रतिसरवन्धांश्च कृता, पुनः स्नानपवनादिकं कृता, प्रधानकर्म कुर्यात् ॥ यथा ॥ कर्ता पत्नीपुत्रसहितः प्रातर्म ङ्गलस्नानादिवैश्वदेवान्तं नित्यकर्म कृता, प्राणानायम्य, देशकालो सङ्कीर्त्य, ‘मम कुमारस्य अद्य करिष्यमाणगर्भाधानपुंसवनसीमन्तविष्णु बलिजातकर्मनामकरणोपनिष्क्रमणानप्राशनकर्णवेधनचौलकर्म कर्तुं शरीरशुद्ध्यर्थ स्नानपवनमत्राचमनमत्रोक्षणानि करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, तत्कृता, गणपति सम्पूज्य, नान्दीसमाराधनकर्मणः पुण्याहं खस्ति ऋद्धि मिति वाचयि खा, नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामिति वाचयि खा, पुनः प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘मम कुमारस्य करिष्यमाणगर्भाधान…चौलकर्मणामङ्गलेन विहितं नान्दीसमाराधनं हिरण्येन करिष्ये’ श्रीनिवासः इति सङ्कल्प्य, तत्कृता, पुनराचमनप्राणायामादिकं कृता, ‘मम कुमारस्य अद्य करिष्यमाणगर्भाधान…चौलकर्म कर्तुं पुण्याहवाचनं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, ‘मम कुमारस्य अद्य करिष्यमाणगर्भाधानपुंसवनसीमन्तविष्णुबलिजातकर्मनामकरणोपनिष्क्रमणान्नप्राशनकर्णवेधनचौलकर्मणां पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ कर्मभ्यः स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ कर्मणां-ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ वेधाः प्रजापतिर्धाता सविता मृत्युस्सविता सविता सविता श्रोत्रं केशिनः श्रीयन्ताम्’ इति वाचयिता, प्रोक्षणान्तं कुला, आचम्य प्राणानायम्य, देशकालो सङ्कीर्त्य, ‘मम कुमारस्य बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हण पुरस्सरमायुःश्रीबलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ गर्भाधानपुंसवनसीमन्तविष्णुबलिजातकर्मनामकरणोपनिष्क्रमणानप्रा शनकर्णवेधनचौलकर्माणि समानतन्त्रेण करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, जातकर्मतत्रं कुर्यात् ॥ यथा ॥ कुमारं स्पृष्ट्वा पश्यन्जपति ॥ ॐ अयः सम्भूतः पृथिव्यै रसांच्च ॥ विश्वकर्मणः समवर्तताधि ॥ तस्य वष्टा विदधद्रूपमैतिः ॥ तत्पुरुषस्य विश्वमाजोनमने ॥ वेदाहमेतं पुरुषं महान्तम् ॥ आदित्यवर्ण तमसः परस्तात् ॥ तमेवं विद्वान॒मृत इह भवति ॥ नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय ॥ प्रजापतिश्चरति गर्भ अन्तः ॥ अजायमानो बहुधा विजायते ॥ तस्य धीराः परिजानन्ति योनिम् ॥ मरीचीनां पदमिच्छन्ति वेधसः ॥ यो देवेभ्य आतंपति ॥ यो देवानी पुरोहितः ॥ पूर्वो यो देवेभ्यो जातः ॥ नौ ऊचाय ब्राह्मये ॥ रुच ब्रामं जनयन्तः ॥ देवा अग्रे तदब्रुवन् । यस्त्वैवं ब्राह्मणो विद्यात् ॥ तस्य देवा असन्वशे ॥ हीच ते लक्ष्मीच पल्यौ ॥ अहोरात्रे पार्थे । नक्षत्राणि रूपम् ॥ अश्विनौ व्यातम् ॥ इष्ट मनिषाण ॥ अमुं मनिषाण ॥ सर्व मनिषाण ॥’ इयेतेनाभिमन्य ॥ अथ कुमारं स्नापयतिः ॥ ॐ क्षेत्रिय बा नित्यै बा ॥ Qहो मुश्चामि वरुणस्य पाशात ॥ श्रीनिवासः प्र०२० श्रीनिवासः अनागसं ब्रह्मणे ला करोमि ॥ शिवे ते द्यावापृथिवी उभे इमे ॥१॥ ॐ शं ते अमिस्सहाद्भिरस्तु ॥ शं द्यावापृथिवी सहौषधीभिः ॥ शमन्त रिक्षसह वातेन ते ॥ शं ते चतस्रः पृदिशौ भवन्तु ॥२॥ ॐ या दैवीश्चतस्रः प्रदिशः ॥ वातपत्नीरभिसूर्यो विचष्टे ॥ तासां वा जरस आदधामि ॥ यक्ष्म एतु निति पराचैः ॥ ॐ अौचि यक्ष्मादुरितादवौं ॥ दुहः पाशानित्यै चोदमोचि ॥ अहा अतिमवि दत्स्योनम् ॥ अयभूद्रे सुकृतख लोके ॥४॥ ॐ सूर्यमृतं तमसो ग्राह्या यत् ॥ देवा आश्चन्नसृजन्व्य॑नसः ॥ एवमह मिमं क्षेत्रियाजामि शुश्सात् ॥ Qहो मुश्चामि वरुणस्य पाशात् ॥५॥ ॐ बृहस्पते युवमिन्द्रश्च वखः ॥ दिव्यसैशाथे उत पार्थिवस्य ॥ धृत्तयि स्तुवते कीरयै चित् ॥ यूयं पातः स्वस्तिभिस्सदा नः ॥६॥’ इति षड्भिः स्नापयिता ॥ अथ कुमारं खाङ्क उपवैशयति ‘ॐ अङ्गादङ्गात्सम्भवसि हृदयादधि जायसे ॥ आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतम्’ इति ॥ अथ कुमारं मयभिजिप्रति ‘ॐ अश्मा भव परशुभव हिरण्यमस्तृतं भव ॥ पशूनां ला हिङ्कारेण ब्रह्मणाऽभिजिघ्रामि आश्विन, आपभरण, कार्तिक, रोहिण, मार्गशीर्ष, आर्द्रक, पुनर्वसो, तिष्य, आश्लेष, माघ, पूर्वाफल्गुन, उत्तराफल्गुन, हस्त, चैत्र, खाते, विशाख, अनुराध, ज्येष्ठ, मूलक, पूर्वाषाढ, उत्तराषाढ, श्रावण, श्रविष्ठ, शातभिषज, पूर्वाप्रोष्ठपद, उत्तरा प्रोष्ठपद, रैवत’ इत्यसौ पदस्थाने नक्षत्रनाम सम्बुद्ध्यन्तमुक्त्वा ॥ अथ कुमारस दक्षिणे कर्णे जपति ॐ अग्निरायुष्मान्त्स वनस्पतिभिरा- युष्मान्तेन बाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ ॐ सोम आयुष्मान्त्स ओषधीभिरायुष्मान्तेन लाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ ॐ यज्ञ आयुष्मान्त्स दाक्षिणाभिरायुष्मान्तेन बाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ ॐ ब्रह्मायुष्मत्तह्राह्मणैरायुष्मत्तेन बाऽऽयुषाऽऽयुष्मन्तं करोमि ॥ ॐ देवा आयुष्मन्त श्रीनिवासः ॥९ ॥ श्रीनिवासः तेऽमृतेनायुष्मन्तस्तेन नाऽऽयुषाऽऽयुमन्तं करोमि’ ॥ अथ वामकर्णे जपति ॐ आयुष्टे विश्वतौ दधदयमगिर्वरेण्यः ॥ पुनस्ते प्राण आयति परायक्ष्म सुवामि ते’ इति ॥ अथ दधिमधुघृतमिति समुदायुत्य हिरण्येन कुमारं प्राशयति ॐ प्राणो रक्षति विश्वमेजत् ॥ इर्यो भूबा बहुधा बहूनि ॥ स इत्सर्व व्यानशे ॥१॥ ॐ यो देवो देवेषु विभूरन्तः ॥ आवृदात्क्षेत्रिय ध्वगद्वृषा ॥ तमित्प्राणं मनसोपशिक्षत ॥ अप्रै देवानामिदमत्तु नो हविः ॥२॥ ॐ मनसृश्चित्तेदम् ॥ भूतं भव्य च गुप्यते । तद्धि देवेवग्रियम् ॥३॥ ॐ आन एतु पुरश्चरम् ॥ सह देवैरिम हवम् ॥ मनः श्रेयसि श्रेयसि ॥ कर्मन्य॒ज्ञपतिं दधत् ॥४॥ ॐ जुषता मे वागिदहविः ॥ विराड्देवी पुरोहिता ॥ हव्यवार्डन पायिनी ॥५॥ ॐ यया रूपाणि बहुधा वदन्ति ॥ पेशाशसि देवाः परमे जनित्रै ॥ सा नौ विराडनपस्फुरन्ति ॥ वाग्देवी जुषतामदरहुविः ॥६॥ ॐ चक्षुर्देवानां ज्योतिरमृते न्यक्तम् ॥ अस्य विज्ञानाय बहुधा निधीयते । तस्य सुम्नमशीमहि ॥ मा नौ हासीद्विचक्षणम् ॥७॥ ॐ आयुरिनः प्रतीयताम् ॥ अनन्धाधक्षुषा वयम् ॥ जीवा ज्योतिरशीमहि ॥ सुवर्योतिरुतामृतम् ॥८॥ ॐ श्रोत्रेण भद्रमुतभृण्वन्ति सत्यम् ॥ श्रोत्रेण वाचै बहुधोद्यानाम् ॥ श्रोत्रण मोदच महेश्च श्रूयते ॥ श्रोत्रेण सर्वा दिश आभृणोमि ॥९॥ ॐ येन प्राच्या उत दक्षिणा ॥ प्रतीच्यै दिशः शृण्वन्त्युत्तरात् ॥ तदिच्छोत्रं बहुधोद्यमानम् ॥ अराननेमिः परिसच बभूव ॥१०॥’ इति दशभिः प्राशयिता, तदवशिष्टं गोष्ठे निनयति ‘ॐ भूर्भुवः सुवैः’ इति ॥ अथैनं मातुरुत्सङ्ग आदधाति ॐ सीद वं मातुरसा उपस्थे विश्वान्यमे वयुनानि विद्वान् ॥ मैनामर्चिषा मा तपसाभिशूशुचौऽन्तरसाश्शुक्रज्योतिर्विमाहि ॥१॥ ॐ अन्तरमे चालमुखायै सदने खे ॥ तस्यास्वरहरसा तपन्जातवेदः शिवो भव ॥२॥ 366555555555599999999999999999656 SSSSSSSSSSSSSSSSSS5655555SSSSSSSS ॐ शिवो भूखा मह्यमग्नेऽथौ सीद शिवस्वम् ॥ शिवाः कृता दिशः सर्वाः खां योनिमिहासदः ॥३॥ ॐ हुसश्शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदिषदर्तिथिर्दुरोणसत् ॥ नृपसतसद्भयौमसदजा गोजा ऋतजा अद्विजा ऋतं बृहत् ॥४॥” इति चतसृभिः ॥ इतःपरं मत्रावृत्तिरेव ॥ अर्थलोपात् , अर्थलुप्तेष्वनादर’ इति प्रायवित्तप्रकरणे उक्तलात् ॥ ॐ यस्ते स्तनः शशयो यो मयो भूर्येन विश्वा पुष्यसि वार्याणि ॥ यो रत्नधा वसुविद्यस्सुदस्सरखनि तमिह धातवेकः ॥ ॐ द्यौस्ते पृष्ठरक्षतु वायुरूरू अश्विनौ च स्तनं धयन्तसविताभिरक्षतु ॥ आवासंसः परिधानाबृहस्पतिर्विश्वेदेवा अभिरक्षन्तु पश्चात् ॥ ॐ आपः सुप्तेषु जाग्रत रक्षासि निरितोनुंदध्वम्’ इति मत्रान्जपिला, “अथास्य कुमारस्य गर्भाधान … चौलहोमं कर्तुं स्थण्डिलोल्लेखनाख्यं कर्म करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, तत्कृता, औपासनैकदेशाग्निं प्रतिष्ठाप्य, सद्यस्सन्धानपक्षे समस्तामिरेव नलेकदेशः ॥ द्विराचम्य, प्राणानायम्य, देशकालो सङ्कीर्य, मम कुमारस्य बीजगर्भसमुद्भबैनोनिबर्हणपुरस्सरमायुःश्रीबल वृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ गर्भाधानपुंसवनसीमन्तविष्णुबलिजातकर्मनामकरणोपनिष्क्रमणानप्राशनकर्णवेधनचौलहोमान् कालातिपन्नप्रायश्चित्त होमपूर्वकं समानतत्रेण करिष्ये ॥ गर्भाधान…चौलहोमः कर्म आधारवत्तत्रं पञ्चदशदारुरिध्मः अग्नीषोमावाज्यभागौ मारुतश्चन्द्रमा मङ्गलः शोभनः प्रबलः पार्थिवः शिवः शुचिर्वर्धमानः सयो नामाऽमयः ॥ वेधाः प्रजापतिर्धाता सविता मृत्युः सविता सविता सविता श्रोत्रं केशिनो देवताः चर्ह विरग्निः खिष्टकदाज्यस्य मात्रवर्णिक्यो देवता अङ्गदेवताः प्रधानदेवताः ताः सर्वाः सन्निहिताः सन्तु एवं साङ्गेन कर्मणा सद्यो यक्ष्ये ॥ तदङ्गमन्वाधानं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अन्वाधानादिकं कृत्वा, प्राकृतपात्रैः सह क्षुरं दर्भान् शीतोष्णोदके सूची लोहितसूत्रमिति सकदेवासाद्य 52555555999965659999999999999655 5555SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS प्रणीतासादनान्तं कृता, अग्नेः पूर्वमागे तण्डुलपुजेषु हरेः प्रतिमामालिख्य, गन्धाक्षतपुष्पैरवकीर्य मम कुमारस्य रक्षार्थमायुःश्रीवलवृद्ध्यर्थ श्री परमेश्वरप्रीत्यर्थ विष्णुपूजां करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, गन्धपुष्पोदकानि गृहीला ॐ भूः पुरुषमावाहयामि, ॐ भुवः पुरुषमावाहयामि, ओरसुवः पुरुषमावाहयामि, ॐ भूर्भुवःसुवः पुरुषमावाहयामि’ इत्यावाय खागतं पुनरागतं भगवतो महापुरुषसैतदासनमुपक्लृप्तं अत्रास्तां भगवन्महापुरुष भगवतोऽयं कू) दर्भमयस्त्रिवृद्धरितस्सुवर्णस्तञ्जुषख’ इति कूर्च दला, सपवित्रे पात्रेऽप आनीय गन्धपुष्पाक्षतानिक्षिप्य, गायत्र्याऽभिमत्र्य, ओमित्यादित्यं दर्शयिता ॐ त्रीणि पदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्यः ॥ ततो धर्माणि धारयन्। इति पाद्यं दला, प्रणवेनार्य दला, चरुं निर्वपति ॥ ॐ देवय ला सवितुः प्रेसवेऽश्विनौ हुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां वेधसें जुटं निपामि ॥ एवं सर्वत्र त्रिर्मत्रेण तूणीं चतुर्थम् ॥ ॐ देवख ला… हस्ताभ्यां प्रजापतये जुष्टं निर्वपामि ॥ ॐ देवय ला… हस्ताभ्यां धात्रै जुष्टं निर्वपामि ॥ ॐ देवस्य ला … सवित्रै जुष्टं निर्वपामि ॥ ॐ देवखं ना… मृत्यवै जुष्टं निर्वपामि ॥ सवित्रे जुष्टं … सवित्रे जुष्टं … सवित्रै जुष्टं … श्रोत्राय जुष्टं निर्वपामि ॥ ॐ देवस्य बा… केशिभ्यो जुष्टं निर्वपामि ॥ इति त्रिर्मत्रेण तूणी चतुर्थ निरूप्य ॥ ॐ देवस्य ला … हस्ताभ्यां वेधसे वो जुष्टं प्रोक्ष्यामि ॥ प्रजापतये वो जुष्टं प्रोक्ष्यामि ॥ धात्रै वो जुष्टं प्रोक्ष्यामि ॥ सवित्रे वो जुष्टं ॥ मृत्यवै वो जुष्टं ॥ सवित्रे वो जुष्टं ॥ सवित्रे वो जुष्टं ॥ सवित्रे वो जुष्टं ॥ श्रोत्राये वो जुष्टं प्रोक्ष्यामि ॥ केशिम्यो वो जुष्टं प्रोक्ष्यामि ॥ इति सकृन्मत्रेण द्विस्तूणीं प्रोक्ष्य, आज्यसंस्काराद्यनिमुखान्तं कृना, विष्णु सापयति ॥ आपोहिष्ठेति तिसृभिः हिरण्यवर्णा इति चतसृभिः पवमानस्सुवर्जन इत्येतेनानुवाकेन 596555556555555599999999999999993656SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS मार्जयिला, अथाद्भिस्तर्पयति केशवं तर्पयामि, नारायणं तर्पयामि, माधवं तर्पयामि, गोविन्दं तर्पयामि, विष्णुं तर्पयामि, मधुसूदनं तर्पयामि, त्रिविक्रम तर्पयामि, वामनं तर्पयामि, श्रीधरं तर्पयामि, हृषीकेशं तर्पयामि, पद्मनाभं तर्पयामि, दामोदरं तर्पयामि ॥ इति तर्पयिता, एतैरेव नामधेयैर्गन्धपुपाक्षतधूपदीपैरर्चयति ॥ यथा ॥ ॐ इदं विष्णुः ॥ केशवनारायणमाधवगोविन्दविष्णुमधुसूदन त्रिविक्रमवामनश्रीधरहणीकेशपद्मनाभदामोदरेभ्यो नमः गन्धान समर्पयामि ॥ ॐ तद्विोः परमम् ॥ केशव … दामोदरेभ्यो नमः पुष्पाणि समर्पयामि ॥ ॐ इरावती धेनुमती० ॥ केशव… दामोदरेभ्यो नमः अक्षतान् समर्पयामि ॥ ॐ तत्सवितुः० ॥ केशव … दामोदरेभ्यो नमः धूपमाप्रापयामि ॥ ॐ उद्दीप्यख ॥ केशव … दामोदरेभ्यो नमः दीपं दर्शयामि ॥ इति पञ्चोपचारान् कला, अथातिएचसंस्काराणां कालातिपन्नप्रायश्चित्तं कुर्यात् ॥ मम कुमारस्य गर्भाधान … चौलकर्मणां मुख्यकालातिपनप्रायश्चित्तार्थ कृच्छ्त्र यपूर्वकं कालातिपत्तिप्रायश्चित्तहोमं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, कृच्छ्रप्रत्याम्नाय गोत्रयं तन्मूल्यं वा ब्राह्मणेभ्यो दला, होमं कुर्यात् ॥ चित्तं च खाहेत्यादि त्रयोदश खुवाहुती खा, अगिर्भूतानामित्यादि रुद्रःपशूनामित्यन्तं हुला, अप उपस्पृश्य ॥ ॐ तृतं म आपस्तदुतायते पुनः ॥ खाधिष्ठाधीतिचाय शस्यते ॥ अयसमुद्र उत विश्वभेषजः ॥ खााकृतस्य समुतृष्णुतर्भुवः स्वाहा ॥ ऋभुभ्य इदम् ॥ ॐ यत्पात्रा० ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ मनोज्योतिर्जुषताम् ॥ मनसे ज्योतिष उपोभ्यो नि ग्भ्य इदम् ॥ ॐ यन्म आत्म०, ॐ पुनरग्निः० ॥ महाव्याहतीर्जुहुयात् ॥ इत आरभ्य सर्वत्र प्रधानादौ प्रधानादौ द्वे द्वे मिन्दाहुती व्याहृतिपूर्वकं जुहुयात् ॥ व्याहृती खा, ॐ यन्म 58959599999999999965555055055596 ० G666SSSSSSSSSSSSSSSSSSGGESSSSSSS आत्मनः, ॐ पुनरनि: ॥ वेण दामुपस्तीर्य पूर्वार्धाच्चरोरवदाय अपरार्धादवद्यति, पश्चावत्तिनां तु मध्यात्पूर्वार्धादपरार्धादिति त्रिरवदाय अभिधारयति प्रत्यनक्ति पुरस्तात्स्रुबाहुति हुला ॥ ॐ प्रवेधसै कवये मेध्याय वचौ वन्दारु वृषभाय वृष्णे ॥ यतो भयमभयं तन्नो अस्तव देवान्यजे हेड्यों३प्रवेधसै … हेड्यान्वाही ॥ वेधस इदम् ॥ उपरिष्टात्स्रुवाहुति हुना, अथ पक्कावशिष्टचकै मेक्षणेन गृहीला जुहोति, यस्वेत्यादि त्रिभिः ॥ ॐ यस्वा हृदा कीरिणा मन्यमानोऽमयं मयों जोहवीमि ॥ जातवेदो यशो अस्मासु धेहि प्रजाभिरग्ने अमृतत्व मंश्या५खाहा ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम् ॥ ॐ यस्मै त्व’सुकृते जातवेद उ लोकमग्ने कृणवः स्योनम् ॥ अश्विन ५स पुत्रिणं वीरवन्तं गोमन्तरयिं नशते स्वस्ति खाहो ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम् ॥ ॐ त्वेसुपुत्रशवसो वृत्रन्काम कातयः ॥ न त्वामिन्द्रातिरिच्यते वाहा ॥ इन्द्रायेदम् ॥ इति तिसृभिरनं हुत्वा, अथाज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ ज्येष्ठाय स्वाहा ॥ ज्येष्ठायेदम् ॥ ॐ श्रेष्ठाय स्वाहा ॥ श्रेष्ठायेदम् ॥ ॐ प्रतिष्ठाय खाहो ॥ प्रतिष्ठायेदम् ॥ ॐ प्रतिष्ठित्यै स्वाहा ॥ प्रतिष्ठित्या इदम् ॥ ॐ सम्पत्यै स्वाहा ॥ सम्पत्त्या इदम् ॥ ॐ सम्पतये खाहा ॥ सम्पतय इदम् ॥ ॐ ब्रह्मणे खाहा ॥ ब्रह्मण इदम् ॥ ॐ आयतनवते स्वाहा ॥ आयतनवत इदम् ॥ इत्यष्टभिर्तुत्वा, व्याहती त्वा, पुनर्मिन्दाहुती हुत्वा, पुंसवनपक्कहोमं कुर्यात् ॥ सुवेण दामुपस्तीर्य द्वितीयाद्यवदाने तु अपरार्धादवदाय पूर्वार्धादवद्यति, पञ्चावत्तिनां तु मध्यादपरार्धात्पूर्वार्धादित्यवदानं, अभिघारयति प्रत्यनक्ति पुरस्तात्नुवाहुति हुत्वा ॥ ॐ प्रजापते तन्व में जुषस्व त्वष्टुर्देवेमिस्सह साम इन्द्र ॥ विश्वैर्देवैररातिभिः सपरराणः पुरसां बहूनां मातरः स्यामा३प्रजापते तन्वं मे … स्याम स्वाहा ॥ प्रजापतय 55555555555555555555556565965595 प्र० 59595599999999996555555599999SSSS इदम् ॥ उपरिष्टात् वाहुति हुत्वा, अथाज्याहुतीरुपजुहोति । ॐ गर्भो अयोषधीनां गर्भो वनस्पतीनाम् ॥ गो विश्वस्य भूतस्याने गर्भो अपामसि खाहा ॥ अगये गर्भायेदम् ॥१॥ ॐ प्रसद्य भस्मना योनिमपश्च पृथिवीमने ॥ ससृज्य मामिस्त्वं ज्योतिष्मान्पुनरासदः । खाहा ॥ अग्नये ज्योतिष्मत इदम् ॥२॥ ॐ पुनरासद्य सदनमपश्च पृथिवीमने ॥ षे मातुर्योपस्थेऽन्तरस्याशिवतमः खाहा ॥ अग्नय इदम् ॥३॥ इति तिसृभिरुपहुत्य, व्याहृतीर्तुत्वा, मिन्दाहुती हुत्वा, सीमन्तपक्कहोमं कुर्यात् ॥ सुवेण दामुपस्तीर्य अपरार्धाचरोरवदाय पूर्वार्धादवद्यति, अभिधारयति प्रत्यनक्ति पुरस्तात्नुबाहुति हुत्वा ॥ ॐ धाता ददातु नो रयिमीशानो जगतस्पतिः ॥ सनः पूर्णेन वावनों३ धाता प्रजाया उत राय ईशे धातेदं विश्वं भुवनं जजान ॥ धाता पुत्रं यजमानाय दाता तस्मा उ हुव्य घृतवद्विधेम स्वाहा ॥ धात्र इदम् ॥ उपरिष्टास्नुबाहुति हुत्वा, अथाज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ धाता देदातु नो रयिं प्राची जीवातुमक्षिताम् ॥ वयं देवस्य धीमहि सुमति सत्य राधसः स्वाहा ॥ श्रात्र इदम् ॥२॥ ॐ धाता ददातु दाशुषे वर्वनि प्र॒जाकामाय मीढुषे दुरोगे ॥ तस्मै दे॒वा अमृताः संव्ययन्तां विश्वेदेवासो | अदितिः सजोषाः स्वाहा ॥ धात्रे विश्वेभ्योऽदित्या इदम् ॥२॥ ॐ अनुनोद्यानुमतिय॒ज्ञं देवेषु मन्यताम् ॥ अग्निश्च हव्यवाहनो भवतां दाशुषे मयः स्वाहा ॥ अनुमत्या इदम् ॥३॥ ॐ अन्विदनुमने वं मन्यास शं च नः कृधि ॥ क्रत्वे दाय नो हि नु प्रण आयुषि तारिषः स्वाहा ॥ अनुमत्या इदम् ॥४॥ ॐ अनुमन्यतामनुमन्यमाना प्र॒जाव॑न्तयिमक्षीयमाणम् ॥ तस्मै वय हेडसिमाऽपि भूम सा नो देवी सुहवा शर्म यच्छतु खाहा ॥ अनुमत्यै देव्या इदम् ॥५॥ ॐ यसामिदं प्रदिशि यद्विरोचतेऽनुमति प्रतिभूषन्त्यायवः ॥ यस्या उपस्य उर्वन्तरिक्षु५सा नो देवी -9965656966596599999999999999999 aniram सुहया शर्म यच्छतु स्वाहा ॥ अनुमत्यै देव्या इदम् ॥६॥ ॐ राकामहसुहारसुष्टुतीहुवे शृणोतु नः सुभगा बोधतुत्मना ॥ सीव्यलपः सूच्याऽच्छिद्यमानया ददातु वीर शतदाय मुक्थ्य स्वाहा ॥ राकाया इदम् ॥७॥ ॐ यास्तै राके सुम॒तयः सुपेशसो याभिर्ददासि दाशुषे वसनि ॥ तामिनों अ॒द्य सुमना उपाहि सहस्रोष सुभगे रराणा स्वाहा ॥ राकाया इदम् ॥८॥ ॐ सिनीवालि पृथुष्टुके या देवानामसि खसां ॥ जुषख हुव्य माहृतं प्र॒जां देवीदिदिडिणः खाहा ॥ सिनीवाल्या इदम् ॥९॥ ॐ या सुपाणिः खगरिः सुघूमा बहुसूवरी ॥ तस्यै विश्पत्नियै । हविः सिनीवाल्यै जुहोतनः स्वाहा ॥ सिनीवाल्या इदम् ॥१०॥ ॐ कुहूमहसुभगां विझनापंसमुस्मिन्य॒ज्ञे सुहवा जोहवीमि ॥ सा नौ | ददातु श्रवणं पितृणां तस्यास्ते देवि हविषा विधेम स्वाहा ॥ कुबै देव्या इदम् ॥११॥ ॐ कुहूर्देवानाममृतस्य॒ पत्नी हव्या नो अस्य हविर्ष चिकेतु ॥ सन्दाशुषे किरतु भूरिवामरायस्पोर्ष चिकितुषै ददातु स्वाहा ॥ कुढे देवानां पल्या इदम् ॥१२॥ इति द्वादशभिर्खला, व्याहृतिमिन्दाहुतीहूंबा, विष्णुबलिपक्कहोमं कुर्यात् ॥ पूर्ववदवदाय पुरस्तात्युवाहुति हुता ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरों ३तत्सवितुः … दयात् खाहो ॥ सवित्र इदम् ॥ अथाज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ विष्णोर्नुकम्, तदस्य प्रियम्, प्रतद्विष्णुः०, परो मात्रया०, विचक्रमे०, त्रिवः ॥ सर्वत्र विष्णव इदम् ॥ इति षड्भिर्हखा, व्याहृतिमिन्दहुती?ला, जातकर्मपक्कहोमं कुर्यात् ॥ पूर्ववदवदाय पुरस्तात्नुवा हुर्ति हुवा ॥ ॐ हरिहर॑न्तम यन्ति दे॒वा विश्वस्खे शानं वृषभं मतीनाम् ॥ ब्रह्म सरूपमर्नुमेदमागादयनं मा विवधीविक्रमस्खों३मा छिदो प्रत्यो मा धीर्मा मे बलं विव्हो मा प्रमोषीः ॥ प्र॒जां मा मे रीरिष आयुरुग्रनृचक्षसं खा हविषा विधेम स्वाहा ॥ मृत्यव इदम् ॥ अथ T 59555555555556665565555555555555 SSSSSSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCSCC95€ .. 55866SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSCCESS आज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ सघश्चकमानाय ॥ प्रवेपानार्य मृत्यवे ॥ प्रास्मा आशा अशृण्वन् ॥ कामैनाज़नयन्पुनः स्वाहा ॥ मृत्यव इदम् ॥१॥ ॐ कामैन मे काम आगात् ॥ हृदयाद्धदयं मृत्योः ॥ यमीषामदः प्रियम् ॥ तदैतूपमाम॒भिः स्वाहा ॥ मृत्यव इदम् ॥२॥ ॐ पर मृत्यो अनु परैहि पन्थाम् ॥ यस्ते व इतरो देवयानात् ॥ चक्षुष्मते शृण्वते ते ब्रवीमि ॥ मा नः प्र॒जारीरिषो मोत वीरान्स्वाहा ॥ मृत्यव इदम् ॥३॥ ॐ प्रपूयं मनसा बन्दमानः ॥ नाधमानो वृषभं चर्षणीनाम् ॥ यः प्रजानामेकराण्मानुषीणाम् ॥ मृत्युं यजे प्रथमजामृतस्य स्वाहा ॥ मृत्यव इदम् ॥४॥ इति चतसृभिहूंखा, व्याहृतिमिन्दाहुतीढुवा, नामकरणपक्कहोमं कुर्यात् ॥ पूर्ववदवदाय गायच्या पक्कं हुला, अथ आज्याहुतीः उपजुहोति ॥ ॐ प्रजापतॄनखदेतान्यन्य: ॥ प्रजापतय इदम् ॥१॥ ओश्रयीणां पति यजतं बृहन्तम् ॥ असिन्भरेऽनृतम वार्ज सातौ ॥ प्रजापति प्रथमजामृतस्य॑ ॥ यजाम देवमधिनो ब्रवीतु स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥२॥ ॐ प्रजापते व निधिपाः पुराणः ॥ देवानां पिता जनता प्रजानाम् ॥ पतिर्विश्वस्य जगतः परस्याः ॥ हविर्नो देव विहवे जुषस्व खाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥३॥ ॐ तमे लोकाः प्रदिशो दिशश्च ॥ मरावतौ निवर्त उद्वतश्च ॥ प्रजापते विश्वसृजीवधन्यः ॥ इदन्नौ देव प्रतिहर्य हव्यवाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥४॥ ॐ प्रजापति प्रथमं यज्ञियानाम् ॥ देवानामग्रे यजतं यजध्वम् ॥ स नो ददातु द्रविणसुवीर्यम् ॥ रायस्पोर्ष विष्यतु नाभिमसे स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥५॥ ॐ यो राय ईशै शतदाय उक्थ्यः ॥ यः पशूनारक्षिता विष्ठितानाम् ॥ प्रजापतिः प्रथमजा ऋतस्य ॥ सहस्रधामा जुषताहविनः स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥६॥ इति पड्भिर्खला, व्याहृतिमिन्दाहुती बा, उपनिष्क्रमणपक्कहोमं कुर्यात् ॥ पूर्ववद्यायच्या 5555555555555555555555555555696 प०१० ॥९४॥96555666666GEEGGESSSSS5656655555 पक्कं हुला, अथाज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ स्वस्ति नौ मिमीतामश्विना भगः स्वस्ति देव्यादितिरनुर्वणः । स्वस्ति पूषा असुरो दधातु नः स्वस्ति द्यावापृथिवी सुचेतुना स्वाहा ॥ अश्विभ्यां भगायाऽदित्यै पूणे द्यावापृथिवीम्यामिदम् ॥१॥ ॐ स्वस्तये वायुमुपद्रवामहै सोमरस्वस्ति भुवनस्य यस्पतिः ॥ बृहस्पति सर्वंगणश्स्व॒स्तयै स्वस्तयं आदित्यासौ भवन्तु नः स्वाहा ॥ वायवे सोमाय भुवनपतये बृहस्पतय आदित्येभ्य इदम् ॥२॥ ॐ विश्वे देवानो अ॒द्या स्वस्तयै वैश्वानरो व॑सुर॒ग्निः स्वस्तये ॥ देवा अवन्त्वभवः स्व॒स्तयै स्वस्ति नौ रुद्रः पावसः स्वाहा ॥ विश्वेभ्यो देवेभ्यो वैश्वानराय वसवेऽनये देवेभ्यो ऋभुभ्यो रुद्रायेदम् ॥३॥ ॐ स्वस्ति मित्रावरुणा स्वस्ति पथ्ये रेवति ॥ स्वस्ति न इन्द्रश्चाग्निश्च स्वस्ति नौ अदिते कृधि स्वाहा ॥ मित्रावरुणाभ्यां पथ्यायै रेवत्या इन्द्रायानयेऽदित्या इदम् ॥४॥ ॐ स्वस्ति पन्थामनुचरेम सूर्याचन्द्रमसाविव ॥ पुनर्ददता भ्रता जानता सङ्गमेमहि स्वाहा ॥ सूर्याचन्द्र मोभ्यामिदम् ॥५॥ ॐ स्वस्त्ययनं तार्थ्यमरिष्टनेमि महद्भूतं वायसं देवानाम् ॥ असुरनमिन्द्रसख समत्सु बृहद्यशो नामिवारुहेम स्वाहा ॥ ताायारिष्टनेमये असुरनायेन्द्रसखायेदम् ॥६॥ ॐ अहोमुचमाङ्गिरसं गये च स्व॒स्त्यात्रेयं मनसा च ताक्ष्यम् ॥ प्रयतपाणिः शरणं प्रपद्ये स्वस्ति सम्बाधेष्वयं नो अस्तु स्वाहा ॥ आङ्गिरसाय स्वस्त्यात्रेयाय ताक्ष्याय इदम् ॥७॥ ॐ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः ॥ स्वस्ति नस्तायो अरिष्टनेमिः स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु स्वाहा ॥ इन्द्राय वृद्धश्रवसे पूणे विश्ववेदसे ताायारिष्टनेमये स्वस्तये बृहस्पतय इदम् |८॥ इत्यष्टभि खा, अन्नप्राशनपक्कहोमं कुर्यात् ॥ पूर्ववत् । गायत्र्या पकं हुला, अथाज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ अहमस्मि प्रथमजा ऋतस्य ॥ पूर्व देवेभ्यो अमृतस्य नामिः ॥ यो मा ददाति स इ 566555555555999999999999999990SS देवत् | SIDE SHAAIMILalu 99656SCESSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS देवमावाः ॥ अहमवमन्नमदन्तममि स्वाहा ॥ अनायेदम् ॥१॥ ॐ पूर्वमग्नेरपि दहत्यनम् ॥ यत्तौ हासाते अहमुत्तरेषु । व्यात्तमस्य पशवः सुजम्भम् ॥ पश्यन्ति धीराः प्रचरन्ति पाकाः स्वाहा ॥ अनायेदम् ॥२॥ ॐ जहाँम्यन्यं न जहाम्य॒न्यम् ॥ अहमन्नं वशमि चरामि ॥ समानमर्थ पर्येमि भुञ्जत् ॥ कोमामन्त्र मनुष्यो दयेत स्वाहा ॥ अन्नायेदम् ॥३॥ ॐ पराके अन्नं निहित लोक एतत् ॥ विश्वै र्दुवैः पितृभिर्गुप्तमन्नम् ॥ यद्द्यते लुप्यते यत्परोप्यते ॥ शततमी सा तनूम बभूव स्वाहा ॥ अनायेदम् ॥४॥ ॐ महान्तौ चरू संकृहुग्धेन पनौ ॥ दिवं च पृश्नि पृथिवीं च साकम् ॥ तत्सम्पिव॑न्तो न मिनन्ति वेधसः ॥ नैतद्भूयो भवति नो कनीयः स्वाहा ॥ अन्नाय इदम् ॥५॥ ॐ अन्न प्राणमन्त्रमपानमाहुः ॥ अन्नै मृत्यु तमु जीवातुमाहुः ॥ अन्न ब्रह्माणो जरस वदन्ति ॥ अन्नमाहुः प्रजननं पूजा नारस्वाहा ॥ अनायेदम् ॥६॥ ॐ मोघमन्न विन्दते अप्रचेताः ॥ सत्यं ब्रवीमि वध इत्सतस्य ॥ नार्यमणं पुष्यति नो सायम् ॥ केवलायो भवति केवलादी खाहा ॥ अन्नायेदम् ॥७॥ ॐ अहं मेघः स्तनयन्वर्षअस्मि ॥ मामदन्त्यहमयन्यान् ॥ अहसदृमृतौ भवामि ॥ मदादित्या अधि सर्वे तपन्ति वाहाँ ॥ अनायेदम् ॥८॥ इत्यष्टभिर्हखा, कर्णवेधनपकहोमं कुर्यात् ॥ व्याहृतिमिन्दाहुतीहूंखा, पूर्ववद शा बदाय पुरस्तात्नुबाहुति हुला ॥ ॐ श्रोत्रेण भद्रमुत शृंण्वन्ति सत्यं श्रोत्रेण वाच बहुधोद्यमानाम् ॥ श्रोत्रेण मोद॑श्च महश्च श्रूयते श्रोत्रेण हा सर्वा दिश आभृणोमों३येन प्राच्या उत दक्षिणा प्रतीच्यै दिशः शृण्वन्त्युत्तरात् ॥ तदिच्छोत्रं बहुधोद्यमानमराननेमिः परि सबै बभूव स्वाहा ॥ | श्रोत्रायेदम् ॥ अथाज्याहुतीर्जुहोति ॥ ॐ प्राणो रक्षति…. व्यानरी स्वाहा ॥ प्राणायेदम् ॥६॥ ॐ यो दे॒वो देवेषु विभूसन्तः … हविः SE55555555555555555555555555555 पू०स० HIMNayalamPIN 5565656666666666666666666666GSSSE स्वाहा ॥ प्राणायेदम् ॥२॥ ॐ मनसश्चित्तेदं … अमिय स्वाहा ॥ मनस इदम् ॥३॥ ॐ आ न एतु पुरश्चरं ….दर्धत्स्वाहा ॥ मनस इदम् ॥४॥ ॐ जुषतों मे वाक्… अनंपायिनी स्वाहा ॥ वाचे देव्या इदम् ॥५॥ ॐ यया रूपाणि बहुधा वदन्ति … हविः स्वाहा ॥ वाचे देव्या इदम् ॥६॥ ॐ चक्षुर्दैवानां ….विचक्षुणस्वाहा ॥ चक्षुष इदम् ॥७॥ ॐ आयुरिभः … मृत स्वाहा ॥ चक्षुष इदम् ॥८॥ ॐ श्रोत्रेण भद्र…. आभृणोमि स्वाहा ॥ श्रोत्रायेदम् ॥९॥ ॐ येन प्राच्या … बभूव स्वाहा ॥ श्रोत्रायेदम् ॥१०॥ इति दशभिर्दुबा, चौलपक्वहोमं कुर्यात् ॥ व्याहृतिमिन्दाहुतीर्छना, सुवेण दामुपस्तीर्य, अपराधर्षीदवदाय पूर्वार्धादवद्यति अभिधारयति प्रत्यनक्ति, पुरस्तातू खुवाहुति हुला ॥ ॐ.ये केशिनः प्रथमाः सत्रमासत येभिराभृतं यद्विदं विरोचते ॥ तेभ्यो जुहोमि बहुधा घृतेन रायस्पोघेणेमं वर्चसा संसृजाथों३नते ब्रह्मास्तमसो विमोको द्विनाम्नी दीक्षा वशिनी ह्युग्रा ॥ अकेशाः सुवते काण्डिनों भवन्ति तेषां ब्रह्मदीशे वपनस्य नान्यः स्वाहा ॥ केशिस्य इदम् ॥ उपरिष्टात्खुवाहुति हुना, स्विष्टकृतमुत्तरार्धात्सकदवदाय द्विरभिघार्य, न प्रत्यज्य अन्त परिधौ निधाय, पञ्चावत्तिनां तु. विरभिधारणं, अथाज्याहुतीरूपजुहोति ॥ ॐ आरोह प्रोष्ठं विषहस्व शत्रून् ॥ अवामाग्दीक्षा चशिनीद्युग्रा ॥ देहि दक्षिणां प्रतिस्वायुः ॥ | अामुच्यस्व वरुणस्य पाशात्स्वाहा ॥ शिन्या उग्राया इदम् ॥१॥ ॐ येनावपत्सविता झुरणे ॥ सोमस्य राजो-वरुणस्य विद्वान् ॥ तेन ब्रह्मांणो वपढ़ेदमस्योर्जेमम् ॥ रय्या वर्चसा-सश्सृजाय स्वाहा ॥ सवित्रे सोमाय राज्ञे वरुणायेदम् ॥२॥ ॐ मा ते क्रेशान गादर्च एतत् ॥ तथा धाता करोतु ते ॥ तुभ्यमिन्द्रो वृहस्पतिः ॥ सविता वर्च आदधात्स्वाहा ॥ धात्र इन्द्राय बृहस्पतये सवित्र इदम् ॥३॥ ॐ तेभ्यो। 98550999999999999996555555555555 55556666666665555555555555556565 निधानं बहुधा व्यैच्छन् । अन्तरा द्यावापृथिवी अपः सुवः ॥ दर्भस्तम्बे वीर्यकृते निधार्य ॥ पौरस्यनेम वर्चसा सरसृजाय स्वाहा ॥ बावापृथिवीभ्यामिदम् ॥४॥ ॐ बलै ते बाहुवोः सविता दधातु ॥ सोमस्वानक्तु पर्यसा घृतेन ॥ स्वीष रूपमधिनैतं निधत्तम् ॥ पौरखे नेमं वर्चसा सजाय स्वाहा ॥ सवित्रे सोमायाश्चिम्यामिदम् ॥५॥ ॐ यत्सीमन्त कडूतस्ते लिलेख ॥ यद्वा भुरः परिववर्ड वपरस्ते ॥ खीष रूपमश्विनैतं निधत्तम् ॥ पौरस में वर्चसा सरसृजायो वीर्येण स्वाहा ॥ अश्विभ्यामिदम् ॥६॥ इति पईिना, व्याहृती ना, पुरस्तात्खुवाहुति हुना ॥ ॐ हुव्यवाई … हुवेमोशस्विष्टमाने … आयुः स्वाहा ॥ अग्नये स्विष्टकृत इदम् ॥ अथ मेक्षणप्रहरणाद्युत्तरपरिषेकं विना अन्यत्समस्तं कन्ना, गर्भाधानाद्युपरिष्टात्तत्राणि कुर्यात् ॥ तत्र सीमन्तपर्यन्तमतीतानां मत्रावृचिरेव ॥ यथा ॥ ॐ तत्स वितुर्वणीमहे ॥ वयं देवस्य भोजनम् ॥ श्रेष्ठ सर्वधातमम् ॥ तुरं मर्गस्य धीमहि ॥ ॐ तत्सवितुः ॥ ॐ यत इन्द्र भयोमहे० ॥ ॐ स्वस्तिदा० ॥ इति जपेत् ॥ इति गर्भाधानतत्रम् ॥७॥ अथ पुंसवनम् ॥ ॐ अमें देवासो वपुषे चिकित्सत यमाशिरा दम्पती वाममभुतः ॥ पुर्मान्पुत्रो जायते विन्दते वस्वथ विश्वे अरूपा एधते ग्रहः ॥१॥ आशीर्दाया दम्पती वाममश्नुतामरिष्टो रायः सच तासमीकसा ॥ य आर्सिचत्सन्दुग्धं कुम्भ्या महेष्टेन यामुनमतिं जहातु सः ॥२॥ सर्पिीवी पीवर्यस्य जाया पीवानः पुत्रा अशासो अस ॥ सह जानिय सुमखस्स मान इन्द्रायाशिरसह कुम्भ्यादात् ॥३॥ आशीम ऊर्जमुत सुप्रजास्त्वमिर्ष दधातु द्रविणसवर्चसम् । सञ्जयन्क्षेत्राणि सहसाहमिन्द्र कृण्वानो अन्याअधरान्सपनान् ॥४॥ इति पुंसवनतत्रम् ॥७॥ अथ सीमन्ततत्रम् ॥ ॐ राकामहम्, 35999999999999999999999999999955 පළමළමුහුදු ॐ यास्तै राके० ’ इति द्वे ॥ ॐ यवोऽसि यक्यामद्वेषौ यत्रयारातीः ॥ सोम एव नो राजेत्याहुाह्मणीः मजा विवृत्तचक्रा आौनास्तीरेण | गङ्गे तव, सीते तव, कावेरि तव’ इत्यादि ॥ इति सीमन्ततत्रम् ॥७॥ अथ विष्णुबलितत्रम् ॥ गुडपायसघृतमिश्रमिति हविः विष्णवे निवेद्य, प्रदक्षिणनमस्कारान्तं कृला, अथान्नेन ‘ॐ केशवाय खाहा, ॐ नारायणाय०, ॐ माधवाय०, ॐ गोविन्दाय०, ॐ विणवे०, ॐ मधुसूदनाय०, ॐ त्रिविक्रमाय०, ॐ वामनाय०, ॐ श्रीधराय०, ॐ हृषीकेशाय०, ॐ पद्मनाभाय०, ॐ दामोदराय खाहा’ इति द्वादशनामभिर्बलिं दखा ‘केशवं तर्पयामि, नारायणमित्यादिदामोदरान्तं तर्पयामि’ इति द्वादशनामभिस्तर्पयित्रा ॐ त्रीणि पदा विचक्रमे०, ॐ इदं विष्णुर्विचक्रमे०’ इत्यादिस्तुतिभिः स्तुला “ॐ भूः पुरुषमुद्वासयामि, ॐ भुवः पुरुषमुद्वासयामि, ओरसुवः पुरुषमुद्वासयामि, ॐ भूर्भुवःसुवः पुरुषमुद्वासयामि’ इत्युद्वासयेत् ॥ इति विष्णुबलितत्रम् ॥७॥ अथ जातकर्मतत्रम् ॥ अनोयुगं रथयुगं वा नाप्य, वस्त्रेणाच्छाद्य, तदनेः पूर्वभागे संस्थाप्य, तस्याग्रे अश्वत्थपर्णेषु हुतशेषं निदधाति ‘ॐ नम आव्याधिनीभ्यो विविध्यन्तीभ्यश्च वो नमः’ ब्रह्मजज्ञानम्० व्याहृतीच जपेत् ॥ इति जातकर्मतत्रम् ॥७॥ अथ नामकरणतन्त्रम् ॥ अथाग्रेणाग्निं अश्वत्थपर्णेषु हुतशेष निदधाति ॐ भूर्भुवःसुवः’ इति ॥ अथ कर्ता प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्य ‘मम कुमारस्य आयुःश्रीवलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वर प्रीत्यर्थ व्यवहारसिद्ध्यर्थ नामाभिधास्यावहे ’ इति पितरौ सङ्कल्पयेताम् ॥ अथ सुवर्णादिपात्रे तण्डुलमापूर्य, हिरण्य शकलेन हरिद्राखण्डेन वा कुलदेवतानाम-मासनाम-नक्षत्रनाम-व्यावहारिकनामानीति क्रमेण नामचतुष्टयं विलिख्य, कुलदेवतानाम गणपतिभक्त मासा 8 DF Ciryason SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS55 पुण्डरीकाक्षः’ इति द्वादशनामानि चैत्रादि गणयित्रा तत्तन्मासनामानि विलिख्य, नक्षत्रनाम ‘आश्विन: आपभरणः कार्तिकः, रौहिणः, मार्गशीर्षः, आर्द्रकः, पुनर्वसुः, तिष्यः, आश्लेषा, माया, पूर्वाफल्गुन:, उत्तराफल्गुनः, हस्तः, चैत्रः, खातिः, विशाखः, अनुराधः, ज्येष्ठः, मूलका, पूर्वाषाढा, उत्तराषाढा, श्रावणः श्रविष्ठः, शातभिषजा, पूर्वानौष्ठपदः उचराप्रौष्ठपदः, रैवतः’ इति तत्तन्नक्षत्रनामानि विलिख्य, व्यावहारिकनाम ‘शिवशर्मा’ इति विलिख्य ‘कुलदेवतानाम-मासनाम-नक्षत्रनाम-व्यावहारिकनामदेवताभ्यो नमः ध्यानं समर्पयामि’ इत्यादि षोडशोपचारान् कला, दक्षिणार्थ सुवर्ण दत्वा ॐ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यांसन् ॥ ते हु नाकै महिमानः सचन्ते यत्र पूर्व साध्याः सन्ति देवाः’ इति पुषाञ्जलिं दला, ब्राह्मणान् सम्पूज्य ‘अस्स नामकरणकर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ अस्मै नामकरणकर्मणे स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ अस्स नामकरणकर्मणः ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ एवं त्रिनिर्वाचयिखा ‘शिवं कर्मास्तु ॥ प्रजापतिः प्रीयताम्’ इति वाचयिता ॥ ततः कर्ता कुलदेवतानाम्ना गणपतिभक्ताय स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ गणपतिभक्ताय स्वस्तीति प्रतिवचनम् ॥ मासनाम्ना कृष्णाय खस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ कृष्णाय स्वस्तीति प्रतिवचनम् ॥ एवं अनन्तादि पुण्डरीकाक्षान्ताय स्वस्ति । भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ नक्षत्रनाम्ना आश्विनाय, आपभरणाय, कार्तिकाय, पुनर्वसवे, खातये, रैवताय ॥ शेषमूद्यम् ॥ व्यावहारिकनाम्ना शिवशर्मणे स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ वस्तीतरे ॥ अथ मातापितरौ नामानि त्रित्रिः कथयेताम् ॥ कुलदेवतानाम्ना लं गणपतिभक्तोऽसि ॥ मासनाम्ना कृष्णोऽसि, चयसि, हरिरसि ॥ शेषमूह्यम् ॥ नक्षत्रनाम्ना समाश्चिनोऽसि, पुनर्वसुरसि, खातिरसि, रैवतोऽसि ॥ शेषमूह्यम् ॥ -SS656566555555555555555555555500 155666666656GEEGSSSSSSSSSSSSSSSSE व्यावहारिकनाम्ना लं शिवशर्माऽसि ॥ एवं त्रिनिर्वाचयिता, ततो ब्राह्मणहस्ते अक्षतान् दखा, स्वयं चोत्थाय कृताञ्जलिर्भूबा ॥ कुल देवतानाम्ना अयं गणपतिभक्तो भवतः सर्वान् ब्राह्मणानभिवादयते ॥ आयुष्मान् भवतु गणपतिभक्तः इति प्रतिवचनम् ॥ मासनाम्ना कृष्णो भवतः सर्वान् ब्राह्मणानभिवादयते ॥ आयुष्मान् भवतु कृष्णः इति प्रतिवचनम् ॥ एवं अनन्तो भवत इत्यादि यथासम्भवमूह्यम् ॥ नक्षत्र नाम्ना आश्विनो भवतः सर्वान ब्राह्मणानभिवादयते ॥ आयुष्मान् भवलाश्विनः इति प्रतिवचनम् ॥ एवं आपभरणो भवतः, पुनर्वसुर्भवतः, स्वातिर्भवतः, रैवतो भवतः, इत्यादि यथासम्भवमूह्यम् ॥ व्यावहारिकनाम्ना शिवशर्मा भवतः सर्वान् ब्राह्मणानभिवादयते ॥ आयुष्मान् भवतु शिवशर्मा इति प्रतिवचनम् ॥ नामकरणमुहूर्तः सुमुहूर्तोऽस्विति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ सुमुहूर्तमस्विति प्रतिवचनम् ॥ कृष्णोऽनन्त इति चैत्रादिक्रमेण पुंसाम् ॥ स्त्रीणां तु मार्गशीर्षादिक्रमेण ॥ लक्ष्मीः श्रीः कमला भद्रा सीता सत्या च रुक्मिणी ॥ माधवी चैत्रिका भूमिः तुलसी जाह्नवी तथा’ इति स्त्रीणां द्वादशमासनामानि ॥ इति नामकरणतत्रम् ॥७॥ अथोपनिष्क्रमणतत्रम् ॥ अथाग्रेणाग्निं अश्वत्थपणेषु हुतशेष निदधाति ॐ भूर्भुवःसुवः’ इति ॥ अथ मङ्गलघोषपुरस्सरं गृहादहिर्देवतायतनानि गला, तत्र चन्द्रार्कदिक्पालान् अभ्यर्थं प्रार्थयेत् ॥ ‘चन्द्रार्कयोदिंगीशानां दिशां च गगनस्य च ॥ निक्षेपार्थमहं दमि ते मे रक्षन्तु सर्वदा ॥ अप्रमत्तं प्रमत्तं वा दिवा रात्रमथापि वा ॥ रक्षन्तु सततं सर्वे देवाश्शक्रपुरोगमाः’ इति प्रार्थ, त्रिवृदन्नेन ब्राह्मणान् सम्पूज्य, आशिषो वाचयिता ॥ त्रिवृदन्नलक्षणं तु ओदनस्याप्यपूपानां सक्तूनां सत्तुमिश्रितस्स च’ इति ॥ अन्यच्च ‘भक्ष्यं भोज्यं च पेयं चेत्येतत्समुदितं त्रिवृत्’ इति द्विधा त्रिवृद CCCCSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC5656S 5555556665GGESSSSSSSSSSSSSSSSSSSS बलक्षणमुक्तम् ॥ अथोपनिष्क्रमणकर्मणः पुण्याहं स्वस्त्यृद्धिमिति वाचयिता ‘शिवं कर्मास्तु, चित्रियाणि प्रीयन्ताम्’ इत्युक्त्वा, देवता प्रदक्षिणनमस्कारान् शिशोः कारयिला, गृहं गला, ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणां दखा आशिषो वाचयेत् ॥ अथवा स्वगृहदेवतासमीपे सर्व कारयिता, अयोपनिष्क्रमणकर्मणः सुमुहूर्तमस्तिति वाचयिता, ब्राह्मणान् प्रणमेत् ॥ इत्युपनिष्क्रमणतन्त्रम् ॥॥ अथान्नप्राशनतत्रम् ॥ पूर्ववत् व्याहृत्या अश्वत्थपणेषु हुतशेष निधाय, कुमारं मातुरुत्सङ्ग उपवेश्य, सुवर्णादिपात्रे समस्तभक्ष्यभोज्यादिसमेतं शाल्यन्नं निधाय, दधिमधुघृतजलैः समुदायुत्य, हिरण्येन कुमारं प्राशयति ॥ ॐ या जाता ओषधयो देवेभ्यस्त्रियुगं पुरा ॥ मन्दामि बभ्रूणामहशतं धामानि सप्त च ॥ भूर्भुवःसुवरपां चौषधीनारसमन्नं प्राशयामि शिवास्ता आप ओषधयः सन्बनमीवास्मा आप ओषधयः सन्तु ॥१॥ ॐ शतं वो अम्ब धामानि सहस्रमुत वो रुहः ॥ अा शतक्रतो यूयमिमं मैं अगदं कृत ॥ भूर्भुवःसुवरपाम् ॥२॥ ॐ पुषावतीः प्रसूवतीः फलिनीरफला उत ॥ अश्वा इव सजिल्लरीवर्वीरुधः पारयिष्णवः ॥ भूर्भुवःसुवरपाम् ॥३॥ ॐ ओषधीरिति मातरस्तद्वो देवीरुप ब्रवे ॥ रासि विनतीरितरपश्चातयमानाः ॥ भूर्भुवःसुवरपाम्० ॥४॥ ॐ अश्वत्थेवो निषदनं पूर्णे वौ वसतिः कृता ॥ गोमाज इकिलासथ यत्सनवथ पूरुषम् ॥ भूर्भुवःसुवरपाम् ॥५॥ ॐ यह वाजयन्निमा ओषधीहत आधे । आत्मा यक्ष्मस्य नश्यति पुरा जीवगृभौ यथा ॥ भूर्भुवःसुवरपाम् ॥६॥ इति षड्भिः प्राशयिता, मुखं प्रक्षाल्य, तूणीमाचमय्य ‘अस्यान्नप्राशनकर्मणः सुमुहूर्तमस्विति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ सुमुहूर्तमस्तु’ इति वाचयिता, आशिषो वाचयिता, समापयेत् ॥ इत्यन्नप्राशनतन्त्रम् ॥॥ अथ कर्णवेधनतत्रम् ॥ अथाग्रेणाग्निं वेणुपर्णेषु हुतशेषं निदधाति ‘ॐ समुद्राय वयुनाय 55555555555555555555550050595659 KINN UMh.. ISGSSSSSSSSSSSSSSSG6655555EGESSSSS सिन्धूनां पतये नमः ॥ नदीना सर्वांसां पित्रे जुहुता विश्वकर्मणे विश्वाहा मर्त्य हविः’ इति ॥ अथ ब्राह्मणान् सम्पूज्य, आशिषो वाच यिला, मम कुमारस्य करिष्यमाणकर्णवेधनकर्मणः पुण्याहं खस्ति ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ यथायोग्यं प्रत्युत्तरं दधुः ॥ ‘शिवं कर्मास्तु ॥ श्रोत्रं श्रीयंताम्’ इति वाचयिता, ततः कण्टकादिना दक्षिणं कर्ण विक्ष्यति ॐ गायत्री त्रिष्टुब्जगत्यनुष्टुप्पतयां सह ॥ बृहत्युणिहा ककुत्सूचीमिः शिम्यन्तु बा’ इति ॥ अथाप उपस्पृश्य, अथ वामकर्ण ॐ द्विपदा या चतुष्पदा त्रिपदा या च षट्पदा ॥ सच्छन्दा या च विच्छन्दाः सूचीमिः शिम्यन्तु ना’ इति विद्धा, अथाप उपस्पृश्य, रक्तसूत्रेण शणसूत्रेण वा बध्नाति ॐ वरुणस्य॒ स्कम्भनमसि’ इति ॥ परेऽहनि विसर्जयति ॐ वरुणस्य स्कम्भसर्जनमसि’ इति ॥ अथाप उपस्पृश्य, कर्णवेधनमुहूर्तः सुमुहूर्तोऽस्विति वाचयिता, आशिषो वाचयेत् ॥ इति कर्णवेधनतत्रम् ॥७॥ अथ चौलतत्रम् ॥ अथाग्रेणाग्निमुदुम्बरपर्णेषु हुतशेष निदधाति ॐ नमो हिरण्यवाहवे सेनान्य दिशां च पतये नमः’ इति ॥ अथामे पश्चात्खयं प्राङ्मुख उपविश्य, कुमारं प्रत्यङ्मुखमुपवेश्य, उष्णोदके शीतजलमानयति ॐ उष्णेन वायवुद केनेह्यदितिः केशान्वपति’ इति ॥ तामिरस्य शिर उनत्ति (आर्दी करोतीत्यर्थः) ॐ आप उन्दन्तु जीवसे दीर्घायुखाय वर्चसे ’ इति ॥ तत ऊर्ध्वाग्रान्दर्भाछिरसि निदधाति ‘ॐ ओषधे त्रायनम् । इति ॥ तान्दन्केिशैः सह वामहस्ते गृहीला, दक्षिणेन क्षुरं गृहीला, तदभिमत्रयते ॐ ज्योक सूर्य दृशे’ इति ॥ अथैनं खधिति तिर्यवं वामहस्वगृहीतेषु सदर्भकेशेषु निदधाति ॐ खर्धिते मैनहि सीः । इति ॥ अथ दभैः सह तान्केशाछिनचि ॐ येनावेपत्सविता धुरेण’ इति ॥ अथाप उपस्पृश्य, अथ प्रवपतः केशाननुमत्रयते ॐ 19559999999999999999999655999999 librain. SSSSSSSSSSSESEEESESESSSSSSSSEE मा ते केशानद्गादर्च एतत् ॥ तथा धाता करोतु ते ॥ तुभ्यमिन्द्रो बृहस्पतिः ॥ सविता वर्च आदधात्’ इति ॥ अथ नापितेनोप्तान सर्वान्केशानेकी कुल दर्भस्तम्बे निदधाति ॐ तेभ्यो निधानं बहुधा व्यच्छन् । इति ॥ अथैनमुणोदकेनाप्लावयति ॐ बलं ते बाहुबोः सविता दधातु’ इति ॥ अथैकशिखत्रिशिखः पञ्चशिखो वा यथाकुलाचारं शिखां विन्यस्य, खखगोत्रे यावन्तः प्रवरऋषयः तावत्यः शिखा वा (अष्टोत्तरशताधिकद्विसहस्रसङ्घचाककेशाः शिखाप्रमाणमित्यर्थः) ॥ अथ मङ्गलघोषैः सह उष्णोदकेन स्नापयिता, आच्छाद्यालङ्कृत्य, ब्राह्मणान् फलताम्बूलादिना सन्तोष्य, अस्य चौलकर्मणः पुण्याहं वस्त्य॒द्धिमिति वाचयिता, केशिनः प्रीयन्तामिति वाचयिता, ‘अस्य चौल कर्मणः सुमुहूर्तमस्विति भवन्तो ब्रुवन्तु’ इति वाचयिखा, जुषखनः समिधमित्याधुत्तरपरिषेकादिकं प्रणीताविमोचनं ब्रह्मोद्वा सनं च कृला, ‘कृतानां गर्भाधानादिकर्मणां साङ्गतासिद्ध्यर्थ नानागोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो यथाशक्तिदक्षिणां दातुमहमुत्सृजे ॥ यथाशक्ति ब्राह्मणान् भोजयिष्ये’ इत्युक्त्वा, ‘यस स्मृत्या च नामोक्या तपो होमक्रियादिषु ॥ न्यूनं सम्पूर्णतां याति सद्यो वन्दे तमच्युतम्’ इत्युक्त्वा ॥ एभिः गर्भा धानपुंसवनसीमन्तविष्णुबलिजातकर्मनामकरणोपनिष्क्रमणान्नप्राशनकर्णवेधनचौलकर्मभिः श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ एवमृतुसंवेशनादि वा गर्भाधानादि वा जातकर्मादि वा अतीतानुसारेण समानतत्रेण कुर्यात् ॥ इति प्रयोगरत्नमालायां गर्भाधानादिसमानतत्रप्रयोगः ॥

अक्षरारम्भ-विधिः

अथ क्रमप्राप्ताक्षरप्रारम्भविधिरभिधीयते ॥ जन्मतः पञ्चमे वर्षे उत्तरायणे कुम्भमासं वर्जयिता शुक्लपक्षे द्वितीया-तृतीया-पञ्चमी सप्तमी-दशम्येकादशी-त्रयोदशीषु गुरुशुक्रवारी श्रेष्ठौ रविवारे पूर्वाह्न सोमवारेऽपराह्ने च श्रेष्ठः बुधवारो मध्यः अश्विन्या पुनर्वसुहस्तचित्रा 3900999999999999996555555669999 पू. स० ॥९९ ॥566666666666666666666666666666666 खात्यनूराधाश्रवणरेवतीषु नवताराम स्थिरराशयः श्रेष्ठाः, उभयराशयो मध्यमाः, अष्टमे सर्वग्रहवजिते पञ्चमे पापवर्जिते अक्षरप्रारम्भं कुर्यात् ॥ तथा च श्रीधरीये ‘उदग्गवे भाखति पञ्चमेऽन्दे प्राप्तेऽक्षरखीकरणं शिशूनाम् ॥ सरखतीं विघ्नविनायकं च गुडोदनाद्यैरभिपूज्य कुर्याद ॥ नृसिंहः ‘अक्षरखीकृतिः प्रोक्ता प्राप्त पञ्चमहायने ॥ उत्तरायणगे सूर्य कुम्भसासविवजिते’ ॥ श्रीधरीये ‘हस्तादित्यसमीरमित्रपुरुजि त्पौणाश्चिचित्राच्युतेष्वाराक्यंशदिनोदयादिरहिते राशौ स्थिरे चोभये ॥ पक्षे पूर्वनिशाकरे प्रतिपदं रिक्तां विहायाष्टमी षष्ठीमष्टमशुद्धभाजि भवने प्रोक्ताऽक्षरखीकृतिः ॥ मार्कण्डेय: ‘वारे दिनेशभृगुपुत्रबृहस्पतीनां विद्वानसौ भवति यो हि विमूढबुद्धिः ॥ चन्द्रे च चन्द्रतनये च कृशं च सर्व विघ्नो भवेदवनिजे रविजे विनाशः’ ॥ वसिष्ठः ‘दिवसांशोदया वा यत्नेन कुजसौरयोः ॥ श्रेष्ठाः सितज्ञजीवानां मध्यमाचन्द्रसूर्ययोः ॥ रविवारे च पूर्वाहे विद्यारम्भो विशिष्यते ॥ चन्द्रवारेऽपराह्ने च विद्यापुर्वी विधीयते ॥ रात्रौ च वर्जयेन्नित्यं सन्ध्ययोथ विशेषतः’ इति ॥॥ अथ प्रयोगः ॥ कर्ता शुचौ समे देशे गोमयेनोपलिप्य सैकतं स्थण्डिलं कुला, पालाशदण्डेन मृदं खाला, स्थण्डिलोपरि निधाय, आचम्य प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्य ‘मम कुमारस्य समस्त विद्याप्राप्त्यर्थ अक्षरप्रारम्भं करिष्ये ॥ तदङ्गलेन निर्विघ्नतासियर्थ गणपतिपूजां करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, गणपति गुरुं च सम्पूज्य, स्थण्डिलमध्ये सरस्वती पूजयेत् । ॐ भुक्नमातः सर्ववाअयरूपे आगच्छागच्छ” इति मत्रेणावाद्य, प्रणवेन अर्घ्य पाद्याचमनगन्धपुष्पधूपदीपांश्च दबा, पायसं गुडोदनं च निवेद्य, प्रदक्षिणनमस्कारान् कृता, गुरुं वस्त्राभरणादिना सन्तोष्य, सरखतीविनेशाचार्यानिः प्रदक्षिणं कृता, आवाहनक्रमेण देवतामुदास्य, गुरुः 266555555555555555599996608655555 प्र०१० 38SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSGEEEEEEE | प्रामुख उपविश्य, कुमारं प्रत्यसुखमुपवेश्य, बिन्दुरहितप्रणवेन सह ॐ नमः शिवाय’ इति षडक्षरमुपदिश्य, अकारादिक्षकारान्तं पश्चाशद्वर्णानुपदिश्य (वाचयिबेर्थः), तथैव लेखयिना, ततः कुमारं प्रामुखम्पवेश्य, लिखितं त्रिर्वाचयिता, लड्डुकादिभिवामणान् सन्तोषयेत् ॥ इत्यक्षरप्रारम्भप्रयोगविधिः समाप्तः ॥॥

ब्रह्म-चर्यम्

उपनयनम्

अथोपनयनम् ॥ अथाहुतो गर्भाष्टमेषु ब्राह्मणमुपनयीतेति सूत्रम् ॥ वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीतेति च ॥ सिङ्गाभट्टीये ‘गर्भात् ॥ आरभ्य षष्ठे सप्तमे अष्टमेष्वेवावतिष्ठते कुमारस्य व्रतसामर्थ्यात्’ इति ॥ कात्यायनस्तु ‘जन्मादि पञ्चमान्दादि दशाब्दान्तं यथाक्रमम् ॥" ब्रह्मवर्चसमायुष्यं तेजवानाद्यमेव च ॥ श्रियं पशूनीयमानः कुर्याद्विप्रः सुतं द्विजम्’ इति ॥ निर्णयसिन्धौ आश्वलायन: ‘गर्भाष्टमेऽष्टमे वाग्दे पश्चमे सप्तमेऽपि वा ॥ द्विजवं प्रामुयाद्विषो वर्षे बेकादशे नृपः’ इति ॥ मनुः ब्रह्मवर्चसकामस्य कार्य विप्रय पञ्चमे ॥ राज्ञो बलार्थिनः षष्ठे वैश्य स्वार्थार्थिनोऽष्टमे’ ॥ विष्णुः षष्ठे तु धनकामस्य विद्याकामस्य सप्तमे ॥ अष्टमे सर्वकामस्य नवमे कान्तिमिच्छतः ॥ आपस्तम्बः ‘गर्भाष्टमेषु ब्राह्मणमुपनयीत’ इति ॥ गर्भाष्टमेचित्यत्र बहुवचनं गर्भषष्ठसप्तमयोः प्राप्त्यर्थमिति सुदर्शनभाष्ये व्याख्यातम् ॥ अथ काम्यानि ‘सप्तमे ब्रह्मवर्चसकाममष्टम आयुष्काम नवमे तेजस्कामं दशमेऽनाद्यकाममेकादश इन्द्रियकामं द्वादशे पशुकामं त्रयोदशे मेधा कामं चतुर्दशे पुष्टिकामं पश्चदशे भ्रातृव्यवन्त षोडशे सर्वकामं आषोडशाब्राह्मणस्य नात्ययः’ इति गृह्यसूत्रम् ॥ अत एव कालातिक्रमे दोष उक्तो ज्योतिर्निवन्धे ‘अग्रजा बाहुजा वैश्याः खावधेरूद्धमन्दतः ॥ अकृतोपनयाः सर्वे वृषला इव ते स्मृताः’ इति ॥ हेमाद्रौ ‘माषादिषु च मासेषु मौञ्जी पञ्चसु शस्यते’ इति ॥ वराहा ‘न कदाचिद्दशर्थेषु भानोरा प्रवेशनात् ॥ विवाहो देवतानां च प्रतिष्ठा चोपनायनम् । इति ॥ अथ जन्ममासादिनिषेधः ‘न जन्मधिण्ये न च जन्ममासे न जन्मकालीय दिने विदध्यात् ॥ ज्येष्ठे न मासि प्रथमस्स सूनोस्तथा सुताया अपि मङ्गलानि ॥ जातं दिनं दृश्यते वसिष्ठो यष्टौ च गर्गो नियतं दशाऽत्रिः ॥ जातस्य पक्षं किल भागुरिश्च शेषाः प्रशस्ताः खलु जन्ममासि’ ॥ राजमार्ताण्डः ‘जन्ममासे तिथौ भे च विपरीतदले सति ॥ कार्य मङ्गलमित्यादुर्गर्गमार्गक्शौनकाः ॥ जन्ममासनिषेधेऽपि दिनानि दश वर्जयेत् ॥ आरभ्य जन्मदिवसाच्छमाः स्युस्तिथयोऽपरे ॥ सङ्ग्रहे ‘अन्नप्राशनमुद्राहश्चौलकर्मोपनायनम् ॥ जन्ममासेषु वयं स्यात्कलिङ्गमगधे तथा ॥ गृहप्रवेशसीमन्तपट्टवन्धव्रतानि च ॥ जन्ममासेषुः वयं सानर्मदातट उत्तरे ॥ नर्मदादक्षिणे देशे जन्ममासः शुभप्रदः ॥ अन्यदेशे न शुभदं बहूनां सम्मतं खिदम्’ : ॥ निर्णयसिन्धौ ‘शुद्धिनै गुरोर्यस्य वर्षे प्राप्तेऽष्टमे यदि ॥ चैत्रे मीनगते भानी तस्योपनयनं शुभम् ॥ जन्मभादष्टमे सिंहे नीचे वा शत्रुभे गुरौ ॥ मौजीबन्धः शुभः प्रोक्तः चैत्रे मीनगते खौ’ इति ॥ वसिष्ठः ‘नैमित्तिकमनध्यायं कृणे च प्रतिपद्दिनम् ॥ मेखलाबन्धने शस्तं चौले वेदवतेखपि ॥ कृष्णपक्षे चतुर्थी च सप्तम्यादि दिनत्रयम् ॥ त्रयोदशी चतुष्कं च अष्टावेते गलग्रहाः’ इति ॥ नारदः । विनर्तुना वसन्तेन कृष्णपक्षे गलग्रहे ॥ अपराले चोपनीतः पुनस्संस्कारमर्हति ॥ व्यासः ‘या चैत्रवैशाखसितावृतीया मापस सप्तम्यथ फाल्गुनस्य ॥ कृष्णे तृतीयोपनये प्रशस्ताः प्रोक्ता भरद्वाजमुनीन्द्रमुख्यैः ॥ पारिजाते। . सलमीति = सितेत्यनुषज्यते शुक्सष्ठमीत्यर्थः गर्गः ज्येष्ठमासे विशेषेण सर्वज्येष्ठस चैव हि ॥ उपनीतस पुत्रस्य जडलं मृत्युरेव च ॥ कालविधाने ‘शुक्ल पक्षे निर्मले शीतभानौ शुके जीवे चाम्बरे दृश्यमाने ॥ शाखाधीशे शक्तियुक्तऽनुकूले ऋक्षे राशौ मौजिवन्धः शिशोः सात् ॥ द्वितीया पश्चमी षष्ठी सप्तमी दशमी तथा ॥ त्रयोदशी तृतीया च शुक्ले श्रेष्ठाः प्रचोदिताः ॥ द्वादश्येकादशी चैव मध्यमे च तिथी इमे ॥ मध्यमे च प्रशंसन्ति चन्द्रे च बलसंयुते ॥ कृणे चैव प्रशस्ताः स्युस्तिथयशोपनायने ॥ गुरुशुक्रबुधानां तु वारा: श्रेष्ठतमाः स्मृताः ॥ मध्यमः सोमवारस्तु सूर्यवारश्च मध्यमः ॥ वारौ मन्दारयोर्वज्यौं कृणे वयों निशापतेः ॥ अस्तं गतस्य सौम्यस्य वारो वयों द्विजन्मनि ॥ गुरुः ‘त्रिपूत्तरेषु रोहिण्या हस्ते मैत्रे च वासवे ॥ खाष्ट्रे सौम्यपुनर्वखोः प्रशस्तं चोपनायनम् ॥ वारुणे वैणवे पुष्ये वायव्ये प्रौष्ठपद्यपि ॥ आधिने षट्सु भेपूक्तं मध्यमं चैत्र पौणभम् ॥ माधवीये ‘मूको विद्वान् बोधवान् वेदवादी शिल्पी धीमान् लब्धवाणिज्यवृत्तिः ॥ पापी पूज्यः शुद्रगो राजदूतः शास्त्रार्थज्ञः स्याञ्च मेनादिलो ॥ श्रीधरीये ‘असत्फलपदे राशावपि लग्ने शुभेक्षिते ॥ शुभयुक्तेऽथवा तेषां शुभमेव फलं विदुः ॥ इत्युपनयनकालनिर्णयः ॥७॥ अथ कर्तनिर्णयः ॥ सिङ्गाभट्टीये ‘उपानयादिस्नानान्तकर्मखभ्युदयक्रियाम् ॥ पिता कुर्यात्तदूर्ध्व तु परिणेता यथाविधि ॥ नान्दीश्राद्धं पिता कुर्यात्पुत्रीपुत्रविवाहयोः ॥ उत्तरेषु विवाहेषु वयं कुर्यात्तु नान्दिकम् ॥ अथाऽविद्यमानपितृकस्य देवतानियम उक्तः ॥ स्मृतौ ‘असगोत्रः सगोत्रो वा य आचार्य उपानयेत् ॥ तदोपनेयपित्रादीनुद्दिश्याऽभ्युदयं चरेत् ॥ कन्यकाया अयं ३ तिथय इति = शुक्लपक्षोक्काः, विना षष्टी अन्त्यत्रिकं चेत्यर्थः ॥ तेन द्वितीया वृतीवा-पञ्चमी-सहमी-दशम्यः पञ्चतिथयः कूष्णे श्रेष्ठाः इति सिध्यति ॥ ary 355555555566666665955555555559 ॥१०॥ SS मार्गो मुनिभिः परिकीर्तितः ॥ अन्ये तु ‘उपनीतौ तु पित्रादेरभावेऽन्यं निवेदयेत् ॥ आचार्यः पितरस्तस्य वृद्धिश्राद्धे तु देवताः ॥ ‘पितैलोपनयेत्पुत्रं तदभावे पितुः पिता ॥ सदसावे पितृवाता तदभावेऽपि सोदरः ॥ प्रयोगरने वृद्धमनुः पिता पितामहो भ्राता ज्ञातयो गोत्रजाग्रजाः ॥ उपानवेऽधिकारी खात्पूर्वाभावे पर:परः’ इति ॥ इति कर्तनिर्णयः ॥७॥

उपनयन-प्रयोगः

अथोपनयनप्रयोगः ॥ जन्मतः पश्चमे षष्ठे सप्तमेऽष्टमे वा वर्षे उपनयनकालः, तत्र गर्भाष्टमो मुख्यः, खराशिचन्द्रराश्यपेक्षया द्वितीय-पञ्चम-सक्षम-नवमैकादशेष वा गुरौ विद्यमाने गुरुशुक्रास्तरहिते उत्तरायणे जन्ममासं वर्जयिता, जन्मपक्षं वा द्वितीया-तृतीया-पञ्चमी शुक्लषष्ठी-सप्तमी-दशमी-शुक्लैकादशी-द्वादशी-त्रयोदशीषु चन्द्रे बलयुते कृष्णपक्षे वा जन्मराशि-जन्मलग्न-तत्काललग्न-चन्द्रराशीनां चाष्टमे शुद्धे भानोराप्रवेशानन्तरं वर्जयिता, अनध्यायरहिते चैत्र-वैशाखयोः शुक्लवतीया माघशुक्लसप्तमी इत्यनध्याया अपि ग्राह्याः, अन्या वाः , फाल्गुनकृष्णतृतीयाऽतिश्रेष्ठा, आदित्य-चन्द्र-बुध-गुरु-शुक्रवारेषु रोहिणी-मृगशिर:-पुनर्वसूत्तरात्रयानुराधा-धनिष्ठा इति दशताराः श्रेष्ठाः, अश्विनी-पुष्य-खाति-श्रवण-शततारा-रेवत्य इति षट् तारा मध्यमाः, वृषभ-मिथुन-कर्कटक-कन्याराशयः श्रेष्ठाः, - कुम्भ-सिंही मध्यमौ, तावेव शुभयोग-शुभदृष्टियुक्तौ चेच्छ्रेष्ठी, इत्युक्तकाले उपनयनं कुर्यात् ॥ उपनीत्या सह चौलकरणपक्षे चौलाङ्गक्षौरं तत्रेण कृला, उपनयनाङ्ग क्षौरमेव कुर्यात् ॥ कर्ता उपनयनात्पूर्वेयुः प्रातः स्नानादिनित्यकर्म कृत्रा, वैश्वदेवं हुखा, भद्रासने स्वयं प्राङ्मुख उपविश्य पत्नीकुमारी | खदक्षिणत उपवेश्य, आचम्य प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्य, मम कुमारस्य श्वः करिष्यमाणोपनयनाङ्गतयाविहितं नान्दीसमाराधनं SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS 5505 hindiationप्र०१० 599999999999999 Mandal हिरण्येन करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ तदादौ निर्विघ्नतासिन्यर्थ गणपतिपूजां खस्तिपुण्याहवाचनं करिष्ये इत्युक्त्वा, सुमुखश्चेत्यादिना गणपति सम्पूज्य, पुण्याहं वाचयिता, नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामिति वाचयिता, प्रोक्षणान्तं कृता, नान्दीश्राद्धं कृखा, तस्यामेव रात्रौ प्रदोषान्ते उदकशान्ति-प्रतिसरबन्धौ च कुर्यात् ॥ अथ यदि पितृभ्रातृ-व्यतिरिक्तो नान्दीश्राद्धकर्ता तदा, अस्य कुमारस्य मातृपितामहीप्रपितामह्यः, अस्य कुमारस्य पितृपितामहप्रपितामहाः, अस्य कुमारय मातामहमातुःपितामहमातुःप्रपितामहाः नान्दीमुखा इत्यादि ॥ तस्यामेव रात्रौ कर्ता प्राणानायम्य, ‘मम कुमारस सर्वाऽमङ्गलनिरसनार्थ समस्तमाङ्गल्यप्राप्त्यर्थ श्वः करिष्यमाणोपनयनाङ्गतया विहितावुदकशान्ति-प्रतिसरबन्धौ च समानतत्रेण करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य तत्कृता, अथापरेयुः कर्ता सपत्नीकः संस्कार्येण सह प्रातर्मङ्गलस्नानादि नित्यकर्म कृखा, देहशुद्ध्यर्थ स्त्रानगवनमत्राचमनमत्रप्रोक्षणानि च कृता, पूर्वेधुरसम्भवे सद्यो वा नान्धुदकशान्तिप्रतिसरबन्धस्नानपवनादिकं कृता, पुण्याहं वाचयेत् ॥ कर्ता प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्स, " मम कुमारस उपनयनाख्यं कर्म कर्तुं तदादौ निर्विघ्नतासिद्धयर्थं गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं च करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अयोपनयनकर्मणः पुण्याहं - अस्मै उपनयनकर्मणे स्वस्ति - अयोपनयनकर्मणः ऋद्धि - भवन्तो ब्रुवन्तु एवं त्रित्रिः वाचयिला ‘शिवं कर्मास्तु मेधाकरेन्द्रः प्रीयताम्’ इति वाचयिता, प्रोक्षणान्तं कृता, उपनयनप्रधानसङ्कल्पं कुर्यात् ॥ कर्ता आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्य, ‘मम कुमारस्य द्विजलसिद्धया वेदाध्ययनाधिकारसिद्धयर्थ उपनयनाख्यं कर्म करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, पुनः कर्ता ‘मम गायत्रीप्रदानयोग्यतासिद्धयर्थ सहस्रसङ्ख्याकगायत्रीजपं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, पूर्वेयुः सद्यो वा तत्कृता, कुमारं ब्रह्मचारिभिः 599999999999999965555555555598956 9 99 55999999999999996555555555555 M सुवासिनीभिश्व सह भोजयिखा, तस्य चौलवत्तूष्णीं केशानोप्येतीति सूत्रात् तूणीमुष्णाखप्सु शीता आनीय ताभिः तूष्णीं प्रत्यमुखमुपविष्टस शिशोः शिर उनत्ति ॥ तूणीमूर्वाग्रं बर्हिरनुच्छृत्य, तूणीं क्षुरं गृहीखा, तूणीमादित्यं दर्शयिखा, तूणीं द|ः सह केशाश्छिला, प्रवपतः केशान् तूष्णीमुपस्पृश्य, अथ नापितेनोप्तान् केशान् तूष्णीमेव दर्भस्तम्बे निदध्यात् ॥ इति सर्व तूष्णीं कला, स्नापयित्ना, अथ मण्डपवेदिकामध्ये तण्डुलराशौ दर्भेषु शुचिवाससं बद्धशिखं कुमारं प्रामुखमुपवेश्य, तूणीं द्विराचमय्य, खयमाचमनप्राणायामौ कला ‘मम कुमारस्य कामचार कामवादकामभक्षणदोषपरिहारद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ कच्छ्त्रयं करिष्ये’ अशक्तचेत्तत्प्रत्याम्नायरूपेण करिष्य इति सङ्कल्प्य, तत्प्रत्याम्नायगोत्रयं तन्मूल्यं वा ब्राह्मणाथ दला ‘मम कुमारसोपनयनाङ्गतया विहितं श्रद्धामेधाप्रज्ञासिद्ध्यर्थ फलताम्बूलदानं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, फलताम्बूल गोपीचन्दन-यज्ञोपवीतानि च ब्राह्मणेभ्यो ब्रह्मचारिभ्यश्च दला, तत आचार्यः ‘ओङ्कारोऽग्निश्च नागश्च सोमः पितृप्रजापती ॥ वायुः सूर्यो विश्वेदेवा इत्येते तन्तुदेवताः’ इत्युपवीतं तत्तद्देवतात्मकं ध्याला, ता आवाह्य, षोडशोपचारान् कला, आपोहिष्ठेति तिसृभिः प्रोक्ष्य, गायंच्या अभिमच्य, उद्वयंतमसस्परीत्यादित्यं दर्शयिता, सोनापृथिवीति भूमौ निधाय, देवस्यलेत्यादाय खदक्षिणभागस्थितं कुमारं यज्ञोपवीतं प्रति मुश्चन्वाचयति ‘ॐ यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्र॒जापर्यत्सहज पुरस्तात् ॥ आयुष्यमयं प्रतिमुश्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः’ इति धारयेत् ॥ उपविश्यैव यज्ञोपवीतधारणम् ॥ तदुक्तं सङ्ग्रहे ‘तिलकं ब्रह्मसूत्रं च पाद्यमाचमनीयकम् ॥ तिष्ठन्नपि यदा कुर्यात्सद्यः शूद्रो भवेट्विजः। इति ॥ अथ कुमारं द्विराचमय्य, दक्षिणे हस्ते गृहीला, मङ्गलघोषपुरस्सरं खस्तिपन्थामनुचरेमेत्युपनयनवेदिकामानयति ॥ ततः आचार्यों माणवकमोः पवादात्मनो दक्षिणत उपवेश्य, द्विराचम्य देवयजनोल्लेखनप्रभृति लौकिकानिं प्रतिष्ठाप्य, प्राणानायम्य देशकालौ। सङ्कीर्त्य ‘मम कुमारस्य द्विजससिद्धिद्वारा वेदाध्ययनाधिकारसिद्ध्यर्थमुफ्नयनहोमं करिष्ये ॥ यमलयोस्तु स्थण्डिलादि सर्व पृथगेव कुर्याद, न लेकतत्रेण ॥ ‘उपनयनहोमः कर्म आधारवत्तत्रं पञ्चदशदारुरिध्मः अग्नीषोमावाज्य भागो जातवेदो नामाग्निः मेधाकरेन्द्रो देवता चरुर्ह विरविः खिष्टकदाज्यस्य मात्राणिक्यो देवता इत्यादि एवं साङ्गेन कर्मणा सद्यो यक्ष्ये, तदङ्गमन्वाधानं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अन्वाधानं कुत्ता, प्राकृतपात्राण्यासाद्य ॥ अश्मानं दण्डमजिनं वस्त्रं मौञ्जी समिद्दलम् ॥ व्रतार्थ समिधश्चेति सादयेत्सहपात्रकैः ॥ एतत्सर्वं सकृदेवासाद्य, आप्रणीताभ्यः कृला ॥ ॐ देवसं खा … हस्ताभ्यां मेधाकरेन्द्राय वो जुष्टं निर्वपामीति विनिरूप्य तूणी चतुर्थम् ॥ ॐ देवस्य ला… हस्ताभ्यां मेधाकरेन्द्राय वो जुष्टं प्रोक्ष्यामीति सकुन्मत्रेण द्विस्तूष्णीं प्रोक्ष्य, आज्यसंस्काराद्यग्निमुखान्तं कृला, पालाशीस मिधमाज्येनात्या अभ्याधापयन् वाचयति ॥ ॐ आयुर्दा देवरसै गृणानो घृतप्रतीको घृतपृष्ठो अग्ने ॥ घृतं पिबन्न॒मृतं चारु गव्य पितेव पुत्र जरसे नमश्वाहा ॥ आयुर्दाऽमय इदम् ॥ अथैनमुत्थाप्य, अग्याचार्ययोर्मध्ये नीखा, अनेरुत्तरतः स्थितमश्मानमास्थापयति ॐ आतिष्ठेममश्मानमश्मैव वस्थिरो भव ॥ अभितिष्ठ पृतन्यतः सहख पृतनायतः’ इति ॥ यथागतं पुनरानीय अथाहतं वास उदप रिधापयन् वाचय ति ॥ तल्लक्षणं प्रचेतसोक्तम् ‘ईषद्धोतं नवं श्वेतं सदशं यन्न धारितम् ॥ अहतं तद्विजानीयात्सर्वकर्मसु पावनम्" इति ॥ अन्यच्च ‘सदशं नवमाधौतं वासः सृष्टं खयम्भुवा ॥ शस्त माङ्गलिके धृला तावत्कालं न सर्वदा" इति ॥ ॐ या अकृन्तन्नयन्या अन्वित या देवीरन्तानभितो ददन्त ॥ तास्वा देवीर्जरसा संव्य॑यन्जायुम्मानिदं परिधत्स्व वासः’ इति ॥ परिहितमनुमत्रयते ‘ॐ परिधत्त | धत्त वाससैन शतायुषं कृणुत दीर्घमायुः ॥ बृहस्पतिः प्रायच्छदास एतत्सोमाय राज्ञे परिधातवाउँ ॥ जरां गच्छासि परिधत्स्व वासो मवाकृष्टीनामभिशस्ति पावा ॥ शतं च जीव शरदः सुवी रायश्च पोषमुप संव्ययख ॥ परीदं वासो अधिंधाः स्व॒स्तये भूरापीनामभिशस्ति । पावा ॥ शतं च जीव शरदः पुरुचीर्वसनि चार्यों विभजासि जीवन्’ इति ॥ अथैनं मौञ्जी मेखलां त्रिवृत्तां त्रिप्रदक्षिणं परिव्ययन् काचयति ‘ॐ इयं दुरुक्तात्परिवार्धमाना शर्म वरूथं पुनती न आगात् ॥ प्राणापानाभ्यां बलमाभरन्ती मया देवाना सुभगा मेखलेयम्’ इति ॥ परिवीतमनुमत्रयते ‘ॐ ऋतसं गोत्री तपसः परस्पी ती रक्षस्सहमाना अरांतीः ॥ सा नः समन्तमनुपरहि भद्रया भरिस्ते मेखले मारिषाम’ इति ॥ अथ नाभिदेशे ग्रन्थि करोति ‘ॐ प्राणानां ग्रन्थिरसि समाविम्रस’ इति ॥ अथास्मा अजिनं व्यङ्गुलविस्तारं चर्मत्रितयसहितं चतुश्छिद्रयुक्तं दृढसूत्रं दक्षिणावृत्तलोमकं यज्ञोपवीतवत्प्रतिमुञ्चन् वाचयति ॐ मित्रस्य॒ चक्षुर्धरुणं बलीयस्तेजो यशखि स्थविर समिद्धम् ॥ अनाहनस्यं वसनं जरिष्णु परीदं वाज्यजिनं दधेहम्’ इति ॥ अथासै पालाशदण्डं शिरस्सम्मितमवणं सखचं मृदुदण्ड सम्प्रयच्छति ॥ ॐ सोमोऽसि सोमपं मा कुरु’ इति पालाशम् ॥ बैल्वदण्डं चेत् ‘ॐ ब्रह्मवर्चसमसि ब्रह्मवर्चसायब’ इति ॥ दण्डप्रमाणमाह व्यासः ‘शिरोललाटनासाग्रप्रमाणं वर्णत: क्रमात् ॥ याज्ञिकस्य च वृक्षस्य दण्डा अर्हन्ति धर्मतः ॥ उक्तदण्डाभावे मनुः एतेषामप्यभावे तु सर्वेषां सर्वयाज्ञियाः’ इति ॥ गौतमोऽपि ‘याज्ञियो वा सर्वेषाम्’ इति ॥ वायमितिः बौधायनसूत्रम् ॥ 56555555999999999999999999999996 १०१॥ SSSSSS999060956955555555555555 ‘ॐ अहं वृक्षस रेरिवा ॥ कीर्तिः पृष्ठं गिरोरिव ॥ ऊर्ध्वपवित्रो वाजिनीवः स्वमृतमसि ॥ द्रविणश्सवर्चसम्’ इति याज्ञीय वृक्षदण्डम् ॥ ततो गुरुर्माणवकं पृच्छति ‘को नामासि’ इति ॥ ‘नारायणशर्मा नामास्मि’ इति गुरुं प्रत्याह ॥ अथैनं दक्षिणे हस्ते गृह्णाति ‘ॐ यस्मिन्भूतं च भव्यं च ॥ सर्वे लोकाः समाहिताः ॥ तेनं गृह्णामि बामहं मह्यं गृह्णामि बामहं प्रजापतिना ला मा गृह्णामि नारायणशर्मन् ’ इति ॥ अथैनं देवताभ्यः परिददाति ॐ देवेभ्यस्ता परिददामि ॥ विश्वदेवेभ्यस्वा परिंददामि ॥ विश्वेभ्यस्वा देवेभ्यः परिददामि ॥ साम्यस्ता देवेभ्यः परिददामि ॥ सर्वाभ्यस्वा देवताभ्यः परिददामि नारायणशर्मन्’ ॥ अथैनं ज्योतिर्विदुक्ते सुलग्ने कृपादृष्ट्याऽनुगृहीतं आत्मनोऽङ्क सम्मुखमानयति ॐ देवय खा…हस्ताभ्यामुपनये नारायणशर्मन् ’ इति ॥ अथ किञ्चित्कालं समदृष्ट्या सम्यनिरीक्षेत (उप = [] समीप नयनमुपनयनं इत्युपनयनशब्दार्थः) ॥ अथ कुमारः खयमेव पक्काजुहोति ॥ ॐ यश्छन्दसामृषभो विश्वरूप छन्दोभ्योऽध्यमृता सम्बभूव ॥ समेन्द्रों मेधया स्पृणोत्वमृतस देव धारणोभूयासों३यश्छन्दसा …धारणो भूयासश्वाहा ॥ मेधाकरेन्द्रायेदम् ॥ उपरिष्टात् स्रुबाहुति हुला, पुनर्दामुपस्तीर्य खिष्टकृतमुत्तरार्धात्सकदवदाय, द्विरभिधान्तिःपरिधौ निधाय, पञ्चावत्तिनां त्रिरभिधारणम् ॥ अथ आज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ क्षेत्रिय ला नित्य वा ॥ द्रुहो मुश्चामि वरुणस्य पाशात् ॥ अनागसं ब्रह्मणे ला करोमि ॥ शिवे ते । द्यावापृथिवी उभे इमे स्वाहा ॥ ब्रह्मणे द्यावापृथिवीम्यामिदम् ॥१॥ ॐ शं ते अग्निस्सहाद्भिरस्तु ॥ शं द्यावापृथिवी सहौषधीभिः ॥ शमनगारक्षरसह वातेन ते ॥ शं ते चतस्रः प्रदिशौ भवन्तु स्वाहा ॥ अनये द्यावापृथिवीभ्यामन्तरिक्षाय दिग्भ्य इदम् ॥२॥ ॐ या SSSSSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCG पू०१० ॥११॥3333333333338999335599359999 देवीश्वतस्त्रः प्रदिशः ॥ वातपत्नीभिसूर्यो विचष्टे ॥ तासां खा जरस आदधामि ॥ प्रयक्ष्म एतु नितिं पराचैः स्वाहा ॥ दिग्भ्यो वातपत्नीभ्य इदम् ॥३॥ ॐ अमोचि यक्ष्माहुरितादवसें ॥ द्रुहः पाशानिर्ऋत्यै चोदमोचि ॥ अहा अवतिमविदत्स्योनम् ॥ अप्य भूद्भद्रे सुकृतस्य लोके स्वाहा ॥ नित्या. इदम् ॥४॥ ॐ सूर्यमृतं तमसो ग्रागा यत् ॥ देवा अमुश्चन्नासुजन्व्यनसः ॥ एवमहमिमं क्षेत्रियाजामि शुश्सात् ॥ नुहो मुंश्चामि वरुणस्य पाशात्स्वाहा ॥ देवेभ्य इदम् । ॥५॥ ॐ बृहस्पते युवमिन्द्रच वखः ॥ दिव्यस्यैशाथे उत पार्थिवस्य ॥ धृत्तयिश्स्तुवते कौरये चित् ॥ यूयं पति स्वस्तिभिः सदानः स्वाहा ॥ बृहस्पतयः इन्द्रायेदम् ॥६॥ अथ ब्रह्मसूक्तम् ॥ ॐ ब्रह्म जज्ञान प्रथम पुरस्तात् ॥ विसीमतः सुरुचो वेन आंघ: । सबुनियाँ उपमा अस्य विष्ठा ) सतश्च योनिमसंतश्च विवः स्वाहा ॥ ब्रमण इदम् ॥१॥ ॐ पिता विराजामृषभो रयीणाम् ॥ अन्तरिक्षं विश्वरूप प्राविवेश ॥ तमरभ्यर्चम्ति वत्सम् वा ब्रह्म सन्तं ब्रह्मणा वर्धयन्तः खाहा ॥ ब्रह्मा इदम् ॥२॥ ॐ ब्रह्म देवानजनयत् ब्रम विश्वमिदं जगत् ॥ ब्रह्मणः क्षत्रं निर्मितम् ॥ ब्रह्म ब्राह्मण आत्मना स्वाहा ॥ ब्रह्मण इदम् ॥३॥ ॐ अन्तरस्मिन्निमे लोकाः । अन्तर्विश्वमिदं जगत् ॥ बझेर भूतानां ज्येष्ठम् ॥ तेन कोऽर्हति स्पर्धि तुश्वाहा ॥ ब्रह्मण इदम् ॥४॥ ॐ ब्रह्मन् देवात्रय त्रिशत् ॥ वर्मनिन्द्रप्रजापती ॥ ब्रह्मन् ह विश्वा भूतानि : नावीवान्तस्समाहिताः खाहा ॥ ब्रह्मण इदम् :11५1 ॐ चतस आशा प्रचरन्त्वप्रायः ॥ इमन्त्री यज्ञनयतु प्रजानन् । घृतं पिन्चनजरसुवीरम् ॥ ब्रह्म समिद्भवत्याहुतीनारवाहा । घृतं पिन्वतेऽग्नयेऽजिराय ब्रह्मण इदम् ॥६॥ अथ खिष्टकदादिपरिधिप्रहरणान्तं कृताऽग्रेणाग्निं पालाशपर्णेषु | R हुतशेष निदधाति ॥ ॐ नमो अस्तु नीलग्रीवाय सहस्राक्षाय मीढुपै ॥ अथो ये अस्य सखांनोऽहं तेभ्योऽकरन्नमः’ इति बलिं दवा, उत्तरपरिषेकप्रणीताविमोकवरदानान्तं कृता, अथ कुमारः प्राणानायम्य, देशकालो सङ्कीर्य मम गायत्र्युपदेशाङ्गतया विहितं सावित्रीव्रतो एक्रमहोमं करिष्ये, सावित्रीव्रतोपक्रमहोमः कर्म अपूर्व तत्रं समुद्भवो नामाग्निः अग्निघायबादित्यवतपतयो देवताः आज्याक्तंपालाशसमिधो हविः सद्यो यक्ष्ये ॥ तदङ्गमन्वाधानं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अन्वाधानादिकं कृला, नुक्सनमाज्यस्थाली प्रोक्षणी चतस्रस्समिधः इति आसाद्य, आज्यसंस्कारान्तं कुला, परिपिच्य अलङ्कृत्य, आर्द्राः सपलाशाः सप्रारोहाः प्रादेशमात्राः अप्रतिशुष्काग्रा घृताऽन्वक्ता अभ्याधापयन् वाचयति ॥ याज्ञीयवृक्षसमिधो वा ॥ ॐ अजें व्रतपते सावित्रं व्रतं चरिष्यामि तच्छकयं तन्मे राध्यतारवाहा ॥ अग्नये व्रतपतय इदम् ॥ ॐ वायो व्रतपते सावित्रं व्रतं० ॥ वायवे व्रतपतय इदम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपते. सावित्रं व्रतं० ॥ आदित्याय व्रतपतय इदम् ॥ ॐ व्रतानी व्रतपते सावित्रं तं चरिष्यामि तच्छंकेयं तन्मे राध्यतारस्वाहा ॥ बतानां व्रतपतय इदम् ॥ व्याहृतीहूंखा, उत्तरपरिषेकादिकं कुर्यात् ॥ अथानेः पश्चाद्दर्भेषु उदगग्रं कूर्च निधाय, तस्मिन्प्राङ्मुख आचार्य उपविशति ॐ राष्ट्रभृतस्याचार्या सन्दीमा लोषम् ’ इति ॥ तसाग्रे कुमारो दर्भेषु प्रत्यङ्मुख उपविश्य, खदक्षिणेन हस्तेन गुरोर्दक्षिणं पादं वामेन वामपादमन्वारम्य जानुभ्यामवनी गला ‘सावित्री भो अनुबहि’ इति गुरुं सम्प्रार्थ्य, अथ गुरु: ओमित्युक्त्या गायत्रीमुपदिशति ॥ यथा ॥ गायत्रीं व्याहतीश्च त्रेधा विभज्य, प्रथमं तिस्रो व्याहृतीस्त्रयाणां पादानामादौ कला, ततः द्वयोरर्धर्चपोरादौ द्वे व्याहृती ततः कृत्स्नायामादौ तृतीयां व्याहृति संयोज्य मा पू.स सर्माता व्याहृतयः प्रणवपूर्वकाः यथा ‘ॐ भूः तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ ॐ भुवः भर्गो देवस्य धीमहि ॥ ओरसुवः धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ ॐ भूः तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥ ॐ भुवः धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ ओरसुवः तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् ’ इति गायत्रीमुपदिश्य, अथ शिष्टाचारप्राप्तबार्दष्टाक्षरी पश्चाक्षरी चोपदिश्य, ततो बटुराचार्यसोत्तरत उपविशति ॥ तत्र मनु: ‘यावद्रह्मोपदेशः स्यात्तावदक्षिणतो बटुः ॥ औपनायनिके शेषे कर्मण्युत्तरतो बटुः’ इति ॥ अथ कुमारः पक्कादुपादाय प्राभाति ॥ बटुहस्तमभिधार्य, पक्कशेषमनं निधाय, अभिघार्य ॐ शरीर में विचर्षणम् ॥ जिहा मे मधुमत्तमा ॥ कर्णाभ्यां भरि विश्रवम् ॥ ब्रह्मणः कोशौसि मेधया पिहितः ॥ श्रुतं मै गोपाय’ इति प्राश्य, अप उपस्पृश्य, अप आचम्य, आदित्यमुपतिष्ठते ‘ॐ उद्वयन्तमसस्परि पश्यन्तो ज्योतिरुत्तरम् ॥ देवं देवत्रा सूर्यमगन्म ज्योतिरुत्तमम्’ इति ॥ अथैन रसरशास्ति ॥ ब्रह्मचार्यसि’ इति गुरुराह ॥ ‘अस्मि’ इति प्रतिवचनम् ॥ आपोऽशान’ इति गुरुः ॥ अस्यार्थः प्रायविचार्थमापोशनं भोजनस्सादावन्ते चोपस्तरण पिधानार्थमिति ॥ अनामि’ इति प्रतिवचनम् ॥ ‘कर्म कुरु’ इति गुरुः ॥ गुरुशुश्रूषादिकमित्यर्थः ॥ ‘करिष्यामि’ इति प्रतिवचनम् ॥ ‘मा दिवा सुषुप्थाः’ इति गुरुः ॥ दिवानिद्रां माकार्षीरित्यर्थः ॥ ‘न खप्यामि’ इति प्रतिवचनम् ॥ ‘समिध आधेहि’ इति गुरुः ॥ अगावित्यर्थः ॥ आधास्यामि’ इति प्रतिवचनम् ॥ ‘भैक्ष्याचर्य चर’ इति गुरुः ॥ भिक्षानमाहत्य भोजनं १ अत्र अष्टाक्षरी पञ्चाक्षरी शब्दाभ्यां क्रमेण नारायणाष्टाक्षरी शैवपञ्चाक्षरी च गृह्यते प्रसिद्धत्वात् ॥ कुरुष्वेत्यर्थः ॥ ‘चरिष्यामि’ इति प्रतिवचनम् ॥ ‘सदा अरण्यात्समिध आहर’ इति गुरुः ॥ अग्निकार्यार्थमित्यर्थः ॥ आहरिष्यामि’ इति प्रतिवचनम् ॥ उदकुम्भं चाहर’ इति गुरुः ॥ गुरुगृहं प्रतीत्यर्थः ॥ आहरिष्यामि’ इति प्रतिवचनम् ॥ आचार्याधीनो वेदमधीष्व’ इति गुरुः ॥ अध्येष्ये’ इति प्रतिवचनम् ॥ अथास्मै गुरुस्तण्डुलपूर्णपात्रं प्रयच्छन्नाह मावरमेवाने भिक्षस्व’ इति ॥ ततो बटुर्मातरमेवाग्रे भिक्षते ॥ भवति भिक्षां देहि’ इति मातरं भिक्षयिखा, : अथान्यानपि भिक्षयिला, सर्व समाहृत्य, आचार्याय प्रयच्छति भैक्षमिदम्’ इति ॥ ‘तत् सुभैक्षम्’ इत्याचार्यः प्रतिगृह्य, अथोचरेण अग्निं द्वे स्त्रीप्रतिकृती कला, गन्धैर्माल्येन चालङ्कृत्य, ‘ममोपनयनाङ्गतया विहितां श्रद्धामेधापूजां करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य ‘ॐ भूः श्रद्धामावाहयामि ॥ ॐ भुवः श्रद्धामावाहयामि ॥ ओरसुवः श्रद्धामावाहयामि ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः श्रद्धामावाहयामि ॥ ॐ भूः मेधामावाहयामि ॥ ॐ भुवः मेधामावाहयामि ॥ ओरसुवः मेधा मावाहयामि ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः मेधामावाहयामि’ इत्यावाद्य ‘श्रद्धायै नमः, मेधायै नमः? इति षोडशोपचारान् कुला, ब्राह्मणान् सम्पूज्य, अस श्रद्धामेधापूजाकर्मणः पुण्याह-वस्ति-ऋद्धिमिति वाचयिता, श्रद्धामधे प्रीयेतामिति वाचयिता, अनेन श्रद्धा मेधापूजाकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयतामित्युक्त्वा, ‘कृतस्य कर्मणः साङ्गतासिद्ध्यर्थ नानागोत्रेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो यथाशक्तिदक्षिगाः प्रतिपादयामि ॥ यथाशक्ति ब्रह्माणान् भोजयिष्ये’ इत्युक्त्वा, यस्यस्मृत्येत्युक्त्वा, ‘अनेनोपनयनकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम्’ इतीश्वरार्पणं कुर्यात् ॥७॥ , भवति = पूज्ये इत्यर्थः ॥ त्वं इति शेषः ॥ तेन देहीति न मध्यमपुरुषानुपपत्तिः ॥ अत्र गोत्रप्रवरनामोच्चारणपूर्वकं नमस्कृत्य भिक्षायाचनं शिष्टाचारः ॥ अतःपरं यत्कर्तव्यं तदुच्यते ॥ कारिकायाम् ‘यावह्मोपदेशः स्यात्तावत्सन्ध्यादिकं न च । ततो माध्याह्वसन्ध्यादि सर्व कर्म समाचरेत् ॥ स्नानं च भोजनं तद्वत्सन्ध्योपासनमेव च ॥ ब्रह्मयज्ञश्च नित्यानि सामान्यस्यापि तानि तु ॥ उपासनमिति उपासनमग्नि कार्यमित्यर्थः ॥ सिङ्गाभट्ठीये ‘अथोपनयनात्कर्म कुर्यादारभ्य यत्नतः ॥ स्नानं कालद्वये सन्ध्यामग्निकार्य च नैत्यकम् ॥ ब्रह्मयज्ञं तर्पणं च देवर्षिपितृणां तथा ॥ देवार्चनं जपं भिक्षां प्रत्यहं ब्रह्मचारिणः ॥ सेवां च गुरुवृद्धानां यज्ञसूत्रादिधारणम् ॥’ इति ॥ ‘अनेन गायत्र्युपदेशानन्तरं ब्रह्मयज्ञं माध्याहिकं व्रतमध्ये प्रतिदिनं स्नानमपि कर्तव्यमित्युक्तम् ॥॥

अग्निकार्यम्

अथाग्निकार्यम् ॥ अथ सायं सन्ध्यां विधाय, आचमनप्राणायामौ कृता, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘मम समस्तपापक्षयद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ सायमग्निकार्य करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, ॐ जुषखनः … ततनः सूर्यस्य०, ॐ अदितेनुमन्यख०’ इत्यादिभिः परिषिच्य ॥ अग्निं प्रज्ज्वलितं वन्दे… विश्वतोमुखम् ॥ अथ चतस्रः समिधोऽभ्यादधाति ॥ ॐ भूः स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ भुवः खाहा ॥ वायव इदम् ॥ ओरसुवः खाहो ॥ सूर्यायेदम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ इति हुला, पुनर्जुषखन इत्यादि अदितेन्वमश्स्था इत्यादिभिः परिषिच्य ‘यत्ते अग्ने तेज’ इति तिसृभिः ‘मयि मेधां मयि प्रजाम् ’ इति तिसृभिः चोपस्थाय अथोपविश्य, ॐ मानस्तोके … विधेमते’ इत्युपस्थाय हुतभस्म गृहीला ‘ओजोऽसि’ इति ललाटे ॥. ‘सहोऽसि’ इति कण्ठे ॥ बलमसि’ इति दक्षिणबाहुमूले ॥ भ्राजोऽसि ’ इति कण्ठपृष्ठे ॥ ‘देवानां धाम नामासि! इति नाभौ ॥ विभमसि. विश्वायुः’ इति हृदये ॥ सर्वमसि सर्वायुः’ इति मूर्ध्नि ॥ इत्युपस्पृश्य, ‘श्रद्धां मेधां यशः प्रज्ञां विद्या बुद्धि चियं बलम् ॥ आयुष्यं तेज आरोग्यं देहि मे हव्यवाहन’ इत्याशिषः प्रार्थयिखा, गोत्रप्रवरमुवा, ‘अमुकगोत्रः अमुकशर्मा अहमस्मि अहं भो अभिवादये’ इत्यग्नि अभिवाद्य, अथ गुरूनभिवादयते, मातरं पितरं मातुलमाचार्यानन्यांथ त्रिवर्षपूर्वानभिवाद्य, . अनेन सायमग्निकार्यकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ एवमेव प्रातःकाले ‘प्रातरग्निकार्य करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य प्रातरग्निकार्य कुर्यात् ॥ इत्यग्निकार्यविधिः ॥७॥

• एवं त्रिरात्रं सावित्रव्रतं चरिता, अथ चतुर्थेऽहि सन्ध्याद्यग्निकार्य कृला, तमग्रिमादाय पालाशमूलं गला, तं प्रदक्षिणं परिसमूद्य आसनप्राणायामौ कता, देशकालौ सङ्कीर्य, ‘ममोपनयनाङ्गतया विहितां सुश्रवःपूजां करिष्ये ॥ ॐ सुश्रवः सुचवसं मा कुरु ॥ यथा व सुश्रवः सुश्रवा अस्यैवमहसुश्रवः सुश्रवो भूयासम् ॥ यथा व सुश्रवः सुश्रवों देवानां निधिोपोऽस्येवमहं ब्राह्मणानां ब्रह्मणो निधिोपोभूयासम् ॥ इति परिसमूह्य अभ्यर्च्य, तस्याग्रेणोत्तरेण वा अग्निं प्रतिष्ठाप्य, प्राणानायम्य ‘ममोपनयनाङ्गतया विहितं सावित्री व्रतविसर्जनहोमं करिष्ये ॥ व्रतविसर्जनहोमः कर्म, अपूर्व तत्रं, अग्निवाय्यादित्यव्रतपतयो देवता, आज्याक्तमालाशसमिधो हविः, सद्यो यक्ष्ये, तदङ्गमन्वाधानं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य अन्वाधाय, प्रोक्षणीमाज्यस्थाली सुक्नुवौ चतस्रः समिधश्च आसाद्य, आज्यसंस्कारान्तं कला, ‘ममोपनयनवतमध्ये व्रतलोपप्रायश्चित्तार्थ अत्यप्रायश्चित्तहोमं करिष्ये ॥ यन्मआत्मनः पुनरग्निरिति द्वाभ्यां सुबाहुती हुला, व्याहती वा, व्रतविसर्जनहोमं कुर्याद ॥ पूर्वासादितपालाशसमिधोऽभ्याधापयन् वाचयति ॥ ॐ अग्ने व्रतपते सावित्रं व्रतर्मचारिष १०७॥

तदशकं तन्मे राधि स्वाहा ॥ अग्नये व्रतपतय इदम् ॥ ॐ वायो व्रतपते सावित्रं० ॥ वायवे व्रतपतय इदम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपते सावित्र० ॥ आदित्याय व्रतपतय इदम् ॥ ॐ व्रतानां व्रतपते सावित्रं० ॥ व्रतानां व्रतपतय इदम् ॥ पुनस्तथैव सुश्रवसमभ्यर्च्य षोडशोपचारान् कुला, चरुलाजापूपान्निवेद्य ‘अनेन पूजाकर्मणा सुश्रवाः प्रीयताम्’ इति वाचयिता, दण्डमजिनं मेखलां वासच पुण्यवृक्ष मूले विसृज्य, अप उपस्पृश्य, पूर्ववन्मत्रेणान्यान्यादाय, आचम्य, अथोत्सृष्टपूर्वधूतवनमाचार्य आदते ॥ ॐ यस्य ते प्रथमवाय हरामस्तं ला विश्वे अनुमदन्तु देवाः ॥ तं ना भ्रातरः सुहृदो वर्धमानमर्नुजायन्तां बहवः सुजातम् ॥ इत्यादाय मिन्दाहुतीाहती ता, पूर्णाहुति हुला, उत्तरपरिषेकादिकं कृता, अनेन व्रतविसर्जनहोमकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयतामित्युक्त्वा, अग्निमात्मनि समारोपयति ॥ ॐ या ते अग्ने यज्ञियां तनूस्तये ह्यारोहात्मात्मानम् ॥ अच्छा वसनि कृण्वन्नुस्मे नयाँ पुरूणि ॥ यज्ञो भूत्वा यज्ञमासीद खां योनिम् ॥ जातवेदो भुव आजायमानः सर्वंय एहि ॥ इति दक्षिणपाणिं निष्टप्याऽऽत्मनि समारोपयेत् ॥ पुनरग्निकार्यकाले ‘ॐ उपावरोह जातवेदः पुनस्त्रम् ॥ देवेभ्यो हन्यं वह नः प्रजानन् ॥ आयुः प्र॒जारयिमस्मासु धेहि ॥ अजस्रो दीदिहि नो दुरोणे ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरों अग्निं प्रतिष्ठापयामि इत्यात्मनि समारोपितमग्निं लौकिकामौ प्रतिष्ठाप्य, प्राणायामादिकं कृता, प्रतिदिनं सायं-प्रातरग्निकार्य कुर्यात् ॥ इतःप्रभृति श्राद्धभोजन सूतकसङ्गम-मधुमांसानि च वर्जयेत् ॥ इत्युपनयनविधिः ॥७॥

चतुर्थ्यां सुश्रवस-पूजादि

उपनयनाग्निनाशप्रायश्चित्तम्

अथ यदि चतुर्थदिनमध्येऽनिरुद्धातश्चेचत्र प्रायश्चित्तम् ॥ ॐ अपहता असुंरा रक्षासि पिशाचा ये क्षयन्ति पृथिवीमर्नु ।

प्र०र० .१०८ अन्यत्रैतो गच्छन्तु यचैषां गतं मनः’ इति तत्सर्व भस्म प्रोक्ष्य, अयन्तेयोनिलिय’ इति क्षिप्र मम समिधि समारोप्य, स्थाण्डिलोल्लेखनादि लौकिकामिं प्रतिष्ठाप्य, ‘आजुह्वान-उद्बुध्य स्वान इति द्वाभ्यां समिधमनौ प्रक्षिप्य, प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य अस्य कुमारस्य उपनय नव्रतमध्येऽयुद्धात प्रायश्चित्तहोमं करिष्ये, प्रायश्चित्तहोमः कर्म आग्निहोत्रिकं तत्रं चित्तिर्नामाग्निः अग्न्यादयो देवता आज्यं हविः " इत्यादि सङ्कल्प्य, आज्यसंस्कारान्तं कृता, व्याहती हूंखा, अथ प्रायश्चित्ताहुनी होति ॥ ॐ अयाश्चाग्नेः० ॥ अग्नये अयस इदम् ॥१॥ ॐ अग्निर्होता ॥ अश्विनाध्वयू ॥ खष्टाग्नीत् ॥ मित्र उपवक्ता ॥ सोमः सोमस्य पुरोगाः ॥ शुक्रश्शुक्रय पुरोगाः ॥ श्रातास्त इन्द्र सोनाः ॥ वातापर्हवतः श्रुतः स्वाहा ॥ अग्नयेऽश्विभ्यां खष्ट्र मित्राय सोमाय शुक्रायेन्द्रायेदम् ॥२॥ ॐ ब्राह्मण एकहोता ॥ स यज्ञः ॥ स में ददातु प्र॒जां पशून्पुष्टिं यशः ॥ यज्ञर्थ मे भूयात्वाहा ॥ ब्रह्मण इदम् ॥३॥ ॐ अग्निदिहोता ॥ स भर्ता ॥ स मे … भर्ता च मे भूयात्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥४॥ ॐ पृथिवी त्रिहोता ॥ स प्रतिष्टा ॥ स में … प्रतिष्ठा च मे भूयात्स्वाहा ॥ पृथिव्या इदम् ॥५॥ ॐ अन्तरिक्षं चतुर्होता ॥ स विष्ठाः ॥ स में … विष्ठाश्च मे भूयात्स्वाहा ॥ अन्तरिक्षायेदम् ॥६॥ ॐ वायुः पञ्चहोता ॥ स प्राणः ॥ स मै… प्राणश्च मे भूयात्स्वाही ॥ वायव इदम् ॥ ७॥ ॐ चन्द्रमाः षड्ढोता ॥ स ऋतून्कल्पयाति ॥ स में… ऋतर्वश्च में कल्पन्ताश्स्वाहा ॥ चन्द्रमस इदम् ॥८॥ ॐ अन्नरसप्तहोता ॥ स प्राणस्य प्राणः ॥ स में … प्राणस्य च मे प्राणो भूयात्वाहा ॥ अनायेदम् ॥९॥ ॐ द्यौरष्टहोता ॥ सोऽनाधृष्यः ॥ स में … अनाधृष्यश्च भूयास रस्वाहा ॥ दिव इदम् ॥१०॥ श्रीनिवासः पू० स० १०८॥ श्रीनिवासः | ॐ आदित्यो नवहोता ॥ स तेजस्वी ॥ स मै… तेजस्वी च भूयास स्वाहा ॥ आदित्यायेदम् ॥११॥ ॐ प्रजापतिर्दशहोता ॥ स इद सर्वम् ॥ स मै ददातु प्र॒जां पशू-पुष्टिं यशः ॥ सर्वच में भूयात्स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥१२॥ मनोज्योतिः० मिन्दाहुती महाव्याहृतीयाहतीश्च हुला, होमशेष समापयेत् ॥ इत्यम्युद्वातप्रायश्चित्तम् ॥ इति वेङ्कटेशकृतौ प्रयोगरत्नमालायामुपनयनप्रयोगः समाप्तः ॥७॥

जडाद्य्-उपनयनम्

ins अथ जडबधिराऽन्धमूकानां उपनयनप्रयोगो लिख्यते ॥ नात्र वर्षाणां नियमः ॥ देवनक्षत्रे नान्दीश्राद्धादिकं पूर्ववत्कृत्वा, खातं शुचिवाससं बद्धशिखं पूर्ववन्मण्डपवेदिकायामुपवेश्य, तूणी यज्ञोपवीतं प्रतिमुच्य, तूणीमेव याज्ञियं दण्डं दखा, नामप्रश्नायुपनयनान्तं नामग्रहणं वर्जयेत् ॥ मिन्दाहुती हुखा, आचार्य एव सावित्र्या पक्व हुला, क्षेत्रिय वा-ब्रह्मजज्ञानमिति द्वादशाज्याहुती खा, वरदानान्ते याज्ञियेषु पर्णेषु हुतशेष मत्रवनिधाय, अथ कुमारः पक्कादुपादाय तूणीं प्राश्य, अथवा आचार्य एव सर्वान् मत्रान् वदेत् ॥ एवमेव तूणीं उन्मत्तहीनाङ्गाधिकाङ्गव्य सनिव्याधितकुष्ठदीर्घरोग्यपसारिणश्च यथाशक्ति किञ्चित्कार्यम् ॥ अथ तेभ्यस्तृतीयेऽहनि तूणीं मधुपर्क दला, तमग्निमुत्सृजति ॥ आयुर्दा अग्न इति पिता भ्राता वा आत्मनि समारोपये दित्येके ॥ इति जडाडुपनयनविधिः ॥७॥

पुनर्-उपयमनम्

अथ पुनरुपनयनम् ॥ तत्र कारणानि गृह्यसूत्रे ‘अथोपनीतस्य अवृत्यानि भवन्ति पितृज्येष्ठव्यतिरिकस्योच्छिष्टाभोजनं न स्त्रिया सह भुञ्जीत मधु-मांस-श्राद्ध-सूतक-शवान-अनिर्दशाहक्षीर-छत्राक-निर्यासभक्षणं गणान-गणिकानभक्षणं (गणान्नं = शूद्रानं इत्यर्थः)

निषिद्ध सिन्धु-सौवीर-सौराष्ट्र-अङ्ग-वङ्ग-कलिङ्गादिदेशगमनं तीर्थयात्रां विना प्रमादानेतो वि मूत्रभक्षणं सप्तरात्रसन्ध्यातिक्रमणं उन्मत्त इत्येतैर्दुष्टे धुनः संस्कारमर्हति’ ॥ तत्रैव सन्ध्यातिक्रमणं यस्य सप्तरानं गमिष्यति ॥ उन्मत्तदोषयुक्तश्च पुनः संस्कारमर्हति ॥ वपनं मेखला दण्ड मैक्षाचयं च यस्त्यजेत् ॥ पुनः संरकारमामोति विधिदृष्टेन कर्मणा’ इति ॥ अथ पुनः संस्कारकर्मणि वानि ‘मेखला दण्डमजिनं भैशाचर्य व्रतानि च ॥ निवर्तन्ते द्विजातीनां पुन:संस्कारकर्मणि’ ॥ पारिजाते विष्णुः ‘वपन-दण्ड-मेखला-मैक्षाचर्य-व्रतानि पुनस्संस्कार कर्मणि वानि’ इति ॥७॥ अथ प्रयोगः ॥ कर्ता प्रातस्नानादि नित्यकर्म कृता, पुनरूपनयनाङ्गतयाविहितं नान्दीसमाराधनं हिरण्येन करिष्य इति सङ्कल्प्य, पुण्याहपूर्वकं तत्कृला, पुनः पुनरुपनय नागपुण्याहं वाचयित्वा, अग्निव्रतपतिर निर्बतभृदग्निरसप्तवांश्च प्रीयन्तामिति वाचयिता, अग्निं प्रतिष्ठाप्य, प्राणानायम्य, अवत्यादिप्रायश्चित्त निमित्त मुक्त्वा, तत्प्रायश्चित्तार्थ पुनरुपनयनं करिष्य इति सङ्कल्प्य ॥ पुनरुपनयनहोमः कर्म आघारवत् तत्रमित्यादि जातवेदोनामानिः अग्निव्रतपतिः-अग्निव्रतभृत्-अग्निस्सप्तवान्देवताः चरर्हविः आज्यस्य मात्रवणिक्यो देवता इत्यादि सङ्कल्प्य, अग्नि मुखान्तं कृता, पालाशी समिधमाज्येनाडूत्वाऽभ्याधापयन् वाचयति ॥ ॐ पुनस्वाऽऽदित्या रुद्रा वसवः’ इत्येको समिधं हुला ॥ आदित्येभ्यो रुद्रेभ्यो वसुभ्यो ब्रह्मभ्यो वसुनीथायेदम् ॥ पुनरेतयैवाज्याहुति हुला, अथावत्यप्रायश्चित्तं जुहोति ॥ यन्मआत्मनः०, १ “सौराष्ट्रं सिन्धुसौवीर भवन्तीं दक्षिणावतम् ॥ एतानि ब्राह्मणो गत्वा पुनस्संस्कारमर्हति" इति गृह्यसूत्रोदाहृतः श्लोकः

पुनरग्निः’ इति द्वाभ्यां हुला, पकाजुहोति ॥ ॐ बमने व्रतपा असि देव आमत्येष्वा ॥ वं यज्ञेष्वीडयो३ यद्वौ वयं प्रमिनाम बतान विदुषां देवा अविदुष्टरासः ॥ अग्निष्टद्विश्वमाघृणाति विद्वान्येभिर्देवा ऋतुभिः कल्पयाति स्वाहा ॥ अग्नये व्रतपतय इदम् ॥१॥ पुनरवदाय ॥ ॐ लमग्ने वतभृच्छुचिः ॥ देवा आसादया इह ॥ अग्नै हुव्याय वोढवों व्रतानुविभ्रद्रतपा अदाभ्यः ॥ यजानो देवा अजरः सुवीरः ॥ दधद्रनानि सुविदानो अग्ने ॥ गोपाय नौ जीवसे जातवेदः खाहा ॥ अग्नये व्रतभृत इदम् ॥२॥ पुनरवदाय ॥ ॐ सप्त ते अग्ने … घृतेनों३जनस्य गोपा अजनिष्ट जाग्रविः ॥ अग्निः सुदक्षः सुविताय नव्यं से ॥ घृतप्रतीको बृहता दिविस्पृशा ॥ धुम द्विभाति भरतेभ्यः शुचिः स्वाहा ॥ अग्नये सप्तवत इदम् ॥३॥ इति पक्वत्रयं हुना, अथ विष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय, अथ आज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ येन देवाः पवित्रेण ॥ देवेभ्यः पावमानीभ्य इदम् ॥१॥ ॐ प्राजापत्यम्० ॥ ब्रह्मण इदम् ॥२॥ ॐ इन्द्रः सुनीती सह० ॥ इन्द्राय सुनीत्यै सोमाय वरुणाय यमाय राज्ञे जातवेदस इदम् ॥३॥ इति तिस्रः ॥ यद्देवादेवहेडनमिति सौत्रामणिपठितानुवाकस्य षड्भिरनुच्छन्दसम् ॥ यथा ॥ ॐ यद्देवा देव हेडनम् ॥ देवासश्चकृमा वयम् ॥ अग्निर्मा तस्मादेनसः ॥ विश्वान्मुञ्चतहसः स्वाहा ॥ देवेभ्योऽग्नयेऽहोमुच इदम् ॥१॥ ॐ यदि दिवा यदि नक्तम् ॥ एनारसि चकमा वयम् ॥ वायुर्मा तस्मादेनसः ॥ विश्वान्मुञ्चबहसः स्वाहा ॥ वायवे होमुच इदम् ॥२॥ ॐ यदि जागृयदि खमे ॥ एनासि चकमा वयम् ॥ सूर्यो मा तस्मादेनसः ॥ विश्वोन्मुञ्चनरसः स्वाहा ॥ सूर्यायाहोमुच इदम् ॥३॥ ॐ यद्बामे यदरण्ये ॥ यत्सभायां यदिन्द्रिये ॥ SCCSSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC986 NAAMITMMih. 5965666666665653EEGGSEEEE666555 यच्छूद्रो वृदयें ॥ एनश्चकृमा व्यस्खा ॥ सूर्याया होमुच इदम् ॥४॥ ॐ यदेकस्याधिधर्मणि ॥ तस्यावयजनमसि ॥ यदापो अग्नियावरुणेति शपामहे ॥ ततो वरुण नो मुश्च स्वाहा ॥ अयो वरुणायेदम् ॥५॥ ॐ अवभृशनिचङ्कुण निचेरुरसि निचङ्गुण ॥ अवदेवैर्देवकृतमेनौ याट् ॥ अवमर्मत्यकृतम् ॥ उरोरानौदेवरिषस्पाहि वाहा ॥ देवेभ्य इदम् ॥६॥ इति षट् ॥ अथ नक्तं जातानुवाकम् ॥ ॐ नक्तं जाताखौषधे ॥ रामे कृष्णे असिनिच ॥ इदुरजनि रजय ॥ किलास पलितं च यत्स्वाहा ॥ ओषधये रजन्या इदम् ॥१॥ ॐ किलासं च पलितं च ॥ निरितोनाशयापृषत् ॥ आन स्त्रो अश्रुतां वर्णः ॥ पराश्वेतानि पातय स्वाहा ॥ ओषधये रजन्या इदम् ॥२॥ ॐ असितं ते निलयनम् ॥ आस्थानमसितं तव ॥ आसिनियस्योषधे ॥ निरितोनाशयापृषत्स्वाहा ॥ ओषधय इदम् ॥३॥ ॐ अस्थिजस किलासंस ॥ तनूजस च यत्त्वचि ॥ कृत्यया कृतस्य ब्रह्मणा ॥ लक्ष्म श्वेतमनीनशवाहा ॥ ब्रह्मण इदम् ॥४॥ ॐ सरूपा नाम ते माता ॥ सरूपो नाम ते पिता ॥ सरूपाऽस्योषधे सा ॥ सरूपमिदं कृधि स्वाहा ॥ ओषधय इदम् ॥५॥ ॐ शुनरहुवेम मघवानमिन्द्रम् ॥ अस्मिन् भरेऽनृतमवाजसातौ ॥ शृण्वन्तमुग्रमूतये समत्सु स्वाहा ॥ मघवत इन्द्राय इदम् ॥६॥ ॐ घन्तै वृत्राणि सञ्जितं धनानाम् ॥ धनुथ द्यां पर्वतां दाशुषे वसु ॥ निवो वा जिहते या मनोभया ॥ कोपर्यथ पृथिवीं पृश्निमातर स्वाहा ॥ पृथिव्या इदम् ॥७॥ ॐ युधेय दुग्रापृषतीरयुग्ध्वम् ॥ प्रवेषयन्ति पर्वतान् ॥ विविश्चन्ति वनस्पतीन् । प्रोवारत्मरुतो दुर्मदा इव स्वाहा ॥ मरुम इदम् ॥८॥ ॐ देवासः सर्वया विशा ॥ पुरुत्राहि सदृङ्ङसि ॥ विशो विश्वा अनु प्रभु SSSSSSSSSSSSCCCCCCCCCCCCCCCCCC 15329838399359935999999999 खाहा ॥ देवेभ्य इदम् ॥९॥ ॐ समत्सु वा हवामहे ॥ समत्स्व॒ग्निमवसे ॥ वाजयन्तौ हवामहे ॥ वाजेषु चित्रराधसरस्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥१०॥ ॐ सङ्गच्छध्वरसंवदध्वम् ॥ सं वो मनासि जानताम् ॥ देवा भागं यथापूर्वे ॥ सञ्जानाना उपासत वाहा ॥ देवेभ्य इदम् ॥११॥ ॐ समानो मत्रस्समितिस्समानी ॥. समानं मनस्सह चित्तमेषाम् ॥ समानं केतो अभिसरभध्वम् ॥ संज्ञानेन वो हविषां यजामः स्वाहा ॥ समानायेदम् ॥१२॥ ॐ समानी व आकूतिः ॥ समाना हृदयानि वः ॥ समानमस्तु वो मनः ॥ या वः सुसहासति स्वाहा ॥ समानायेदम् ॥१३॥ ॐ संज्ञानन्नवैः ॥ संज्ञानमरणैः ॥ संज्ञानमश्विना युवम् ॥ इहास्मासु नियच्छत स्वाहा ॥ अश्विभ्यामिदम् ॥१४॥ ॐ संज्ञान मे बृहस्पतिः ॥ संज्ञान रसविता करत् ॥ संज्ञानमश्विना युवम् ॥ इह मद्यनियच्छतरवाहा ॥ अश्विभ्यामिदम् ॥१५॥ ॐ उपच्छायामिवघृणेः ॥ अर्गन्म शर्म ते वयम् ॥ अग्ने हिरण्यसन्दृशः स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥१६॥ ॐ अदब्धेभिः सवितः पायुभिष्वम् ॥ शिवेभिरद्य परिपाहि नो गर्यम् ॥ हिरण्यजिह्वः सुविताय नव्य॑से ॥ रक्षा मार्किनों अ॒घशश्स ईशत स्वाहा ॥ सवित्र इदम् ॥१७॥ ॐ मदै मदे हि नौ ददुः ॥ यूथा गामृजुक्रतुः ॥ सङ्ग्रभाय पुरू शता खाहा ॥ गोयूथेभ्य इदम् ॥१८॥ ॐ उभया हस्त्या वसु ॥ शिशीहि राय आर्भर ॥ शिप्रिन्वाजानां पते ॥ शीवस्तवदुश्सना स्वाहा ॥ वाजानां पत्ये शिप्रिण इदम् ॥१९॥ ॐ आतून इन्द्र भाजय ॥ गोष्वश्वेषु शुभ्रषु ॥ सहस्रेषु तुवीमघ स्वाहा ॥ इन्द्राय इदम् ॥२०॥ ॐ यद्देवा देव हेडनम् ॥ देवासश्चकृमा वयम् ॥ आदित्यास्तस्मान्मा यूयम् ॥ ऋतस्यतेन मुश्चत स्वाहा ॥ देवेभ्य CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC S9999999993355555555555555 आदित्येभ्य इदम् ॥२१॥ ॐ ऋतस्यतेनादित्याः ॥ यज॑त्रा मुञ्चतेह मा । या यज्ञवाहसः ॥ आशिक्षन्तो न शैकिम स्वाहा ॥ आदित्येभ्य इदम् ॥२२॥ ॐ मेदेखता यजमानाः ॥ सुचाऽऽज्येन जुहतः ॥ अकामावो विश्वेदेवाः ॥ शिक्षन्तो नोपशेकिम स्वाहा ॥ विश्वेभ्यो देवेभ्य इदम् ॥२३॥ ॐ यदि दिवा यदि नक्तम् ॥ एन एनसोकरत् ॥ भूतं मा तस्माद्भव्यं च ॥ द्रुपदार्दिव मुश्चतु स्वाहा ॥ एनोमुच इदम् ॥२४॥ ॐ द्रुपदादिवेन्मुमुचानः ॥ स्विनः नालीमलादिव ॥ पूतं पवित्रेणेवाज्यम् ॥ विश्वै मुश्चन्तु मैनसः स्वाहा ॥ विश्वेभ्यो देवेभ्य इदम् ॥२५॥ ॐ उद्वयन्तमसस्पार ॥ पश्यन्तो ज्योतिरुचरम् ॥ देवं देवत्रा सूर्यम् ॥ अगन्मज्योति रुत्तमश्स्वाहा सूर्याय न्योतिष इदम् ॥२६॥ ॐ यद्देवा देव हेडनम्, ॐ देवा जीवनकाम्या०, ॐ ऋतेन द्यावापृथिवी०, ॐ सजातशत्सा०, ॐ यद्वाचा०, ॐ यद्धस्ताभ्याम्’ इति षड्भिर्डला, स्विष्टकदादिकं कुर्यात् ॥ इति पुनरुपनयनप्रयोगः ॥छ॥ अथ प्रकारान्तरम् ॥ नान्दीपुण्याहादिकं सर्व पूर्ववत्कृला, अनि प्रतिष्ठाप्य, ‘आग्निहोत्रिकं तत्रं, अग्न्यादयो देवता, आज्यं हविः’ इत्यादि सङ्कल्प्य, अन्वाधानाद्याज्यसंस्कारान्तं कला, पालाशीसमिधमाज्ये नातवा, अभ्याधापयन् वाचयति ‘ॐ पुनस्वादित्या’ इति ॥ ॥ अथावृत्यप्रायश्चित्तं जुहोति ॥ ॐ यन्म आत्मन:, ॐ पुनरग्निः’ इति द्वाभ्यां हुला, अथ व्याहृतिचतुष्टयं ‘पाहिनो अग्न एनस’ इति पञ्च पुनहितिचतुष्टय मिति पाहित्रयोदशात्मकं प्रायश्चित्तं जुहुयात् ॥ छ अथापरः । ‘ब्राह्मणानुज्ञां गृहीला, सावित्र्या शतवारं घृतमभिमध्य प्राश्नीयात् ॥ गुरुच्छिष्टं वा भक्षयेत् ॥ कृतप्रायश्चित्तो भवति’ इति ॥ एतान्यनुकल्पप्रायश्चित्तानि 29999999999999999999999965666555 पू.स. ॥१११॥ 55550566666666666666666555555SSIST तत्तदोषगुरुलाघववशाज्ञेयानि ॥ इति पुनरुपनयनप्रयोगः समाप्तः ॥७॥ aaut

उपवीत-नाश-प्रायश्चित्तम्

अथोपवीतनाशे तस्य प्रायश्चित्तमुक्तम् ॥ पाराशरे- उपनयनानन्तरं व्रतमध्ये यज्ञोपवीतनाशे वस्त्रं वा सूत्रान्तरं वा धृता, अग्निं प्रतिष्ठाप्य, उपवीतनाशप्रायश्चित्तहोमं करिष्य इति सङ्कल्प्य, तत्राऽऽग्निहोत्रिकं तत्रं चित्तिर्नामानिः मनोज्योतिरादयो देवताः आज्यं हविः इत्यादि पात्रासादनाद्याज्यसंस्कारान्तं कृता, अथाज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ मनोज्योति षतामाज्यं विच्छिन्नं यज्ञसमिमं दधातु ॥ बृहस्पतिस्तनुतामिमनो विश्वेदेवा इह मादयन्ताश्वाहा ॥ मनसे ज्योतिषे बृहस्पतये विश्वेभ्यो देवेभ्य इदम् ॥१॥ ॐ त्रयस्त्रिशतन्तवो ये … अप्येतु स्वाहा ॥ देवेभ्य इदम् ॥२॥ ॐ नमैग्ने व्रतपा असि देव आमत्येष्वा ॥ वं यज्ञेष्वीडयः स्वाहा ॥ अग्नये व्रतपतय | इदम् ॥३॥ ॐ यद्वौ वयं प्रेमिनामव्रतानि विदुषां देवा अर्विदुष्टरासः ॥ अग्निष्टविश्वमाणाति विद्वान्येभिर्देवाऋतुभिः कल्पयोति स्वाहा ॥ अगये व्रतपतय इदम् ॥४॥ इति चतस्र आज्याहुती?ला, होमशेष समाप्य, यज्ञोपवीतं विधिवद्धारयेत् ॥ इत्युपवीतनाशप्रायश्चित्तम् ॥॥

उपनयनकालातिक्रमप्रायश्चित्तम्

अथोपनयनकाला तिक्रमप्रायश्चित्तमुक्तं पाराशरे कपिलसंहितायाम् ‘यदि कालो ह्यतिक्रान्तो निमित्तैश्च दुरासदैः ॥ कालातिपत्ति जनितदोषनिष्कृतिमादितः ॥ [कुर्यादिति शेषः] ॥ पिता विद्वदनुज्ञातो विधिवब्रह्मकूर्चकम् ॥ उपोष्य प्राशयेदादौ ततश्चाब्दवतं चरेत् ॥ गायत्रीं च. जपेल्लक्षमधिकारप्रसिद्धये ॥ इत्युपनयनकालातिक्रमप्रायश्चित्तम् ॥छ॥

उपवीतलक्षणम्

अथोपवीतलक्षणम् ॥ शुचितन्तुमादाय चतसृषु समास्वङ्गुलीषु षण्णवतिकवः परिवेष्ट्य, तावत्रिगुणितं अपसव्यं कृता, आपोहिष्ठादिभिः प्रक्षाल्य, सावित्र्या तं सव्यं त्रिवृत्कृला, सजीवखदिरौदुम्बराश्वत्थबिल्वपिप्पलपलाशशाखायां यज्ञवृक्षाणामन्यतमस्य शाखायां वा ‘पितृभ्यो नमः’ इति बद्धा, सव्येन मृदं गृहीला, तस्मिन् स्थापयति ॥ ॐ भूः प्रतिष्ठापयामि ॥ ॐ भुवः प्रतिष्ठापयामि ॥ ओरसुवः प्रतिष्ठापयामि ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः प्रतिष्ठापयामि’ इति ॥ अथ पत्रफलदूर्वादीन् व्याहृतिभिः प्रक्षिप्य, ‘देवर्षिपितॄणां तृप्तये’ इति करतलं त्रिताडयिखा, ‘पितॄणां तृप्तये’ इति भ्रमन्नावेष्ट्य, ॐ भूरग्निं च पृथिवीं च मां च ॥ त्रीय लोकान्त्संवत्सरं च ॥ प्रजापतिस्ता सादयतु ॥ तया देवतयाङ्गिरस्वध्रुवासीद ॥१॥ ॐ भुवौ वायुं चान्तरिक्षं च मां च ॥ त्रीश्च लोकान् ॥२॥ ओरसुवरादित्यं च दिवं च मां च ॥ त्रीश्च लोकान्० ॥३॥ ॐ भूर्भुवःसुवश्चन्द्रमसं च दिशश्च मां च ॥ त्रीय लोकान्त्संवत्सरं च ॥ प्रजापतिस्ता सादयतु ॥ तया देवतयाङ्गिरस्वध्रुवासीद ॥४॥ इति चतसृभिरभिमच्य, ब्रह्मविष्णु महेश्वरान् प्रणम्य, गायत्र्या दशवारमभिमत्रितजलेनाभ्युक्ष्य, ओङ्कारोऽग्निश्च नागश्च सोमः पितर एव च ॥ प्रजापतिश्च वायुश्च सूर्यः सर्वाश्च देवताः’ इति नवतन्तुदेवता ध्याबा, तत्तदात्मकं विभाव्य, सम्पूज्य, गायत्र्याऽष्टोत्तरशतवारमभिमन्य, उद्वयन्तमेत्यादित्यं दर्शयिता, सोनापृथिवीति भूमौ निधाय, देवस्यबेत्यादाय, यज्ञोपवीतमत्रेण धारयेत् ॥ ब्रह्मचारिण एकम् ॥ स्नातकस्य द्वे ॥ । अनेन विधिना निर्मितयज्ञोपवीतस्य अलाभे यथाकालोपलब्धमेवोपवीतं मन्त्रैरेभिः अभिमन्व्यं धारयेत् , “सिद्ध मन्त्राः प्रयोक्तव्याः" इति न्यायात् ॥ SiCirgy श्रीनिवासः आयुष्कामस्य बहूनि ॥ ‘यज्ञोपवीतमजिनं मौञ्जी दण्डं च धारयेत् ॥ नष्टे भ्रष्टे नवं मत्रैाह्यं भ्रष्टं जले क्षिपेत् ॥ हेमाद्रौ ‘यज्ञोपवीते द्वे धार्य श्रौते स्मार्ते च कर्मणि ॥ तृतीयमुत्तरीयं स्याद्वस्त्राभावे चतुर्थकम् ॥ वयोधर्मार्थमेकं स्यात्प्रायश्चित्तार्थमेककम्’ इति !! इति वेङ्कटेशीये पुनरुपनयनादिप्रयोगः समाप्तः ॥॥ ago

उपाकर्मकालनिर्णयः

अथोपाकर्मकालनिर्णयः ॥ गृह्यसूत्रे ‘श्रावण्यां पौर्णमासां क्रियेताऽपि वा आषाढ्याम् ’ इति ॥ तत्रैव ‘पर्वण्यौदयिके | कुर्यः श्रावण्यां तैत्तिरीय काः ॥ बहुचाः श्रवणे कुर्युर्हस्तः सामवेदिनः ॥ गुरौ शुक्रेऽथवा मूढे राष्ट्रक्षोभे मलिग्लुचे ॥ उपाकर्म न कुर्वीत कर्कटस्थे दिवाकरे ॥ एतत्प्रारम्भविषयं गृहस्थानां न चैव तु ॥ श्रावणस्य तु नित्यखान्नैव नित्यानि लोपयेत् ॥” इति ॥ व्यासः ‘धनिष्ठासंयुते कुर्याच्छावणं कर्म यद्भवेत् ॥ तत्कर्म सफलं ज्ञेयमुपाकरणसंज्ञितम् ॥ श्रवणेन तु यत्कर्म उत्तराषाढसंयुतम् ॥ संवत्सर कृतोऽध्यायस्तत्क्षणादेव नश्यति ॥ वृद्धमनुः ‘अत्रार्धरात्रादविद्महसङ्क्रम एव वा ॥ नोपाकर्म तदा कुर्याच्छावण्यां श्रवणेन वा ॥ कात्यायनः ‘अर्धरात्रादधस्ताश्चेत्सङ्क्रान्तिर्ग्रहणं तथा ॥ उपाकर्म न कुर्वीत परतश्चेन्न दोषकृत् ॥ अत्रार्धरात्रादर्वाग्ग्रहः सङ्क्रमो वा यदि भवेत्तदा पर्वण्युपाकर्म न कुर्यादित्युक्तखात् परतश्चेन्न दोषकृदित्युक्तखाच अर्धरात्रादक्वेित्तदिन एव निषेधः, परतरश्चेत्पूर्वदिने न निषेधः किन्तु परदिन एव निषेधः ॥ अत एव चतुर्दश्यामर्धरात्रात्परतो यदि सङ्क्रमः तदा परदिनस्य निषेधात् पर्वण्युपाकर्म न कुर्यादिति ॥ वेदोपाकरणे प्राप्त कुलीरस्थे दिवाकरे ॥ उपाकर्म न कर्तव्यं कर्तव्यं सिंहयुक्तके ॥ एतद्देशान्तरविषयम् ॥ तत्र गुरु: ‘नर्मदोत्तरभागे तु कर्तव्यं

सिंहयुक्तके ॥ कर्कटे संस्थिते भानावुपाकुर्यात्तु दक्षिणे’ “॥ व्यास ‘मासद्वये दोषयुक्ते प्रौष्ठपद्यां कुर्यात् ॥ तदुक्तं सङ्ग्रहे ‘श्रावणस्य तु मासस्य पौर्णमासां द्विजन्मनाम् ॥ आषाढ्यां प्रौष्ठपद्यां वा वेदोपाकरणं स्मृतम्’ इति ॥ पुनश्च सङ्ग्रहे ‘गुरुभार्गवयोः मौढ्ये बाल्ये चा वार्षिकेऽपि वा ॥ तथाधिमाससंसर्पमलमासादिषु द्विजे ॥ प्रथमोपाकृतिन स्यात्कृतं कर्म विनाशकृत्’ इति ॥ स्मृतिसारे ‘यज्ञोपवीतं कर्तव्यं चावणे गुरुशुक्रयोः ॥ मौढ्येऽपि वार्धके बाल्ये नित्यवत्कम चोदितम् ॥ स्मृतिभास्करे ‘नित्ये नैमित्तिके जप्ये होमयज्ञक्रियासु च ॥ उपाकर्मणि चोत्सर्गे ग्रहवेधो न विद्यते ॥ गोमिलः अध्यायानामुपाकर्म कुर्यात्कालेऽपरानके ॥ पूर्वाह्न तु विसर्गः स्यादिति वेदविदो विदुः’ इति ॥ वस्तुतस्तु ’ भवेदुपाकृतिः पौर्णमास्यां पूर्वाह्न एव तु’ इति प्रचेतसो वचनादपराह्नविधिवाक्यं सामगविषयं तेषामपराह्न एवोक्तरित्यनुपदं वक्ष्यते ॥ दीपिकायामपि ‘अस्य तु विधेः पूर्वाह्नकालः स्मृतः’ इति ॥ आश्वलायनः ‘शरत्सु स्यात्सामगानां सदैवोपाकृतिः खलु ॥ अध्वर्युणां बडूचानां वर्षाखेव विधीयते ॥ मलमासादिदोषाणामुत्पत्तौ तु शरत्खपि ॥ अध्वर्युभिर्बह्वचैश्च कार्यैव स्यादुपाकृतिः ॥ आश्वलायनधर्मे ‘ग्रहदोषादुपाकर्म प्रथमं न भवेद्यदि ॥ उक्तकालेऽथवाऽऽषाढे कुर्याच्छरदि वाऽपि च इति ॥ ‘मासत्रयेऽपि दोपवेच्छावणे मासि तद्भवेत् ॥ नित्यतात्कर्म न त्याज्यं गुर्वस्तादि न दोषकृत् ॥ अस्तादिदोषः प्रथमोपाकृतावेव, न द्वितीयादौ ॥ तत्रापि खशाखाधिपस्य शक्त्यभावविषयः, तस्य शक्तियोगे तु मौढ्यादावपि तत्कार्यम् । तथा च आत्रेयः ‘ऋग्यजुस्सामाथर्वेशा जीवशुक्रकुजेन्दुजाः ॥ शाखाधीशे शक्तियुते तच्छाखाध्ययनं शुभम् ॥ सङ्ग्रहेऽपि ‘एको मूढो भवेदन्यः |

खोचमित्रांशगो यदि ॥ अन्यस्यास्तमये काले कुर्याच्छावणिमञ्जसा ॥ प्रथमोप्राकृतिं चापि कुर्यादेवाविचारयन्’ ॥ कालप्रकाशिकायाम् ‘प्राधान्येन विधानाच मनुनाऽध्यायकर्मणि ॥ प्रथमोपाकृतिश्चापि कर्तव्ये त्याह गौतमः ॥ यदा चास्तं गते शुक्रे श्रावणे कुर्युरञ्जसा ॥ श्रावणस्य च नित्य खात्कर्तव्यं नित्यकर्म च ॥ एतदाषाढादिमासत्रयेऽपि दोषसद्भावविषयम् ॥ अत्र शान्तिरुक्ता ॥ सोमोधेनुमिति [ॐ सोमो धेनुश्सोमो अन्तमाशुम् ॥ सोमो वीर कर्मण्यं ददातु ॥ सादन्यं विदथ्य सभेयम् ॥ पितुः श्रवणं यो ददाशदस्मै ॥१॥ ॐ आषाढं युत्सुलरसौम क्रतुभिः ॥ या ते धामौनि हविषा यजन्ति ॥ खमिह ओषधीः सोम विश्वाः ॥ बमपो अजनयस्वं गाः ॥२॥ इति ब्राह्मणान्तर्गतौ मत्रो ज्ञेयौ ॥] द्वाभ्यां हुवैवोपाकृतिं चरेत् ॥ शान्ति कृखा तयोर्वाऽपि शुक्रदेवेन्द्रमत्रिणोः ॥ होमदानजपैर्वाऽपि तयोरुदितमत्रकैः ॥ कर्तव्यं श्रावणं विप्रैरिति जीवेन भाषितम् ॥॥ अथ पर्वनिर्णयः ॥ दिनकरोद्योते गोभिलः ‘पर्वण्यौदयिके कुर्युः श्रावणे तैत्तिरीय का: ॥ बढ़चाः श्रवणः तु हस्तधै सामवेदिनः ॥ श्रवणेभवं श्रावणम् ॥ ‘अत्रौदयिकं पर्व सङ्गवादधिकमेव ग्राह्यम् ॥ श्रावणी पौर्णमासी तु सङ्गवात्परतो यदि ॥ तदैवौदयिकी ग्राह्या नान्या चौदयिकी भवेत् ’ इति माधवीये गाग्र्योक्तेश्च ॥ यत्तु कालदर्श श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वा प्रतिपत् षण्मुहूर्त कैः ॥ विद्धा स्याच्छन्दसां तत्रोपाकर्मोत्सर्जनं भवेत् । इति, तत् सामगविषयम् ॥ सिङ्गाभट्टीये श्रावणे श्रावणे पर्व सङ्गवस्पृण्यदा भवेत् ॥ तत्रैवौदयिक कार्य नान्यदौदयिकं भवेत् । इत्युक्तम् ॥ तत्पर्वणस्सङ्गवाधि क्यस्पर्शविषयं पूर्ववचनेनोपसंहारात् ॥ गयेः ‘पर्वण्यौदयिक कुर्युः श्रावणे तैत्तिरीयकाः ॥ बढ्चाः श्रवणें कुर्युग्रंहसङ्क्रान्तिवजिते इति ॥ ‘सम्प्राप्तवान् श्रुतीब्रह्मा पर्वण्यौदयिके पुनः ॥ असो भूतदिने तस्मिन्नोपाकरणमिष्यते’ इति कालिकापुराणे ॥ निगमेऽपि ‘परेऽह्नि सङ्गवादूर्ध्व पूर्णिमा श्रावणे व्रते ॥ सङ्गवस्पर्शनी वाऽपि हीना पूर्वा शुभावहा’ ॥ शङ्खः ‘उदयादुदयव्याप्ता त्रिमुहूर्ता यदा भवेत् ॥ उपाकरणकार्य तु श्रोणा ग्राह्या वसोयुता ॥ हीना पूर्वा तु कर्तव्या उत्तराषाढसंयुता’ इति ॥ यत्तु कात्यायनवचनम् ‘उदयव्यापिनी चैव विष्ण्वक्षं घटिकाद्वयम् ॥ तत्कर्म सफलं ज्ञेयं तस्य पुण्यमनन्तकम्’ इत्येतदुत्तराषाढयुक्तनिषेधपरं न तद्धटिकाद्वयस्वीकार परम् ॥ शङ्खशौनकादिभिस्त्रिमुहूर्तप्रयोगपर्याप्तिमुक्तवात् । वैष्णवे धनिष्ठासंयुतां शस्तामुपाकरणकर्मणि ॥ उदये त्रिमुहूर्ता तु नो चेत्पूर्वा शुभावहा’ इति ॥ सङ्ग्रहे मासफलमाह ‘उपकृतिः श्रावणे तु ब्रह्मवीर्यो भवेट्विजः ॥ भाद्रे तु क्षत्रवीर्यस्यात्कृषिवृद्धिः शुचौ । भवेत्’ इति याज्ञवल्क्यः ॥ ‘उत्तमा श्रावणे मासि मध्या भाद्रपदे भवेत् ॥ आषाढे खधमा ज्ञेया नान्यमासे युपाकृतिः’ इति स्मृतिभारत्याम् ॥ बृहत्प्रचेताः भवेदुपाकृतिः पूर्णमास्यां पूर्वाह्न एव तु ॥ ब्राह्मणान्मोजयेत्तत्र पितृनुद्दिश्य देवताः’ ॥ इति नान्दीश्राद्धविधानं प्रथमोपाकृतिविषयम् ॥ अत्रैवं व्यवस्था ॥ यजुर्वेदिनां परेयुः पूर्णिमा सङ्गवात्परतो वा सङ्गवस्पृगिति सार्धद्वादश- घटिकापरिमितसङ्गवकालपर्यन्तं वाऽस्ति चेत् परेधुरेव, सार्धद्वादशघटिकान्यूना चेत् पूर्वेधुरेवोपाकर्म कुर्यात् ॥ चतुर्दशीयुतनिषेधस्तु परदिने सङ्गवात्परतो भावविषयः ॥ तथा ॥ बचानां च परदिने विष्ण्वः त्रिमुहूर्तन्यूने उत्तराषाढयुतस्य स्वीकारात् हीना पूर्वा शुभावहेति उक्तखाच्च प्रतिपत् षण्मुहूर्तकरित्युक्त्वा षण्मुहूर्तसद्भावस्य कर्मकालपर्याप्तवात्ततो न्यूने कर्तव्यत्वाविधानात् पूर्वेयुरेवेति ॥ तत्रापि पूर्वाह्न एव ॥ श्रीनिवासः नूतनब्रह्मचारिणां तु अस्तमलमासादिवर्जितश्रावणभाद्रपदयोर्वा शुद्धमासे पूर्वरात्रादर्वाक्पूर्वदिनापररात्रात्परतो वा ग्रहसङ्क्रान्तिवर्जिते नान्दीश्राद्धं कुला, उपाकर्म कुर्यात् ॥ तयोरपि दोषसद्भावे बोधायनानामाषाढस विहितत्वात्तत्रैव कार्यम् ॥ त्रिष्वपि मासेषु दोषयुक्तेषु पूर्वोक्तप्रायश्चित्तं कला, श्रावणे कुर्यात् ॥ शरत्स्वपीति वचनाच्छरत्काले वा कर्तव्यम् ॥ नूतनब्रह्मचारिणामुपाकर्ममात्रम् ॥ अन्ये तूत्सर्जनपूर्वकमुपाकर्म | कुर्युः ॥ इत्युपाकर्मकालनिर्णयः ॥ ॥

उत्सर्जन-कालः

अथोत्सर्जनकालः ॥ सिङ्गाभट्ठीये ‘श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वा पौर्णमास्यामुपक्रमः ॥ प्रादुर्भावेलौषधीनां यदा स्यात्तैत्तिरीयकाः ॥ तैष्यां तु पौर्णमास्यां वा माध्यां वोत्सर्जनं भवेत् ॥ गृह्यसूत्रे ‘उत्सर्गबलिस्तै प्यां पौर्ण मास्यां क्रियेताऽपि वा माध्याम्’ इति ॥ कारिकायाम् ‘यद्यापाढ्यामुपाकर्म तैष्यां स्वाध्याय मुत्सृजेत् ॥ श्रावण्यां च तथा माध्यां तैष्यां वेत्यपरं मतम् ॥ प्रौष्ठपद्यामुपाकृत्य माध्यां वाऽपि तमुत्सृजेत्’ इति ॥ अथवोपाकर्मदिन एव कार्यम् ॥ “पुष्ये तूत्सर्जनं कुर्यादुपाकर्म दिनेऽथवा’ इति हेमाद्रौ खादिरगृह्योक्तः ॥ परिशिष्टेऽपि ‘मासे प्रौष्ठपदे हस्तात्पुष्यः पूर्वो भवेद्यदा ॥ तदा वा श्रावणे कुर्यादुत्सर्ग | छन्दसां द्विजः’ इति ॥ निर्णयामृते मनुः ‘श्रावणे प्रौष्ठपद्यां वा छुपाकृत्य यथाविधि ॥ युक्तं छन्दांस्यधीयीत मासान्वितोऽर्धपञ्चमान्’ ॥ अर्ध पञ्चमो येषां ते अर्धपश्चमाः ॥ [उपाकर्मप्रभृति सा(श्चतुरो मासान् खाध्यायदिनेष्वधीयीतेत्यर्थः] ॥ विष्णुभट्टः तच्च श्रावण्यां पौर्णमास्यां ग्रहसङ्क्रान्तिवर्जितायां क्रियेताऽपि वाऽऽपाढ्यां एवं विधायां प्रौष्ठपद्यां वाऽन्यस्यां वा तिथावावश्यकत्वात् ॥ अथ यातयामदोषाः ॥ आस्थानोच्छ्वासविच्छेदघोषणाध्यापनादिकम् ॥ प्रामादिकं श्रुतौ यत्स्याद्यातयामबकारि तत्’ इति ॥ इत्युत्सर्जनकालनिर्णयः ॥ २॥

उत्सर्जनोपाकर्म-समान-तन्त्र-प्रयोगः

अथोत्सर्जनोपाकर्मसमानतत्रप्रयोगः ॥ अथाचार्यः सशिष्यः प्रातनद्यादौ स्नाना, शुक्त वाससी परिधाय, नित्यकर्म कुला, नदीतीरे देवालये वा शुचौ देशे देवर्षिपितृमण्डलानि लिखेत् ॥ यथा ॥ मध्ये प्रागग्राः षड्रेखाः उदगग्रा अष्टौ, एवं कृते पञ्चत्रिंशत् कोष्ठानि भवन्ति ॥ तद्दक्षिणत अगस्त्यायैकं, एवं षट्त्रिंशत् ॥ तदुत्तरे प्रागग्रा उदगग्राचाष्टावष्टौ रेखा लिखेत् , एवं कृते एकोनपश्चाशत् कोष्ठानि भवन्ति ॥ तदक्षिणे प्रागग्राश्चतस्र उदगग्रा अष्टौ, एवं कृते एकविंशतिकोष्ठानि भवन्ति ॥ तदक्षिणे खस्वपितॄणां प्रागग्राश्चतस्रः उदगग्राः पञ्च, एवं कृते द्वादशकोष्ठानि भवन्ति ॥ एवं मण्डलचतुष्टयं विलिख्य, तण्डुलैः पूरयिखा, देवमण्डले दर्भद्वयकृतान् कूर्चान् प्रागग्रान् , ऋषिमण्डले दर्भद्वयकृतान् कूर्चानुदगग्रान् , पितृमण्डले दर्भत्रय कृतान् कूर्चान् दक्षिणाग्रान् आसनार्थ कल्पयिखा, ततः सर्वेऽपि आचमनप्राणायामौ कला, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘उत्सर्जनोपाकर्माख्यकर्म कर्तु मम शरीरशुद्ध्यर्थ स्नानपवनमत्राचमनमत्रप्रोक्षणानि करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य तत्कृता, गणपतिं सम्पूज्य, ‘उत्सर्जनोपाकर्माख्यकर्म कर्तुं शान्त्यर्थं तुष्ट्यर्थ वृद्ध्यर्थ च ब्राह्मणैस्सह स्वस्तिपुण्याहवाचनाख्यं कर्म करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, ‘अनयोरुत्सर्जनोपाकर्माख्य कर्मणोः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ आभ्यामुत्सर्जनोपाकर्माख्य कर्मभ्यां खस्ति । भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ अनयोरुत्सर्जनोपाकर्माख्यकर्मणोः ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ देवर्षिपितरः प्रीयन्ताम् ॥ सविता प्रीयताम्’ इत्यादि मार्जनान्तं कृला, ततः सशिष्य आचार्यो दर्भेष्वासीनो दर्भान् धारयमाणः पवित्रपाणिः प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘मम सर्वेषां चाधीतानां छन्दसाश्सवीर्यलाय श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ उत्सर्जनाख्यं कर्म करिष्ये ॥ तदङ्गवेन देवर्षिपितॄन् पूजयिष्ये’ इत्युक्त्वा, अथ मध्ये මුළළමු පළමුකළ 566666666666666666665555665555SSS देवमण्डले नैर्ऋत्यकोणादारभ्य प्रागपवर्ग यज्ञोपवीती अक्षतान् गृहीत्रा, दक्षिणभागस्थप्रथमपत्रौ ॥ ॐ ब्रह्मणे कल्पयामि (१), प्रजापतये (२), बृहस्पतये (३), अग्नये (४), वायवे (५), सूर्याय (६), चन्द्रमसे (७) ॥ तदुत्तरे द्वितीयपतौ ॥ नक्षत्रेभ्यः (८), ऋतुभ्यः (९), संवत्सराय (१०), इन्द्राय राज्ञे (११), सोमाय राज्ञे (१२), यमाय राज्ञे (१३), वरुणाय राज्ञे (१४) ॥ तदुत्तरे तृतीयपतौ ॥ वैश्रवणाय राज्ञे (१५), वसुभ्यः (१६), रुद्रेभ्यः (१७), आदित्येभ्यः (१८), विश्वेभ्यो देवेभ्यः (१९), साध्येभ्यो देवेभ्यः (२०), सर्वेभ्यो देवताभ्यः (२१) ॥ तदुत्तरे चतुर्थपत्रौ ॥ सर्वाम्यो देवताभ्यः (२२), मरुयः (२३), ऋभुभ्यः (२४), भृगुभ्यः (२५), अथर्वभ्यः (२६), अङ्गिरोभ्यः (२७), विश्वामित्राय (२८) ॥ तदुत्तरे पश्चमपत्रौ ॥ जमदग्नये (२९), भरद्वाजाय (३०), गौतमाय (३१), अत्रये (३२), वसिष्ठाय (३३), कश्यपाय (३४), अरुन्धत्यै (३५), ॥ तदक्षिणे कोष्ठे ॥ अगस्त्याय कल्पयामि (१-३६) ॥ एतैरेव नामधेयैश्चतुर्थ्यन्तैर्नमोन्तैरावाहनादि सर्वोपचारान् कुर्यात् ॥ अथ निवीतिनः तदुत्तरे ऋषिमण्डले नैर्ऋत्यकोणादारम्य उद्गपवर्गम् ॥ प्रथमपतौ ॥ कृष्णद्वैपायनाय कल्पयामि (१), जातूकाय (२), तरक्षवे (३), तृणबिन्दवे (४), सोमशुष्मिणे (५), सोमशुष्मायणाय (६), वाजिने (७) ॥ तत्पूर्वे द्वितीयपङ्कौ ॥ वाजश्रवसे (८), बृहदुक्थाय (९), वर्मिणे (१०), सनत्कुमाराय (११), भरद्वाजाय (१२), वामदेवाय (१३), वाजरत्नाय (१४) ॥ तत्पूर्वे तृतीयपतौ ॥ हर्यश्वाय (१५), उदमाय (१६), ऋणञ्जयाय (१७), अनृणञ्जयाय (१८), कृतञ्जयाय (१९), धनञ्जयाय (२०), सत्यञ्जयाय (२१) ॥ तत्पूर्वे चतुर्थपतौ ॥ बभ्रवे (२२), त्रियऋणाय 55555555555555555555555555559350 Thah SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS (२३), त्रियऋषये (२४), विधातवे (२५), अश्वज्ञाय (२६), पराशराय (२७), इन्द्राय (२८) ॥ तत्पूर्वं पञ्चमपङ्खा ॥ मृत्यत्र (२९), कर्वे (३०), विकर्ने (३१), सुकत्रे (३२), खष्ट्रे (३३), धात्रे (३४), विधात्रे (३५) ॥ तत्पूर्वे षष्ठपतौ ॥ सुधात्रे (३६), सुश्रवसे (३७), सत्यश्रवसे (३८), सवित्रे (३५), सावित्र्य (४०), छन्दोभ्यः (४१), ऋग्वेदाय (४२) ॥ तत्पूर्व सप्तमपङ्कौ ॥ यजुर्वेदाय (४३), सामवेदाय (४४), अथर्ववेदाय (४५), अथर्वाङ्गिरोभ्यः (४६), इतिहासपुराणेभ्यः (४७), सर्पदेवजनेभ्यः (४८), सर्वभूतेभ्यः कल्पयामि (४९) ॥ कृष्णद्वैपायनाय नम इत्यादिभिश्चतुर्थ्यन्तै मोन्तै ममत्रैरावाहनाधुपचारान् कुर्यात् ॥ अथ तदक्षिणे पितृमण्डले प्राचीनावीती वायव्यकोणादारभ्य दक्षिणापवर्गम् ॥ प्रथमपतौ ॥ वैशम्पायनाय (१), फलिङ्गवे (२), तित्तिरये (३) ॥ तत्पूर्वे द्वितीयपङो ॥ उखाय (४), उख्याय (५), आत्रेयाय (६) ॥ तत्पूर्वे तृतीय पतौ ॥ पदकाराय (७), कौण्डिण्याय (८), वृत्तिकाराय (९) ॥ तत्पूर्वे चतुर्थपजौ ॥ कण्वाय (१०), बोधायनाय (११), प्रवचनकाराय (१२) ॥ तत्पूर्वे पश्चमपतौ ॥ आपस्तम्बाय (१३), सूत्रकाराय (१४), सत्यापाढाय (१५) ॥ तत्पूर्वे षष्ठपतौ ॥ हिरण्यकेशाय (१६), आचार्येभ्यः (१७), ऊर्ध्वरेतोभ्यः (१८) ॥ तत्पूर्व सप्तमपतौ ॥ वानप्रस्थेभ्यः (१९), वंशस्थेभ्यः (२०), एकपनिभ्यः कल्पयामि (२१) ॥ इत्यासनं कल्पयित्ना, वैशम्पायनाय नम इत्यादिभिर्नाममत्रैश्चतुर्थ्यन्तैर्नमोन्तैरावाहनाद्युपचारान् कुर्याद॥ तदक्षिणे ॥ पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यः, मातृभ्यः पितामहीभ्यः प्रपितामहीभ्यः, मातामहेभ्यः मातुःपितामहेभ्यः मातुःप्रपितामहेभ्यः, मातामहीभ्यः मातापिता Sass966555555555555555599999 mh. पू०१० 2055555555555555599359999999999 महीभ्यः मातुः प्रपितामहीभ्यः कल्पयामि ॥ इत्यासनं कल्पयित्ना, पितृभ्यो नम इत्यादिभिरावाहनादिपूजां कुर्यात् ॥ अथ उपवीती ॥ ॐ ब्रह्मणे स्वाहा, प्रजापतये स्वाहा ॥ इत्यादिभिः स्वाहान्तैर्नामभिः अनेन बलिं दला, अथ यज्ञोपवीती हस्ते फलोदकं गृहीला तर्पयति ॥ ब्रह्माणं तर्पयामि, प्रजापति तर्पयामि, बृहस्पतिं तर्पयामि, अग्निं, वायु, सूर्य, चन्द्रमसं, नक्षत्राणि, ऋतूंस्तर्पयामि, संवत्सरं, इन्द्र राजानं, यमं राजानं, वरुणं राजानं, वैश्रवणं राजानं, वसून् , रुद्रान् , आदित्यान् , विश्वान्देवान् , साध्यान्दोवन् , सर्वान्देवतान् , मरुतः, ऋभून् , अथर्वणः, अङ्गिरसः, विश्वामित्रं, जमदग्निं, भरद्वाज, गौतम, अत्रि, वसिष्ठं, कश्यप, अरुन्धती, अगस्त्यं तर्पयामि ॥ इति तर्पयित्वा, अथ निवीतिनः ऋषीन् द्विस्तिर्पयन्ति ॥ कृष्णद्वैपायनं तर्पयामि तर्पयामि, जातूकये, तरखं, तृणबिन्दु, सोमशुष्मिणं, सोमच्छुष्मायणं, वाजिनं, वाजश्रवसं, बृहदुक्थं, वर्मिणं, सनत्कुमारं, भरद्वाजं, वामदेवं, बाजरनं, हर्यश्वं, उदमयं, ऋणञ्जयं, अनृणञ्जयं, कृतञ्जयं, धनञ्जयं, सत्यञ्जयं, बभ्रु, त्रियऋणं, त्रियऋषि, त्रिधातुं, अश्वशं, पराशरं, इन्द्रं, मृत्युं, कर्तारं, विकर्तारं, सुकर्तार, बष्टारं, धातारं, विधातारं, सुधातारं, सुश्रवस, सत्यश्रवसं, सवितारं, सत्यं, छन्दासि, ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद, अथर्वाङ्गिरसः, इतिहासपुराणानि, सर्पदेवजनांस्तर्पयामि तर्पयामि, सर्वभूतानि तर्पयामि तर्पयामि ॥ इति द्विर्द्विस्तर्पयिखा, अथ प्राचीनावीती पितृन् त्रित्रिस्तर्पयति ॥ वैशम्पायनं तर्पयामि तर्पयामि तर्पयामि, फलिङ्गु, तित्तिरिं, उखं, उख्यं, आत्रेयं, पदकारं, कौण्डिण्यं, वृत्तिकारं, कण्वं, बोधायनं, प्रवचनकारं, आपस्तम्ब, सूत्रकारं, सत्यापाढं, पराशरं, हिरण्य केशं, आचार्यान, ऊर्ध्वरेतसः, वानप्रस्थान , 596555555599999999999999999999955965555555GESSES655555555566555 वंशस्थान , एकपत्नीस्तर्पयामि तर्पयामि तर्पयामि ॥ इति त्रित्रिस्तर्पयित्वा, अथ खस्खपितरः ॥ पितृस्तर्पयामि३, पितामहांस्तपेयामि३, प्रपितामहांस्तर्पयामि३, मातृस्तर्पयामि३, पितामहीस्तर्पयामि३, प्रपितामहीस्तर्पयामि३, मातामहांस्तर्पयामि३, मातुःपितामहास्तर्पयामि३, मातुःप्रपितामहांस्तर्पयामि३, मातामहीस्तर्पयामि, मातुः पितामहीस्तर्पयामि, मातुःप्रपितामहीस्तर्पयामि ॥ अत्र पित्रादिनवानां त्रिस्त्रिः तर्पण, मातामयादितिसृणां सकत्सकृत् ॥ अथोपवीतिनः आचम्य ब्रह्मयज्ञं कुर्युः ॥ अथाचम्य दर्भेष्वासीनो दर्भान् धारयमाणः पवित्रपाणिः प्राणानायम्य, ममाधीतानां छन्दसाश्सवीर्यवाय उत्सर्जनाङ्गलेन श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ ब्रह्मयज्ञेन यक्ष्ये ॥ चतुरो दर्भान् गृहीला, वामपादोपरि दक्षिणपादं प्रतिष्ठाप्य, अथ दक्षिणजानुनि दक्षिणोचरौ पाणी निधाय ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः तत्सवितुर्वरेण्यम् ॥ भर्गो देवस्य धीमहि ॥ धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि ॥ धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गों देवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात् ॥ ॐ अमिमीळे पुरोहितम् इषेत्वोर्जेला. यज्ञस्य शुन्धध्वम् इति त्रिरनुवाकान् ॥ आप उन्दन्तु० उद्धन्यमानम् अनुमत्यै पुरोडाशम् इत्यष्टमप्रश्नानुवाकम् ॥ ब्रह्मसन्धत्तम्० भद्रं कर्णेभिः० स ह वै देवानाम्० सज्ञान विज्ञानम् इत्येताननुवाकान् प्रतीकान् वाऽधीत्य तत्तत्काण्डादींश्च अधीत्य ॥ अग्न आयाहि. शन्नो देवी० ॥ अथ शीक्षां प्रवक्ष्यामि ॥ अमावासेन वा पौर्णमास्येन वा हविषा यक्ष्यमाणो भवति ॥ वृद्धिरादैच् ॥ समानायः समानातः ॥ मयरसतजभनलगसम्मितम् ॥ पञ्चसंवत्सरमयम् ॥ गौः ॥ ग्मा ॥ जमा ॥ योगीश्वरं याज्ञवल्क्यम् ॥ नारायणं नमस्कृत्य ॥ अथातो धर्मजिज्ञासा ॥ अथातो GSCCCCCCCCCCCCCSSSSCCCCCCCCCCCSS पू.स. 566555555666666666666666666655565 ब्रह्मजिज्ञासा ॥ ॐ नमो ब्रह्मणे नमो अस्त्वग्नये नमः पृथिव्यै नम ओषधीभ्यः ॥ नमो वाचे नमो वाचस्पतये नमो विष्णवे बृहते करोमि ॥ इति त्रिरुत्वा ॥ वृष्टिरसि वृश्च मे पाप्मानमृतात्सत्यमुपागाम् ॥ हस्तावनिज्य शिरश्चक्षुषी नासिके श्रोत्रे हृदयमालभते ॥ इति सकृदुपस्पृश्य ॥ ॐ काण्डोत्काण्डात्रोहन्ती परुषः परुषः परि ॥ एवानौ दुर्वे प्रतनु सहस्रेण शतेन च ॥ या शतेने प्रतोषि सहस्रेण विरोहसि ॥ तस्यास्ते देवीष्टके विधेम हविषा वयम् ॥ इति द्वाभ्यां जलसमीपे दूर्वा रोपयि खा, अथ निवीती ॥ प्रजापति काण्डऋषींस्तर्पयामि तर्पयामि, सोम काण्डऋषीन् , अग्निं काण्डऋषीन् , विश्वान्देवान् काण्डऋषीन् , स्वयम्भुवं काण्डऋषीन् ॥ इति द्विस्तिर्पयिखा, अथ यज्ञोपवीती अप आचम्य ॥ ॐ कामोऽका नमो नमः ॥ कामोऽकार्षीकामः करोति नाहं करोमि कामः कर्ता नाहं कर्ता कामः कारयिता नाहं कारयिता एष ते कामकामाय स्वाहा ॥ मन्युरकाढुनमो नमः ॥ मन्युरकाढुन्मन्युः करोति नाहं करोमि मन्युः कर्ता नाहं कर्ता मन्युः कारयिता नाह कारयिता एष ते मन्यो मन्य॑वें स्वाहा ॥ उत्सृष्टा वै वेदाः ॥ ततो देवर्षिपितृनुद्वास्य अनेनोत्सर्जनकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ इत्युत्सर्जनप्रयोगः ॥ ॥ अथोपाकर्मप्रयोगः ॥ उत्सर्जनानन्तरं स्नानं वा पुण्याहजलप्रोक्षणं वा कृता, शिष्यैः सह अन्वारब्ध आचार्य: ॥ आचम्य प्राणानायम्य, स्थण्डिलोल्लेखनादि लौकिकाग्निं प्रतिष्ठाप्य, प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘अध्येष्यमाणानां छन्दसारसवीर्य बाय उपाकर्माख्यं कर्म करिष्ये ॥ उपाकर्महोमः कर्म आधारवत्तवं पञ्चदशदारुरिध्मः अग्नीषोमावाज्य भागो बलवर्धनो नामाग्निः सविता देवता चरुर्हविः आज्यस्य मात्रवर्णिक्यो देवता’ इत्यादि सङ्कल्प्य, अन्वाधानाद्याप्रणीताम्यः कृखा, अग्रेणाग्निं पञ्चकोष्ठेषु 68666666666666666666666666666655 ०११८॥ 56666666665555SSSSSSSSSS996566555 तण्डुलपुजेषु उदगग्रं कूचं निधाय निवीतिनो भूला, उपाकर्माङ्गलेन पञ्चकाण्डीन् पूजयिष्ये ॥ ॐ सप्त ते अमे समिधः सप्तजिह्वाः सप्तर्षयः समधाम प्रियाणि ॥ सप्तहोत्राः सप्तधाला यजन्ति सप्तयोनीरार्पणखा घृतेन ॥ ॐ भूः प्रजापति काण्डर्षिमावाहयामि, ॐ भुवः प्रजापति, ओरसुवः प्रजापतिः, ॐ भूर्भुवःसुवः प्रजापतिः ॥ ॐ भूः सोमं काण्डर्षिम् ॥ ॐ भूः अग्निं काण्डर्षिम् ॥ ॐ भूः विश्वान् देवान् काण्डर्षी० ॥ ॐ भूः खयम्भुवं काण्डम्०ि ॥ इत्याबाह्य, ‘प्रजापत्यादिकाण्डर्षिभ्यो नमः’ इति गन्धपुपादिभिरभ्यर्य, ‘प्रजापति काण्डर्षि तर्पयामि तर्पयामि’ इति काण्डर्षीन् द्विदिस्तर्पयित्रा, परिधानप्रभृत्यग्निमुखान्तं कृत्वा, पक्काजुहोति ॥ ॐ भूर्भुव: सुवरों३तत्सवितुः… प्रचोदयात्स्वाहा ॥ सवित्र इदम् ॥ ततः खिष्टकृदवदानात्पूर्वमेकोनविंशत्याज्याहुतीर्जुहोति ॥ ॐ याज्ञिकीभ्यो देवताभ्यः खाहा ॥ याज्ञिकीभ्यो देवताभ्य इदम् ॥१॥ ॐ साहिकीभ्यो देवताभ्य: स्वाहा ॥ साहिकीभ्यो देवताभ्य इदम् ॥२॥ ॐ वारुणीभ्यो देवताभ्यः स्वाहा ॥ वारुणीभ्यो देवताभ्य इदम् ॥३॥ ॐ सर्वाभ्यो देवताभ्यः स्वाहा ॥ सर्वाभ्यो देवताभ्य इदम् ॥४॥ अथ निवीती ॥ ॐ प्रजापतये काण्ड ऋषये वाहा ॥ प्रजापतये काण्डऋषय इदम् ॥५॥ ॐ सोमाय काण्डऋषये स्वाहा ॥ सोमाय काण्डऋषय इदम् ॥६॥ ॐ अगये काण्डऋषये खाहा ॥ अग्नये काण्डऋषय इदम् ॥७॥ ॐ विश्वेभ्यो देवेभ्यः काण्डऋषिभ्यः स्वाहा ॥ विश्वेभ्यो देवेभ्यः काण्डऋषिम्य इदम् ॥८॥ ॐ स्वयम्भुवै काण्डऋषये स्वाहा ॥ स्वयम्भुवे काण्डऋषय इदम् ॥९॥ उपवीती ॥ ॐ सदसस्पतिमद्भुतं प्रियमिन्द्रस्य॒ काम्यम् ॥ सनिम्मेवामयासिघश्वाहा ॥ सदसस्पतय इदम् ॥१०॥ ॐ तत्सवितुः… प्रचोदयात् 58599999999999999999996566999999 पू०१० ११८॥ 55655555555555555555555SSSSSSSSSS ‘खाहा ॥ सवित्र इदम् ॥११॥ ॐ ऋग्वेदाय खाहा ॥ ऋग्वेदायेदम् ॥१२॥ ॐ यजुर्वेदाय खाहा ॥ यजुर्वेदायेदम् ॥१३॥ ॐ सामवेदाय स्वाहा ॥ सामवेदायेदम् ॥१४॥ ॐ अथर्ववेदाय खाहो ॥ अथर्ववेदायेदम् ॥१५॥ ॐ अथर्वाङ्गिरोभ्यः स्वाहा ॥ अथर्वाङ्गिरोभ्य इदम् ॥१६॥ ॐ इतिहासपुराणेभ्यः खाहो ॥ इतिहासपुराणेभ्य इदम् ॥१७॥ ॐ सर्पदेवजनेभ्यः स्वाहा ॥ सर्प देवजनेभ्य इदम् ॥१८॥ ॐ सर्वभूतेभ्य: साहा ॥ सर्वभूतेभ्य इदम् ॥१९॥ इत्येकोनविंशत्याज्याहुतीर्हता, ‘अवदानधर्मेण यज्ञोपवीतं जुहोति’ इति स्त्रे उक्तनात् दामुपस्तीर्य, यज्ञोपवीतमवदाय, अभिधार्य ‘ॐ यज्ञोपवीतं…तेजः स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम्’ इति हुना, गुरुम्यो यज्ञोपवीतं दना, पितृभ्यो ब्राह्मणेभ्यश्च दबा, प्राणानायम्य, ‘मम श्रौतस्मातनित्यकर्मानुष्ठानयोग्यतासिद्ध्यर्थ उपाकर्माङ्गलेन उपवीतधारणं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, ‘ओङ्कारोऽमित्र नागश्च सोमः पितृप्रजापती ॥ वायुः सूर्यो विश्वे देवा इत्येते तन्तुदेवताः’ इति तत्तद्देवतात्मकं ध्याना, गन्धपुष्पाक्षताद्यैरभ्यर्थे, गायत्र्याऽभिमञ्य, उद्वयन्तमेत्यादित्यं दर्शयित्ना, सोनापृथिवीति भूमौ निधाय, देवस्य नेत्यादाय, यज्ञोपवीतमत्रेणोपवीतं धृता, आचम्य, एवमेव पुनर्मत्रत्वा धृता पुनरप्याचमेत् ॥ ब्रह्मचारी लेकमेव धृता, आचम्य ‘इयं दुरुक्तात्’ इति मेखलां धृन्ना, ‘ऋतस्स गोत्री’ इति परिवीय ‘प्राणानां ग्रन्थिरसि’ इति ग्रन्थि कुत्ता, ‘मित्रस्य चक्षुः” इति कृणाजिनं धृता, ‘सोमोऽसि’ इति पालाशदण्डं बैल्वं चेत् ‘ब्रह्मवर्चसमसि ब्रह्मवर्चसायबा’ इति धृला, आचम्य, अथ दर्भवासीनो दर्भान धारयमान: पवित्रपाणिः प्राणानायम्य, उत्सृष्टानां छन्दसागपाकरणार्थ अध्यज्यमाणानां छन्दसामुवीर्यनाय उपाकर्माङ्गनेन ब्रह्मयज्ञेन SSGSCOCOCCCSSSSSSSSSCCSSSSSCCCCCS 35666666666666666666666GSSSSSSEEG यक्ष्ये ॥ ॐ विद्युदसि विद्य मे पाप्मानमृतात्सत्यमुपैमि’ इत्यपः स्पृष्टा, त्रिराचम्य द्विः परिमृज्य सकृदुपस्पृश्य शिरश्चक्षुषी नासिक श्रोत्रे हृदयमालभ्य वामपादोपरि दक्षिणपादं प्रतिष्ठाप्य दक्षिणजानूपरि दक्षिणोत्तरं वामहस्तं प्रतिष्ठाप्य ॥ ॐ भूवःसुर्वः तत्सवितुर्वरेण्यं … … प्रचोदयात् ॥ इति पादोर्धर्चशस्त्रिरुत्वा ॥ ॐ अग्निमीळे पुरोहितं य॒ज्ञस्य देवमखिजम् ॥ होतार रत्नधातम् ॥ ॐ इषेत्वोर्जेला वायवस्थोपायवस्थ देवो वः सविता प्रापयतु श्रेष्ठतमाय कर्मणे ॥ ॐ अग्न आयाहि वीतये गृणानो हव्यदातये ॥ निहोता सत्सिबहिर्षि ॥ शन्नो देवीरभिष्टय आपो भवन्तु पीतये ॥ शंयोरभिस्रवन्तु नः ॥ इति चतुरो वेदादीन् जपिला, पुनः ॥ इषेखा०, यज्ञस्य॒०, शुन्धध्वम्, इति त्रिरनुवाकान् ॥ ॐ आप उन्दन्तु जीवसे दीर्घायुखाय वर्चस ओषधे त्रायबैनरवर्धिते मैन रहि सीर्देवश्रूरतानि प्रर्वपे स्वस्त्युत्तराण्यशीयापो अस्मान्मातरः शुन्धन्तु घृतेन नो घृतपुर्वः पुनन्तु विश्वम॒स्मत्प्रवहन्तु रिप्रमुदाभ्यः शुचिरापूत एमि सोमस्य तनूरसि तुनुवै मे पाहि महीनां पयोसि वक़धा असि वचः ॥१॥ मयि धेहि वृतस्य कनीनिकासि चक्षुपा असि चक्षुर्मे पाहि चित्पतिस्वा पुनातु वाक्पतिस्त्रा पुनातु देवस्वा सविता पुनावच्छिद्रेण पवित्रेण वसोः सूर्यस्य रश्मिभिस्तस्य॑ ते पवित्रपते पवित्रेण यस्मै कं पुने तच्छेकेयमावौ देवास ईमहे सत्य धर्माणो अध्वरे यद्वी देवास आगुरे यज्ञियासो हवामह इन्द्राग्नीद्यावापृथिवी आप ओषधीस्वं दीक्षाणामधिपतिरसीह मा सन्तं पाहि ॥२॥ उद्धन्यमानमस्या अमेध्यम् ॥ अप पाप्मानं यज॑मानस्य हन्तु ॥ शिवा नः सन्तु प्रदिशश्चतस्रः ॥ शन्नो माता पृथिवी तोकसाता ॥ शन्नों देवीरभिष्टये ॥ आपो भवन्तु पीतये ॥ शंयोरभिस्रवन्तु नः ॥ वैश्वानरस्य रूपम् ॥ पृथिव्यां परिस्रसा ॥ सोनमाविशन्तु नः ॥१॥ caSaaaaaaaaaaaaa69559999656698 1॥११९॥IMAMMA 555555656566666666666666656566566 | यदिदं दिवो यददः पृथिव्याः ॥ सञ्जज्ञाने रोदसी सम्बभूवतुः ॥ ऊषान् कृष्णमवतु कृष्णमूषाः ॥ इहोभयोर्यज्ञियमागमिष्ठाः ॥ ऊतीः कुर्वाणो यत्पृथिवीमचरः ॥ गुहाकारमाखुरूपं प्रतीत्य ॥ तत्तेन्यक्तमिह सम्भरन्तः ॥ शतं जीवेम शरदः सवीराः ॥ ऊर्ज पृथिव्या रसमाभरन्तः ॥ शतं जीवन्तु शरदः पुरूचीः ॥२॥ वनीभिरनुवित्तं गुहासु ॥ श्रोत्रं त उर्व्यबधिरा भवामः ॥ प्रजापतिसृष्टानां प्रजानाम् ॥ क्षुधोपहत्यै सुवितन्नो अस्तु ॥ उपप्रभिन्नमिषमूर्ज प्रजाभ्यः ॥ सूदं ग्रहेभ्यो रसमाभरामि ॥ यस्य रूपं विभ्रति मामविन्दत् ॥ गुहा प्रविष्टा सरिरस्य मध्ये ॥ तस्येदं विहतमाभरन्तः ॥ अच्छं बटकारमयां विधेम ॥३॥ ॐ अनुमत्यै पुरोडाशमष्टाकपालनिर्वपति धेनुर्दक्षिणाये प्रत्यञ्च शम्या या अवशीयन्ते तत्रैर्ऋतमेककपालं कृष्णं वासः कृष्णतू) दक्षिणावीहि खाहाहुतिं जुषाण एष ते निक्रते भागो भूतै हविष्मत्यसि मुश्चममहसः स्वाहा नमो य इदं चकारादित्यं चुरुभिर्वपति वरो दक्षिणाना वैष्णवमेकादशकपालं वामनोवही दक्षिणाग्नीषोमीयम् ॥१॥ एकादशकपाल हिरण्यं दक्षिणन्द्रमेकोदशकपालमृषभोवही दक्षिणानेयमष्टाकपालमैन्द्रं दध्यूषभोवही दक्षिणैन्द्राग्नं द्वादशकपालं वैश्वदेवं चरुं प्रथमजो वत्सो दक्षिणा सौम्यश्श्यामाकं चरुं वासो दक्षिणा सरस्वत्यै चरुश्सरखते चलं मिथुनौ गावौ दक्षिणा ॥२॥ इत्येताननुवाकान् ॥ तत्तदादीन् वा यथाशक्त्याऽधीत्य, अथ काण्डादीन् ॥ ॐ वायव्य श्वेतमालभेत भूर्तिकामो वायुर्वेक्षेपिष्ठा देवता वायुमेव खेन भागधेयेनोपंधावति स एवैनं भूति गमयति भवत्येवातिक्षिप्रा देवतेत्याहुः सैनमीश्वरा प्रदह इत्येतमेव सन्तै वायवै नियुत आलभेत नियुद्धा अस्य धृतिधृत एव भूति मुपैत्य प्रदाहाय भवत्येव ॥१॥ प्रजापतिरकामयत प्र॒जाः सृजेयेति स तपोतप्यत स सर्पानसृजत सौऽकामयत प्र॒जाः सृजेयेति स द्वितीयमतप्यत 555555555555555595959999999999996 395555333555555555509599999999 स वारस्य सृजत सौऽकामयत प्र॒जाः मुंजेयेति स तृतीयमतप्यत स एतं दीक्षितवादमपश्यत्तमवदत्ततो वै स प्र॒जा असृजत यत्तपस्तृप्त्वा दीक्षितवाद वदति पूजा एव तद्यजमानः ॥१॥ युञ्जानः प्रथमं मनस्तवाय सविता धियः ॥ अग्निं ज्योतिर्निचाय्य पृथिव्या अध्याभरत् ॥ युक्त्वाय मनसा देवान्त्सुवर्यतो धिया दिवम् ॥ बृहज्योतिः करिष्यतः सविता प्रसुवाति तान् ॥ युक्तेन मनसा वयं देवस्य सवितुः सवे ॥ सुवर्गयांय शक्त्यै ॥ युञ्जते मन उत युञ्जते धियो विप्रा विप्रस्य बृहतो विपश्चितः । विहोत्रा दधे वयुनाविदेक इत् ॥१॥ सावित्राणि जुहोति प्रसूत्यै । चतुर्ग्रहीतेन जुहोति चतुष्पादः पशवः पशुवावरुन्धे चतस्रो दिशौ दिक्ष्वेव प्रतितिष्ठति छन्दांसि देवेभ्योऽपाक्रामनवौ भागानि हुव्यं वक्ष्याम इति तेभ्य एतच्चतुर्गृहीतमधारयन् पुरोनुवाक्यायै याज्यायै देवतायै वषट्काराय यच्चतुर्ग्रहीतं जुहोति छन्दारस्येव तत्पीणात तान्यस्य प्रीतानि देवेभ्यो हव्यं वहन्ति यं कामयैत ॥१॥ प्राचीनवशं करोति देवमनुष्या दिशो व्य भजन्त प्राची देवा दक्षिणां पितरः प्रतीची मनुष्या उदीची रुद्रायत्प्राचीनवश्शं करोति देवलोकमेव तद्यजमान उपावर्तते परिश्रयत्यन्तर्हितो हि देवलोको मनुष्यलोकानास्माल्लोकान्त्खेतव्यमिवेत्याहुः को हि तद्वेद यद्यमुश्मिल्लोकेऽस्ति वा नवेति दिवतीकाशान् करोति ॥१॥ प्रजननं ज्योतिग्निर्देवानां ज्योतिर्विराट् छन्दसा ज्योतिर्विरावा चौगो सन्तिष्ठते विराजमभिसम्पद्यते तस्मात्तज्योतिरुच्यते द्वौ स्तोमौ प्रातस्सवनं वहतो या प्राणश्चापानश्च द्वौ माध्यन्दिन सर्वनं यथा चक्षुश्च श्रोत्रं च द्वौ तृतीयसवनं यथा वाक्क प्रतिष्ठा च पुरुषसम्मितो वा एष यज्ञो स्थूरिः ॥१-८॥ ॐ ब्रह्मसन्धत्तं तन्मे जिन्वतम् ॥ क्षत्रसन्धत्तं तन्म | G जिन्वतम् ॥ इषसन्धत्तं ताम्मे जिन्वतम् ॥ ऊर्जरसन्धत्तं ताम्मै जिन्वतम् ॥ यिसन्धत्तं ताम्मै जिन्वतम् ॥ पुष्टि ५सन्धत्तं ताम्मै 555555555555555999999965590099999 TCO ॥१२०॥ 19955555599999999999655555 जिन्वतम् ॥ प्रजापसन्धत्तं ताम्मै जिन्वतम् ॥ पशून्त्सन्धत्तं ताम्मै जिन्वतम् ॥ स्तुतोऽसि जनधाः ॥ देवास्ता शुक्रपाः प्रणयन्तु ॥१॥ सुवीराः प्रजाः प्रजनयन्परीहि ॥ शुक्रः शुक्रशोचिषा ॥ स्तुतोऽसि ननधाः ॥ देवास्ता मन्धिपाः प्रणयन्तु ॥ सुप्रजाः प्रजाः प्रेजनय परी हि ॥ मन्थी मन्थिशोचिषा ॥ सञ्जम्मानौ दिव आयिन्यायुः ॥ सन्धत्तं तन्मै जिन्वतम् ॥ प्राणसन्धत्तं तन्मै जिन्वतम् ॥ अपान५ सन्धत्तं तन्मे जिन्वतम् ॥२॥ व्यान सन्धत्तं तन्मै जिन्वतम् ॥ चक्षुः सन्धत्तं तन्में जिन्वतम् ॥ श्रोत्र सन्धत्तं तन्मै जिन्वतम् ॥ मनः सन्धत्तं तन्मै जिन्वतम् ॥ वाच सन्धत्तं ताम्मै जिन्वतम् ॥ आयुरंथ आयुर्मे धत्तम् ॥ आयुर्यज्ञाय धत्तम् ॥ आयुर्यज्ञपतये धत्तम् ॥ प्राणस्थः प्राणं मैं धत्तम् ॥ प्राणं यज्ञाय॑ धत्तम् ॥३॥ पाणं यज्ञपतये धत्तम् ॥ चक्षुस्थचक्षुर्मे धत्तम् ॥ चक्षुर्यज्ञाय॑ धत्तम् ॥ चक्षु यज्ञपतये धत्तम् ॥ श्रोत्रस्यः श्रोत्रं में धत्तम् ॥ श्रोत्रं यज्ञायं धत्तम् ॥ श्रोत्रं यज्ञपतये धत्तम् ॥ तौ देवौ शुक्रामन्थिनौ ॥ कल्पयन्त दैवी विशः ॥ कल्पयन्तं मानुषीः ॥४॥ इषमूर्जमस्मामु धत्तम् ॥ प्राणान्पशुधू । प्रजा मार्य यजमाने च ॥ निरस्तः षण्डः ॥ निरस्तो मर्कः ॥ अपनुत्तौ शण्टामकौं सहामुना ॥ शुक्रस्य समिदसि ॥ मन्थिनः समिदसि ॥ स प्रथमः सङ्घतिर्विश्वकर्मा ॥ स प्रथमो मित्रो वरुणो अग्निः ॥ स प्रथमो बृहस्पतिथिकित्लान् ॥ तस्मा इन्द्राय सुतमा होमि ॥४॥ ॐ अङ्गिरसो वै सत्रमासत ॥ तेषां प्रनिर्मधुगासीत् ॥ सwषणाजीवत् ॥ तेऽब्रुवन् ॥ कस्मै नु सत्रमामहे ॥ येऽस्या. ओषधीन जनयाम इति ॥ ते दिवो वृष्टिमसृजन्त ॥ यावन्तस्तोका अवापद्यन्त ॥ तावतीरोषधयो नायन्त ॥ ता जाताः पितरौ विषेणालिम्पन् ॥१॥ तासां जग्ध्वा रुप्यन्त्यैत् ॥ तेऽत्रुवन् ॥ क इद– SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS alth S66555565555GSSSSSSSSSSSSSS66658 मित्थमकरितिः ॥ वयं भागधेय मिच्छमाना इति पितरोऽब्रुवन् ॥ किं वो भागधेयमिति ॥ अग्निहोत्र एव नोऽप्यस्वित्यब्रुवन् ॥ तेभ्यं एतद्भागधेयं प्रायच्छन् ॥ यद्धता निमाष्टिं ॥ ततो वै त ओषधीरखदयन् ॥ य एवं वेद ॥२॥ खदन्तेऽस्मा ओषधयः ॥ ते वत्समु पावासृजन् ॥ इद नौ हव्यं प्रदापयति ॥ सोऽब्रवीद्व वृणै ॥ दशमारात्रीतिं न दोहन् ॥ आसङ्गवं मात्रा सह राणीति ॥ तस्माद्वत्सं जातं दशरात्रीनं दुहन्ति ॥ आसवं मात्रा सह चरति ॥ वारे व्रत बस्स ॥ तस्माद्वत्स ससृष्टधय रुद्रो घातुकः ॥ अतीहि सन्धान धयति ॥३॥ ॐ अग्मिनः पातु० ॥ ॐ भद्रं कर्णेभिः ॥ ॐ सह वै देवानां चामुराणां च यज्ञौ प्रततावास्तां वयस्वर्ग लोकमष्यामो वय मध्याम इति तेऽसुराः सन्नय सहसैवाचरन् ब्रह्मचर्येण तपसैव देवास्तेऽसुरा अमुह्य रस्ते न प्राजानरस्ते पराभवन्तेने स्वर्ग लोकमायन्प्रसृतेन वै यज्ञेन देवाः स्वर्ग लोकायनप्रसृतेनासुरान्परीभावयन्प्रसृतो ह वै यज्ञोपवीतिनौ यज्ञो प्रसूतो पवीतिनो यत्किञ्च ब्राह्मणो यज्ञोपवीत्यधीते यजत एव तत्तस्माद्यज्ञोपवीत्यैवाधीयीत याजयेद्यजेत वा यज्ञस्य प्रसृत्या अर्जिनं वासो वा दक्षिणत उपवीय दक्षिणं बाहुमुद्धतेऽवधत्ते सत्यमिति यज्ञो पीतमेतदेव विपरीतं प्राचीनावीतसंवीत मानुषम् ॥१॥ सज्ञान विज्ञानं प्रज्ञानम् ॥ इत्येताननुवाकान् तत्तदादीन् वा यथाशक्त्याऽधीत्य अमावास्येन वा पौर्णमास्येन वा हविषा यक्ष्यमाणो भवति ॥ वृद्धिरादैच् ॥ समानायः समाम्नातः ॥ मयरसतजभनलगसम्मितम् ॥ पञ्चसंवत्सरमयम् ॥ गौः ग्मा योगीश्वरं याज्ञवल्क्यम् ॥ नारायणं नमस्कृत्य ॥ अथातो धर्मजिज्ञासा ॥ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा । ‘नमो ब्रह्मणे० ’ इति त्रिः पठिखा, ॐ वृष्टिरसि वृश्चमे पाप्मानमृतात्सत्यमुपागाम् । इत्यपः स्पृष्ट्वा, हस्ताववनिज्य शिरश्चक्षुषी नासिके श्रोत्रे 3355555555559999999655555555559 १९९० رزر(( 55599999999999999996555555555555 हृदयमालभते ॥ ॐ कामोऽकार्षीअमो नमः ॥ कामोऽकार्षीकामः करोति नाहं करोमि कामः कर्ता नाहं कर्ता कामः कारयिता नाह कारयिता एष ते काम कामाय स्वाहा ॥ ॐ मन्युरका नमो नमः ॥ मन्युरकार्षीन्मन्युः करोति नाहं करोमि मन्युः कर्ता नाहं कर्ता। मन्युः कारयिता नाहं कारयिता एष ते मन्यो मन्यवे स्वाहा ॥ इति पठिना, उपाकृतानि छन्दारसि ॥ उपाकृता वै वेदाः’ इत्युक्त्वा, आचम्य, देवर्षिपित्महतार्पणं कला, खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय ॥ ॐ श्रावण्यै पौर्णमास्यै वाहा ॥ श्रावण्यै पौर्णमास्या इदम् ॥ इति खुवाहुती ना, अथ खिष्टकदाद्युत्तरपरिषेकादिकं कृता, ‘ऋषयश्छन्दाश्याचार्या वेदा यज्ञाश्च प्रीयन्ताम् ’ इति वाचयिखा, ‘अनेन उपाकर्मकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम्’ इतीश्वरार्पणं कुर्यात् ॥ इत्युपाकर्मप्रयोगः ॥ ॥ अथ नूतनब्रह्मचारिणां तु नान्दीश्राद्धं कला, उपाकर्म कुर्यात् , न तूत्सर्जनम् ॥ ‘मम वेदग्रहणाधिकारसिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ उपाकर्म करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अन्यत्सर्व पूर्ववत् कुर्यात् ॥ इति नूतनोपाकर्मप्रयोगः ॥७॥

महा-तर्पणम्

अथ महातर्पणम् ॥ नित्यतर्पणं तु माध्याहिकस्नानानन्तरं कर्तव्यम् ॥ एवं गुणेत्यादि उपाकर्माङ्गलेन देवर्षिपितृमहातर्पणं करिष्ये इति सङ्कल्प्य, पूर्वाभिमुखोऽङ्गुल्य ग्रेण देवतीर्थेन देवतास्तर्पयेत् ॥ ब्रह्मादयो ये देवास्तान्देवांस्तर्पयामि, भूर्देवान् , भुवर्देवान् , सुवर्देवान्, भूर्भुवःसुवर्देवान् , देवपत्नीः, देवपुत्रान्, देवपार्षदान् , देवपार्षदीस्तर्पयामि ॥ अग्निः प्रजापतिः सोमो रुद्र आदित्यो बृहस्पतिः सर्पा इत्येतानि प्रारद्वाराणि सदैवतानि सनक्षत्राणि सग्रहाणि साहोरात्राणि समुहूर्तानि तर्पयामि ॥ वसंस्तर्पयामि ॥ पितरोऽर्यमा भगस्त्रष्टा सविता वायुरिन्द्रामी इत्येतानि दक्षिणद्वाराणि सदैवताति सनक्षत्राणि सग्रहाणि साहो ESScsssssssssssssssssssssssssss A०१२२॥ 58560555655556555555555555555555 रात्राणि समुहूर्तानि तर्पयामि ॥ रुद्रांतर्पयामि ॥ मित्र इन्द्र आपो विश्वेदेवा ब्रह्मविष्णुरुद्रा इत्येतानि पश्चिमद्वाराणि सदैवतानि सनक्षत्राणि संग्रहाणि साहोरात्राणि समुहूर्तानि तर्पयामि ॥ आदित्यांतर्पयामि ॥ वसवो वरुण अजएकपादहिर्बुभ्यः पूषाश्विनौ यम इत्येतान्युदग्द्वाराणि हा सदैवतानि सनक्षत्राणि सग्रहाणि साहोरात्राणि समुहूर्तानि तर्पयामि ॥ विश्वान्देवांस्तर्पयामि, साध्यान्देवान् , ब्रह्माणं, प्रजापति, परमेष्ठिन, चतुर्मखं, हिरण्यगर्भ, खयम्भुवं, अमिं, वायं, सूर्य, चन्द्रमसं, नक्षत्राणि, भूः, भुवः, सुवा, महा, जना, तपा, सत्य, भूः पुरुष, भुवः पुरुष, सुवः पुरुष, भूर्भुवःसुवः पुरुषं, सद्योजातं, वामदेवं, अघोरं, तत्पुरुष, ईशानं, भवं देवं, शर्वे देवं, ईशानं देवं, पशुपतिं देवं, रुद्रं देवं, उग्रं देवं, भीमं देवं, महान्तं देवं, भवस्य देवस्य पत्नी, शर्वस्य देवस्य पत्नी, ईशानस्य देवस्य पत्नी, पशुपतेर्देवस्य पत्नी, रुद्रस्य देवस्य पत्नी, उग्रस्य देवस्य पत्नी, भीमस्य देवस्य पत्नी, महतो देवस्य पत्नी, भवस्य देवस्य सुतं, शर्वस्व देवस्य सुतं, ईशानस्य देवस्य सतं, पशुपतेर्देवस्य सुतं, रुद्रस्य देवस्य सुतं, उग्रस्य देवस्य सुतं, भीमस्य देवस सुतं, महतो देवस्य सुतं, रुद्र पार्षदान् , रुद्रपार्षदीः, स्कन्दं, इन्द्र, सुकुमारं, महासेनं, षण्मुखं, कार्तिकेयं, वद्विगर्भ, विशाख, षष्टि, अग्निभुवं, सुब्रह्मण्यं, गुहं तर्पयामि ॥१२॥ स्कन्दपार्षदस्तिर्पयामि, स्कन्दपार्षदी:, विनं, विनायकं, वीरं, शूरं, सद्यः प्रसादकं, लम्बोदरं, वरदं, एकदंष्ट्र, गजाननं, विघ्ननाश, गणपति, हेरम्ब तर्पयामि ॥१२॥ विघ्नपार्षदस्तिर्पयामि, विघ्नपार्षदी:, केशवं, नारायणं, माधवं, गोविन्दं, विष्णु, मधुसूदनं, त्रिविक्रम, बामनं, श्रीधर, हलीकेशं, पद्मनाभ, दामोदरं, दामोदरपार्षदान्, दामोदरपार्षदी:, वासुदेवं, सङ्कर्षणं, प्रद्युम्नं, अनिरुद्धं, परमात्मानं, SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS95959555 5599506665555555599996555555995 बासुदेवपार्षदान् , वासुदेवपार्षदीः, श्रियं देवी, भूमि देवी, सरस्वती देवी, विद्या, तुष्टिं, पुष्टिं, गरुत्मन्तं, विष्णुपार्षदोंन , विष्णुपार्षदीः, यम, धर्मराज, मृत्यु, अन्तकं, वैवस्वतं, कालं, सर्वभूतक्षयं, औदुम्बरं, दधं, नीलं, परमेष्ठिनं, वृकोदरं, चित्रं, चित्रगुप्त, यम पार्षदान् , यमपार्षदीः, सर्वान्देवांस्तर्पयामि ॥ अथ निवीत्युदसुखोऽङ्गुलिवामपार्थेन ऋषितीर्थेन ऋषीन्द्विस्तिर्पयेत् ॥ भूषीस्तर्पयामि तर्पयामि, भुवर्ऋषीन् , सुवर्ऋषीन् , महषीन् , जनर्ऋषीन् , तपEषीन् , सत्यमृषीन् , परमर्षीन् , ब्रह्मर्षीन् , देवर्षीन् , श्रुतर्षीन् , सप्तर्षीन् , ऋषिपत्नीः, ऋषिपुत्रान्, ऋषिपार्षदान, ऋषिपार्षदीः, प्रजापति काण्डऋषि, सोमं काण्डऋषि, अग्निं काण्डऋषि, विश्वान्देवान्काण्डऋषि, खयम्भुवं काण्डऋषिं. अत्रिं. भारद्वाजं. धान्वन्तरं. काण्डं, बोधायनं, आपस्तम्बं. सूत्रकारं, सत्यापाढं, पराशरं. हिरण्यकेशं. वासिष्ठं. विश्वामित्रं. गौतमं. आङ्गिरसं. व्यासं. प्रणवं. व्याहृती:. गायत्री. छन्दारसि. ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेदं. अथर्ववेदं. अथर्वा गिरसः, इतिहासपुराणानि. सर्वभूतानि तर्पयामि तर्पयामि ॥ इति द्विस्तिर्पयिता, अथ प्राचीनावीती दक्षिणाभिमुखः तर्जनीमूलेन पितृतीर्थेन पितॄन् त्रित्रिस्तर्पयेत् ॥ अस्मत्पितॄन् शर्मणः गोत्रान् रूपान् स्वधा नमस्तर्पयामि तर्पयामि तर्पयामि, पितामहान् रुद्ररूपान्०. प्रपितामहान् आदित्यरूपान् ॥ एवं- मातृः दायीः गोत्राः वसुरूपाः स्वधा नमस्त.. पितामहीः दायी: रुद्ररूपा:०. प्रपितामहीः आदित्यरूपाः० ॥ सपनी मातरं दायीं गोत्रां वसुरूपां स्वधा नमस्त० इति द्विस्तर्पयति ॥ मातामहान् मातुःपितामहान मातुःप्रपितामहान् तर्पयामीति त्रिः ॥ मातामही: मातुःपितामहीः मातुःप्रपितामही तर्पयामीति सकृत् ॥ गुरूंस्त०३. गुरुपत्नीस्त०१. आचास्ति०३. आचार्यपत्नीस्त०१.. SSSSSSSSSS90566666666665839SSSSSS प्र.र. ।११३॥ 55339999999999993358059999999999 सखीस्त०३, सखिपत्नीस्त०१, ज्ञातींस्त०३, ज्ञातिपत्नीस्त १, अमात्यांत०३, अमात्यपत्नीस्त०१, अन्तेवासिनस्त०३, अन्तेवासिपत्नीस्त०१ ॥ एवं सतिलदूर्वाभिरद्भिस्तर्पयिखा, ॐ ऊर्ज वहन्तीरमृतं घृतं दधि मधु पयः कीलालं परिश्रुतस्वधास्तप्यतु में पितृन् स्वधा नमस्तृप्यतु’ इति स्थले जलं निषिच्य, अथ यज्ञोपवीती अप आचम्य ‘अनेन महातर्पणकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ इति महातर्पणम् ॥ ७ ॥

अनध्यायाः

अथानध्यायाः ॥ ‘उपाकर्मणि कृते व्यहमेकाहं वाऽनध्यायः’ इति गृह्यसूत्रम् ॥ कारिकायां मनुः ‘अयने विषुवे चैव शयने बोधने तथा ॥ अनध्यायं प्रकुर्वीत मन्वादिषु युगादिषु ॥ अनध्यायस्य पूर्वेधुरनध्यायो भवेनिशि ॥ निशामुखे चतुर्थे तु सप्तमी यदि दृश्यते ॥ निशीथिनीमुखे तस्मिन्न वक्तव्या क्वचित्रयी’ ॥ अन्यत्र ‘षष्ठी च द्वादशी चैव अर्धरात्रोननाडिका ॥ प्रदोषे न खधीयीत तृतीया नवनाडिका’ ॥ [ऊननाडिका एकघटिकान्यूनेत्यर्थः] ॥ अष्टमी चतुर्दशी पूर्णिमा अमावासा प्रतिपत्सु प्रतिदिनं सन्ध्यासु च अनध्यायः ॥ ग्रहाणादूर्ध्व त्रिरात्रमनध्यायः ॥ भाद्रपदकृष्णद्वितीयायां महाभरणी मार्गशिरपुष्यमाघफाल्गुनमासेषु कृष्णपक्षस्य सप्तम्य टमीनवमीति तिस्रोऽष्टकाश्च अनध्यायाः ॥७॥ अथ निर्णयः ॥ ‘उदयास्तमये वाऽपि मुहूर्तत्रयगामि यत् ॥ तदिनं तदहोरात्रं अनध्यायं विदुर्बुधाः’ इति ॥ अथ मन्वादयः ‘आश्वयुक्शुक्लनवमी कार्तिकी द्वादशी सिता ॥ तृतीया चैत्रमासस्य सिते भाद्रपदे तथा । फाल्गुनस्य नमावास्या पौषस्यैकादशी सिता. ॥ आषाढस्यापि दशमी माघमासस्य सप्तमी ॥ श्रावणस्याष्टमी कृष्णा आषाढस्यापि पूर्णिमा । कार्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठा पञ्चदशी सिता ॥ एता मन्वादयः प्रोक्ता दत्तस्याक्षयकारकाः ॥ वैशाखमासस्य च या तृतीया नवम्यसौ S9665555969999999999999999999999 पू०स० ॥१३॥ कार्तिक शुक्लपक्षे ॥ नभस्य मासस्य च कृष्णपक्षे त्रयोदशी एश्चदशी च माघे ॥ इत्येते युगादयः ॥ अनध्यायेष्वध्ययनं प्रज्ञामायुः प्रजा श्रियम् ॥ ब्रह्मबीजं वकं तेजो निकृन्तति यमः खयम् । इत्येते अनध्यायाः ॥ अथ प्रदोषमहानिशाकालः ॥ धर्मप्रवृत्ती “त्रिमुहूर्त: प्रदोषः स्याद्रवावस्तं गते सति ॥ महानिशा निशीथस्य मध्यवघटिकाद्वयम् । इति ॥ अथ अध्ययनकालेऽन्तरागमने प्रायश्चित्तम् ॥ ‘मृगस्य सर्पमार्जारनकुलाद्यश्वदन्तिनाम् ॥ अन्तरागमने चोष्ट्रखराणां च व्यहं स्मृतम् ॥ [त्रिदिनमित्यर्थः] ॥ नारीणामपि बालानां गवां चैवान्तरागमे ॥ अहोरात्रमनध्यायो गर्जने रात्रिसम्भवे ॥ पक्षिमण्डूक गोधाखुनराणां चान्तरागमे ॥ दिने दिवस शेषः स्याद्राच्या रात्रेश्व तद्भवेत् ॥ अन्तरागमने सद्यः प्रायश्चित्तमिदं शृणु ॥ त्रिरात्रमुपवासश्च त्रिरात्रं चाभिषेचनम् ॥ ग्रामान्तरं वा गन्तव्यं जानुभ्यां नात्र संशयः’ इति पारिजातोक्तेः ॥ मनुः वेदोपकरणे चैव स्वाध्याये चैव नैत्य के ॥ न निरोधस्त्वनध्याये होममन्त्रजपेषु च ॥ वेदोपा करणान्यङ्गानि ॥ नित्ये जपे च चाङ्गे च कृतौ पारायणेऽपि च ॥ नानध्यायोऽस्ति वेदानां ग्रहणे ग्राहणे स्मृतः ॥ देवतार्चनमत्राणां नानध्यायः स्मृतस्तथा ॥ नानध्याये जपेद्वेदान् रुद्रांश्चैव विशेषतः ॥ पौरुषं पावमानं च गृहीतनियमादृते’ इति ॥ विष्णुभट्टीये ‘मानसेऽध्ययने ब्रह्मयज्ञे जपहोमादौ वेदाङ्गेषु च न दोषो नैमित्तिकेष्वनध्यायेष्वकृतार्थकोऽधीयीत ॥ अष्टमीचतुर्दशीपर्वसु नित्यम नध्यायः ॥ इत्यनध्यायप्रकरणम् ॥७॥

वेदारम्भः

अथ वेदारम्भः ॥ उदगयनेऽस्तमलमासा दिवजिते द्वितीया-तृतीया-पञ्चमी-दशमी-एकादशी-द्वादशीषु शुक्लपक्षे बुध-गुरु-शुक्रवारेषु 5565999996559659999656666666666666 Fiiiiilarin IS6609555555555555556655555555555 भानुवारे पूर्वा चन्द्रवारेऽपराहे, अश्विनी-मृगशिर-आ-पुनर्वसु-पुष्य-हस्त-चित्रा-स्वाती-अनूराधा-श्रवणेषु श्रेष्ठः, रोहिणी-उत्तरात्रय-रेवत्यो मध्यमा इति पञ्चदशनक्षत्रेषु, मिथुन-कन्या-मीना मुख्याः कर्कटको मध्यः अन्ये राशयो वा एषु लग्नेषु शुभयोगदृष्टियुतेषु वृष-सिंह-कुम्भ लग्नेषु वा सप्तमाष्टमयोः सर्वग्रहव जिते वेदारम्भं कुर्यात ॥ तथा च श्रीधरीये ‘रिताष्टमीपञ्चदशी निषिद्धा त्रयोदशी सप्तमिका च मध्या ॥ विद्यागमे वित्सितमत्रिणां स्युरोदयो मध्यम इन्दु भान्वोः ॥ गुरुः ‘प्रथमा च तृतीया च द्वितीया पञ्चमी तथा ॥ दशमी द्वादशी चैव श्रेष्ठाचैकादशी तथा ॥ त्रयोदशी सप्तमी च कदाचिच्छुभदा तिथी ॥ यदा चन्द्रो बुधांशस्थो बुधजीवसितेक्षितः ॥ गुरुः ‘वारवर्गोदया वा दर्शनं चार्किभौमयोः ॥ मध्यमा रविशीतांश्वोः शेषाणामुत्तमाः स्मृताः ॥ रविवारे च पूर्वाह्ने वेदारम्भो विशिष्यते ॥ चन्द्रवारेऽपराहे च विद्यागुर्वी विधीयते ॥ रात्रौ च वर्जयेमित्यं सन्ध्ययोश्च विशेषतः’ इति ॥ अथ नक्षत्राणि ॥ ‘हस्ताऽश्वयुक् श्रवणतिष्य समीरमित्रचित्राऽदितित्रिपुरजिन्मृगलाञ्छनेषु ॥ शस्तोत्तराकमलसम्भवपौष्णभेषु मध्या श्रुतिस्मृतिसमावगतिर्द्विजानाम् ॥ अत्र हस्तादिदशताराम शस्ता ॥ उत्तरादिपञ्चतारासु मध्यमा ॥ अत्र विद्याशब्दो वेदपरः ॥ अथ राशयः ॥ विद्यारम्भे द्विस्वभावा विशिष्टा मध्याः प्रोक्ता ये चरा राशयश्च ॥ शुद्धो राशिः सप्तमश्चन्द्रवारे कुर्यात्प्राज्ञः सर्वविद्यासमाप्तिम् ॥ गुरुः ‘चरस्थिरद्विस्वभावा मध्यमाधमपूजिताः ॥ शुभयुक्तेषु दृष्टेषु सर्वे पूज्यतमा ग्रहाः ॥ लग्नस्य सप्तमो राशिः पापैः शुभैश्च रहितः शुभदः स्यात् ॥ गुरुः ‘त्रिषडायगताः पापास्त्रिकोणे कण्टके शुभाः ॥ विद्यारम्भे सुपूज्याः स्युः पश्चमे पापवर्जिते ॥ कण्टके = केन्द्रे इत्यर्थः] ॥” 9665555095995999999999996566996 ॥१२४॥599999996555555555555555555555555 सप्तमस्थाः शुभाः सर्वे सुपूज्या अपि वर्जिताः ॥ न कोऽपि सप्तमे पूज्यः शुभः क्रूरोऽपि वा यदि’ ॥ वसिष्ठः ‘लग्नात्सप्तमराशौ तु वर्जनीया विशेषतः ॥ पूर्वा वाऽथ मध्याह्ने विद्यारम्भो विशिष्यते अपराहे चन्द्रवारे विद्यामुक्ति विधीयते ॥ अथाध्ययनलक्षणम् ॥ स्मृतिमञ्जर्याम् ‘अध्येष्यमाणस्त्वाचान्तो यथाशास्त्रमुदङ्मुखः ॥ ब्रह्मारम्भावसाने च प्रणमेद्विधिवद्गुरुम् ॥ कुशानास्तीर्य पूर्वाग्रानासीत प्राङ्मुखो गुरुः ॥ तस्य दक्षिणतः शिष्य उपविश्य युदङ्मुखः ॥ अनध्यायेष्वधीतं यद्यच्च शुद्रस्य सन्निधौ ॥ प्रतिग्रहनिमित्तं च नरकाय तदुच्यते’ इति ॥ यमः ‘ओङ्कारं प्रथमं कृता ततो ब्रह्म प्रवर्तयेत् ॥ ओङ्कारं च पुनः कृत्वा भूमिं स्पृष्ट्वा विरामयेत् ॥ अन्यथा विपरीत स्थाब्रह्महा नात्र संशयः ॥ अथ श्राद्धसामग्रीप्रतिग्रह विषये ॥ धर्मोद्यते ‘फलान्यापस्तिलान् भक्ष्यान् यच्चान्यच्छ्राद्धिकं भवेत् ॥ प्रतिग्रहेऽप्यनध्याय इति बोधायनोऽब्रवीत् ’ इति ॥ अथाशक्तविषये ॥ पराशरः ‘अग्निकार्यात्परिभ्रष्टाः सन्ध्योपासनवर्जिताः ॥ वेदांश्चैवानधीयानाः सर्वे ते वृषलाः स्मृताः ॥ तस्माद्वैषलभीतेन ब्राह्मणेन विशेषतः ॥ अध्येतव्योऽप्येकदेशो यदि सर्वो न शक्यते’ इति ॥ पारिजाते ‘सरखतीं च सम्पूज्य गणनाथं तथैव च ॥ गुरुपूजां ततः कला विद्याः सर्वाः समारभेत् ॥छ ॥ अथ प्रयोगः ॥ अथ आचार्यः सशिष्यः स्नानादिनित्यकर्म कुला, आसनप्राणायामौ कखा, देशकालौ सङ्कीर्त्य मम समस्तविद्याप्राप्त्यर्थं श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ वेदारम्भ करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, पूर्वाहे गणेशं सरस्वती च सम्पूज्य, तथैव गरुत्मन्तं इष्टदेवतां गुरुं च सम्पूज्य, ब्रह्मचारिणं ब्राह्मणं सुवासिनीच १ अन्यत्र शुभग्रहाः सर्वे सप्तमस्थाः पूज्याः ॥ अत्र वेदारम्भकर्मणि तेऽपि वा इत्यर्थः ॥ २ वृषलभीतेन = वृषलत्वप्राप्तिभीतेनेत्यर्थः। ॥ 955965555669999656665SSSSSSSSSSSSS प्र.१० 55855555555555565555555555555555 अभ्यर्य, आशिषो गृहीखा, ब्रह्मयज्ञवदर्भान धारयमाणः प्रणवव्याहतिसहितां सावित्रीमुक्त्वा, प्रणवपूर्वकं स्वाध्यायमुपक्रम्य, किञ्चिदधीत्य, प्रणवन भूमि स्पृष्ट्वा, विरम्य, गुरून् वृद्धांश्च नमस्कुर्यात् ॥ ततः परेधुः प्रभृति गणेशादीबखा, गुरूबला, प्रणवमुक्त्वा आरम्भ समाप्ति च कुर्यात् ॥ इति सर्वसाधारणवेदारम्भप्रयोगः ॥७॥

बोधायनोक्त-वेदारम्भः

अथ बोधायनोक्तवेदारम्भ उच्यते ॥ तत्र कारिकायाम् ‘काले वेदमुपाकृत्व विद्यारम्भं च कारयेत् ॥ शुभे परीक्षिते काले प्रबुद्धे च जनार्दने ॥१॥ शश्याक्षबलसम्पूर्णे खेचराऽनिधनाश्रिते ॥ स्थण्डिलेऽग्निं समिध्याथ कला ब्रह्मार्चनान्तकम् ॥२॥ पुरतः स्थण्डिले वढेनिंदध्यात्कलशं शुभम् ॥ तिरः पवित्रं सावित्र्या पूरयेत्सं विपाचितम् ॥३॥ वनौषधिजलं यद्वा गालितं विमलोदकम् ॥ व्याहतिप्रणवैः प्राश्ये द्यवानक्षततण्डुलान् ॥४॥ दूर्वादर्भफलैस्तीर्णं दूर्वादभैश्चिनोति तम् ॥ वर्णरूपां च वाग्देवीं श्रद्धामेधासमन्विताम् ॥५॥ तस्मिन्नावाहये देवीं वाचं मत्रद्वयेन च ॥ तत्सूक्तत्रितयेनैव स्पृशन्नष्टशतं जपेत् ॥६॥ गन्धाक्षतप्रसूना[विधिवत्तां समर्चयेत् ॥ अर्चयिताऽथ दुग्धानं प्रसाद्याग्निमुखान्तकम् ॥७॥ कृलापत्र हुनेत्पश्च वर्गमत्रमिति स्वयम् ॥ तत्सूतस्यादिमां तु शिष्टभिरूपहुत्य च ॥८॥ श्रद्धामेधाख्यसूक्ताभ्यां अष्टपश्चाहुतीहुँनेत् ॥ ततः खिष्टकदाचं तु कुर्यादावरदानतः ॥९॥ कलशस्थां ततो देवी प्रार्थयेद्यतमानसः ॥ | उपविश्य ततः शिष्यं देवीमावाहयेद्गुरुः ॥१०॥ यजुः पवित्रैरब्लिङ्गैस्तत्सूक्तत्रितयेन च ॥ अभिषिश्चेत्तदुदकं कुम्भस्थं देवतात्मकम् ॥११॥ १ खेचरेति = खेचरैः निधनमनाश्रिते इत्यर्थः ॥ अष्टमे शुद्ध इति यावत् ॥ 565696899556569659999965699699556 55555555555555555999965665999965 अभ्यर्च्य गन्धपुष्पाद्यैर्वनौषधिरसान्वितम् ॥ घृतं सम्पातितं काले तत्सूक्तेनाभिमत्रितम् ॥१२॥ शिरो मे श्रीः प्रमुखतः स्वाहान्ताद्यनुवाककम् ॥ प्राशयेद्व्याहतीभिस्तु खाहान्ताभिश्चतुर्थशः ॥१३॥ देवीं वाचं प्रणोजुष्टचोदयित्री च पावका ॥ उत्तनो जुषता मे च प्रतेमहि यदप्सु च ॥१४॥ इयं यस्तेस्तन इति सूक्तं सारखतं स्मृतम् ॥ देवीं वाचं वदन्त्यन्तं सप्तर्चाः परिकीर्तिताः ॥१५॥ प्रणोदेवी यदप्स्वन्तं द्रौ द्वौ मन्त्री प्रकीर्तितौ ॥ श्रद्धयामिः षडचस्तु श्रद्धायदेव इत्युचौ ॥१६॥ श्रद्धासूक्तमिति प्रोक्तं सूक्ते विद्याप्रदे शुभे ॥ ततो गुरुः सशिष्यस्तु वाग्यतो नियतः शुचिः ॥१७॥ पूजयिता हरि लक्ष्मी वाग्देवीं च विनायकम् ॥ वविद्यासूत्रकारांश्च द्विजानभ्यर्च्य शक्तितः ॥१८॥ उपस्थाय ततः सूर्य सावित्री च ततो जपेत् ॥ सम्यगष्टशतं वाऽलङ्कृतब्रह्माञ्जलिं तथा ॥१९॥ प्रोत्वा वेदादीन् सावित्री पच्छोविहरणक्रमात् ॥ वेदमध्यापयत्किञ्चित्तदहश्च विसर्जयेत् ॥२०॥ उपाकर्मणि केचित्तु विधिमेवं प्रकुर्वते ॥ उपाकर्मैव केचित्तु एवं विधिरिह श्रुतिः ॥२१॥ ॥ ॥ अथ प्रयोगः ॥ पूर्वोक्तशुभे मुहूर्ते विद्यारम्भं कर्तुं निर्विघ्नतासिद्ध्यर्थ गणपतिपूजां करिष्ये इति सङ्कल्प्य तत्कृत्वा, वाग्देवी-श्रद्धा-मेधाः प्रीयन्तामिति पुण्याहं वाचयिबा, आचम्य प्राणानायम्य, अस्य कुमारस्य निर्विनेन समस्तविद्या प्राप्त्यर्थ वेदारम्भं करिष्ये इति सङ्कल्प्य, स्थण्डिलोल्लेखनादि लौकिकाग्निं प्रतिष्ठाप्य, वेदारम्भहोम करिष्ये वेदारम्भहोमः कर्म आधारवत्तत्रं इत्यादि बलवर्धनो नामाग्निः वाग्देवी श्रद्धा मेधा देवताः चर्वाज्ये हविषी अग्निः खिष्टकृदित्याद्याप्रणीताभ्यः कुला, तत्पूर्वभागे स्थण्डिलो परिकलशं प्रतिष्ठाप्य, तिर पवित्रं सर्वोषधीः क्वाथजलं सावित्र्या पूरयिता, शोधितशुद्धजलं वा यवाक्षततण्डुलदूर्वादर्भफलानि प्रणवन्याहृतीभिः 555965555SSSSSSSSSSS9999999999999 प्र.१० १२६॥ निक्षिप्य, दुर्वादभैः प्रच्छाय, श्रद्धामेधासहितां वाग्देवीमावाहयति ॥ ॐ देवीं वाचम्, यदग्विदन्ति शत बाबा सरलता आवाया, ‘ॐ श्रृद्धयामिः समिध्यते’ इति श्रद्धां, * मेधा देवी जुषमाणा’ इति मेधां चावाह्य, गन्धाक्षतपुष्पादिभिरभ्यर्य, क्षीरानं निवेद्य, अग्निमुखान्तं कुला, पक्काजुहोति ॥ ॐ देवीं वाचमजनयन्त देवास्ता विश्वरूपाः पशवो वदन्ति ॥ सा नौ मन्द्रेषमूर्ज दुहाना धेनुर्वागस्मार्नुपमुष्टुतैतों३याग्वदन्त्य विचेतनानि राष्ट्री देवानां निषसाद मन्द्रा ॥ चतस्र ऊजै दुदुहे पयासि खिदस्याः परमं जगाम स्वाहा ॥ वाग्देव्या इदम् ॥ अथ खिष्टकृतमवदाय अन्तःपरिधौ निधाय अथाज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ अनन्तामन्तादधि० ॥१॥ ॐ वाच देवा उप० ॥२॥ ॐ वागक्षरं प्रथमजा० ॥३॥ ॐ यामृषयो मत्रकृती० ॥४॥ ॐ चलारि वाक्परि० ॥५॥ सर्वत्र वाग्देव्या इदम् ॥ अथ सरस्वतीसूक्तम् ॥ ॐ प्रणों देवी सरखती वाजेभिर्वाजिनीवती ॥ धीनामवित्र्यवतु वाहाँ ॥ सरस्वत्यै देव्या इदम् ॥१॥ ॐ आनौ दिवो बृहतः पर्वतादा सरखती यजतागन्तु यज्ञम् ॥ हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मानो वाचमुशती भृणोतु खाहा ॥ सरखत्यै देव्या इदम् ॥२॥ ॐ जुष्टौ वाचो भूयासं जुष्टौ वाचस्पतये देवि वाक् ॥ यद्वाचो मधुमत्तमिन्मा धाः स्वाहा सरखत्यै खाहो ॥ सरखत्यै देव्या इदम् ॥३॥ ॐ चोदयित्री सूनृतानां चेतन्ती सुमतीनाम् ॥ यज्ञं दधे सरस्वती स्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥४॥ ॐ पावका नः सरखती वाजेभिर्वाजिनीवती ॥ यज्ञं वटुधियावसुः स्वाहा ॥ सरखत्या इदम् ॥५॥ ॐ उत नौ देव देवा अच्छावोचो विदुष्टरः ॥ अद्विश्वावार्याधि स्वाहा ॥ देवेभ्य इदम् ॥६॥ ॐ जुषता मे बागिदहविः ॥ विरादेवी पुरोहिता ॥ हुव्यवाउनपायिनी खाहा ॥ SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS ।१२५॥ Sri Gurgia EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE वाच इदम् ॥७॥ ॐ प्रतेमहे संरख ति सुभगे वाजिनीवति ॥ सत्यवाचे भरेमति स्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥८॥ ॐ यदुप्सु ते सरस्वति ॥ गोष्वश्थेषु यन्मधु ॥ तेन मे वाजिनीवति ॥ मुखमधि सरख ति स्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥९॥ ॐ इयमेव साया प्रथमा व्यौच्छेदन्तरस्यां चरति प्रविष्ट ॥ वधूजजान नवगानित्री त्रयं एनां महिमानः सचन्ते वाहा ॥ बच्चा इदम् ॥१०॥ ॐ यस्ते स्तनः शशयो यो मयोभूर्येन विश्वा पुष्यसि वार्याणि ॥ यो रनधा वसुविधः सुदः सररूति तमिह धातवे कः स्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥११॥ ॐ देवीं वाचमजनयन्त० ॥ वाग्देव्या इदम् ॥१२॥ ॐ प्रणो देवी० ॥ सरस्वत्यै देव्या इदम् ॥१३॥ ॐ जुष्टौं वाचः ॥ सरस्वत्या इदम् ॥१४॥ ॐ चोदायित्री० ॥ सरस्वत्या इदम् ॥१५॥ ॐ पार्वका न: सरस्वती० ॥ सरस्वत्या इदम् ॥१६॥ ॐ उत नौ । देव देवा० ॥ देवेभ्य इदम् ॥१७॥ ॐ जुषता मे वाक्० ॥ सरस्वत्या इदम् ॥१८॥ ॐ प्रणो देवी० ॥ सरस्वत्यै देव्या इदम् ॥१९॥ ॐ आनौ दिवो बृहतः ॥ पर्वतादासरस्वती ॥ यजतागन्तु यज्ञस्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥२०॥ ॐ जुष्टौ वाचो भूयासम् ॥ सरस्वत्यै देव्या इदम् ॥२१॥ ॐ ऋचास्तोमसमर्धय गायत्रेण रथन्तरम् ॥ बृहद्गायत्रवर्तनि स्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥२२॥ ॐ चोदयित्री० ॥ सरस्वत्या इदम् ॥२३॥ पावीरवीकन्या चित्रायुः सरस्वती वीरपती धियं धात् ॥ ग्नाभिर च्छिद्र शरण सजोषा दुराधष गृणते शमै यसतू स्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥२४॥ ॐ पार्वका नः ॥ सरस्वत्या इदम् ॥२५॥ ॐ उत नः प्रियाप्रियासु ॥ सप्तस्वसा सुर्जुष्टा ॥ सरस्वती स्तोम्योऽभूत् ॥ इमा जुहाना युष्मदा नमोभिः स्वाहा ॥ सरस्वत्या 555555999999655599999999999965985ESSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCSOSSGSSSS इदम् ॥२६॥ ॐ प्रतिस्तोमरसरस्वति जुषस्व ॥ तव शर्मन प्रियतमे दधानाः- ॥ उपस्थे याम शरणं न वृक्ष स्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥२७॥ जुषता मे वाक्० ॥ वाच इदम् ॥२८॥ ॐ यया रूपाणि बहुधा वदन्ति ॥ पेशा सि देवाः परमे जनित्रे ॥ सा नौ विराडनपस्फुरन्ती स्वाहा ॥ वाच इदम् ॥२९॥ ॐ प्रतेमहि ॥ सरस्वत्या इदम् ॥३०॥ ॐ इदं ते हव्यं घृतवत्सरस्वति ॥ सत्यवाचे प्रभरेमा हुवीर्ष ॥ इमानि ते दुरिता सौभगानि ॥ तेभियश्सुमगासः स्याम स्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥३१॥ ॐ यदप्सु ते ॥ सरस्वत्या इदम् ॥३२॥ ॐ या सरस्वती वैशम्भत्या ॥ तस्यों मे रास्व ॥ तस्यास्ते भक्षीय ॥ तस्यास्ते भूयिष्ठभाजौ भूयास्म स्वाहा ॥ सरस्वत्या इदम् ॥३३॥ ॐ इयमेव सा या० ॥ वध्वा इदम् ॥३४॥ ॐ यस्ते स्तनः ॥ सरस्वत्या इदम् ॥३५॥ इति सरस्वतीसूक्तम् ॥४०॥ अथ श्रद्धासूक्तम् ॥ ॐ श्रद्धयामिः समिध्यते ॥ श्रृद्धयाँ विन्दते हविः ॥ श्रद्धां भगस्य मूर्धनि ॥ वचसा वैदयामसि स्वाहा ॥ श्रद्धाया इदम् ॥१॥ ॐ प्रिय श्रद्धे दर्दतः ॥ मियश्रद्धे दिदासतः ॥ प्रियं भोजेषु यज्वसु ॥ इदं में उदितं कृधि स्वाहा ॥ श्रद्धाया इदम् ॥२॥ ॐ या देवा असुरेषु ॥ श्रद्धामुग्रेषु चक्रिरे ॥ एवं भोजेषु यज्वसु ॥ अस्माकमुदितं कृधि स्वाहा ॥ श्रद्धाया इदम् ॥३॥ ॐ श्रद्धां देवा यजमानाः ॥ वायुगोपा उपासते ॥ श्रद्धादय्ययाकूत्या ॥ श्रद्धयां हूयते हविः स्वाहा ॥ श्रद्धाया इदम् ॥४॥ ॐ श्रद्धां प्रातहवामहे ॥ श्रद्धां मध्यन्दिन परि ॥ श्रद्धा सूर्यस्य निम्रचि ॥ श्रद्धे श्रद्धापयेह मा स्वाहा ॥ श्रद्धाया इदम् ॥५॥ ॐ श्रद्धा, देवानर्षि वस्ते ॥ श्रद्धा विश्वमिदं जगत् ॥ श्रद्धा कामस्य मातरम् ॥ 19996566599999999999999999999655 SSSSSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC हुविषा वर्धयामसि स्वाहा ॥ श्रद्धाया इदम् ॥६॥ ॐ श्रद्धया देवो देवतमश्नुते ॥ श्रद्धा प्रतिष्ठा लोकस्य देवी ॥ सा नौ जुषाणो पय॒ज्ञमागात् ॥ कामवत्साऽमृतं दुहाना स्वाहा ॥ अद्धाया इदम् ॥॥ ॐ श्रद्धा देवी प्रथमजा ऋतस्य ॥ विश्वस्य भी जगतः प्रतिष्ठा ॥ ताश्रद्धाहविषा यजामहे ॥ सा नौ लोकममृतं दधातु स्वाहा ॥ श्रदाया इदम् ॥८॥ इत्यष्टौ श्रद्धास्तम् ॥४८॥ अथ मेधासूक्तम् ॥ ॐ मेधा देवी जुषाणा न आगाद्विश्वाची भद्रा सुमनस्यमांना ॥ बया जुष्टा नुदाना दुरुक्तान्बृहददेम विदथै सुवीराः स्वाहा ॥ मेधाया इदम् ॥१॥ ॐ नया जुष्टं ऋषिर्भवति देवि लया ब्रह्मा गतश्रीकृत बयां ॥ बया जुष्टचित्रं विन्दते वसु सा नौ जुषस्व द्रविणो न मेधे खाहा ॥ मेधाया इदम् ॥२॥ ॐ मेधां म इन्द्रो ददातु मेधां देवी सरस्वती ॥ मेधां मै अश्विनावुभावाधत्तां पुष्करस्रजा स्वाहा ॥ मेधाया इदम् ॥३॥ ॐ अप्सराम च या मेधा गन्धर्वेषु च यन्मनः ॥ दैवीं मेधा सरस्वती सा मौ मेधा सुरभिर्जुपतास्वाहा ॥ मेधाया इदम् ॥४॥ ॐ आ माँ मेधा सुरभिर्विश्वरूपा हिरण्यवर्णा जगती जगम्या ॥ ऊजैस्वती पयसा पिन्व॑माना सा माँ मेधा सुप्रतीका जुषन्ता५ स्वाहा ॥ मेधाया इदम् ॥५॥ इति पञ्च मेधासूक्तम् ॥ (मत्राः ५३) ॥ अत्र देवींवाचमित्यादिसप्तसु मत्रेवादिममत्रद्वयन पक्कं हुना, अवशिष्टपश्चमत्रैः सह सरस्वतीसूक्त-श्रद्धासूक्त-मेधासूक्तयोपहत्य, स्विष्टकृदादिवरदानान्तं कृत्रा, कलशस्थां देवीं सम्प्रार्थ्य, ततः शिष्यमुपवेश्य, तस्मिन्देवीमावाय, आपोहिष्ठा हिरण्यवर्णाः पवमानस्सुवर्जन इत्येतैः सरस्वती-श्रद्धा-मेधासक्तैच कलशोदकेन शिष्यमभिषिच्य, 8 गन्धपुपादिमिरलङ्कृत्य, नानाविधवनौषधिरसेन सम्पातमाज्यं सम्मिश्य, शिरोमेश्रीरित्याद्यनुवाकेन अभिमत्र्य, स्वाहान्तेन व्याहृतिचतुष्टयेन 596669696999999999696999999 १२८॥ Mium 5666EEEEEEEEEEEEEESEGEGGEEEE566 चतुर्वारं प्राशयेत् ॥ यथा ॥ ॐ शिरो मे श्रीः ॥ यशो मुखम् ॥ निषिः के शाश्च श्मश्रूणि ॥ राजा मे प्राणोऽमृतम् ॥ सम्राट चक्षुः ॥ विराट्च्छोत्रम् ॥ जिह्वा मै भद्रम् ॥ वामहः ॥ मनौ मन्युः ॥ स्वराड्भामः ॥ मोदी: प्रमोदा अङ्गुलीरङ्गानि ॥ चित्तं | मे सहः ॥ बाहू मे बलमिन्द्रियम् ॥ हस्तौ में कर्मवीर्यम् ॥ आत्मा क्षत्रमुरो मम ॥ पृष्टीम राष्ट्रमुदरम सौ ॥ श्रीवाश्च श्रीप्यौ ॥ ऊरू अरनी जानुनी ॥ विशो मेऽङ्गानि सर्वतः ॥ नाभि, चित्तं विज्ञानम् ॥ पायुर्मेऽपचिति सत् ॥ आनन्दनन्दावाण्डौ में ॥ भगः सौभाग्यं पसः ॥ जङ्घाभ्यां पद्भ्यां धर्मोऽसि ॥ विशि राजा प्रतिष्ठितः ॥ प्रतिक्षत्रे प्रतितिष्ठामि राष्ट्रे ॥ प्रत्यश्वेषु प्रतितिष्ठामि गोषु ॥ प्रत्यङ्गैषु प्रतितिष्ठात्मिन् ॥ प्रतिप्राणेषु प्रतितिष्ठामि पुष्टे ॥ प्रतिद्यावा पृथिव्योः ॥ प्रतितिष्ठामि यज्ञे ॥ यो देवा एकादश ॥ त्रयविशाः सुराधसः ॥ बृहस्पर्तिपुरोहिताः ॥ देवस्य सवितुः सवे ॥ देवा देवैरवन्तु मा ॥ प्रथमा द्वितीयः ॥ द्वितीयास्तृतीयैः ॥ तृतीयाः सत्येन ॥ सत्यं यज्ञेन ॥ यज्ञो यजुभिः ॥ यषि सामभिः ॥ सामान्य ग्भिः ॥ ऋचौ याज्याभिः ॥. याज्या वषट्कारैः ॥ वषट्कारा आहुतीभिः ॥ आहुत्यो मे कामान्त्समधयन्तु ॥ इति पठिला अभिमन्य ॥ ॐ भूः स्वाहा ॥ ॐ भुवः स्वाहा ॥ ॐ सुवः स्वाहा ॥ ॐ भूर्भवःसुवः स्वाहा ॥ इति चतुभिश्चतुर्वारं प्राश्य, अथ हरि लक्ष्मी सरस्वती विनायकं स्व विद्यासूत्र कारं च सम्पूज्य, 35555555555965599999999999999999 १ भत्र “भूः स्वाहा” इत्यादि चतुर्णा “शिरो मे श्रीः” इत्यादि “समर्धयन्तु” इत्यन्तस्य चार परितस्य भन्ते पृथक् पृथ-योजनेन चतुर्वारं प्राशयेदिति केचित् ॥ तत्र यथाचारं व्यवस्था ज्ञेया ॥ | ब्राह्मणान् दक्षिणादिमिः सन्तोष्य, सूर्यमुपस्थाय, गायत्रीमष्टोत्तरशतं जप्त्वा, ब्रह्माञ्जलिं कृला, प्रणवपूर्वकं गायत्री पच्छोधर्चशोऽनुवानमुक्त्वा, किनिद्वेदमधीत्य विरमेत् ॥ अत्र विशेषस्तु पूर्वोक्तपारिजातप्रयोगे द्रष्टव्यः ॥ इति वेङ्कटेशीये वेदारम्भप्रयोगः समाप्तः ॥७॥

व्रत-समावर्तन-प्रयोगः

__अथ व्रतसमावर्तनप्रयोगः ॥ व्रतसमावर्तनयोः समानकालकर्तव्यतायाः शिष्टाचारप्राप्तनात् सहैव निर्णयः कथ्यते ॥ पारिजाते ‘तिथिनक्षत्रवारांशवोदय निरीक्षणम् ॥ चौलवत्सर्वमाख्यातं सगोदानव्रतेषु च’ इति ॥ अथ समावर्तनम् ॥ श्रीधरीये ‘वागीशा दितिसौम्यपौणदिनकृन्मित्रोत्तरारोहिणीगोविन्देषु शशाङ्कभानुगुरुविच्छुक्रांशवारादिषु ॥ रिक्तां पर्व तथाष्टमी प्रतिपदं मेषं च कीटं हरिं हिला शुद्धियुतेऽष्टमे हि विमले कुर्यात्समावर्तनम् ॥ निर्णयसिन्धौ ॥ सुरेश्वरः ‘भानुभानुजयोरेि नक्षत्रे च व्रतोदिते ॥ ताराचन्द्र विशुद्धौ च स्यात्समावर्तनक्रिया’ इति ॥ रोहिणीमृगशिरःपुनर्वसुपुष्योत्तरात्रय हस्तानराधारेवतीश्रवणेषु सूत्रोक्तचित्राविशाखयोश्च भानुसोमबुधगुरु शुक्रवारेषु द्वितीयातृतीयापञ्चमीसप्तमीदशम्येकादशीत्रयोदशीषु मेषसिंहवृश्चिकवर्जितराशिषु अष्टमे शुद्धे दिवैव समावर्तनं कुर्यात् ॥ अत्र ‘व्रतानि प्रजासंस्कारकर्माणि भवन्ति अध्ययनाङ्गानि च ’ इति विष्णुभट्टः ॥ सूत्रे ‘वेदोपकरणस्य वेदनातको व्रतस्वातको वेदव्रतस्नातको वेति, एवमेव त्रयः स्नातका भवन्ति, वेदमधीत्य व्रतमकुला यः स्वाति स वेदनातकः, यस्तु वेदमनधीत्य चीर्णवतः नाति स व्रतस्नातकः, वेदमधीत्य व्रतं च उखा यः स्नाति स वेदव्रतस्नातकः’ इति, एवं स्नाना भार्यापद्धहेत्’ इति विष्णुभट्टः ॥ सूत्रे ‘कालातिक्रमप्राय विचहोमपूर्वकं पृथक् पृथक् तत्रान्वा वेदव्रतानि कुना समावर्तनं कुर्यात् ॥ अतःपरं माणवक एवाचार्यानुशिष्टः कर्माणि करोति’ इति । 555559955555555999999655559655555 १२९४ merom 555666666666665555555555556655a अत्र कुमारस्वामिकारिका होतशुक्रियोपनिषद्गोदानं सम्मितं तथा ॥ एषां व्रतानां पश्चानां कर्म तत्रैवय मुच्यते ॥ पुण्याहवाचनं सद्यो नान्दी कुनाऽथ मत्रवत् ॥ मौञ्जीदण्डोपवीतादि धृला पूर्वधृतं त्यजेत् ॥ उल्लेखनप्रभृत्या निमुखान्ते पूर्व व नेत् ॥ जयाश्यातानहोमादि सावित्री पक्कहोमके ॥ सुवेणाज्य स्य जुहुयाद्याज्ञिक्यादींश्च तेष्विह ॥ होत्रादिवतनामानि सकृत्संहितया वदन् ॥ चतुर्थ्यन्तं काण्डर्षीन् ते प्रजापति सोमको ॥ अग्निश्च विश्वेदेवाश्च स्वयम्भूरिति च ऋमात् ॥ तद्वतं समिद्धोमे कापडाधीतिस माह पि ॥ इषे त्यापउन्दन्तु उद्धन्यानुमतिरसह ॥ तत्रे स्विष्टकृतः पूर्व तथैवोत्सर्जनान्यपि ॥ स्विष्टादिगोप्रदानैर्वा सिध्यन्त्येतद्धतानि च’ इति ॥ गृह सूत्रे व्रतैयुतस्तु योऽधीते श्रोत्रियो भवति द्विजः ॥ व्रताचरणमात्रेण श्रोत्रियो भवति ध्रुवम् ॥ व्रतहीनत्रिवेदी स्याछोत्रियत्वं न लभ्यते’ इति ॥ कारिकायाम् ‘व्रता न्यावश्यचर्याणि चलायुक्तानि यानि तु ॥ अशक्तो होममात्रेण चर्यन्ते लेकतन्त्रतः ॥ कालाय त्तमिदं ज्ञेयं कालो हि दुरतिक्रमः ॥ तस्मात्तं निकृति कृना तत्रैवेणापि वाऽऽचरेत् ॥ बमने व्रतपेत्येकः सावित्री च मनस्वती ॥ महान्याहृतयथेति प्रायश्चित्ताहुतिर्मता ॥ मौजी बन्धोपवीतानि वासः कृष्णाजिनौ तथा ॥ पूर्वोपयुक्तान्युत्सृज्य घार्याणि स्युर्वते व्रते ॥ उपवीतपरित्यागो न कार्य इति केचन ॥ महूर्ते म तो दत्तं नोत्सृद्धि कथश्चन’ इति ॥ ॥ अथ प्रयोगः ॥ विवाहदिनात्पूर्वे द्युः सद्यो वा वैश्वदेवान्तं नित्यकर्म ना, नान्दीसमाराधनं कतुं गणपतिपूजनं पुण्याहवाचनं च करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य तत्वला, नान्दीमुखाः पितरः श्रीयन्ताम् । इति वाचयिता, आचम्य प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘मम कुमारस्य श्वः करिष्यमाण ग्रहशान्ति-व्रतसमावर्तन-विवाहाङ्गतया विहितं नान्दीसमाराधनं Sri Gurger! 5555555555555555555555555555SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE हिरण्येन करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य तत्कृखा, तसामेव रात्री उदकशान्ति-प्रतिसरबन्धौ कृला, अथाऽपरेयुः स्नानपवनादिपूर्वकं ब्रवादीनि कुर्यात् ॥ सघश्चत्प्रातमङ्गलस्नानादि नित्यकर्म कुला, वैश्वदेवं हुबा, स्नानपवनादिकं कृना, गणपति सम्पूज्य, नान्द्यङ्गपुण्याहं वाचयिता, ‘मम कुमारस्य अद्य करिष्यमाणग्रहशान्ति-व्रत-समावर्तनाङ्गतया विहितं रात्रौ करिष्यमाणविवाहाङ्गतया विहितं नान्दीसमाराधनं हिरण्येन करिष्ये’ इति सङ्कल्पः ॥ सयश्चेदद्य करिष्यमाणविवाहाङ्गतया विहितमिति विशेषः ॥ तत्कृता, कर्माङ्गपुण्याहवाचनं कुर्यात् ॥ ‘अद्य करिष्यमाणग्रहशान्ति-होत्शुक्रियोपनिषद्गोदानसम्मितव्रत-समावर्तनकर्मणां पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु’ इति त्रिः ॥ ‘कर्मभ्यः स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु’ इति त्रिः ॥ ‘कर्मणां ऋद्धि भवन्तो ब्रुवन्तु’ इति त्रिः ॥ आदित्यादिनवग्रहाः प्रीयन्ताम् ॥ सविता प्रीयताम् ॥ श्रीः प्रीयताम्’ इति विशेषः ॥ एवं पुण्याहं वाचयिता, ग्रहशान्त्यर्थमाचार्यादीन् वरयेत् ॥ ‘अस्मिन् नवग्रहहोमकर्मण्याचार्य बां वृणे, ब्रह्माणं वां वृणे, ऋनिजं मां वृणे’ इति वृद्धा, प्रधानसङ्कल्पं कुर्यात् ॥ आचम्य प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘मम अश्विनीनक्षत्रे मेषराशौ जातस्य शिवशर्मणः जन्मराश्यपेक्षया ये ये ग्रहा अरिष्टस्थानेषु स्थिताः तेषां ग्रहाणां शुभैकादशस्थानफलावास्यर्थ, मम कान्ताया अनुराधानक्षत्रे वृश्चिकराशौ जातायाः तस्या जन्मराश्यपेक्षया ये ये ग्रहा अरिष्टस्थानेषु स्थिताः तेषां ग्रहाणां शुभकादशस्थानफलावास्यर्थ, मम कुमारस्य नक्षत्रे राशौ जातस्य ये ये ग्रहा इत्यादि करिष्यमाणविवाहलमकाले आदित्यादीनां नवानां ग्रहाणां शुभैकादशस्थानफलावाप्त्यर्थ, मुलग्रसिद्ध्यर्थ नवग्रहप्रीत्यर्थ नवग्रहशान्तिहोमं करिष्ये’ इति ग्रहशान्तिसङ्कल्पः ॥ देशकालो सङ्कीर्य, मम प्राजापत्यसौम्याग्नेयवैश्व 559999999999999999999999965669956 EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE66666665SGEE देवस्वयम्भुकाण्डाध्ययनाङ्गभूतानां होतशुक्रियोपनिषद्भगोदानसम्मितव्रतनां उपाकर्मोत्सर्जनहोमं मुख्य कालातिपत्तिप्रायश्चित्तपूर्वकं समानतत्रेण करिष्ये’ इति व्रतसङ्कल्पः ॥ मम स्नातकबसिद्ध्यर्थ समावर्तनाख्यं कर्म करिष्ये’ इति समावर्तनसङ्कल्पः ॥ अथ स्थाण्डिलोल्लेख नादिलौकिकाग्निं प्रतिष्ठाप्य, ॐ उपावरोह जातवेदः, पुनस्वम्” इति आत्मनि समारोपितमग्निं स्थण्डि लाग्नौ संयोज्य, वक्ष्यमाणब्रह्मचर्य व्रतलोपप्रायश्चित्तं कृला, पूर्ववद्धतमेखलाजिनदण्डांश्च त्यक्त्वा, तत्तन्मत्रैः पुनर्नवं धृक्षा, आचम्य प्राणानायम्य, देशकालो सङ्कीत्ये, श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ मम प्राजापत्यसोम्याग्नेयवैश्वदेवस्वयम्भुकाण्डाध्ययनाङ्गभूतहोत्शुक्रियोपनिषद्गोदानसम्मितव्रतानां उपाकर्मोत्सर्जनहोमं मुख्य कालातिपत्तिप्रायश्चित्तपूर्वकं समानतत्रेण करिष्ये, होत्शुक्रियोपनिषद्गोदानसम्मितव्रतानां उपाकर्मोत्सर्जनहोमः कर्म आघारवत्तत्रमित्यादि समुद्भवो नामाग्निः सविता देवता चरुहविः, प्रधानहोमे याज्ञिक्यादयो देवता आज्यं हविः, व्रतहोमे अग्निवायवादित्य व्रत पतयो देवता आज्याक्तपालाशसमिधो हविः अग्निः खिष्टकदाज्यस्य मात्रवर्णिक्यो देवता, इत्यादि सङ्कल्प्य, अन्वाधानाद्याप्रणीताभ्यः कृता, अग्रेणाग्निं पञ्चकोष्ठेषु तण्डुलपुजेषु उपरि कूचं निधाय, प्राजापत्यसौम्याग्नेयवैश्वदेव स्वयम्भुकाण्डाध्ययनाङ्गभूतं पश्चकाण्डर्षिपूजनं करिष्ये अथ निवीति ॥ ॐ भूः प्रजापति काण्डर्षि आवाहयामि, ॐ भुवः प्रजापति, ओसुवः प्रजापति०, ॐ भूर्भुवःसुवः प्रजापतिः । एवं सोमं, अग्निं, विश्वान् देवान् , स्वयम्भुवं काण्डर्षिमावाहयामि ॥ इत्यावाह्य, गन्धपुष्पादिभिरभ्यर्च्य ॥ प्रजापति काण्डषि तर्पयामि तर्पयामि ॥ एवं सोमं काण्डर्षि०, अग्निं काण्डर्षि०, विश्वान् देवान् काण्डर्षीन् ०, स्वयम्भुवं काण्डषि तर्पयामि तर्पयामि ॥ इति द्विस्तिर्पयित्वा, SSSSSSS590959999SSSSSSSS996 ISE6666EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE उपवीती ॥ सवित्रे जुष्टं निर्वपामि इति त्रिः तूणी चतुर्थ, पुनः सवित्रे जुष्टं निर्वपामि इति पूर्ववनिरूप्य ॥ ॐ देवस्य खा … हस्तभ्यां सवित्रे वो जुष्टं प्रोक्ष्यामि इति सकृन्मत्रेण द्विस्तूणीं प्रोक्ष्य, पुनः सवित्रे वो जुष्टं प्रोक्ष्यामि इति त्रिः पूर्ववत्प्रोक्ष्य, अग्निमुखान्तं कृला, होतृशु क्रियोपनिषद्गोदानसम्मितव्रतानां उपाकर्ममुख्यकालातिपत्तिप्रायश्चित्तहोमं करिष्ये इति सङ्कल्प्य ॥ चित्तश्च वाहेत्यादि रुद्राहुत्यन्तं हुला, ततं म आपो यत्पाकत्रा मनोज्योतिः यन्मआत्मनः पुनरग्निः व्याहतीश्चेति प्रायश्चित्तं हुखा, कारिकोक्तप्रायश्चित्तम् ॥ यथा ॥ ॐ खमंने व्रतपा असि देव आमत्येष्वा ॥ वं यज्ञेष्वीड्यः स्वाहा ॥ अग्नये व्रतपतय इदम् ॥ ॐ यद्वौ वयं प्रमिनामव्रतानि विदुषां देवा अवि दुष्टरासः ॥ अग्निष्टविश्वमाप्रणाति विद्वान्येभिर्देवाश्ऋतुभिः कल्पयानि स्वाहा ॥ अग्नये व्रतपतय इदम् ॥ तत्सवितुः ॥ मनोज्योतिः महाव्याहतयश्चेति प्रायश्चित्तं वा जुहुयात् ॥ एतया अन्यतरेण हुला, अथ सवित्रे बा, सवित्रे वा इति विभागद्वयं कृखा, मिन्दाहुतीः व्याहृतीश्च हुना, गायत्र्या पक्कं हुला, अथाज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ याज्ञिकीभ्यो देवताभ्यो होतृशुक्रियोपनिषद्रोदानसम्मितीभ्यः खाहा ॥ याज्ञिकीभ्यो देवताभ्यो होतृशुक्रियोपनिषद्गोदानसम्मितीभ्य इदम् ॥ ॐ साहिकीभ्यो देवताभ्यो होतृशु …मितीभ्यः स्वाहा ॥ साहिकीभ्यो देवताभ्यो होटशु …मितीभ्य इदम् ॥ ॐ वारुणीभ्यो देवताभ्यो होतशु…मितीभ्यः स्वाहा ॥ वारुणीभ्यो देवताभ्यो होतृशु …मितीभ्य इदम् ॥ ॐ सर्वाभ्यो देवताभ्यो होतशु …मितीभ्यः स्वाहा ॥ सर्वाभ्यो देवताभ्यो होतशु …मितीभ्य इंदम् ॥ अथ निवीती ॥ ॐ प्रजापतये काण्डऋषये स्वाहा ॥ प्रजापतये काण्डऋषय इदम् ॥ ॐ सोमाय काण्डऋषये स्वाहा ॥ सोमाय 599999999999999999999999999999556 566ESSEEEEEEEEEEEEEEEEEEE5656566 काण्डऋषय इदम् ॥ ॐ अनय काण्डऋषये वाहाँ-11 अग्नये काण्डऋषय इदम ॥ ॐ विश्वेभ्यो देवेभ्यः काण्डऋषिभ्यः स्वाहा ॥ विश्वेभ्यो देवेभ्यः काण्डऋषिभ्य इदम् ॥ ॐ स्वयम्भुवे काण्डऋषये स्वाहा ॥ स्वयम्भुवे काण्डऋषय इदम् ॥ अथोपवीती ॥ ॐ सदसस्पतिः ॥ सदसस्पतय इदम् ॥ ॐ तत्सवितु० ॥ सवित्र इदम् ॥ ॐ ऋग्वेदाय स्वाहा ॥ ऋग्वेदायेदम् ॥ ॐ यजुर्वेदाय स्वाहा ॥ यजुर्वेदायेदम् ॥ ॐ सामवेदाय खाहा ॥ सामवेदायेदम् ॥ ॐ अथर्ववेदाय स्वाहा ॥ अथर्ववेदायेदम् ॥ ॐ अथर्वाङ्गिरोभ्यः स्वाहा ॥ अथर्वाङ्गिरोभ्य इदम् ॥ ॐ ब्राह्मणेभ्यः स्वाहा ॥ ब्राह्मणेभ्य इदम् ॥ ॐ इतिहासपुराणेभ्यः स्वाहा ॥ इतिहासपुराणेभ्य इदम् ॥ ॐ कल्पेभ्य: स्वाहा ॥ कल्पेभ्य इदम् ॥ ॐ गाथाभ्य: स्वाहा ॥ गाथाभ्य इदम् ॥ ॐ नाराशरसीभ्यः खाहाँ ॥ नाराशश्सीभ्य इदम् ॥ ॐ रैीभ्यः स्वाहा ॥ रैभीभ्य इदम् ॥ ॐ सर्पदेवजनेभ्यः खाहो ॥ सर्पदेवजनेभ्य इदम् ॥ ॐ सर्वभूतेभ्यः स्वाहा ॥ सर्वभूतेम्य इदम् ॥ एवं याज्ञिक्यादयश्चत्वारः, पञ्चकाण्डऋषयः, सदसस्पत्यादयः पञ्चदश, इति सूत्रोक्त प्रकारेण चतुर्विशत्याज्याहुतीर्छना, अथ होत्रादिवतपश्चकस प्रतिव्रतं चतस्रः समिधोऽभ्यादधाति ‘तत्तद्रतं समिद्धोम’ इति कुमारस्वामिः ॥ आर्द्राः सपलाशाः सप्रारोहाः प्रादेशमात्रा अप्रतिशुष्काग्रा घृतान्वक्ता अभ्याधापयन् वाचयति ॥ ॐ अग्ने व्रतपते होतारं व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मे राध्यतारस्वाहा ॥ अग्नये व्रतपतय इदम् ॥ ॐ वायो व्रतपते होतारं व्रतं … राध्यताश्स्वाहा ॥ वायवे व्रतपतय इदम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपते होतारं व्रतं… राध्यताखाहा ॥ आदित्याय व्रतपतय इदम् ॥ ॐ व्रतानां व्रतपते होतारं व्रतं … राध्यतारवाहा ॥ 5656699999999999999999999990 56555ESESEG65666666GEEEEEESE5560 व्रतानां बतपतय इदम् ॥ एवमग्रेऽपि ॥ ॐ अग्ने व्रतपते शुक्रियं व्रतम् ॥ ॐ वायो व्रतपते शुक्रियं व्रतम् ॥ ॐ आदित्य व्रतफ्ते शुक्रियं व्रतम् ॥ ॐ व्रतानां व्रतपते शुक्रियं व्रतम् ॥ ॐ अमे व्रतपते उपनिषदं व्रतम् ॥ ॐ वायो व्रतपते उपनिषदं व्रतम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपते उपनिषदं व्रतम् . ॐ व्रतानां व्रतपते उपनिषदं व्रतम् ॥ ॐ अग्ने व्रतपते गोदानं व्रतम् ॥ ॐ बायो व्रतपते गोदानं व्रतम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपते गोदानं व्रतम् ॥ ॐ व्रतानां व्रतपते गोदानं व्रतम् ॥ ॐ अग्ने बतपते सम्मितं व्रतम् ॥ ॐ वायो व्रतपते सम्सितं व्रतम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपते सम्मितं व्रतम् ॥ ॐ व्रतानां व्रतपते सम्मितं व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मे राध्यतारवाहा ॥ पूर्ववत् तत्तन्मत्रैरुद्देशत्यागः ॥ अथ ब्रह्मयज्ञधर्मेण प्राजापत्यादिकाण्डाध्ययनं कुर्यात् ॥ ‘इषनेत्यनुवाकं प्राजापत्यस, आपउन्दन्तित्यनुवाकं सोमस्य, उद्धन्यमानमित्यनुवाकममिकाण्डस, अनुमत्यैपुरोडाशमष्टाकपालमित्यनुवाकं वैश्वदेवकाण्डस, संज्ञानं विज्ञानमनुवाकं खयम्भुकाण्डस्य" इति सूत्रम्, ‘सहवैदेवानाम् । इति विष्णुभट्टः ॥ यथा ‘श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ प्राजापत्यादिकाण्डाध्ययनं करिष्ये ॥ ॐ विद्युदसि विद्य मे पाप्मानमृतात्सत्यमुपैमि’ इत्यपः स्पृष्ट्वा, आत्मानं प्रदक्षिणं परिषिच्य, त्रिः आचमेत् , द्विः परिमृज्य सकदुपस्पृश्य, शिरचक्षुषी नासिके श्रोत्रे हृदयमालभ्य, वामपादोरि दक्षिणपादं प्रतिष्ठाप्य, दक्षिणोत्तरौ पाणिपादौ सपवित्रौ कला, ॐ भूर्भुवःसुवरित्युच्चा, गायत्री पच्छोधर्चशोऽनुवानमुत्वा, वेदादीन् जपित्ला, प्राजापत्यादिकाण्डादीन् जपेत् ॥ इपेला०, आप उन्दन्तु०, उदन्यमानम्, अनुमयै पुरोडाशम: संज्ञान विज्ञानम्, इति पश्चानुवाकान् क्रमेणाधीत्य, नमो ब्रमण

इति विरुवा, ‘ॐ वृष्टिरसि वृश्च में पाप्मानमृतात्सत्यमुपागाम्’ इत्यपः स्पृष्टा, आत्मानं प्रदक्षिणं परिपिच्य, आचम्य मिन्दाहुतीयाहतीः च हुला, अथ होत्शुक्रियोपनिागोदानसम्मितवतानामुत्सर्जनमुख्यकालातिपत्तिप्रायवित्तहोमं करिष्ये ॥ चित्तश्चेत्यादि रुद्रःपशूनामित्यन्तं ततम्मनापो यत्पाकत्रा मनोज्योतिर्मिन्दाहतीाहतीय हुला, गायत्र्या पकं हुना, अथ सुवाहुती होति ॥ ॐ याज्ञिकाम्या देवताम्या होशुक्रियोपनिषद्गोदानसम्मितीम्यः स्वाहा ॥ याज्ञिकीम्यो देवताभ्यो होतृशुक्रियोपनिषद्गोदातसम्मितीभ्य इदम् ॥ ॐ साहिकीम्यो देवताभ्यो होश… सम्मितीभ्यः स्वाहा ॥ साहिकीभ्यो देवताभ्यो होतृशु… सम्मितीभ्य इदम् ॥ ॐ वारुणीम्यो देवताभ्यो होश… सम्मितीभ्यः स्वाहा ॥ वारुणीभ्यो देवताभ्यो होता… सम्मितीभ्य इदम् ॥ ॐ सर्वाभ्यो देवताभ्यो होता… सम्मितीभ्यः स्वाहा ॥ सर्वाभ्यो देवताभ्यो होवशु … सम्मितीभ्य इदम् ॥ अथ निवीती ॥ ॐ प्रजापतये काण्डकायै स्वाहा ॥ ॐ सोमाय काण्डऋषये स्वाहा ॥ ॐ अभय काण्डऋषये स्वाहा ॥ ॐ विधेभ्यो देवेभ्यः काण्डऋषिभ्यः स्वाहा ॥ ॐ स्वयम्भुवै काण्डकाये स्वाहा ॥ तत्तन्मत्रैरदेशत्यागः ॥ उपवीती ॥ ॐ सदसस्पतिः ॥ ॐ तत्सवितुः ॥ ॐ ऋग्वेदाय स्वाहा ॥ ॐ यजुर्वेदाय स्वाहा ॥ ॐ सामवेदाय स्वाहा ॥ ॐ अथर्ववेदाय स्वाहा ॥ ॐ अथर्वाङ्गिरोभ्यः स्वाहा ॥ ॐ प्रामणेभ्यः स्वाहा ॥ ॐ इतिहासपुराणेभ्य: स्वाहा ॥ ॐ कल्पेभ्य: स्वाहा ॥ ॐ गााभ्यः स्वाहा ॥ ॐ नाराशरसीभ्य: स्वाहा ॥ ॐ रैीभ्यः । स्वाहा ॥ ॐ सर्पदेवजनेभ्य: स्वाहा ॥ ॐ सर्वभूतेभ्य: स्वाहा ॥ तचन्मत्रैरुद्देशत्यागः ॥ ततः पूर्वोक्तपालाशसमिधोऽभ्यादधाति ॥

ॐ अग्ने व्रतपते होतारं व्रतमचारिषं तदशकं तन्में राधि स्वाहा ॥ ॐ वायो व्रतपते होतारं व्रतम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपते होतारं व्रतम् ॥ ॐ व्रतानां व्रतपते होतारं व्रतम् ॥ ॐ अग्ने व्रतपते शुक्रियं व्रतम् ॥ ॐ वायो व्रतपते शुक्रियं व्रतम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपते शुक्रियं व्रतम् ॥ ॐ व्रतानां व्रतपते शुक्रियं व्रतम्० ॥ ॐ अग्ने व्रतपते उपनिषदं व्रतम् ॥ ॐ वायो व्रतपते उपनिषदं व्रतम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपते उपनिषदं व्रतम् ॥ ॐ व्रतानां व्रतपते उपनिषदं व्रतम् ॥ ॐ अग्ने व्रतपते गोदानं व्रतम् ॥ ॐ वायो व्रतपते गोदानं व्रतम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपते गोदानं व्रतम् ॥ ॐ व्रतानां व्रतपते गोदानं व्रतम् ॥ ॐ अग्ने व्रतपते सम्मितं व्रतम् ॥ ॐ वायो व्रतपते सम्मितं व्रतम् ॥ ॐ आदित्य व्रतपत्वे सम्मितं व्रतम् ॥ ॐ व्रतानां व्रतपते सम्मितं व्रतमचारिष तदशकं तन्मे राधि स्वाहा ॥ पूर्ववदुद्देशत्यागः ॥ अथ विष्टकृतमवदाय, अन्तःपरिधौ निधाय, व्याहृतिभिरुपहुत्य, स्विष्टकुदाद्युत्तर परिक्षकात्प्राक् कृना, अग्रेणाग्निं सव्याहृतिगायच्या पलाशपर्णेषु हुतशेष निधाय, तथैव हुतशेष पक्कादुपादाय, तत्सवितुरिति प्राश्य, उत्तरपरिषेक-प्रणीताविमोक-ब्रह्मोद्वासनानि च कला, अनेन होतृशुक्रियोपनिषद्गोदानसम्मितव्रतानां उपाकर्मोत्सर्जनकर्मणा श्रीपरश्वेरः प्रीयताम् ॥ यद्वा ऋग्वेदादीनां मत्रबद्धोमः कार्यः ॥ यथा- याज्ञिक्यादि सावित्र्यन्तं हुला ॥ ॐ अग्निाळे … धातमश्वाहा ॥ ऋग्वेदाय इदम इति ऋग्वेदस्य ॥ ॐ इषे त्वोर्जे ला… पशून्पाहि स्वाहा ॥ यजुर्वेदायेदम्’ इति यजुर्वेदस्य ॥ ॐ अग्न आयाहि … बर्हिषि खाहा ॥ सामवेदायेदम्’ इति सामवेदस्य ॥ ॐ शनौ देवी … स्रवन्तु नः स्वाहा ॥ अथर्ववेदायेदम्’ इत्यथर्ववेदस्य ॥ ॐ ऋचो 1359555555535353333535353555555 यजू पि सामानि ॥ अथर्वाङ्गिरसश्च येभ्यः स्वाहा ॥ अथर्वाङ्गिरोभ्य इदम्’ इत्यथर्वाङ्गिरसाम् ॥ ॐ इतिहासपुराणानि स्वाहा ॥ इतिहासपुराणेभ्य इदम्’ इति इतिहासपुराणानाम् ॥ ॐ सर्पदेवजनाश्च येभ्यः स्वाहा ॥ सर्पदेवजनेभ्य इदम्’ इति सर्पदेवजनानाम् ॥ ‘ॐ ये च लोका ये चालोकाः ॥ अन्तर्भूतं प्रतिष्ठित स्वाहा ॥ सर्वभूतेभ्य इदम्’ इति सर्वभूतानाम् ॥ शेष समानम् ॥ सूत्रे एवं अभिधाय, यद्वा नाममात्रैरित्युक्तनानाममत्रैर्वा होमः ॥ इति वेङ्कटेशीयप्रयोगरत्नमालायां होत्रादिव्रतप्रयोगः ॥ ७ ॥

ब्रह्मचारि-व्रत-लोप-प्रायश्चित्तम्

समावर्तनम्

अथ समावर्तनम् ॥ तत्रादौ ब्रह्मचारिव्रतलोपप्रायश्चित्तम् ॥ यथा आसनप्राणायामौ कृखा, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘मम शौचाचार-स्नान-सन्ध्यावन्दन-दर्भ-भिक्षा-अग्निकार्यराहित्य-शूद्रादिस्पर्शन-कौपीन-कटिसूत्र-यज्ञोपवीत-मेखला-दण्ड-अजिनत्याग-दिवास्वापन छत्रधारण-पादुकाध्यारोहण-मालाधारण-उद्वर्तन-अनुलेपन-अञ्जन-जलक्रीडा-चूत-नृत्य-गीत-वाद्याधभिरति-पाषण्डादिसम्भाषण-पर्युषित भोजनादि-सर्वब्रह्मचर्य नियमलोपप्रायश्चित्तार्थ कुछाचरणपूर्वकं प्रायश्चित्तहोमं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य ॥ मम ब्रह्मचारिव्रतलोपप्रायश्चित्तार्थ प्राजापत्यकप्रत्याम्नाय लेन गोनिष्क्रयीभूतयथाशक्तिहिरण्यदानं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य तद्दला, ‘अथ ब्रह्मचारिव्रतलोपप्रायश्चित्तहोमं करिष्ये, प्रायश्चित्तहोमः कर्म आपूर्विकं तत्रं चतस्रः सामिधेन्यः सविता देवता चरुर्हविः’ इत्यादि सङ्कल्प्य, गायत्र्या पक्कं हुना, अथ सुवेण आज्यं आदाय, व्याहतिचतुष्टयं पाहिनो अग्न’ इति पश्च पुनाहतिचतुष्टयं इति पाहित्रयोदशहोमं कृता, स्विष्टकदादिहोमशेष समापयेत् ॥ अथवा केवलाज्येन होममेव कुर्यात् ॥ तत्र प्रोक्षण्याज्यस्थालीनुक्सुवावित्यासाद्य, आज्यसंस्कारान्तं कृता, पाहित्रयोदशहोमं कुर्यात् ॥ 35999999999999999999999999999995 ॥१३३॥ CECECECCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC इति ब्रह्मचारिव्रतलोपप्रायश्चित्तम् ॥ ७ ॥

समावर्तनम्

अथ समावर्तनम् ॥ ‘विद्यान्ते अर्थदानेन गुरुं सन्तोष्य समावर्तनं कुर्यात्’ इत्याश्वलायनप्रयोगरत्ने ॥ विष्णुभट्टोऽपि ‘एवं गुरुकुले वसन् वेदं वा व्रतं वा उभयं वा पारं नीला, धनं दला, तदनुज्ञया स्नायात् ॥ पूर्वोक्तस्वानुकूलदिने पूर्वपक्षे सूर्योदयात्पूर्वमेव गृहं प्रविश्य, अन्तर्लोम्ना चर्मणा द्वारं पिधाय, यथा नैतदहरेनमादित्योऽभितपेत् मध्यंदिने भिक्षां दद्यात्’ इति ॥ अथ मध्यंदिन आगते समावर्तनं कुर्यात् ॥ यदि व्रतान्तेऽग्निसमारोपणं न कृतं चेत्तत्रैव समावर्तनं कुर्यात् ॥ समारोपणे कृते स्थण्डिलोल्लेखनादिकं कुला, पूर्ववदात्म समारोपितमग्निं प्रतिष्ठाप्य, आसनप्राणायामौ कुला, देशकालौ सङ्कीर्त्य, ‘मम स्नातकलसिद्ध्यर्थं समावर्तनहोमं करिष्ये, समावर्तनहोमः कर्म आधारवत्तत्रं पञ्चदशदारुरिध्मः अग्नीषोमावाज्यभागी परिवर्तो नामानिः श्रीर्देवता चरुर्हविः अग्निस्विष्टकृत्’ इत्यादि सङ्कल्प्य, अन्वाधानं कृता, प्राकृतपात्राण्यासाद्य, एरकाञ्चोपबर्हणं नापितं क्षुरं वैतसं दन्तधावनं उष्णाभापः सिताश्च सर्वसुरभिपिष्टमञ्जनं पुष्पमाला दर्पणं अहतं. वासः प्रावणं वसनान्तरं सुवर्णोपधानं बादरमणि सूत्रं च प्रवृत्तौ च दण्डं उपानही छत्रमित्येतानि सकदेवासाय ॥ अस्यार्थः- एरका शय्याविशेषः, उपबर्हणं नाम तस्योपरि शिरःप्रदेशयोग्यवस्त्रबन्धविशेषः, अहतं वासः तल्लक्षणं पूर्वमेवोक्तं, प्रावणं नाम शीतादिनिवारणाच्छा दनवस्त्रं, बादरमणि प्रवालमणि, प्रवृत्तौ कुण्डले)॥ इत्येतानि सकदेवासाद्य, आप्रणीताभ्यः कृता, ‘श्रियै जुष्टं निर्वपामि’ इति चहें 18|DF निरूप्य, आज्यं संस्कृत्य, अग्निमुखान्तं कना, पालाशी समिधं आज्येनाङवा, अभ्याधापयन् वाचयति ॥ ॐ इम स्तोममर्हते जातवेदसे 999999999999999999999999999699595 3599997295593333333333555535SS स्थमिव सम्महे मा. मनीषयां भद्रा हि नः प्रमतिरस्य सरसद्यग्ने सख्ये मारिषामा वयं तव स्वाहा ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम् ॥ अथ शध्यायां उदीचीनशिरा निपद्यते (उपविशतीत्यर्थः) ॐ न्यायुष जमदग्नेः कश्यपस्य व्यायुषमगस्त्यस्य व्यायुषमृषीणां च व्यायुपं यद्देवानी व्यायुष तन्मै अस्तु व्यायुष शतायुषम् ’ इति ॥ शिर उद्यमानमनुमन्त्रयते (उद्यमानमद्भिराीक्रियमाणमित्यर्थः) ॐ शिवा में भवथ सरस्पृशे’ इति ॥ क्षुरमभिमत्रयते • ॐ क्षुरो नामासि खापतिस्ते पिता नमस्ते अस्तु मा मा हिसी: • इति ॥ अथ चरेण उप्यमानं अनुमत्रयते • ॐ यत्क्षुरेण वर्चयसि वष्वा वसि केशश्मश्रु वर्चय मे मुर्ख मा म आयुः प्रमोपी: • इति ॥ श्मश्रूण्येवाग्रे वपते, अथोपकुक्षौ (तदुपरितनरोमाणीत्यर्थः), अथ केशान्, इति क्रमेण वापयिता, अथ काममितराण्यङ्गानि च वापयिता, नखानिक त्य, दर्भस्तम्बे निदधाति, अयानेः पश्चात्प्राङ्मुख उपविश्य मेखलां विक्सयति ॥ ॐ इमं विष्यामि वरुणस्य पाशं यमबंधीत सविता सुकेतः ॥ धातुश्च योनौ सुकृतस्य लोके स्योनं में सह पत्या करोमि • इति मेखलां वित्रस्य ब्रह्मचारिणे प्रयच्छन्नाह • इमां हवा न्यग्रोधे वा उदुम्बरमूले वा न्यबत्ताम् । इति ॥ ततो ब्रह्मचारी तां गृहीत्वा तत्र निदधाति • ॐ इदमहं केशवशर्मणः शुचा पाप्मानमवगृहाम्युत्तरेस्य द्विषयः इति ॥ औव दण्डमजिनं विसृज्य, अप उपस्पृश्य, ब्रह्मचारिधर्मान् परित्यज्य, शकलैर्दन्तान् विधावयते ॥ • ॐ अन्नाधाय व्यपोहध्वं भगो राजाय मार्गमत् ॥ स मे मुखं प्रसपेतु वर्चसे च भगाय च • इति आचम्य, उष्णासु शीता अपः आनयति • ॐ देवमनुष्यस्य व्यावृत्यै : इति ॥ अपामञ्जलिनोपहत्य मासिञ्चति आपोहिष्ठेति तिसृभिहिरण्यवर्णा इति चतसृभिः पवमानस्सुवर्जन इत्येतेनानुवाकेन मार्जयित्ना, 38999655555559655555555555999965 To ॥१३४66666666666666666666666666666666 ततो विमलजलैमङ्गलस्नानं कृला, सर्वसुरभिगन्धं त्रिरालोड्योत्क्षिपति (त्रिरूर्ध्वमुत्क्षिपतीत्यर्थः) • ॐ नमः शाकेजञ्जभाभ्यां नमस्ताभ्यो देवताभ्यो या अभिग्राहणी: • इति ॥ तेन सर्वाङ्गमनलिम्पति • ॐ अप्सरासु च यो गन्धो गन्धर्वेषु च यद्यशः ॥ दिव्यो यो मानुषो गन्धः समाविशखिह • इति ॥ अहतं वासः परिधत्ते • ॐ सा मां तनराविश शिवा मां तनूराविंश • इति । एवमेवोत्तरीयम् ॥ अत्रैव द्वितीययज्ञोपवीतधारणम् ॥ अथ प्रागासादितबादरमणि सुवर्णोपधानं सूत्रे प्रोत्य, दामादाय, तत्सूत्रेण दर्वीदण्डं पर्यस्य जुहोति (सुवर्णयुतबादरमणि सूत्रे संयोज्य तं मणिं दव्यां निधाय तत्सूत्रेण दर्वीदण्डं बध्वेत्यर्थः) ॐ इयमोषधे त्रायमाणा सहमाना सहस्वती ॥ सा मां करोतु सोमवर्चससूर्यवर्चसं ब्रह्मवर्चुसिनमन्नादं करोतु स्वाहा ॥ ओषधे सहवत्या इदम्’ इति ॥ अथैनमुदपात्रेण परिप्लावयति ॐ विश्वा उत बयां वयं धारा उदन्या इव ॥ अर्निगाहेमहि द्विषः’ इति ॥ ‘अपाशोऽसि’ इत्युक्त्वा कण्ठे बध्नाति यथा कण्ठ स्वार्धे भवति ॥ अथैतौ प्रवृत्तौ सूत्रे प्रोत्य दामादाय दर्वीदण्डं सूत्रेण पर्यस्य जुहोति ॐ आयुष्य वर्चस्य रायस्पोपमौद्भिद्यम् ॥ इद हिरण्यं वर्चस जैव्यायाविशतादिमयिश्वाहा ॥ हिरण्यायेदम् ॥१॥ ॐ शुनिमिवाह हिरण्यस्य पितुरिव नामाग्र भैषजम् ॥ तं मा करोतु सोमवर्चससूर्यवर्चसं ब्रह्मवर्चसिनमन्नादं करोतु स्वाहा ॥ हिरण्यायेदम् ॥२॥ ॐ उच्चै जितनाजिसत्रासाहं धनञ्जयम् ॥ सर्वाः समृद्विऋद्धयो हिरण्ये याः समाहिताः स्वाहा ॥ हिरण्यायेदम् ॥३॥ ॐ विराजे च स्वराज चाभिष्टीर्या च नो गृहे ॥ लक्ष्मी राष्ट्रस्य या मुख तयो मा सरसृजामसि खाहो ॥ लक्ष्म्या इदम् ॥४॥ ॐ यशो मा कुरु ब्राह्मणेषु यशो राजसु मा कुरु ॥ यशौ वैश्येषु शदे 59655555559999999999965999659655 565666665EEEEE66666666EEEEEEEEG अहमस्मि यशस्तव स्वाहा ॥ लक्ष्म्या इदम् ॥५॥ इति ॥ अथैनमुदपात्रेण परिप्लावयति ॐ विश्वा उत बया वयं धारा उदन्या इव’ इति । एतयोमणिकुण्डलयोरन्यतरमादाय दक्षिणकर्णे बध्नाति ॐ आयुष्य वर्चस्यम्’ इत्येतैः पञ्चभिर्मत्रैः ॥ अथैनं परिभ्रामयति ॐ ऋभिस्वातवैः संवत्स॒रस्य धाय॑सा ॥ तैस्वा सहानुकरोमि’ इति ॥ एवमेवान्यमणिकुण्डलं वामकर्णे बध्वा, अथ माल्यादिकं प्रतिमुश्चति । ॐ शुभिके शिर आरोह शोभयन्ती मुखं मम ॥ मुख हि मम शोभय भूयारसं च भगं कुरु ॥ यां खो जहार जमदग्निः श्रद्धायै कामायान्यै ॥ तां त्वेमा प्रतिमश्वेऽहं वर्चसे च भगाय च’ इति ॥ अथ त्रैककुदमञ्जनं चक्षुषोः धारयेत् (त्रिककुन्नाम र्यतः तत्र भर कहुई तेनाञ्जनेनेत्यर्थः) ॐ यदाञ्जनं त्रैककुदं जात हिमवंत उपरि ॥ तेनं वामा मयि पर्वत वर्चसमस्तु’ इति ॥ आदर्श परिपश्यते ॐ यन्मे मनः परांगतमादर्श परिपश्यत । इदं ते परिपश्याम्यायुष्य वर्चस्य मे अस्तु’ इति ॥ अथोपानही उपमुश्चते ‘ॐ द्यौरसि’ इति दक्षिणपादे, ॐ पृथिव्यसि’ इत्युत्तरपादे ॥ अथ दण्डमादत्ते ‘ॐ सखामागोपाय’ इति ॥ अथ छत्रम् ‘ॐ दिव्योऽसि सुपोऽन्तरिक्षान्मा पाहि’ इति ॥ ॐ वरुणोऽसि धृतव्रतो वारुणमसि’ इति कमण्डलुम् (जलपात्रमित्यर्थः) ॥ अथ ‘तीर्थयात्रां गच्छामि’ इति गुर्वनुज्ञां लब्ध्वा, उत्तराभिमुखः सप्तपदानि गला, अथ कन्यादात्रा त्रिभिर्निवारिते छत्रोपानही विसृजेदिति शिष्टाचारः ॥ अन्यत्सर्व नियं धारयेत् ॥ अथ पक्कम् ॥ सुवेण दामुपस्तीर्य, पूर्वार्धाच्चरोरवदाय, अपरार्धादवद्यति, अभिघारयति, प्रत्यनक्ति, पुरस्तात् वहुति हुला ॥ ॐ द्विपदा पुरोनुवाक्या भवति ॥ द्विपद एवावरुन्धे ॥ चतुष्पदा याज्या ॥ चतुष्पद एव पशूनवरुन्धे’ SS999999999999999999999965555sss ॥१३५॥ 2366666666EGEGEEEEEEEEEEEEEEEEEE इति ब्राह्मणम् ॥ ॐ आवहन्ती वितन्वाना ॥ कुर्वाणा चीरमात्मनों३वासासि मम गावश्च ॥ अनाने च सर्वदा ॥ ततो मे | श्रियमावह ॥ लोमशां पशुभिः सह वाहा ॥ श्रिया इदम् ॥ अथ खिष्टकृतमवदाय अन्तःपरिधौ निधाय आमायन्विति दशस्त्रुवाहुती जुहोति, सूत्रे कारिकादौ च ‘उन्मायन्तु ब्रह्मचारिणः खाहेति षष्ठो मत्रः’ इत्युक्तबात् ॥ यथा ‘ॐ आमायन्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा ॥ ब्रह्मचारिभ्य इदम् ॥१॥ ॐ विमायन्तु ब्रह्मचारिणः खाहा ॥ ब्रह्मचारिभ्य इदम् ॥२॥ ॐ प्रायन्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा ॥ ब्रह्मचारिभ्य इदम् ॥३॥ ॐ दायन्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा ॥ ब्रह्मचारिभ्य इदम् ॥४॥ ॐ शायन्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा ॥ ब्रह्मचारिम्य इदम् ॥५॥ ॐ उन्मायन्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा ॥ ब्रह्मचारिभ्य इदम् ॥६॥ ॐ यशो जनसानि स्वाहा ॥ यशस इदम् ॥७॥ ॐ श्रेयान् वस्य॑सोसानि स्वाहा ॥ श्रेयस इदम् ॥८॥ ॐ तं बो भग प्रविशानि स्वाहा ॥ भगायेदम् ॥९॥ ॐ स मा भग प्रविश स्वाहा ॥ भगायेदम् ॥१०॥ इति ॥ अथ मिन्दाहुती हुना स्विष्टकृत्प्रभृतिसिद्धमाधेनुवरप्रदानात् , अथाग्रेणाग्नि बिल्वशाखायां हुतशेष निदधाति ‘ॐ तस्मिन्त्सहस्रशाखे ॥ निगाहं बयि मृजे स्वाहा’ इति ॥ अथ पक्कादुपादाय प्राश्नाति ॥ 59999999999999999999996556559658 १ इदं च ब्राह्मणवाक्यं “आवहन्ती” मन्त्रस्य वाक्यषट्कस्य याज्यापुरोनुवाक्याधर्मव्यवस्थायै उदाहृतम् ॥ यत्र षडेव वाक्यानि, मन्त्रेण तेन हवने वाक्यद्वयेन पुरोनु वाक्यामनूच्य वाक्यचतुष्टयेन याज्यया जुहुयादिति तदभिप्रायः ॥ एतेन “आवहन्ती वितन्वाना ततो मे श्रियमित्यचौ ॥ व्याहृति प्रणवं वाऽपि पुरोऽनूच्य यजेद्धविः । आवहन्त्यादिकेनैव स्वाहान्तेन तु कृत्स्वशः” इति गृह्यसङ्ग्रहगतत्वेन गृह्यकर्मसमुच्चयोदाहृतः श्लोकः निर्मूलत्वादनादेयः श्रुतिविरुद्धत्वाच्च ॥ GDF 355555555533333333355333599355 कमारस्य हस्तमभिधार्य चरुमवदाय अभिघार्य प्राश्नाति ॐ यथापः प्रवतायन्ति ॥ यथा मासा अहजेरम् ॥ एवं मा ब्रह्मचारिणः ॥ धातरायन्तु सर्वतः स्वाहा’ इति प्राश्य, अप आचम्य, जठरमभिमुशति ॐ प्रतिवेशोऽसि प्र मा भाहि प्र मा पद्यस्व’ इति ॥ अप उपस्पृश्य, अथ नक्षत्रोदयपर्यन्तं तत्रैव स्थिखा, उदितेषु नक्षत्रेषु उपनिष्क्रम्य दिश उपतिष्ठते ॐ देवीः षडुर्वी रुरुणः कृणोत विश्वेदेवास इह वरियध्वम्’ इति ॥ अथ नक्षत्राणि ‘ॐ माहास हि जया मा तनूभिः’ इति ॥ अथ चन्द्रमसम् । ॐ मारधाम द्विषते सोमराजन्’ इति ॥ असम्भवे दिगुपस्थानादिकं दिवैव कला, उत्तरपरिषेकादिकं कुला, यस्य स्मृत्येत्युक्त्या, अनेन समावर्तनकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयतामित्युक्त्वा, यातेअन इत्यात्मन्यग्निं समारोप्य, विवाहपर्यन्तं सायम्प्रातरग्निकार्य आज्येन कुर्यात् ॥ अत्र समावर्तने वपनं विकल्पितं कुतः स यदि लोमानि वापयिष्यमाणः स्यादित्यत्र यदि शब्दप्रयोगात् ॥ कारिकायामपि यदि शब्दात्तु वपनं विभापितमिति स्थितिः’ इति ॥ तत्रैव आयुष्यं वर्चसमित्यादिहोमपञ्चकानन्तरं ‘मत्रैरेतैः कुण्डले च घटयेत्कर्णयोर्द्वयोः’ इति ॥ ‘वरुणोऽसीति मत्रेण जलपूर्णकमण्डलुम्’ इति च ॥ आवहन्त्यादिकेनैव स्वाहान्तेन तु कृत्स्नशः ॥ उपहुत्य तदन्ते स्यादामायान्तु द्विपञ्चभिः” इति ॥ ‘ब्रह्मचारिवदग्नेश्च परिचर्या घृतेन च ॥ विवाहपर्यन्तमिति शेषः ॥ प्रयोगरते ‘दिव्योऽसीति ततछत्रं वरुणोऽसि कमण्डलुम् ॥ ४ ततस्तीर्थान्युदग्गच्छेत्सुहद्भिरभिवारितः ॥ जुहुयादावहन्तीति पक्कं द्वाभ्यामतः क्रमात् ॥ आ विप्र द श उत्पूर्वमायान्तु ब्रह्मचारिणः ॥ यशः श्रेयान् ततस्तन्वा समा इति दशाहुतीः’ इति ॥ इति वेङ्कटेशीयप्रयोगरत्ने समावर्तनप्रयोगः समाप्तः ॥७॥ SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSGC 333333333333333333333333399

गृहमेधः

विवाहप्रकरणम् ॥

अथ विवाहः ॥ गृह्यपरिशिष्टे ‘अथ सलक्षणो वरो लक्षणवती कन्यां यवीयसी असपिण्डां असगोत्रजां अविरुद्धसम्बन्धां उपयच्छेत् पितृतः सप्तपुरुष सापिण्ड्यं मातृतः पञ्चपुरुषम्’ इति ॥ मत्स्यपुराणे ‘लेपभाजश्चतुर्थायाः पित्राद्याः पिण्ड भागिनः ॥ पिण्डदः सप्तमस्तेषां सापिण्ड्यं सप्तपूरुषम्’ इति ॥ याज्ञवल्क्यः ‘पञ्चमात्सप्तमादूचं मातृतः पितृतस्तथा’ इति ॥ अस्यार्थः - मातृपक्षे पञ्चमात् पितृपक्षे सप्तमात् पूरुपादूय सापिण्ड्यं निवर्तत इति ॥ मरीचिः ‘पञ्चमे सप्तमे चैव एषां वैवाहिकी क्रिया ॥ क्रियापरा अपि हि ते पतिताः शूद्रताङ्गताः’ इति ॥ विष्णुः ‘सप्तमात्पञ्चमाद्वा यः कन्यकामुदहेविजः ॥ गुरुतल्पी स विज्ञेयः सगोत्रां चैवमुद्वहन्’ इति ॥ एतदुक्तं भवति- पितृपक्षे कूटस्थमारभ्य तत्पुत्रादिपरिगणनायां सप्तमाचं वरवध्वोर्विवाहो न दुष्यति; मातृपक्षे कूटस्थमारभ्य तत्पुत्रादिगणनायां वरवध्वोर्माता चैत्पञ्चमी भवति तदा तयोः सापिण्ड्यनिवृत्तेर्विवाहो न दोषायेति ॥७॥ अथ मातुलकन्या विषये ‘मातुलस्य सुतामूवा मातृगोत्रां तथैव च ॥ समानप्रवरां चैव द्विजश्चान्द्रायणं चरेत्’ इत्यादीनि शतातपादीनां वचनानि गान्धर्वादिविवाहोढज विषयाणि तत्र सापिण्ड्यनिवृत्तेरभावात् ॥ मातुलसुताग्राहकश्रुतिस्मृतिसदाचाराः ब्राह्मादिविवाहोढजाविषयाः तत्र सापिण्ड्यनिवृत्तः ॥ श्रुतिस्तु ‘आयाहीन्द्र’ इति ऋग्वेदे प्रसिद्धा ॥ ‘अतस्तृतीये सङ्गच्छावहै चतुर्थे सङ्गच्छावहै’ इति वाजसनेय श्रुतेश्च ॥ ज्योतिःसङ्ग्रहे ‘न राशिकूटं न गणं न योनिः’ इति वक्ष्यमाणश्लोकोऽप्यत्र योज्यः ॥ ‘मातुलं पैशाचं च’ इति च ॥ कूटस्थमारभ्य तृतीये चतुर्थे वा सङ्गच्छावहै विवहावहै’ इति ॥ षट्त्रिंशन्मतेऽपि तृतीयां मातृतः कन्यां तृतीयां पितृतः तथा ॥ 59999999999999999999999999965669Eఆది ३६६६६६६EEEEEEEEEEE566SEFESSSSSSS विवाहयेन्मनुः प्राह पाराशर्योऽङ्गिरा यमः’ इति ॥ चतुर्विशतिमतेऽपि तृतीयां वा चतुर्थी वा पक्षयोरुभयोरपि ॥ विवाहयेन्मनुः प्राह पाराशर्योऽगिरा यमः ॥ पाराशरः ‘चतुर्थीमुद्हेत्कन्यां चतुर्थः पञ्चमोऽपि वा ॥ पाराशरमते षष्ठी पञ्चमो न तु पश्चमीम् । इति ॥७॥ अथ मात्रादिसम्बन्धविषये ॥ बोधायनः ‘मातुः सपत्नीभगिनीं तत्सुतां च विवर्जयेत् ॥ पितृव्यपत्नीभगिनीं तत्सुतां च विवर्जयेत्’ । सङ्ग्रहे ‘यदा कूटस्थमारभ्य या माता या खसा भवेत् । सैव त्याज्या परिणये नान्यथाह पराशरः ॥ पश्चमः पञ्चमी कन्यां नोद्वहेदिति यद्वचः ॥ मातृष्वस्रादिसम्बन्धान्यन्यत्र तु न दोषभाक् ॥ स्नुषामुखी तथा पुत्री शस्तोद्वाहे तु पश्चमी ॥ सम्बन्धं कुरुते यत्र न दोष इति गोभिलः ॥ सात्सप्तमे वाऽप्यथ पञ्चमे वा यद्वोभयत्रापि च पञ्चमे वा ॥ तद्वत्वरूपे विहिता च सम्यकन्या चतुर्थी वरपञ्चमो वा ॥ आवाधिमूर्भः पितृमातनोक्सुितां च कन्या भगिनीं तथैव । त्यजेत्प्रसू षट्पुरुषान्तराले प्रलं च तस्मान्न निरीक्षि तव्यम् ॥ सापिण्डात्परतः सुतां च भगिनी मातृष्वसारं स्नुषां ज्येष्ठमातृपितृव्यपनिभगिनीं धात्रीसुतां नोद्वहेत् ॥ अज्ञानादिकृतोद्वहो यदि तदा त्याज्या वधूः सर्वदा प्रायश्चित्तविधानतश्च सदृशं सापिण्ड्यात्पालयेत् ॥ यथोक्तसापिण्ड्यनिवृत्यनन्तरं तत्रत्यकन्या यदि मातृसंज्ञिता ॥ पुत्री यदि स्याद्भगिनी यदि स्यात्तयोविवाहो न कदाचिदेव ॥ पञ्चमः पञ्चमी चैव सापिण्ड्यान्तरपौरुषम् ॥ यदि चेदिच्छयेद्यस्तु कनिष्ठ भगिनीसमम् ॥ पञ्चमः पञ्चमी कन्यां नोद्वहेदिति यद्वचः ॥ मातृष्वस्रानुबन्धिखात्पञ्चमो न तु पञ्चमीम् ॥ स्नुषामुखी तथा पुत्रीं |RODF पञ्चमाय विवाहयेत् ॥ खसारं मातरं हन्ति उद्वहेत्पतितो द्विजः ॥ जननी भगिनी पित्रोः पक्षे खसृस्नुषासुताः ॥ सम्बन्धिन्यो न वोढव्याः। -550555555555599999999990 MUNIA 5253535335555555555553533359999 कन्या भिन्नान्वया अपि ॥ असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः ॥ सा प्रशस्ता द्विजातीनां दारकर्मणि मैथुने ॥ स्नुषामुखी तथा पुत्री शस्तोद्वाहे तु पञ्चमी ॥ चतुर्थी वा बरोद्वाहे वसा माता च नोव्हेत् ॥ असपिण्डा सपिण्डां वा मातरं भगिनीं विना ॥ पिठ्यभार्याभगिनीं तत्पुत्रीमपि वर्जयेत् ॥ यदा न गणनात्पूर्व सम्बन्धः प्राप्यते यदि ॥ खसारं मातरं वाऽपि विवहेदिति गौतमः ॥ विवाहमापिण्ड्यमतः प्रवक्ष्ये कूटस्थ मारभ्य पितुश्च मातुः ॥ विवाहसापिण्ड्यमतः परस्तात्षष्ठेऽष्टमे वाऽपि भवेद्विवाहः ॥ विवाहसापिण्ड्यमतः प्रशस्तं स्यात्सप्तमे बाऽप्यथ एश्चमे वा ॥ यद्वोभयत्रापि च पश्चमेऽपि तद्विश्वरूपेऽभिहितं हि सम्यक् ॥ कन्यां चतुर्थीमपि पञ्चमो वा वरचतुर्थो न तु पञ्चमी वहेत् ॥ पित्रोर्भवेत्पञ्चमपष्ठयोर्वा स्मृत्यर्णवे सम्यगुदीरितं च यत् ॥ मिथस्तृतीयेऽपि तथा चतुर्थे विवाह उक्तः स्मृतिचन्द्रिकायाम् ॥ चतुर्थषष्ठे तु पराशरीये तथा तृतीयस्तु चतुर्थिकां च ॥ चतुर्थिकां चैव तथा तृतीयो विवाहयेन्मातमुखी च हिला ॥ तथैव हिला भगिनी चतुर्थस्तृतीयकन्यां विदधीत शङ्खः ॥ पितृव्यपत्नीभगिनीं च तत्सुतां सापनमातुर्भगिनीं च तत्सुताम् ॥ विवाहयेचैव यदि प्रमादाचाण्डालयोनेरिदमेव कारणम् ॥ येन केनापि सम्प्राप्तां स्वसारं मातरं त्यजेत् ॥ प्रमादादुद्हेत्तां वै स चाण्डालो न संशयः ॥ भित्रान्वये यदि परां च यदाऽपि दूरं सम्बन्धतस्तु जननी भगिनीं च कन्याम् ॥ श्वश्रू तथा श्वश्रुसुतां विवाह्या वन्धुत्र योभयभवास्तु सदैव वः ॥ बन्धुत्रयभवा वा इत्युक्तं, ते तु ‘पितुः पितृष्वसुः पुत्राः पितुर्मातृष्वसुः सुताः ॥ पितुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेयाः पित बान्धवाः ॥ मातुर्मातृष्वसुः पुत्रा मातुर्मातृष्वसुः सुताः ॥ मातुर्मातुलपुत्राश्च इत्येते मातृवान्धवाः ॥ आत्मतातस्वसुः पुत्रा आत्ममातु: 599999999999999999999999996555555 ११३८ CCCCCCCCCCCCCECCCCCCCCCCCCCCCCCCC वसुः सुताः ॥ आत्ममातुलपुत्राश्च इत्येते ह्यात्मबान्धवाः ॥२६॥’ इति सम्बन्धविचारः ॥७॥

• अथ कन्याविक्रयः ॥ ‘कन्यामाभरणं मौल्यं समर्थाश्रयसेवको ॥ परस्परविवाहश्च विक्रयश्चैव पञ्चधा ॥ माता भक्षयते गात्रं पिता भक्षयते शिरः ॥ बन्धुभिर्भक्ष्यते बाहः शेषांश्चैवेतरे जना: ॥॥ स्मृत्यन्तरे ‘सावित्रीं यस्य यो दद्यात्तत्कन्यां न विवाहयेत् ॥ तद्गोत्रे तत्कुले वाऽपि विवाहो नैव दोषकत्’ इति ॥ अथ पुंस्वपरीक्षा ॥ नारदः ‘यस्याप्सु प्लवतें बीजं हादि मूत्रं च फेनिलम् ॥ पुमान् स्याल्लक्षणैरेतैर्विपरीतस्तु षण्डकः’ इति बीजं वीर्य हादि धनिमत् ॥७॥ वासिष्ठे ‘अत्यासन्नेऽतिदूरे च अत्यान्ये चातिदुर्बले ॥ वृत्तिहीने च मूर्खे च षट्सु कन्या न दीयते’ इति वयंवरः ॥७॥ अथ परिवित्तलक्षणम् ‘दाराग्निहोत्रसंयोगं कुरुते योऽग्रजे स्थिते ॥ परिवेत्ता स विज्ञेयः परिवित्तिस्तु पूर्वजः’ ॥ शातातपः ‘पितृव्यपुत्राः सापढ्याः परनारीसुतास्तथा ॥ दाराग्निहोत्रसंयोगे न दोषः परिवेदने’ ॥ सापत्या अन्यमातृजाः ॥ गौतमः ‘भिन्नोदरे दत्तके च पितृव्यतनयेऽग्रजे ॥ दाराग्निहोत्रसंयोगे न दोषः परिवेदने’ इति ॥॥ अथ विवाहकालमाह नारदः ‘युग्मेऽब्दे जन्मतः स्त्रीणां प्रीतिदं पाणिपीडनम् ॥ तद्वत्पुंसामयुग्मेऽब्दे व्यत्यये नाशनं तयोः’ इति ॥ अष्टवर्षा भवेद्गौरी नववर्षा तु रोहिणी ॥ दशवर्षा भवेत्कन्या द्वादशी वृषली मता’ | ‘नवमें नग्निका भवेत्’ इति संवर्तः ॥ मरीचिः ‘गौरीं ददनाकपृष्ठं वैकुण्ठं रोहिणीं ददन् ॥ कन्या ददन् ब्रह्मलोकं रौरवं तु रजस्वलाम्’ ॥ शौनकः ‘कुलशीलवयोवृत्तरूपाढ्यां नग्निकां शुभाम् ॥ विधिना चोद्वहेत्कन्यां सर्वकामार्थ 59999999999999999999999999655555 पू०स० ॥१३८॥ 393335555555353333333355535SSSSSS सिद्धये ॥ ननिकालक्षणं स्मृतिभास्करे यावल्लजां न जानाति कन्या पुरुषसनिधौ ॥ योन्यादीनावगृहेत तावद्भवति नग्निका’ इति ॥॥ अथ कन्यापरिवेत्तृलविषये गर्गः ‘एकमातृप्रसूतानां पुत्रीणां परिवेदने ॥ दोषः स्यात्सर्ववर्णेषु न दोषो भिन्नमातृषु ॥ वृद्धमनुः ‘विवाहानधिकारने ज्येष्ठकन्या स्थिता यदा ॥ तदनुज्ञां विना वाऽपि कनिष्ठामुद्हेत्तदा ॥७॥ पारिजाते संहिता सारावल्यां एकमातृजविवाहविषये एकमातृप्रसूतानां एकस्मिन्वत्सरे यदि ॥ विवाहं नैव कुर्वीत कुर्वन्ति मुनयोऽन्यथा ॥ विवाहस्त्रेक जन्यानामेकस्मिन्नुदये कुले | नाशं करोत्येकवर्षे स्यादेका विधवा तयोः’ इति ॥ उदयो लग्नम् ॥ अत्र देशव्यवस्था ‘एकोदरीकरतलग्रहणं यदि स्यादेकोदरस्थवरयोः कुलनाशहेतुः ॥ एकाब्दिके तु विधवा भवतीति कन्या नयन्तरे तु शुभदं पृथुशैलरोधे ॥ गर्ग: ‘भ्रातृयुक्वसृयुग्मे च भ्रातृखसृयुगे तथा ॥ न जातु मण्डनं कुर्यादेकस्मिन्मण्डपेऽहनि’ ॥ ‘पुत्रीपरिणयादृचं यावद्दिनचतुष्टयम् ॥ पुज्यन्तरस्य कुर्वीत नोद्वाहमिति सूरयः ॥ इत्येतद्वचनद्वयं भिन्नमातृकविषयम् ॥७॥ अथ प्रत्युद्वाहादिनिषेधः ॥ ‘प्रत्युद्वाहो नैव कार्यों नैकस्मै दुहितद्वयम् ॥ नैवैकजन्ययोः पुंसोरेकजन्ये तु कन्यके ॥ नैवं कदाचिदुद्वाहो नैकदा मण्डनद्वयम्’ ॥ अन्यच्च ‘एकजन्ये तु कन्ये द्वे पुत्रयो कजन्ययोः ॥ न पुत्रीद्वय मेकस्मै प्रदद्यात्तु कदाचन ’ इति ॥॥ अथैकोदराणां उपनयनविवाहकालनिर्णयः ॥ संहितासारावल्याम् न मण्डनान्मुण्डनमूर्ध्वमिष्टं न पुत्रयोर्मण्डनमेकवर्षे ॥ न विवाहोर्ध्वमृतुत्रयेऽपि विवाहकार्य दुहितुश्च कुर्यात् ॥ वासिष्टे ‘न विवाहोर्ध्वमृतुत्रयेऽपि विवाहकार्य दुहितुच कुर्यात् ॥ न मण्डनाच्चापि हि मुण्डनं च गोत्रैकतायां यदि नाब्दभेदः ॥ 99999.999999999999999105955555 ०० ESSECCECCCCCCCCCCESSSSSSSSSSSSSSS गोत्रैकतायामिति विज्ञातसापिण्ड्ये ज्ञेयम् ॥ तथा चार्थत उक्तं स्मृत्यन्तरे ‘कुले ऋतुत्रयादक मण्डनान्न तु मुण्डनम् ॥ प्रवेशाभिगेमो नेष्टो न कुर्यान्मण्ड नत्रयम् ॥ पुत्रोद्वाहाचैव पुत्रीविवाहोऽपि ऋतुत्रये ॥ अब्दान्तरान्मुण्डनं च नैकदा मण्डनद्वयम्’ ॥ सायणीये एकामछाभन वृत्त द्विशुभं नैव कारयेत् ॥ यदि कुर्यात्प्रमादेन तत्र सादशुभं ध्रुवम् ॥ अब्दभेदे न दोष इति संहितासारावल्याम ‘फाल्गुने चैत्रमासे तु पुत्रोद्वाहोपनायने ॥ भेदादब्दस्य कुर्वीत नर्तुत्रयविलम्बनम् ॥ बृहन्मनुः एकमातृजयोरेकवत्सरे पुरुषस्त्रियोः ॥ न समानक्रियां कुर्यान्मातृभेदे विधीयते’ ॥ नारदः • पुत्रोद्वाहात्परं पुत्रीविवाहो न ऋतुत्रये ॥ न तयोव्रतमुद्वाहान्मण्डनादपि मुण्डनम् । इति ॥ वराहः विवाहस्वेकजातानां षण्मासाभ्यन्तरे यदि ॥ असंशयं त्रिभिषैस्तत्रैका विधवा भवेत् ॐ ॥ •एकोदरभ्रातृविवाहकृत्यं खसुन पाणिग्रहणं विधेयम् ॥ षण्मासमध्ये मुनयः समूचुन मुण्डनं मण्डनतोऽपि कार्यम् ॥ अस्यापवादस्तत्रैव ऋतुत्रयस्य मध्ये चेद न्याब्दस्य प्रवेशनम् ॥ तदा ह्येकोदरस्यापि विवाहस्तु प्रशस्यते ॥ संहिताप्रदीपे •ऊर्ध्व विवाहात्तनयस्य नैव कार्यों विवाहो दुहितुः समार्धम् ॥ अप्राप्य कन्यां श्वशुरालयं च वधूःप्रवेश्या स्वगृहं न चादौ• ॥ मदनरत्ने वसिष्ठः • द्विशोभनं नैकगृहेऽपि नेष्टं शुभं तु पश्चान्नवाभिदिनैस्तु ॥ अवश्यकं शोभनमुत्सवो वा द्वारेऽथवाऽऽचार्य विभेदतो वा ॥ एकोदरप्रसूतानां पुंसां नाग्नित्रयं भवेत् ॥ भिन्नोदर- प्रसूतानां नेति शातातपोऽब्रवीत् ॥ कुर्वन्तु मुनयः केचिदन्यस्मिन्वत्सरे लघु ॥ लघु वा गुरु वा कार्य प्राप्तं नैमित्तिकं तु यत् ॥ पुत्रोद्वाहः प्रवेशाख्यः कन्योद्वाहस्तु निर्गमः ॥ मुण्डनं चौलमित्युक्तं व्रतोद्वाही तु मङ्गलम् ॥ चौलं मुण्डनमेवोक्तं वर्जयेन्मण्डनात्परम् ॥ मौजी 5555555555555555999965999999999 ॥१३९BEEG0666666666EEEEEEEEEEEEEEEEEGES चोभयतः कार्या यतो मौजी न मुण्डनम् ॥ अभिन्ने वत्सरेऽपि स्यात्तदहस्तत्र भेदयेत् ॥ अभेदे तु विनाशः स्यान्नकुर्यादेकमण्डपे • ॥ कपर्दिकारिकायां वराहमिहिरश्च • उद्वाह्य पुत्रीं न पिता विदध्यात्पुत्र्यन्तरसोद्वहनं कदाचित् ॥ यावचतुर्थं दिनमत्रपूर्व समाप्य वाऽन्योद्वहनं विदध्यात् • ॥ काश्यपः • मौञ्जीवन्धस्तथोद्वाहः षण्मासाभ्यन्तरेऽपि वा ॥ पुच्युद्वाहं न कुर्वीत विभक्तानां न दोषकृत् • ॥ ज्योति विवरणे • एकोदरयोयोरेकदिनोद्वाहने भवेन्नाशः ॥ यद्यन्तरे चैकदिनेऽप्याहुः सङ्कटे च शुभम् • ॥ ऊधं विवाहाच्छुभदो नरस्य नारी विवाहो न ऋतुत्रये स्यात् ॥ नारीविवाहात्तदहेऽपि शस्तं नरस्य पाणिग्रहमाहुराः ॥ मेधातिथिः • पृथग्भ्रातृजयोः कार्यो विवाहस्ते कवासरे ॥ एकस्मिन्मण्डपे कार्यः पृथग्वेदिकयोस्तथा ॥ पुष्पपसिकयोः कार्य दर्शनं न शिरस्थयोः ॥ भगिनीभ्यामुभाभ्यां च | यावत्सप्तपदी भवेत् इति ॥॥ निर्णयसिन्धौ यमलविषये भट्टकारिकायाम् • एकस्मिन्वत्सरे चैव वासरे मण्डपे तथा ॥ कर्तव्यं मङ्गलं स्वस्रोात्रोर्यमल जातयोः ॥ वृद्धवासिष्ठः • पुत्रीविवाहात्परतः सदैव शुभप्रदं पुत्र विवाहकर्म ॥ पुत्रद्वये नैव ऋतुत्रयेऽपि पुत्रीद्वयं वाऽपि कदाचिदेव • ॥॥ अथ प्रातिकूल्य विषये ॥ ज्योतिर्निबन्धे गर्गः कृते तु निश्चये पश्चान्मृत्युर्भवति कस्यचित् ॥ तदा न मङ्गलं कुर्यात्कृते वैधव्यमामुयात् ॥ मेधातिथिः वधूवरार्थे घटिते सुनिश्चिते वरस्य गेहेऽप्यथ कन्यकायाः ॥ मृत्युर्यदा सान्मनुजस्य कस्यचित्तदान कार्य खलु मङ्गलं बुधैः ॥ मङ्गलं = विवाहः ॥ स्मृतिचन्द्रिकायाम् • कृते वाङ्निश्चये पश्चान्मृत्युर्मर्त्यस्य गोत्रिणः ॥ तदा न मङ्गलं कार्य नारी वैधव्यदं ध्रुवम् ॥ भृगुः वाग्दानानन्तरं यत्र कुलयोः कस्यचिन्मृतिः ॥ तदोद्वाहो नैव कार्यः खवंशक्षयदो 96555666695666555555566655555555 ECECECESSECCCCCCCCCCCCCCCS SCSSSS यतः ॥ शौनकः • वरवध्वोः पिता माता पितृव्यश्च सहोदरः ॥ एतेषां प्रतिकूलं च महाविघ्नप्रदं भवेत् ॥ पिता पितामहश्चैव माता चैत्र पितामही ॥ पितृव्यः स्त्री सुतो भ्राता भगिनी चाविवाहिता ॥ एभिरेव विपन्नैस्तु प्रतिकूलं बुधैः स्मृतम् ॥ अन्यैरपि विपन्नैस्तु केचिदूचुर्न तद्भवेत् • इति ॥ माण्डव्यः वाग्दानानन्तरं माता पिता भ्राता विपद्यते ॥ विवाहो नैव कर्तव्यः स्ववंशहितमिच्छता • ॥ सङ्कटे तु मेधातिथिः वाग्दानानन्तरं यत्र कुलयोः कस्यचिन्मृतिः ॥ तदा संवत्सरादू विवाहः शुभदो भवेत् ॥ आशौचतारतम्यमाह स एव •पितुरब्दमशौचं स्यात्तदध मातुरेव च ॥ मासत्रयं तु भार्यायास्तदर्धं भ्रातृपुत्रयोः ॥ अन्येषां तु सपिण्डानामाशौचं मासमीरितम् ॥ तदन्ते शान्तिकं कृता वाग्दानादि चरेत्पुनः • इति ॥ ज्योति प्रकाशे प्रतिकूलेऽपि कर्तव्यो विवाहो मासतः परम् ॥ शान्ति विधाय गां दखा वाग्दानादि चरेत्पुनः • इति ॥ शान्ति = विनायकशान्तिम् । तथा च मेधातिथिः • सङ्कटे समनुप्राप्ते याज्ञवल्केन योगिना ॥ शान्तिरुक्ता गणेशस्य तां कला शुभमाचरेत् ॥ अन्यत्र प्रतिकूल न कर्तव्यो गच्छेद्यावदृतुत्रयम् ॥ प्रतिकूलेऽपि कर्तव्यमित्याहुविभवे सति ॥ प्रतिकूले सपिण्डस मासमेकं विवर्जयेत् ॥ मेधातिथिः पुरुषत्रयपर्यन्तं प्रतिकूलं सगोत्रिणाम् ॥ प्रवेशानिर्गमस्तद्वत्तथा मण्डनमुण्डने • ॥॥ अथाशौचविषये निर्णयामृते विष्णुः •विवाहादिकर्मखनारब्धेषु सूतके प्राप्ते सन्निहितलग्नान्तराभावे कूष्माण्डैडेला विवाहः कार्य: ॥ अनारब्धविशुद्ध्यर्थ कूष्माण्डैर्जुहुयाद्धृतम् ॥ गां दद्यात्पश्चगव्याशी ततः शुद्ध्यति सूतकी• इति । अवश्यकं विवाहादिकं कुर्यात् इति शेषः ॥ अथ रजोदोषनिर्णयः ॥ माधवीये प्रारम्भात्प्राग्विवाहस्य माता यदि 999999999555555559559299999 yo 266666666666666666666666666666666 रजस्वला ॥ निवृत्तिस्तस्य कर्तव्या सहनश्रुतिचोदनात् • ॥ प्रारम्भानान्दीश्राद्धाद, नान्दीश्राद्धं विवाहादावित्युक्तवात् ॥ मेधातिथिः • चौले च व्रतबन्धे च विवाहे यज्ञकर्मणि ॥ भार्या रजस्वला यस्य प्रायस्तस्य न शोभनम् ॥ वधूवरान्यतमयोर्जननी चेद्रजस्वला ॥ तस्याः शुद्धः परं कार्य माङ्गल्यं मनुरब्रवीत् • ॥ अथ यदि नान्दीमुखानन्तरं रजोदोषे कपर्दिकारिकायाम् सूतिकोदक्ययोः शुद्धौ गां दद्यादोमपूर्वकम् ॥ प्राप्ते कर्मणि शुद्धिः सादितरस्मिन्न शुद्ध्यति .. ॥ अलाभे सुमुहूर्तस्य रजोदोषे च सङ्गते ॥ श्रियं सम्पूज्य तत्कुर्यात्पाणिग्रहणमङ्गले ॥ हैमी माषमितां पद्मा श्रीमुक्तविधिनार्चयेत् ॥ प्रत्यूचं पायसं हुवा अभिषेकं समाचरेत् ॥ इति रजोदोषनिर्णयः ॥॥ अथ चतुर्थीमध्ये श्राद्धे दर्शे च प्राप्ते ज्योतिर्निवन्धे ‘विवाहमारभ्य चतुर्थिमध्ये श्राद्धं दिनं दर्शदिनं यदि स्यात् ॥ वैधव्यमामोति तदाशु कन्या जीवेत्पतिवेदनपत्यता च ॥ विवाहमध्ये यदि चेत् क्षयाहस्तत्र स्वमुख्याः पितरो नयन्ति ॥ वते विवाहे परतस्तु कुर्याच्छ्राद्धं खधाभिर्न तु दूषयेत्तम्’ ॥ तं विवाहं न त्यजेत्, किन्तु कुर्यादेवेत्यर्थः ॥ ‘ये वा भद्रं दूषयन्ति खधाभिः’ इति श्रुतेश्च ॥ आश्वलायनधर्मे ‘अलाभे मुमुहूर्तस्य विघ्नं यः कुरुते यदि ॥ वधया तु विवाहस्य न स पश्येच्छुभं क्वचित् ॥ विनमाचरते यस्तु यज्ञयोद्वाहकस्य च ॥ यात्रायाश्चैव धर्मस्य स याति नरकं ध्रुवम् ॥ एतदापद्विषयम् ॥ अत एव प्रयोगदर्पणे 1559655559999999999965555509566666 १ शुद्धिरिति = कूष्माण्डहोमपूर्वकं श्रीशान्ति कृत्वा पयस्विनी गां दत्वा कर्ता शुद्ध्यतीत्यर्थः ॥ न तु रजस्वलाशुद्धिरत्र विवक्षिता असम्भवात् ॥ शुद्धिरत्र कर्तुः प्रक्रान्तकर्मकरणाधिकारः उत्तरश्लोके तथा दर्शनात् ॥ 13355555555555555555555555555555 क्षयाहे प्राप्ते वृद्धिश्राद्धनिषेधः कृतः ‘पित्रोः प्रत्यान्दिके चैव नान्दीश्राद्धं न कारयेत् ॥ यदि मोहाविजः कुर्यान्माङ्गल्यमशुभं भवेत्’ ॥ पुनश्च तत्रा नान्दीश्राद्धे कृते यावद्देवकोत्थापनं भवेत् ॥ ब्रह्मयज्ञं च वै श्राद्धं वेदानुष्ठानमेव च ॥ शवेक्षणं खधाकारं श्मश्रुकेशनिकुन्तनम् ॥ सीमातिक्रमणं चैव श्राद्धभोजनमेव च ॥ न कुर्याच्छुभकर्ता च सपिण्डा अपि चैव हि ॥ यस्तु वै कुरुते मोहादशुभं स च वै लभेत् ’ ॥ पुनस्तत्रैव नान्दीश्राद्धे कृते इत्युपक्रम्य ‘अपसव्यं खधाश्राद्धं नदीस्नानं शवेक्षणम् ॥ वर्जयेत्तर्पणं चैव देवकोत्थापनावधि ॥ विवाहे चोपनयने कृते चौले सुतस्यं च ॥ त्यजेत्पिण्डास्तिलान्च्छ्राद्धे नरकं चाब्दमध्यतः’ ॥ नान्यन्तरे निषिद्धान्याह गार्ग्यः ‘नान्दीश्राद्धे कृते पश्चाद्यावन् मातृविसर्जनम् ॥ दर्शश्राद्धं क्षयश्राद्धं स्नानं शीतोदकेन च ॥ अपसव्यं ख बाकारं नित्यश्राद्धं तथैव च । ब्रह्मयज्ञं चाध्ययनं नदीसीमाति– लङ्घनम् ॥ उपवासं व्रतं चैव श्राद्धभोजनमेव च ॥ नैव कुर्यात्सपिण्डाश्च मण्डपोद्वासनावधि’ ॥ ज्योतिषे स्नानं सचैलं तिलमिश्रकर्म प्रेतानुयानं व ल प्रदानम् ॥ अपूर्वतीर्थामरदर्शनं च विसर्जयेन्मङ्गलतोऽब्द मेकम् ॥ मासषकं विवाहादौ व्रतप्रारम्भणं न च ॥ जीर्णभाण्डादि न त्याज्यं गृहसम्मार्जनं तथा ॥ ऊर्ध्व विवाहात्पुत्रस्य तथैव व्रतबन्धनात् ॥ आत्मनो मुण्डनं नैव वर्ष वर्षार्धमेव च’ ॥ हेमाद्रौ ‘विवाहव्रतचूडाशु वर्षमधं तदर्धकम् ॥ पिण्डदानं मृदास्नानं न कुर्यात्तिलतर्पणम् ॥ तीर्थे संवत्सरे प्रेते पितृयज्ञे महालये ॥ कृतो द्वाहोऽपि कुर्वीत पिण्ड निर्वापणं सदा ॥ मातापित्रोम॒ताहे च गयाश्राद्धे महालये ॥ दद्यात्पिण्डान्कृतोद्वाहः श्राद्धेष्वन्येषु वर्जयेत्’ । इति ॥७॥ अथ मासिकविषये शाट्यायनिः ‘प्रेत श्राद्धानि सर्वाणि सपिण्डीकरणं तथा ॥ अपकृष्यापि कुर्वीत कर्तुर्नान्दीमुखे 5965595555559999999999999999965 पू००० 66666GGE66666EEEEEEEEEEEEEEEEEEE द्विजः ॥ वृद्धि विनाऽपकर्षे दोषमाह उशनाः वृद्धिश्राद्धविहीनस्तु प्रेतश्राद्धानि यश्चरेत् ॥ स श्राद्धी नरके घोरे पितृभिः सह मजति ॥ मेधातिथिः ‘प्रेतकर्माण्य निर्वर्त्य चरेनाम्युदयक्रियाम् ॥ आचतुर्थं ततः पुंसि पश्चमे शुभदं भवेत् ॥ स्मृत्यन्तरे | ‘सपिण्डीकरणादागपकृष्यकृतान्यपि ॥ पुनरप्यपकृष्यन्ते वृद्ध्युत्तरनिषेधनात् ॥७॥ अथाशौचविषये याज्ञवल्क्यः ‘दाने विवाहे यज्ञे च सङ्ग्रामे देशविप्लवे ॥ आपद्यपि च कष्टायां सद्यः शौचं विधीयते ॥ ब्रह्मपुराणे ‘दातुः प्रतिगृहीतुश्च कन्यादाने तु नो भवेत् ॥ विवाहे विष्णोः कन्याया लाजहोमादि कर्मणि’ इति ॥ व्रतयज्ञविवाहेषु श्राद्धे होमे व्रते जपे ॥ प्रारब्धे सूतकं न साद नारब्धे तु सूतकम्’ इति विष्णुवचनाच ॥ प्रारम्भस्तेनैवोक्तः ‘प्रारम्भो वरणं यज्ञे सङ्कल्पो व्रतसत्रयोः ॥ नान्दीमुखं विवाहादौ श्राद्धे पाकपरिक्रिया’ इति ॥७॥ अथ कन्यादातारः ॥ नारदा ‘पिता दद्यात्वयं कन्या भ्राता वाऽनुमतः पितुः ॥ मातामहो मातुलश्च सकुल्यो बान्धवस्तथा ॥ माता लभावे सर्वेषां प्रकृतौ यदि वर्तते ॥ तस्यामप्रकृतिस्थायां कन्यां दद्युः खजातयः ॥ (अप्रक-. तिस्था उन्मादादिदोषयुक्ता) ॥ याज्ञवल्क्यः पिता पितामहो भ्राता सकुल्यो जननी तथा ॥ कन्याप्रदः पूर्वनाशे प्रकृतिस्थः परः परः’ इति ॥ अन्यकन्यां धनेन गृहीला वाग्दानं कुर्यादित्युक्तं स्कान्दे ‘आत्मीकृत्य सुवर्णेन परकीयां तु कन्यकाम् ॥ धर्मेण विधिना दातुमसगोत्रोऽपि युज्यते ॥ विष्णुधर्मोत्तरे ‘अनाथां कन्यकां दवा सदृशे वाधिके वरे ॥ द्विगुणं फलमामोति कन्यादाने यदीरितम् । १ विष्णोः = वरस्येत्यर्थः ॥ तस्य विवाहे विष्णुरूपत्वस्मरणात् ॥ Gurg 299999999999999999999960909999581१११॥ 55556555555555555555555666666666E इति ॥७॥ अथ विवाहभेदा: ॥ मनुः ‘ब्राझो देवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथाऽसुरः ॥ गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचस्वष्टमोऽधमः ॥ चलारो ब्राह्मणसायाः शस्ता गान्धर्वराक्षसौ ॥ राज्ञस्तथाऽसुरो वैश्ये शुढे चान्त्यस्तु गहितः ॥ अन्त्यः = पैशाचः ॥॥ अथ नान्दीपितृदेशक्रमः ॥ स्मृत्यर्थसारे नान्दीमखे विवाहे च प्रपितामहपूर्वकम् ॥ नामसङ्कीतये द्विद्वानन्यत्र पितृपूर्वकम् ’ इति ॥ नान्दीमुख इत्येतच्छाखान्तरविषयम् ॥॥ मातुलकन्याविषये ज्योतिःसङ्ग्रहे ‘न राशिकूट न गणं न योनिः स्त्रीदीर्घवर्णौ गुणरज्जुवेधाः ॥ सर्वाणि कूटानि विवर्जयन्ति तस्मै हिता मातुलकन्यका या ॥ मातुल-पैशाच-राक्षस-गान्धर्व विवाहसंज्ञाथ ॥ प्रेम-उल-बल-चौर्यानाधितलमं न च ग्रहाः कूटम्’ ॥७॥ __ अथ वधूवरयोरेकनक्षत्रराशिनिर्णयः ॥ सङ्ग्रहे ‘एकः चैकराशौ च विवाहः प्राणिहानिदः ॥ एकः भिन्नराशौ वा दम्पत्योः शुभदं भवेत् ॥ एकराशौ द्विनक्षत्रे पुन्तारा प्रथमा भवेत् ॥ अतीवशोभना प्रोक्ता स्त्री तारा चेद्विनश्यति ॥ दम्पत्योरेकनक्षत्रे द्विपदः मृतिर्भवेत् ॥ त्रिपदः मृता पत्नी चतुपादे शुभावहम् ’ ॥ अन्यत्र ‘तोयर्थ-भरणी-सा हस्ते-न्द्र-वरुणानि च ॥ रोहिण्याा धनिष्ठा च तिष्य-मूल-मघा द्विषट् ॥ दम्पत्योरेकनक्षत्रे विवाहो मरणप्रदः ॥ शेषास्ताराः पञ्चदश विवाहे च शुभप्रदाः ॥ भवनद्वययुक्तः पूर्व पुंसः शुभावहः ॥ पश्चाद्भागं तथा स्त्रीणां व्यत्ययस्तु विनाशकृत् ॥ एकराशौ दिनक्षत्रे कृत्तिका याम्यतारके ॥ धनिष्ठा शततारा च पुष्याऽऽश्लेषा च वर्जयेत् ॥ तुरगे पौण आग्रेये हस्ते पुष्योचरासु च ॥ आर्द्रायां तु विशेषेण एकपादे शुभावहम् ॥ रोहिण्या मृगेन्द्राऽमी तिष्यश्चवण 299999999999999999999999999960656 ॥१४॥ EGCSGCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC पौणभम् ॥ उत्तरा प्रोष्ठपादे च नक्षत्रैक्येऽपि शोभनम् ॥ पूर्वाषाढस्तथाऽऽश्लेषा ज्येष्ठा वासववारुणाः ॥ खाती मूल भरण्यश्च एकतारा मृति प्रदाः ॥ ब्रह्मविष्णुशिवेन्द्रानीपूषाहिर्बुध्यपैत्रभम् ॥ उत्तराषाढकं चैव नक्षत्रैक्ये शुभावहम् ॥ मैत्राश्विनी च पुष्येन्दू अर्यमादितिवारुणाः ॥ हस्तापस्त्वष्ट्रदैवत्या नक्षत्रैक्येऽपि मध्यमाः ॥ अजैकपान्मित्रवसुद्रिदेव प्रभञ्जनात्यर्कभुजङ्गभानि ॥ मुकुन्दजीवान्तकभानि नूनं शुभानि योषिद्धरजन्मभैक्ये’ | माधवीये ‘एक:ऽपि वरस्यपूर्वमपरं वध्वास्तु में पूजितं त्याज्यं नतरथापि तत्परिहरेनक्षत्रमेकं द्वयोः ॥ तच्चान्ये शुभमामनन्ति मुनयः शक्रप्रचेतोमघामूलावसुरोहिणीयमपयोहस्ताहिपुष्यविना’ ॥॥ अथ स्त्रीनक्षत्रपूर्व विषये ‘वारुणार्कमरुद्दस्रा अग्नितोये विधिः पिता ॥ एकराशौ तु कर्तव्यं स्त्रीपूर्वमपि शोभनम् ॥ पूर्वापाढे वारुणे रौद्रभाग्ये हस्तखातीमैत्रदस्रामघाम ॥ विश्वेदेवाः सौम्यवहिर्विरिश्चिः स्त्रीपूर्वा स्यादत्र मुख्यं प्रशस्तम् ॥ विशाखिकाश्रिवणप्रजेशास्तिष्यान्ततत्पूर्वमघाः प्रशस्ताः ॥ स्त्रीपुंसतारैक्यकरग्रहे तु शेषा विवा इति सङ्गिरन्ते’ ॥ प्रयोगदर्पणे ‘दम्पत्योरेकराशिः स्यात्सम्पत्पुत्रशुभावहः ॥ उभयोरेकनक्षत्रे शुभं स्याद्भिनपादयोः । यदैकराशौ शुभदं पृथग्भे राशिद्वयं मध्यममेकमृक्षे ॥ एकक्षराशौ वरयोर्जुगुप्सा चेच्छन्ति केचित्पदयोः पृथक्ले ॥ आषाढे यमभे सर्प . हस्तेन्दुवरुणानि षट् ॥ दम्पत्योरेकनक्षत्रं आयु:श्रीपुत्रनाशनम्’ इति ॥छ। अत्रैवं व्यवस्था | अश्विनी-कृत्तिका-मृगशिर: पुनर्वसु-पूर्वाफल्गुनि-उत्तरात्रय-चित्र-विशाखा-अनुराधा-श्रवण-पूर्वाभाद्र-रेवत्य इति चतुर्दशनक्षत्राणि दम्पयोरेकनक्षत्रे श्रेष्ठानि | रोहिणी आर्द्रा-पुष्य-मघा-खाती-धनिष्ठाथेति षण्मध्यमाः ॥ भरणि-आश्लेषा-हस्व-ज्येष्ठा-मूल-पूर्वापाढ-शततारा इति सप्त वाः ॥ अथैकराशी 555555965599999999999999999999999 SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEESSSSSS दिनक्षत्रे पूर्वनक्षत्रं पुरुषस्य अपरनक्षत्रं स्त्रियाश्चेत सर्वाण्यपि शुभान्येव. यदि स्त्रीनक्षत्रं पूर्वमपरं पुरुषस्य तदा कानिचिद्रायाणि, यथा पूर्वाषाढ शततारा-आद्रा-उत्तरा-हस्त-खाती-अनूराधा-अश्विनी-मघा-उत्तराषाढ-मगशिर:-कत्तिका-रोहिण्य इति त्रयोदशनक्षत्राणि, स्त्रीपूर्वाण्यपि ग्राह्याणि, अन्यानि वज्यानि इति ॥छ। ‘मूलजा श्वशुरं हन्ति व्यालजा च तदङ्गनाम् ॥ ऐन्द्रे धवाग्रज हन्ति विशाखासु धवानुजम् । सुतः सुता वा नियतं श्वशुरं हन्ति मूलजः ॥ तदन्त्यपादजो वाऽपि नैवाश्लेषान्त्यपादजा’ ॥ अन्यत्र ‘मूलाधपादे श्वशुरं निहन्ति व्यालान्त्यपादे च तदङ्गनां च ॥ ऐन्द्रे द्विदैवान्तिमपादजाता तदननं हन्ति तथैव देवरम् ॥ विशाखा च तुलायुक्ता देवरस्य सुखप्रदा ॥ सा कन्या देवरं हन्ति पुच्छे वृश्चिकसंयुता ॥ मुलाश्लेषविशाखासु ज्येष्ठाजातश्च यः पुमान् ॥ न दुष्यति विवाहे च स्त्रीणां सर्वत्र वर्जयेत्’ ॥७॥ अथ ज्येष्ठविषये ‘ज्येष्ठस्य ज्येष्ठकन्याया विवाहो न प्रशसते ॥ तयोरन्यतरे ज्येष्ठे ज्येष्ठमासः प्रशस्यते’ ॥ मुहूर्तचिन्तामणौ ‘न ज्येष्ठाज्येष्ठयोः कार्य नृनार्योः पाणिपीडनम् ॥ तयोरेकतो ज्येष्ठे ज्येष्ठमासेऽपि कारयेत् ॥ द्वौ ज्येष्ठौ मध्यमौ प्रोक्तावेकज्येष्ठः सुखावहः ॥ ज्येष्ठत्रयं न कुर्वीत विवाहं सर्वसम्मतम् ॥ पराशरः ‘अज्येष्ठकन्यका यत्र ज्येष्ठपुत्रो वरो यदि ॥ व्यत्ययो वा तयोस्तत्र ज्येष्ठमासः शुभावहः ॥७॥ अथ जन्ममासादिनिणयः ‘जन्ममासि न च जन्मभेऽथवा नैव जन्मदिवसेऽपि कारयेत् ॥ आधगर्भदुहितुः सुतस्य वा ज्येष्ठमासि न तु जातुमङ्गलम्’ ॥ रनकोशे ‘जन्म: जन्मदिवसे जन्ममासे शुभं त्यजेत् ॥ ज्येष्ठे मास्साद्यगर्भस्य 355555555555599996599595559999 ॥१४॥ 156666666666666666666666666666690 श्री शुभं वयं स्त्रिया अपि ॥ न जन्मभे जन्मगृहे दिने वा कुर्याद्विवाहं न च जन्ममासे. ॥ ज्येष्ठळजे ज्येष्ठसुताङ्गनानां मिथो विवाहो न तु शुक्रमासे ॥ अन्नप्राशनमुद्वाहचौलकर्मोपनायनम् ॥ जन्ममासे तु वयं स्यात्कलिङ्गमगधेषु च ॥ नर्मदादक्षिणे देशे जन्ममासः शुभप्रदः ॥ अन्यदेशे न शुभदं बहूनां सम्मतं खिदम् ॥ स्त्रीणां जन्मत्रयं श्रेष्ठं विवाहे तु प्रशस्यते’ ॥ अन्यत्रापि ‘विवाहे कन्यकानां तु जन्मक्षत्रितयं शुभम् ॥ पुंसः प्रथमजन्मक्षं त्याज्य मन्यद्वयं शुभम्’ ॥ माधवीये ‘मुक्त्वैकं जन्मर्वे देतारे जन्मसंज्ञके शुभदे ॥ उपनयने च विवाहे भुक्तौ यात्रागमे क्रमश: ॥ जन्मविपत्प्रत्यरवधजन्माष्टमराशितारकास्त्याज्या: ॥ साष्टमग्रहाः शुभेषु त्यजन्ति षष्ठव्ययौ चान्ये ॥ विपदादीनां दानमुक्तं निर्णयसिन्धौ ‘विपद: गुडं दद्यानिधने तिलकाश्चनम् ॥ प्रत्यरे लवणं दद्याच्छाकं दद्यात्रिजन्मसु ॥ चन्द्रे च शङ्ख लवणं च तारां तिथौ विरुद्धेऽवथ तण्डुलांथ ॥ धान्यं च दद्यात्करणे च वारे योगें विरुद्ध कनकं प्रदेयम् ॥ सङ्ग्रहे ‘शाकं गुडं च तैले च दधि सर्पिः पयो मधु ॥ फलं सुवर्ण दत्तं चेत्तारादोषो न विद्यते ॥७॥ ____ अथ मासादिनिर्णयः ॥ नारदः पौषेऽपि मकरस्थेऽर्के चैत्रे मेषं गते रवौ ॥ आपाढे मिथुनादित्ये केऽप्याहुः करपीडनम् ॥ माधफाल्गुनवैशाखज्येष्ठमासा: शुभावहाः ॥ मध्यमः कार्तिको मार्गशीर्षों वै निन्दिताः परे’ ॥ मार्गशीर्षमासनिषेधो ज्येष्ठापत्यपरः ॥ तदाह चण्डेश्वरः ‘मार्गे मासि तथा ज्येष्ठे क्षौरं परिणयं व्रतम् ॥ ज्येष्ठपुत्रदुहित्रोस्तु यत्नेन परिवर्जयेत् ॥ आपदि तत्रैव कृत्तिकास्थं रविं त्यत्वा ज्येष्ठपुत्रस्य कारयेत्’ इति ॥ श्रीधरीये ‘अर्के कर्कटकन्यकाघटधनुर्मुक्त भृगौ मत्रिणि स्फीतज्योतिषि शीतरोचिषि बलोदिक्ते विरित 595699999999999695955555555555555 ११४॥ 165665556555555556SSSSSSESSSSSSSS | तिथौ ॥ रोहिण्युत्तररेवतीपितृमरुन्मित्रेन्दुहस्तासुरेखाराकर्किजवासरादिरहितेषूद्धाहकारभेत् ॥ असुर = मूलम् ॥ विधिरन कन्या कुम्भकुलीरगे दिनकरे कुर्यात्र पाणिग्रहं शेषाणि प्रवराणि यानि नितरां मासानि पाणिग्रहे ’ इति ॥ नारदः ‘न कदाचिद्दशक्षषु भानाराद्रा प्रवेशनात् ॥ विवाहो देवतानां च प्रतिष्ठा चोपनायने ॥ अप्रबुद्धे हृषीकेशे यावत्तावन्न मङ्गलम् ॥ उत्सवे वासुदेवस्य दिवसे नान्यमङ्गलम्’ इति ॥ अत्र विशेषस्तु वसिष्ठः ‘आषाढस्तु शुभो ज्ञेयो यावत्सूर्यो न कर्किणि ॥ विष्णुः शेते सदाऽऽषाढे शुक्लपक्षे हरेदिने ॥ कार्तिक्या प्रतिबुध्येत शुक्लपक्षे हरेर्दिने ॥ अप्रबुद्धो हषीकेशो यावत्तावन्न मङ्गलम् ॥ प्रबुद्धे चैव कुर्वीत सुदिने निर्मलाम्बरे ॥ न कदाचिद्दशर्वेषु भानोराप्रवेशनात् ॥ माङ्गल्यादीनि कुर्वीत विवाहादीनि कानिचित्। ॥ चैत्रेण सहाषाढादिमासचतुष्टयं वर्जयेत् ॥ तथा च गुरुः ‘चैत्रे चापाढपूर्वेषु चतुर्वपि च वर्जयेत् ॥ अन्ये तु शुभदा मासाः सौरेणैतेऽतिशोभनाः’ इति ॥ वसिष्ठः ‘अष्टौ मासाः प्रशस्ताः स्युश्चवारः परिवर्जिताः ॥ प्रशस्तेष्वेव मासेषु विवाह योजयेद्बुधः ॥ चनारो निन्दिता मासाः श्रावणाश्वयुजौ तथा ॥ चैत्रे प्रोष्ठपदे चैव विद्वानैव प्रयोजयेत्’ इति ॥ पौषस्तु शून्यनानिन्दितः ॥ नारदः ‘माघफाल्गुनवैशाखज्येष्ठमासाः शुभप्रदाः ॥ मध्यमः कार्तिको मार्गशीर्षोऽन्ये निन्दिताः परैः’ इति ॥ सङ्ग्रहे ‘विवाहे चोपनयने जन्ममासं विवर्जयेत् ॥ विशेषा जन्मपक्षं तु वसिष्ठाद्यैरुदाहृतम्’ इति ॥ गृह्यसूत्रे ‘उद्गयन आपूर्यमाणपक्षे पुण्ये नक्षत्रे इति सर्वे मासा विवाहस्य शुचितपस्तपस्सवय॑मित्येके रोहिणीमृगशीर्षासराफल्गुनी खातीति विवाहस्स नक्षत्राणीति च ॥ अतो बोधायनानां सर्वे मासाः शुभावहा इत्युक्तम् ॥ केचिदाषाढमाघफाल्गुनमासा वा । 55555555555999999996555555559651 ला॥१४॥IES8666666665EEGEEEEEEEEEEEEEEEEEE इत्याहुः ॥ इति मासनिर्णयः ॥७॥ अथ नक्षत्राणि ॥ सौम्य-पैतृक-हस्ताच मैत्र मूलाख्य वायवः ॥ त्रीण्युत्तराणि पौष्णश्च रोहिणी शोभनप्रदा ॥ अन्याश्च सर्वा वाः स्युस्ताराः पाणिग्रहे सदा ॥ प्रशस्तनक्षत्राणि • स्वाती-शशाङ्क-पितृतारक-मैत्रभानि पुञ्जन्मऋक्षमथवा वनितर्भकं वा ॥ राश्यादिकूटगणनादशकं न चेत्स्यादत्यन्तमिष्टमिति शास्त्रविदो वदन्ति • इति ॥ बासिष्ठः शुक्ल द्वितीयादिषु ये च कृष्णपक्षे दशम्यन्तगताः प्रशस्ताः ॥ ताखष्टमी स्कन्दगणेशदुर्गाचतुर्दशी पापतिथीविवाः ॥ बाराः प्रशस्ताः शुभखेचराणां सूर्याकिंवारौ खलु मध्यमौ तौ ॥ त्याज्यः सदा भूमिसुतस्य वारः कामातिथ्योरपि तौ प्रदोषौ ॥ तिस्रोतरामूलमघान्त्यमित्रप्रजेशचन्द्रार्क समीरभेषु ॥ तदा प्रशस्ता खल कामिनीनां पाणिग्रहे वेधविवर्जितेषु • इति ॥ अथ सङ्क्रान्तिनिर्णयः ॥ नारदीये • त्याज्याः सूर्यस्य सङ्क्रान्तः पूर्वतः परतः सदा ॥ विवाहादिषु कार्येषु नाड्याः षोडश पोडश • ॥ वासिष्ठे विषुवतोरयनयोर्दिनत्रयं हरिपदे षडशीतिमुखेऽपि च ॥ पूर्वतोऽपि परतोऽपि सङ्कमान्नाडिकाश्च खलु षोडश षोडश ॥ विषुवादिलक्षणमुक्तं माधवीये • अर्के स्थिरान्विशति विष्णुपदाभिधानास्तेभ्यः पराश्च षडशीतिमुखाश्चतस्रः ॥ सङ्क्रान्तय स्खजमृगास्यतुलाकुलीरा ज्ञेयाः क्रमादुदगवाग्विषुवायनाख्याः । इति ॥ मेषतुलासङ्क्रमौ विषुवौ, मकरकर्कटसमावयने, वृषसिंहवृश्चिककुम्भसङ्कमा विष्णुपदानि, मिथुनकन्याधनुमीनसक्रमाः षडशीतयः इति ॥ अथाष्टमराशिः ॥ बार्हस्पत्ये • जन्मेशाष्टमलग्नेशौ मिथौ मित्रे व्यवस्थितौ ॥ जन्मराश्यष्टमेशोत्थदोषो नश्यति भावतः इति ॥ अथ ग्रहणम् ग्रहणोत्पातमं त्याज्यं मङ्गलेषु अतुत्रयम् ॥ यावच्च राहुणाभुक्त्वा मुक्तं तदग्धकाष्ठवत् ॥ මමනමළගමටම මතකෙළේ 6666666666666666666666666665SSSS उत्पातग्रहणाद सप्ताहमखिलग्रहे ॥ नाखिले त्रिदिनं नेष्ट नष्टं तद्वतत्रयम ॥ अस्तास्ते त्रिदिनं पूर्व पश्चाद्धस्तोदय तथा ॥ सन्ध्याया तु त्रिनिदिन निश्शेषे सप्त सप्त च ॥ गुरुः पश्चादेवोपरागे तु दोषयात्रैव पूर्वतः ॥ ग्रहदाहादयो दोषा यथा स्युदेहनात्परम् • इति ॥ अथ राहूदयापवादः ॥ शुभकर्मसु राहूदये न शुभं इत्याहुः ॥ गुरुर • तमोलग्ने शुभं दद्यायदा केन्द्रे शुभग्रहः ॥ षण्णवत्यंशकातीतः पवात्तच्छुभकर्म चेत् ॥ अथवा राहुकेतुभ्यां प्रस्तादर्केन्दुमण्डलात् ॥ दिनाशीतेः शतात्पश्चादाहुकेतूदयः शुभः ॥ गुरुः " अप्रकाशग्रहाः सर्वे न दधुरशुभं तदा ॥ यदेन्दुः शुभमस्या शुभस्थाने शुभेक्षितः ॥ बुधशुक्रोदये तेषां लग्नदोषो विनश्यति ॥ सूर्यकेन्द्रखराहूदय भङ्गः • योगे चाभिजिदाख्येये सौम्यग्रहविलमगे ॥ दृष्टे वा तैस्तदा राहुर्लनदोषो विनश्यति ॥ यदा शुभग्रहो केन्द्रे भवेतां शुभवीक्षितौ ॥ विषडेकादशे पापास्तदा पापोदयेऽपि सत् ॥ यदाविवलिनौ सौम्यचन्द्रावन्योन्यवीक्षितौ ॥ न चेल्लमांशके क्रूरस्तदा पापोदयेऽपि सत् • ॥ ॐ माधवीये • उपरागादुपरिंगते वर्षाधै तनुगते शुभे बलिनि उदयोऽपि तमोग्रहयो: शुभदः शुभकर्स ग्राह्यः इति ॥ अथ महापात: नारदीये • यस्मिन्दिने महापातस्तदिनं परिवर्जयेत् ॥ अपि सर्वगुणोपेतं दम्पत्योर्मृत्युदं यतः ॥ सङ्ग्रहे • महापातस वैधृत्या यावत्कालं स्थितिर्भवेत् ॥ तावत्कालं त्यजेत्पूर्व तावत्कालं त्यजेत्परम् ॥ आत्मोपलब्धाविव यामवत्यामुपागतायां ग्रहवासरेषु ॥ वर्णेषु पर्णेविवबुद्धिमन्तो हीनोत्तमलं न खलु स्मरन्ति • ॥ अन्यत्र न वारदोषाः प्रभवन्ति रात्रौ • इति ॥॥ अथ तात्पर्यम् भानोराप्रवेशादिदशनक्षत्रपर्यन्तं विवाहं वर्जयेत् ॥ हरिवोधानन्तरं कार्तिक-मार्गशिर-माघ-फाल्गुन-वैशाख-ज्येष्ठेषु मेषयुक्तचैत्र-मकरयुक्त 19555599999999999999999999999GES 155555566666666666666666665555ESSE पुष्ययोर्वा शुक्ल द्वितीयादिकृष्णदशमीपर्यन्तेषु तिथिषु मादित्य-सोम-बुध-गुरु-शुक्रवारेषु मङ्गल-शनिवारयोश्च रात्रौ रोहिणी-मघा-उत्तरात्रय-हस्त खाती-अनुराध-मूल-रेवतीषु सप्तमे सर्वग्रहवर्जिते अष्टमे शनि-राहु-केतून्विना अन्य ग्रहवर्जिते शुभग्रहराशिषु शुभयोगदृष्टियुक्तपापराशिषु विवाह कुर्यात् ॥ दम्पत्योर्जन्ममासं जन्मपक्षं वा वर्जयेत् ॥ जन्मदिन-जन्मलमानि च वर्जनीयानि पुरुषस्याद्यजन्म वयं अनुजन्मत्रिजन्मनक्षत्रे मध्यमे, स्त्रियास्तु जन्मक्षं श्रेष्ठमन्ये मध्य मे, पक्षद्वयेऽपि नवमीं चतुर्दशी च कृष्णपक्षे चतुर्थी च वनयिला शुक्लचतुर्थी षष्ठ्यष्टमी द्वादशी च मध्यमाः, अन्ये शुभाः, एवं लग्नादिकं विचार्य विवाहं कुर्यात् ॥ राशीनाहं नारदः • शुभेधिता युताः शस्ता उदाहेऽखिलराशयः. इति ॥७॥ अथ राशिकूटादिनिर्णयः कथ्यते ॥ नारदीये पुण्येहि लथगोपेते सुखासीनं सुचेतसम् ॥ प्रणम्य दैववित्पृच्छेदैवज्ञं भक्तिपूर्वकम् ॥ ताम्बूलफलपुपायैः पूर्णाञ्जलिरुपागतः ॥ कर्ता निवेद्य दम्पत्योर्जन्मराशिं सजन्मभम् • इति ॥ • अष्टधा राशिकूटाश्च स्त्रीदूर-गण-राशयः ॥ राशीश-योनि-वर्णाख्या नाडी-रजुरितिक्रमात् • ॥ प्रयोगदर्पणे तु • अष्टादशकूटानि• इत्युकं, तेषां नामानि • माहेन्द्रं गणकूटं च दिनकूटं च योनिजम् ॥ स्त्रीदीर्घ रजुकूटं च वश्यं वर्णाख्यकूटकम् ॥ राशि राश्यधिपाख्ये च वेधा नाड्याख्यकूटके ॥ भूत लिङ्गाख्यकूटे च जात्याख्यं पक्षिकूटकम् ॥ योगिनी गोत्रकूटे च कूटान्यष्टादशैव हि • इति ॥ • दम्पत्योईद्धिकारीणि यत्नाचिन्त्यानि तत्वतः • इति च ॥ सङ्ग्रहे तु दिनं गणेन्द्रमाहन्नै स्त्रीदीर्घ योनिरेव च ॥ राशि राश्यधिपो रज्जुर्वेधा वश्याः तथा दश ॥ वर्णों नाडी 59999999999999999999999999999999 SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSEEG66555555 भत लिङ्ग जाति गोत्राणि पक्षिणः ॥ योगिनीमक्षदेवाख्यः तथाष्टादशवर्गका: • इति ॥ एतान्यवश्यकानि कानिचित्कूटानि लिख्यन्त ॥॥ अथ दिनकूटम् ॥ कन्यादिवरकक्षान्तं पर्यायानसङ्ख्यया ॥ समतारा शुभा प्रोक्ता दिनकूटं प्रशसते ॥ जन्म-सम्पत्-विपत्-क्षेम प्रत्यर:-साधको-वधः ॥ मैत्र-परममैत्रं च जन्मादीनि पुनः पुनः ॥ इति नक्षत्रनामानि ॥ अथ फलम् ॥ • स्नेहोऽथेसिद्धिविपदिष्ट सिद्धिः स्नेहच्युतिमङ्गलमृत्युदौ च ॥ मित्रातिमित्रसमिति क्रमेण दिनाह्वयं स्त्रीपरिवर्तनेन • इति ॥ स्त्रीभाजन्म विपत्चिच प्रत्यरो वध एव च ॥ पर्याये प्रथमे वा मध्ये बाघचतुस्त्रयः ॥ पादास्याज्यास्तृतीये तु दोषो नास्ति शुभावहः • इति ॥ आग्रंशं विपदः तु प्रत्यरे च चतुर्थकम् ॥ वैधाख्ये च तृतीयांशं विना शेषास्तु शोभनाः ॥ अस्यापवादः ॥ गर्गः • स्त्रीदीर्घगणयोः सले चन्द्रतारावले सति ॥ असलं दिनकूटस्य दोषं न जनयेद्धवम् • ॥ इति दिनकूटम् ॥१॥ अथ गणकूटम् ॥ अवी-मृगशिरो-हस्ताः का खाती-पुष्यः-पुनर्वसुः ॥ मैत्र-श्रवण-रेवत्य एते देवगणाः स्मृताः ॥ भरणी-रोहिणी चा -पूर्वात्रितय मेव च ॥. उत्तरात्रय संयुक्ता इत्येते मानुपागणाः ॥ ज्येष्ठा-मूल-मघा-ऽऽश्लेषा-विशाखा-खाष्ट्र-वारुणाः ॥ कृत्तिका च धनिष्ठा च राक्षसाः परिकीर्तिताः ॥ स्वगणं चोत्तम विद्यान्मध्यमौ देवमानुषौ ॥ कलहं राक्षसे देवे मरणं नरराक्षसौ ॥ राक्षसी यदि वा नारी नरो भवति मानुषः ॥ दोषस्तत्र न सन्देही विपरीते शुभावहः ॥ देवासुरगणे पुंसि यदि स्त्री मानुषे गणे ॥ क्रमादुत्तममध्याख्यौ विपरीतौ न शोभनौ ॥ अस्यापवादः ॥ राशीशयोः सुहद्भाचे मित्रने वांशनाथयोः ॥ गणाभावेऽपि दम्पत्योः पुत्रपौत्रादिवृद्धयः ॥ माहेन्द्रराशिकूटौ च स्यातां वश्यसमागमे ॥ गणाभावेन SS99965555555555555555555559900 SCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC जनितो दोषो नास्ति शुभावहः ॥ गर्गस्तु • ग्रहमैत्री च राशिश्च विद्यते चेत्तयोर्यदि ॥ न गणाभावजनितं दूषणं न विरोधकम् • इति ॥ | इति गणकूटम् - ॥२॥ अथ माहेन्द्रकूटम् ॥ वधूभात्तु चतुस्सप्त दशमं च त्रयोदश ॥ षोडशैकोनविंशश्च द्वाविंशः | पञ्चविंशतिः ॥ एष माहेन्द्रयोगश्च दम्पत्योः शुभदायक: इति ॥ केचित्प्रकारान्तरमाहुः स्त्रीपुनक्षत्रमध्यस्थनक्षत्रं च हरेत्रिभिः ॥ अवशेषद्वयं प्राहुर्माहेन्द्रं योगमुत्तमम् ॥ अस्याभावेऽपि कर्तव्यं रजौ च ग्रहमित्रके • इति ॥ इति माहेन्द्रकूटम् ॥३॥ अथ स्त्रीदीर्घकूटम् ॥ स्त्रीधिष्ण्यादतिदूरस्थं पुम्भं स्त्रीदीर्घमुच्यते ॥ नवकत्रितये ज्ञेयं नीचं मध्यममुत्तमम् ॥ स्त्रीभात्रिभागे प्रथमे पुत्रपौत्रादि- बाशनम् ॥ द्वितीये बन्धनं प्रोक्तं अतः स्त्रीदीर्घमुच्यते ॥ अन्यत्रापि • स्त्रीधिष्ण्यादादिनवके स्त्रीदूरमतिनिन्दितम् ॥ द्वितीये नवके श्रेष्ठ तृतीये नवके शुभम् ॥ त्रयोदशशंदूचं स्यात्स्त्रीदीर्घमिति कथ्यते ॥ नवादधिकं मध्यमन्यं नैव तु कारयेत् ॥ स्त्रीदीर्घ यदि नोद्वाहः स्त्रीनाशो भवति ध्रुवम् ॥ ग्रहमैत्रे गणे राशौ सति चेन तु दोषत् • ॥ इति स्त्रीदीर्घकूटम् ॥४॥ अथ योनिकटम् ॥ अश्वो गजो हजः सर्पः सर्पिणी श्वा बिडालकः ॥ अजो मार्जारमूषौ च मूषिकी वृषमाहिषौ ॥ व्याघ्रश्च महिषो व्याघ्री मृगीमृग्यो शुनः कपिः ॥ गोषण्डो वानरी मर्त्यस्तुरगी स्त्री च गौर्गजी ॥ प्रकारान्तरेणाप्याह • अधी शतभिषग्गश्वौ भरणी रेवती गजौ ॥ कृत्तिकापुष्यभे छागौ नागौ सौम्यं च रोहिणी ॥ आर्द्रा मूले तथा श्वानौ अदित्यही बिडालकौ ॥ मूषकः पितृभे चैव पूर्व धिष्ण्यस्य मूषकी ॥ अहिर्बुध्यो त्तरे गावौ खाती हस्तौ तु माहिषौ ॥ चित्रा विशाखा व्याघ्रौ च मैत्र ज्येष्ठे मृगौ तथा ॥ पूर्वाषाढं च हरिभ मर्कटौ तौ प्रकीर्तितौ ॥ 3999999999999999999999999996566555665555666666665555SSESE5505665S अभिविश्वदेवौ च बभ्रुद्वयमदाहतम् ॥ धनिष्ठा पूर्वमादौ च सिंही चान्यैर्नरी स्मृतौ ॥ उत्तमं चैकयोनिलं भिषयोनिस्तु मध्यमम् ॥ अथ वैरवर्ग: ‘गोव्याघ्र गजसिंहमश्वमहि श्वेणं च बरगं वैरं वानरमेषकं च सुमहत्तद्वद्भिडालोन्दुरु ॥ लोकानां व्यवहारतोऽन्यदपि च । ज्ञात्वा प्रयत्नादिदं दम्पत्योर्नुपमृत्ययोरपि सदा वयं शुभस्यार्थिभिः ॥ अन्यत्र ‘श्वा गौर्ना महिषो द्विपाजकपयों व्याघ्रद्विषारिः शुनी बस्तो मौः वमो मृगोऽप्यथ मियो वैखुभमणिकम् ॥ एणेमं महिषोश्चमोतुभुजगं हस्त्यश्वनाखूरगं योन्योरत्र सुहृत्वमैक्यमपि च श्लाघ्यं विरोधोऽशुभा ॥ अस्सा:- शुनकादिसप्त प्राणिनः व्याघ्रस्य वैरिणः, शुनो वैरिणस्तु (बस्तः = छागः) बस्तादिचबारः, अन्ये अन्योन्यवैरिणः ॥ योन्योमैत्रनमैक्यं च शुभं, विरोधस्त्रशुभः त्याज्य इत्यर्थः ॥ अत्र गोषण्डः बभ्रुः इति पर्यायं नाम ॥ एणेममित्यत्र एणशन्दः सिंहवाचकः ॥ पूर्व पुंसः स्त्रियः पयायोनिरित्यभिधीयते ॥ पुंसां पुंभिश्च संयोगे सदा शत्रुलमामुयात् ॥ पुंसां स्त्रीमिश्च संयोमे विवाहो मध्यमो मतः ॥ स्त्रीणां स्त्रीमिय संयोगे विवाहं कारयेद्बुधः ॥ यदि नारी नरसात्तु नरो नारी शुभः स्मृतः ॥ असापवादः ॥ योनेरमावे नोदाहः कार्य: स तु वियोगदः ॥ राशिश्यं च यद्यस्ति कारयेन तु दोषभाक् ॥ इति योनि कूटम् ॥५॥ अथ राशिकूटम् ॥ एकराशौ सदा प्रीतिरैपय समसप्तके ॥ द्विादशे भवेन्मृत्यरायदिशके द्विके ॥ त्र्येकादशे महादुःखं सुखमेकादशत्रिके ॥ चतुर्थदशके वैरं प्रीतिर्दशचतुर्थके ॥ वैधव्यं पश्चनवके शुभदं नवपञ्चभे ॥ षष्ठाष्टके च कलह नेहमष्टमषष्ठभे ॥ अत्र विशेषस्तु ॥ द्विादशे शुभाः प्रोक्ता मीनाद्या युग्मराशयः ॥ मेषादियुग्मराशिश्शेनिधनं सम्मविष्यति ॥ జయము ॥१४७॥ 169658666666666666666GEEEEEEEEEE द्विादशे वा नवपञ्चमे वा षष्ठाष्टके राक्षसि वाऽथ योषित् ॥ एकाधिपत्ये भवनेशमैव्ये विरिश्चिपाणिग्रहणं विधेयम् ॥ रज्ज-त्रिकोण स्त्रीदीर्घ द्विादश-पडष्टसु ॥ राशीशैक्येऽथवा मैव्ये दम्पत्योः तत्सुखावहम् ॥ षष्ठाष्टकेऽपि कुर्वीत तृतीयैकादशेऽपि वा । विवाह पश्चनवमे ग्रहाणामीशमित्रतः । स्त्रीपुंसयोर्मानवदानवाख्यनक्षत्रयोः शोभनदो विवाहः ॥ विनाऽपि राशीश्वरमित्रभाव प्रशस्त एवोत्तमराशिकूटे ॥ पञ्चमनवमौ शुभदौ मेषहरी कर्किवृश्चिकौ प्रोक्तौ ॥ समसप्तकेऽप्यशुमदौ घटसिंहौ पाणिपीडने कथितौ ॥ कर्कीनको नृयुक्कापे तुलामेषाव शोभनौ ॥ घटसिंहौ विना कायौं तथैव समसप्तके ॥ पश्चमनवमौ शुभदौ नव दशतारे क्रमाद्वधूभगणाव ॥ भवभवने वैरं हि रिप्फलं मृत्युकरमेव ॥ कन्याजन्मांशमारम्य पत्रिंशत्पादतः परम् ॥ ग्राह्यं स्यात्पश्चनवमं विवाहे गार्ग्यसम्मतम् ॥ त्रिकोणं तु शुभं प्रोक्तं मेषसिंहधनुः क्रमात् ॥ वृषकन्ये नृयुक्तौली घटयुग्मे शुभस्थिते ॥ ककिंवृश्चिकमीनेषु त्रिकोणं तु शुभावहम् ॥ षष्ठाष्टकविषये ॥ मेषेण कन्या धनुषा ककुनी तौल्या तिमिः कुम्भभृता कुलीरः ॥ सिंहेन नको नृयुगेण कौपिः षष्ठाष्टकश्चाप्य शुभाय योगः ॥ वृषे तुलायां अथ कर्कचापौ कन्याघटौ वृश्चिकमेषयोश्च ॥ मीने च सिंहे मकरौ नृयुग्मे षष्ठाष्टके प्रीतिकरो विवाहः ॥ वश्ये चैकाधिपत्ये वा शुभं षष्ठाष्टकेऽपि च ॥ मित्रभावाधिपानां तु त्रिकोणेऽप्येवमीरितम् । अनेन शत्रुषष्ठाष्टकं त्याज्यं मित्रषष्ठाष्टकं ग्राह्यमित्युक्तम् ॥ अत एवोक्तम् शुभषष्ठाष्टकं मेषकन्ययोर्धटमीनयोः !| चापोक्ष्णोच नृयुक्कीटभयोः कुम्भकुलीरयोः ॥ पश्चास्यमृगयोः स्त्रीणां प्रयत्नात्परिवर्जयेत् ॥ मित्रषष्ठाष्टकं कीटमेषयोषजूकयोः ॥ कर्किचापभयोर्मीनसिंहयोगयुग्मयोः ॥ कन्यकाकुम्भयोरेव प्रीतिदं पाणिपीडनम्’ इति । 35999999999999999999655695555555S Been CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCSSSSSS असापवादः ॥ राशियोग-रहितस्तु विवाहो निन्दितो भवति यद्ययमेव ॥ रज-वेध-सहितो ग्रहमित्र-योगतः सकलदोषविहीनः ॥ इति राशिकूटम् ॥६॥ अथ राश्याधिपकटम् ॥ मेषवृश्चिकयोभीमः तुलावृषभयोः सितः ॥ कन्यामिथुनयोः सौम्यः सोमः कर्कटकाधिपः ॥ सिंहस्साधिपतिर्भानुर्गुरुस्तु झपचापयोः ॥ मृगास्यकुम्भयोर्मन्द एते राश्याधिपाः स्मृताः ॥ अथ मित्रत्वम् ॥ रवेः समो ज्ञः सुहृदः कुजेन्दुजीवास्नरी भार्गवसूर्यपुत्रौ ॥ चन्द्रस मित्रे बुधभास्करौ च शेषाः समाः कश्चन नारिरस्य ॥ कुजस्य मित्राणि रवीन्दुजीवाः समौ सितार्की बसुहद्भुधश्च ॥ बुधस्य मन्देज्यकुजाः समाः स्युमित्रे सितार्कावसुहृद्विधुश्च ॥ गुरोश्च मित्राणि रवीन्दुभौमाः बरी सितज्ञौ च समस्तु मन्दः ॥ शुक्रस मित्रे बुधसूर्यपुत्रावरी रवीन्दू च समौ कुजायौँ ॥ मन्दस्य मित्रे ज्ञसितावमित्रा रवीन्दुभौमाश्च समस्तु जीवः ॥ एवं ग्रहाणां च त्रिकोणभावाच्छत्रुत्वमित्रबसमजमुक्तम् ॥ उत्तमं मित्रवर्गः स्यात्सममित्रं तु मध्यमम् ॥ कनिष्ठं समवर्गः स्याद्वैरवर्ग न कारयेत् ॥ कलहं शत्रुमित्रे च वियोगं समशत्रुता ॥ राशिनाथे विरुद्धेऽपि मित्रे चांशाधिपे सति ॥ अंशमित्रेण कर्तव्यं शुभदं पाणिपीडनम् ॥ अंशाधिपौ यदा मित्रे यदा राश्याधिपौ तु वा ॥ विवाह योजयेद्धीमान् दम्पत्योः सौख्यवर्धनम् ॥ अस्य अपवादः ॥ विवाहमाहुर्ग्रहमैत्रशून्यं वियोगदं यद्ययमेव भूयः ॥ स्त्रीदीर्घनाडी-सगणः सरज्जुः सराशिकश्वेच्छुभदं वदन्ति ॥ स्त्रीराक्षस नश्यति राशियोगे राशीशयोगो ह्यथ राशिदोषम् ॥ वश्येन कन्यावरजन्मतारानवांशनाथैक्यमुहत्तया च ॥ प्रयोगपारिजाते बृहस्पतिः ‘दम्पत्योर्जन्मलग्नाभ्यां यो ग्रहावधिपौ स्मृतौ ॥ तयोः परस्परं मैव्ये विवाहः शुभदो मतः’ इति ॥ इति राश्याधिप ESS595955555555999999965555595954 १०१० 6566666666666666666666665ESSESSEE कूटम् ॥७॥ अथ रज्जुकूटम् ॥ लिङ्गाकारास्त्रिरेखाः स्युः निर्यग्रेखाचतुष्टयम् ॥ वायव्यचरणात्पूर्वमश्विन्यादि लिखेत्ततः ॥ पदोविदेशगमनं जान्चोः कामविवर्जितौ ॥ नाभौ चेदल्पपुत्रलं कण्ठे वैधव्यमेव च ॥ शिरो रज्जुश्च मरणमित्येतद्रज्जुलक्षणम् ॥ एकरेखान्तरे द्व्यः रज्जुदोषं विनिर्दिशेत् ॥ अश्विसामघाज्येष्ठामूलान्त्याः पादरजवः ॥ याम्यतिष्यार्यमामैत्राप्याहिर्बुभ्यास्तु जानुगाः ॥ अग्निमातृभगेन्द्राग्नीविश्वाभाद्राच नाभिगाः ॥ ब्रह्मरुद्रकरवातीश्रोणाः पाशी च कण्ठगाः ॥ वसुचित्रेन्दवः शीर्षे एकरजी विवर्जयेत् ॥ एकरज्जुस्सदारज्जुभिन्नरज्जु च योजयेत् ॥ आरोहरज्जुश्चिरकालभोगी वरोहरज्जुश्च वधूविनाशः ॥ आरोहरज्जुर्थवरोहरज्जुः पाणिग्रहे मङ्गलमातनोति ॥ वरोहरज्जुश्चेत्यत्र अवेत्युपसर्गस्याकारलोपः, तथा चामरकोशे ‘अपिधानतिरोधानपिधानाच्छादनानि च’ इत्यत्र पिधानशब्दप्रयोगवत् ॥ ’ अवरोहरज्जुरित्यर्थः ॥ ‘वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः’ इत्युक्तखात् ॥ अस्यापवादः ॥ रजोरभावे नोद्वाहो विवाहे विधवा भवेत् ॥ ग्रहमैत्रं राशिनाड्यौ यदि सन्ति न दोपदः ॥ शिरःकण्ठौ यदि स्यातामपवादो न विद्यते ॥ इति रज्जुकुटम् ॥८॥ मथ वेधाकूटम् ॥ पूर्वोक्तरज्जुवदेव रेखा विलिख्य, वायव्यायश्विन्यादिनक्षत्राणि विलिख्य, गणनाया क्रियमाणायां तत्र खस्खचतुर्थ रेखागतनक्षत्रेणान्योन्यं विध्यति, तद्वयं दम्पत्योर्यदि तद्विवाहे परिहार्यम् ॥ तदेवोच्यते अश्वीन्द्रौं ‘यममित्रभे हरिहरौ शूर्पानलौ वाय्वजौ मूलाही पितृपूषणौ गुरुजले देवप्रसविश्व मे ॥ बुध्न्यीय मणौ दिनेशवरुणौ भादर्भमाग्ये मिथोवेदान्नार्हति ऋक्षयोगयुगलं वस्वीन्दचित्रात्रयम् ॥ तदेवाह ‘त्यजसुरपतिनाश्च याम्यमैत्रं च विद्धं अनलहतविशाखा रोहिणी स्वाति विद्धा ॥ हिमकर 535999999999359999999996555555558 DF । SSSSSSS355555555535535355555555 वसु चित्रा रौद्रविद्धश्च विष्णुः लदितिरिति सविधे आप्यपुष्यं च विदमा मुजगनितिविद्धं पैतृकं पोणविद्धं तदपरमथ भाद्रा चोत्तरा पूर्वभाद्रा ॥ कर इति शततारा योग एवं विवाहे भवति यदि विनाशः कन्यकाया वरस ॥ जन्मक्षवेधे कथितेत्र जाते युक्तेऽपि वश्यादिगुणे बलिष्ठैः ॥ पतिं च कन्यां च समूलघातं निहन्ति षष्ठाष्टमराशियोगः ॥ असापवादः ॥ असति जननताराक्षेपदोषो यदि साधन पतिमुहल वश्यतैकाधिपत्यम् ॥ न भवति खलु दोषस्तर्हि षष्ठाष्टमलं सति कथितगुणेऽस्मिनाशुभो राशियोगः ॥ इति वेधाकूटम् ॥९॥ अथ वश्यकटम् ॥ मेषस्य वश्यौ सिंहाली ककिंजूको वृषस्य तु ॥ युग्मस्य कन्यकावश्यं कर्किणचापवृश्चिकौ ॥ तुलासिंहस्य वश्या साद कन्याया यममत्सभे ॥ मृगकन्ये तु जूकस्य की स्यादृश्चिकरस तु ॥ मीनचापस्य वश्यः सात्कियकुम्भौ मृगस्य तु ॥ मेष: कुम्भस वश्यः सान्मकरो मीनवश्यकृत् ॥ एवं वश्य समायोगे स्त्रीराशेः पुरुषस्य तु ॥ वश्ययोगः शुभः प्रोक्तो दम्पत्योः प्रेमकृत्परम् ॥ माधवीये ‘अलिमृगपती तौली-दृक्षे वधूमलियन्विनौ वणिगधिपति वीणामीनौ मृगं युवतीन्दुमे । पुनरनिमिषं मेषोपान्त्यावजं मकरं क्रमादिति पदमितानाशीन वश्यानजादिषु मन्यते ॥ खामिदर्शनकाले तु वश्यारूढोदयः शुभः ॥ स्वामिराशेहे वाऽपि वश्यराशिः श्रियावहः ॥ इति वश्य कूटम् ॥१०॥ अथ वर्णकूटम् ॥ कर्कान्यवृश्चिका विप्रा राज सिंहस्तुला धनुः ॥ मेषयुग्मघटा वैश्याः शूद्रा वृषमृगाङ्गनाः ॥ वर्णश्रेष्ठा च या नारी वर्णहीनस्तु यः पुमान् ॥ विवाहमेतयोः कुर्यात्तस्य भर्ता विनश्यति ॥ इति वर्णकूटम् ॥११॥ अथ नाडीकुटम् ॥ चतुस्त्रीयविनक्षत्रे कन्यायाः क्रमशोऽश्विभात् ॥ वहिभादिन्दुभानाडी त्रिचतुःपञ्चपर्वसु ॥ चतुर्नाडी तु वाल्हीके SS505966999999999999965999996566पश्चाले पचनाडिका ॥ त्रिनाडी सर्वदेशेषु विवाहः सर्वसम्मतः ॥ रोहिण्यामृगेन्द्रामितिष्यश्चवणपौणभाः ॥ अहिर्बुभ्यस्तथाऽष्टौ च एकनाडी शुभावहा: ॥ राश्यैक्ये ऋक्षभेदे तु नाडीदोषो न विद्यते ॥ नक्षत्रैक्ये पादभेदे कुर्वन्ति मुनयः सदा ॥ नाडीवियोगो यदि चेद्विवाहः स एव वैधव्यमलङ्करोति ॥ तथाऽपि माहेन्द्रदिनेन युक्तो राशीशयोनी प्रयुते न दोषः ॥ नाडीगणं च वेधा च ग्रहमैत्रं च वश्यकम् ॥ गौतम्या दक्षिणे देशे प्रशस्त पत्रकूटकम् ॥ नाडीकूटं कन्यकाकण्ठसूत्रं ज्ञेयं तस्माचिन्तयेत्पूर्वमेव ॥ पश्चाद्राशिखामिनोमित्र योगो विप्रादीनां मुख्यमेतद्विवाहे ॥ निधनं मध्यमनाड्योर्दम्पत्यो व पार्श्वयोर्नाड्योः ॥ आसनायां तसान्तरितायां न दोष उद्वाहे ॥ सा मध्यनाडी पुरुष निहन्ति तत्पार्धनाडी खल कन्यकां च ॥ आसमपर्यायसमाननाडी वर्षेण चाप्यन्तरिते त्रिवः ॥ राशिकूटादिक सर्व स्त्रीभमारभ्य चिन्तयेत् ॥ पुम्भाचेत्तु विरुद्धः स्थाबाडीसंशुद्धिरश्विभाव ॥ भरणीसौम्यतिष्याच अर्यमा बष्टमित्रभे ॥ आषाढवखहि चुन्य आसमे च विवर्जयेत् ॥ आदिमध्यावसानेषु त्रीणि त्रीणि त्रयः क्रमात् ॥ अभ्यन्तरैकनाडीषु शुभदं पाणिपीडनम् ॥ ब्रह्मक्षत्रिय वैश्यानां मध्यदक्षिणवामकाः ॥ ब्राह्मणानां विशेषेण मध्यनाडी च निन्दिताः ॥ ग्रहमैत्रं द्विजातीनां गणकूटं तु भूपतेः ॥ विशां च राशिकूटं स्थाच्छूद्राणां योनिरेव च ॥ सर्वथा शास्त्रसन्देहो विवाहेषु प्रदृश्यते ॥ शकुनं तु निरीक्ष्याथ विवाहं कारयेद्वधः ॥ इति नाडीकटम ॥१२॥ अथ भूतकूटम् ॥ अश्विन्याधास्तु पट्तारा पुनर्वखादयश्च षट् ॥ हस्तादिपशकं भानां ज्येष्ठादिपञ्चक तथा ॥ वखादिपश्चकं भानों भूतकूटं धरादयः ॥ पचभूतानि पृथ्न्याप: तेजो वायुश्च खं तथा ॥ स्त्रीपुंसां जन्मनक्षत्रे एकमते शुभावहम ॥ 15955999999999999999999999999965s 15555555555555555555555SSSSSSSSSS घरातोय तु सम्पत्स्यानोयवायू तु मध्यमम् ॥ अधर्म वायुभूमी स्यादनितोयेऽधमाधमम् ॥ शेषभृतेऽधमो योगः परस्परसमागमे ॥ एतानि भूतकूटानि दम्पत्तोश्च विवाहकेः ॥ इति भूतकूटम् ॥१३॥ अथ लिङ्गकटम् ॥ श्रवणाभिजिदादित्या हस्ततिष्योऽश्विनी विधिः ॥ प्रोष्ठपादद्वयं मित्रं पुन्ताराश्च प्रकीर्तिताः ॥, वारुणं सौम्यमूले च नपुंसकसमाह्वये ॥ अग्निसार्पचतुष्कार्दा याम्यत्राष्ट्रत्रिक जलम् ॥ विश्वेन्द्रवासवं पोष्णं स्त्रीलिङ्गं समुदाहृतम् ॥ स्त्रीनक्षत्रेऽङ्गनाजन्म पुग्नक्षत्रे पुमान्यदि ॥ स संयोगः शुभः प्रोक्तो देवेन्द्रगुरुणा यतः ॥ अशुभं विपरीते तु मध्यमं स्त्रीनपुंसकम् ॥ पुनपुंसकमेवं स्यात्सर्वस्पद्विकयोगतः ॥ इति लिङ्गकूटम् ॥१४॥ अथ जातिकूटम् ॥ अश्विनी रौद्र भाग्यादि पञ्च पञ्च च तारकाः ॥ ततश्चतुश्चतस्तारा जातयः षट् प्रकीर्तिताः ॥ ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रश्चैवानुलोमजः ॥ प्रतिलोमाश्च कथ्यन्ते पण्डितै तयश्च पट ॥ उत्तम समजातिः स्यान्मध्यमस्वनुलोमजः ॥ अधमं प्रतिलोम स्याञ्चण्डालोऽन्यधमाधमः ॥ इति जातिकटम् ॥१५॥ अथ गोत्रकूटम् ॥ मरीचिगोत्रताराः स्युरश्चिन्यादिचतुष्टयम् ॥ वसिष्ठाः सौग्यताराद्या आश्लेषादिकमङ्गिराः ॥ हस्तादिषु तथाऽत्रिः स्यात्पुलस्त्यो मैत्रमादिषु ॥ पुलहश्चैव विश्वादि गुर्वारुणमादिषु ॥ एवं गोत्रादिताराः स्युभिन्नगोत्रे शुभं भवेत् ॥ सगोत्रे लशुभं विद्याद्गोत्रकूटमुदाहृतम् ॥ इतिगोत्रकूटम् ॥१६॥ ’ अथ पक्षि कूटम् ॥ भैरुण्डकः पिङ्गलकाकताम्रचूडाः शिखण्डीति खागाः क्रमेण ॥ बाणाङ्गतर्केष्विपुसङ्खयभानां श्रेष्ठं द्वयोरेकविहङ्गमखम् ॥ वाण ५, अङ्ग ६, तर्क ६, इषु ५, इषु ५ ॥ एकपक्ष्युभयोः सख्यं प्रीतिः स्यात्पाणिपीडने । भिन्नपक्ष्युभयोर्हानिः कलहश्चापि जायते ॥ पू०स० ॥१५॥ 45556666666666666666666665SSEEEGGE इति पक्षिकूटम् ॥१७॥ अथ योगिनीकूटम् ॥ योगिनीनां तु सप्तानामनीकस्तुल्यसप्तकः ॥ एकयोगिनिनक्षत्रे शुभं तारा यदि द्वयोः ॥ भित्रयोगिनितारासु न शुभोऽयं विशेषतः ॥ इति योगिनीकूटम् ॥१८॥ अथ आयकूटम् ॥ ध्वजस्य ताराः सम्प्रोका अश्विन्यादिचतुष्टयम् ॥ सौम्यायनेस्तु चलारि सर्पादिश्च हरेस्तथा ॥ हस्ताद्याश्च शुनश्च स्युर्वृषसैन्द्राग्निपूर्वकाः ॥ मूलाद्याः खरताराः स्युर्वणवाद्या गजय तु ॥ पूर्वाप्रोष्ठपदाद्याः स्युर्वायसस्य त्रितारकाः ॥ मित्रा ये तु शुभं विन्द्यात्पर्यायस्तु विनाशदः ॥ समा ये सम एव स्वादम्पत्योर्जन्मतारयोः ॥ इत्यायकूटम् ॥१९॥ अत्राष्टादशकूटानां मध्ये योगिनीकूटस्थाने आयकूटमेवेति केचित् ॥ इत्यष्टादशकूटानि ॥७॥ अथ कूटानां गुणवृद्धिमाह ॥ वर्णों वश्यं तारा योनि ग्रह गण भनाडीभिः ॥ गुणवृद्धिर्विज्ञेया शस्तं स्याद्विशतेरूद्धम् ॥ गुणैकवर्ण त्रिगुणं च वश्यं त्रिभित्र तारा चतुरश्च योनिम् ॥ पश्चग्रहाः षड्गुणको गणश्च भकूटसप्तैव तथैव नाडी• इति ॥ अत्र कानिचित्कूटानि विवाह आवश्यकानीत्याह सङ्ग्रहकारः राशिकूटतदधीशमुहलं स्त्रीविदूरगण योनिविनाड्यः ॥ दैवयोगवरगोत्रसमेताः पाणिपीडनविधौ विचिन्त्यताम् ॥७॥ अथ कूटफलानि ॥ दिनेऽनुकूले श्रियमातनोति गणेऽनुकूले तु मनोनुरागम् ॥ माहेन्द्रयोगे परमां विभूतिं स्त्रीदीर्घयोगे प्रियसौख्यता च ॥ रजौ च माङ्गल्यमुपैति दीर्घ वेधाऽनुकूले बहुपुत्रता च ॥ नाड्याच योगे शुभदं परस्परं सराशिकं चेच्छुभदं वदन्ति ॥ दम्पत्योर्जन्मताराभ्यां नामाभ्यामथापि वा ॥ स्त्रीजन्म पूर्वताराभ्यां संयोगादा शुभाशुभम् ॥ यस्य जन्म न विज्ञातं तस्य नाम विधीयते ॥ जन्म जन्मनी कर्तव्ये नामनामनी कारयेत ॥ 59999965559669999999999965696995 SEE66666666666666666666666GSSGE जन्म नाम न कर्तव्यं स्त्रीपुंसोर्जन्मराशिषु ॥ जन्मक्षस्याफलं नामक्षं ब्रामणस्य निर्दिष्टम् ॥ नृपवैश्ययोः समान शूद्राणां नामतः फल ततोऽप्यधिकम् ॥ अज्ञातजन्मभानां सर्वेषां नामभाक्फलं भवति ॥ सेवापरिणयचादौ ग्राह्यं तद्वति विशेषतः फलदम् ॥ आयुधवाहनकिङ्कर भूम्यादीनां परिग्रहे भर्तुः ॥ तत्तनामाभ्यां योगा: सर्वे विवाहवद्वाच्याः ॥ ग्रामक्षत्रिय सेवायां बुधे च व्यवसायिनि ॥ चखारि नामऋक्षाच शेषं जन्मनि कारयेत् • इति ॥७॥ _ अथ गोत्रप्रवरनिर्णयः कथ्यते ॥ असमार्षगोत्रजाम् • इति गृह्यसूत्रे ॥ ऋषेरिदं आर्षम् ॥ प्रवरः गोत्रप्रवर्तकस्य मनावर्तको मुनिगण इत्यर्थः ॥ तथा हि ॥ अङ्गिरोबृहस्पती भारद्वाजस्य गोत्रप्रवर्तकस्य व्यावर्तकौ ॥ प्रयोगोऽपि •आङ्गिरस बार्हस्पत्यभारद्वाज • इति ॥ एवमन्यत्राप्युदाहार्यम् ॥ गोत्रं तु वंशपरम्पराप्रसिद्धम् ॥ यस्या वध्वाः वरेण प्रवरैक्यं वा नास्ति सा तेन विवाद्या ॥ अत्र विशेषमाह प्रवरसूत्रकार: • एक एव ऋषिर्यावत्प्रवरेष्वनुवर्तते । तावत्समानगोत्रवं भृगुमङ्गिरसं विना • ॥ तथा च बोधायन: • पञ्चानां त्रिषु सामान्यादविवाहस्त्रिषु द्वयोः ॥ भृग्वाङ्गिरगणेष्वेवं शेषेष्वेकोऽपि वारयेत् ॥ वसिष्ठौ तौ च विज्ञेयो ब्रह्मपुत्रोऽथ शापथः ॥ मैत्रावरुणिरित्येवं वासिष्ठो विग्रहान्तरात् ॥ ब्रह्मात्मजात् शक्तिपराशरव्यासशुकादयः ॥ ज्ञेयोऽपि वैकस्बनयोxि तीयात्कुण्डिनादयः ॥ अत एव भिन्नगोत्रवाद्भिगशरीरावयवबाच वसिष्ठवासिष्ठयोविवाहो भवति ॥ अत्र गोत्रप्रवर्तकाश्च प्राधान्येनाष्टौ मुनयः ॥ ते च अगस्त्याष्टमाः सप्तऋषयः ॥ तथा च बोधायन: विश्वामित्रो जमदग्निर्भरद्वाजोऽथ गौतमः ॥ कश्यपोऽत्रिर्वसिष्ठश्च । 565555555555999999999999999 पु०स० 93ESEEEEEEEET CECCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCSON एते सप्तर्षयः स्मृताः ॥ सप्तानामृषीणामगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्गोत्रमित्याचक्षते • इति ॥ प्रवरसङ्ग्रहकारकाः अष्टादशगणानाहुः • जामदग्यो बीतहन्यो वैन्यो गृत्समदाह्वयः ॥ वाधियश्वो गौतमश्च भरद्वाजः कपिस्तथा ॥ हरितो मौद्गलः कण्वो विरूपो विष्णुवृद्धकः ॥ अत्रिविश्वामित्रकौ च वसिष्ठः कश्यपाहयः ॥ अगस्त्यश्चेति मुनयो ह्यष्टादशगणाः स्मृताः इति ॥॥ तत्रादौ जामदग्यो विविच्यते ॥ जामदग्न्यश्च वत्सश्च श्रीवत्सश्यवनाह्वयः ॥ आमवानौर्वसावर्णिर्जीवन्तो देवरातकः ॥ वीतशायनजाबाली वैरोहियो वटाह्वयः ॥ मण्डुः प्राचीनयोग्यः स्यादाणिषणः तनूपगः ॥ एतानि मार्गवाख्यानि दश सप्तोत्तराणि च ॥ जामदग्निगणे खस्मिन्न विवाहः परस्परम् ॥१॥ वीतहन्यः ॥ वीतहव्यो यस्क-मौन-मौक-वाधूलसंज्ञकाः ॥ सावेतसः षडेतानि भार्गवाख्यान्वयो गणाः ॥ वीतहव्यस्य चान्योन्यं न कार्य पाणिपीडनम् ॥२॥ वैन्यः ॥ वैन्यः पार्थश्च गोत्रे द्वे भवतो भार्गवाह्वये ॥ एष वैन्यगणः तत्र चान्योन्यं न करग्रहः ॥३॥ गृत्समदः ॥ उभे गोत्रे गृत्समदे शौचको भार्गवाहयः ॥ गणे गृत्समदे तसिन् नान्योन्यं पाणिपीडनम् ॥४॥ वाध्यश्वः ॥ द्वे वाध्यश्चे मित्रयुग्ये गोत्रे भार्गवनामके ॥ वाध्यश्वस्य गणे तस्मिन् अनुदाहः परस्परम् ॥ जामदग्न्यादयः पञ्च गणा भृगुगणाः स्मृताः ॥ तथाऽप्येषां गणानां तु विवाहः स्यात्परस्परम् ॥५॥ गौतमः ॥ गौतमोऽयास्यदौचथ्यः कक्षीवानौशिजस्तथा ॥ बृहदुक्थ्यो वामदेवो गोत्राणीमानि सप्त च ॥ गौतमस्य गणस्तस्मिन् विवाहो न परस्परम् ॥६॥ भरद्वाजः ॥ भरद्वाजः कुशः श्वाग्निवैश्य ऊर्जा यमः कतः ॥ शैशिरौक्षीरशृङ्गाश्च वन्दनश्च बृहस्पतिः ॥ 56SEOSCOSOCOCCESSCSSSSSSSSSSSSGGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE65555SE सर्वः स्तम्बः कपिर्मातर्वचसो गायेसैन्यको ॥ भरद्वाजगणाः सप्तदश गोत्रमिति स्मृतम् ॥ तस्मिन्परस्परं कार्य न कन्यापाणिपीडनम् ॥७॥ कपिः ॥ कपिश्च महदक्षीय ऋक्षीयस्त्रीणि केवलम् ॥ अयं कपिगणोऽन्योन्यं तस्मिन्न हि करग्रहः ॥८ हरितः ॥ हरितो यौवनावश्च मान्धाता कुत्सनामकः ॥ पिङ्गलः शङ्खदौं च भौमत्र गवनामकः ॥ अम्बरीषो दशैतानि हरितस्य गणः स्मृतः ॥ तस्मिन्परस्परं पाणिग्रहणं न हि शोभनम् ॥९॥ मौद्गल्यः ॥ मौद्गल्य नाय भााच त्रीणि गोत्राण्यमूनि हि ॥ खा मौद्गल्यस्य गणस्तत्र न मिथः पाणिपीडनम् ॥१०॥ कण्वः ॥ कण्वोऽजमीढ इत्येते गोत्रे कण्वगणः स्मृतः ॥ तस्मिन्परस्परं पाणिग्रहणं न शुभं मतम् ॥११॥ विरूपः ॥ विरूपोऽष्टादंष्ट्रिनामा पृषदश्वश्च मौद्गलः ॥ चनारीमानि गोत्राणि विरूपस्य मागणः स्मृतः ॥ परस्परं विवाहोऽस्मिन्न विधेय इतीरितः ॥१२॥ विष्णुवृद्धः ॥ विष्णुवृद्धः पौरुकुत्स्यः त्रसदस्युः कतम्तथा ॥ भद्रणोऽभद्रणाख्यश्च बादरायणसंज्ञकः ॥ सात्यकाम्यौ च मन्यौ च गविः सात्यकि तालुकी ॥ निचुन्दश्चेति गोत्राणि त्रयोदशमितानि च ॥ विष्णुवृद्धगणस्तमिन्न विवाहः परस्परम् ॥ गौतमादिगणा ह्यष्टौ ये तथाऽङ्गिरसोगणाः ॥ तथाऽप्येषां गणानां तु विवाहः स्यात्परस्परम् ॥१३॥ अत्रिः ॥ तदेतद्ोत्रनवकं मित्रचाप्यर्चनानसः ॥ श्यावाश्वो वामरन्धश्च गविष्ठिरधनञ्जयौ ॥ सुमङ्गलोऽतिथिर्वीजवापयात्रिगणो ह्ययम् ॥ अत्रेयाख्ये विवाहोऽस्मिन्न विधेयो मिथोऽशुभम् ॥१४॥ विश्वामित्रः ॥ विश्वामित्रो देवरातो मनुस्तन्तश्च दौलकिः ॥ वालकिश्च कितोलको याज्ञवल्क्यश्च नारदः ॥ बृहदग्निः कालबवौ शबली बहुलोहिनी ॥ 356055556599999999965555555566555 ॥१५॥ 299996555555555 159656666666666666666655 शालङ्कायनसावर्णी कामकायनपूरणौ ॥ शालावतोऽग्निदेवश्च दमनः कौशिकोऽष्टकः ॥ आयोमधुश्छन्दसश्च देवश्रवधनञ्जयौ ॥ शुङ्गः कतः शैशिरश्च वारिधापोऽघमर्षणः ॥ सूनुः पनश्च धूम्राख्यो जठरस्त्लेकहन्यकः ॥ अष्टत्रिंशच गोत्राणि विश्वामित्रगणः स्मृतः ॥ एतस्मिन्नपि चान्योन्यं न कुर्यात्पाणिपीडनम् ॥१५॥ वसिष्ठः ॥ बसिष्ठ इन्द्रप्रमद आभरद्वसुसङ्कृती ॥ कौण्डिन्यः पूतिमाषश्च गौरवीतः पराशरः ॥ मैत्रावरुणि शक्ती च उपमन्युर्गणः स्मृतः ॥ एकादश वसिष्ठस्य गोत्राण्यस्मिन्न दोहः ॥१६॥ कश्यपः ॥ कश्यपो रेभरैभौ च शाण्डिल्यो देवलोऽसितः ॥ सङ्कतिः पूतिमाषश्च वत्सरो नैध्रुवो दश ॥ गोत्राणि कश्यपगणस्तत्रान्योन्यं न दोहः ॥१७॥ अगस्त्यः ॥ त्रीण्यगस्त्यो बीतवाहो दाळच्युत इति स्मृतः ॥ एषोऽगस्त्यगणस्तस्मिन्न विवाहः परस्परम् ॥१८॥ जमदमिगणस्यापि विश्वामित्रगणस च ॥ न देवरातगोत्रेण विवाहः स्यात्परस्परम् ॥ भरद्वाजगणस्यापि विश्वामित्रगणस्य च ॥ कत-शैशिर-शुङ्गैच नान्योन्यं पाणिपीडनम् ॥ काश्यपेयगणस्यापि वासिष्ठस्य गणस्य च ॥ सङ्कतीपूतिमाषाभ्यां विवाहो न परस्परम् ॥ आत्रेयस्य गणस्यापि विश्वामित्रगणस्य च ॥ धनञ्जयाख्यगोत्रेण नान्योन्यं पाणिपीडनम् ॥ भरद्वाजगणस्यापि तथा कपिगणस्य च ॥ विवाहो न विधेयः स्यादन्योन्यं च कदाचन ॥ मौद्गल्यस्य गणस्यापि विरूपस्य गणस्य च ॥ परस्परं न कुर्वीत पाणिपीडनसस्क्रियाम् ॥ इति ॥७॥ अनष्टयः शाकुलेयः खतयो राजचारकः ॥ सैराश्च नीरजाश्चैव बाहवस्तदनन्तरम् ॥ तथा शामनयः प्रोक्ताः सैरन्ध्रा राजसेवकाः ॥ खापुलिङ्गाश्च मौगाक्षीस्तथैव शरदम्बका: ॥ एते त्रयोदशप्रातर्वसिष्ठा निशि कश्यपाः ॥ 199595555599999999999965555565SSSS MMANEL 155655566655565586665SGEEEEEEEES गायत्रीयोनिसम्बन्धावङ्गीकृत्य प्रवर्तकाः ॥ अहर्वसिष्ठतां रात्रौ कश्यपत्रमिति स्वयम् ॥ तेषां गोत्रद्वयं मुक्त्वा वासिष्ठ काश्यप तथा ॥ सर्वत्रापि विवाहः स्यादिति वेदविदो विदुः ॥ यत्तु स्मृत्यन्तरे • सावित्रीं यस्य यो दद्यात्तत्कन्यां न विवाहयेत् ॥ तगोत्रे तत्कुले वाऽपि विवाहो नैव दोषकृत् ॥ व्यामुष्यायणका सर्वे दत्तकक्रीतकादयः ॥ गोत्रदयेऽप्यनुद्वाहः शुङ्ग-शैशिरयोस्तथा • इति ॥ विष्णुभट्टी तु • एकगोत्रप्रवराणां न विवाहः, भिनगोत्रप्रवराणामप्येकगणान्तर्गतानामविवाहा, यथा शुनकगृत्समदानां भृग्वाङ्गिरसां गणेषु भिन्नगोत्रप्रवरेषु अपि अर्धाधिकऋष्यनुवृत्तावविवाहः ॥ गर्गाणां व्यायप्रवरपक्षे अर्धाधिकनामधेयैर्गर्गादिऋष्यनुवृत्त्यभावेऽपि पश्चार्षयप्रवरपक्षे तथादर्शनात् भारद्वाजैरविवाहः ॥ अन्येषां तु सकलप्रवरपक्षेष्वेकऋष्यनुवृत्तावपि न विवाहः ॥ शाण्डिलानां चतुर्थप्रवरमात्रे कश्यपानुवृत्त्यभावेऽपि | | त्रिष्वपि प्रवरान्तरेषु दर्शनात्कश्यपैरविवाहः ॥ लोगाक्षीणां व्यामुष्यायणलात्कश्यपैर्वसिष्ठैरविवहः इति अत्र प्रवराणां खरूप महाप्रवरपाठादवगन्तव्यम् ॥ तत्रेमे गोत्रप्रवरा एकद्वित्रिपश्चार्षेयाः, ऊनपश्चाशदेव अनन्तानामपि गोत्राणां गणश उच्यते, तावतैव अपेक्षितसिद्धेः ॥ वत्सानां भार्गवच्यावनामुवानौर्वजामदग्न्या इति ॥ विदानां भार्गवच्यावनामधानौर्ववैदा इति ॥ आणिषेणानां भार्गवच्यावनामवानानूपाणिषणा इति ॥ एते समानप्रवराः, अर्धाधिकऋष्यतुल्यखात् ॥ यास्कानां भार्गववैतहव्य सावेदसा इति ॥ मित्रयुवानां भार्गववाध्यश्वदैवोदासा इति ॥ चैन्यानां भार्गववैन्य पार्था इति ॥ एते भार्गवानुवृत्तावपि न मिथः समानप्रवराः, भृगुं मुक्त्वेति वचनात् ॥ शुनकानां शुनकेति गार्समदेति वा ॥ : अत्र गोत्रप्रवरभेदेऽपि गणैकवेन पक्षे प्रवरैक्य वादविवाहः ॥ एते सप्त 55555555555555055555555555559398 पू०स० ॥१५३० भृगवः ॥॥ अथाङ्गिरसः ॥ गौतम भारद्वाज-शुद्धाचेति त्रिविधाः ॥ तेषु गौतमास्तावत् , आयास्यानां आङ्गिरसास्य गौतमा इति ॥ शारद्वतानां आङ्गिरसशारद्वतगौतमा इति ॥ कौमण्डानां आङ्गिरसौचथ्यकाक्षीवतगौतमकौमण्डा इति ॥ दीर्घतमानां आङ्गिरसौचथ्यकाक्षीवतगौतमदैय॑तमा इति ॥ कारेणुवालानां आङ्गिरसगौतमकारेणुवाला इति ॥ वामदेवानां आङ्गिरसगौतमवामदेवा इति ॥ औशनसानां आङ्गिरसौशनगौतमा इति ॥ एते सप्त गौतमाङ्गिरसाः समानप्रवराः, अर्धाधिकऋषितुल्यत्नात् ॥ भारद्वाजानां आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजा इति ॥ रौक्षायणानां आङ्गिरसवार्हस्पत्यभारद्वाजभालन्दनमातवचसा इति ॥ गर्गाणां आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजगाग्र्यान्विा इति ॥ आङ्गिरसशौन्यगाया इति वा ॥ त्रय एते भारद्वाज़ाङ्गिरसाः समानप्रवराः, अर्धाधिकऋषितुल्यवान । गर्गाणां व्यायपक्षे अर्धाधिकऋषितुल्यत्वभावेऽपि पक्षे समानप्रवरबात् भारद्वाजैरविवाहः ॥ विष्णुवृद्धानां आङ्गिरसपौरुकत्स्यत्रासदमा इति ॥ कण्वानां आङ्गिरसाजमीढकण्वा इति ॥ हारीतानां आङ्गिरसाम्बरीषयौवनाश्वा इति ॥ सकतीनां आशिरससाइलीला इति ॥ मुद्गलानां आङ्गिरसभायाश्चमौद्गल्या इति ॥ स्कुवीनां अहय्यवाक्षे या इति ॥ एते सप्त शुद्धाङ्गिरसाऽभिमप्रवराः, अङ्गिरसा नवृत्तावप्याङ्गिरसं मुक्त्वेति वचनात् ॥॥ अथात्रयः ॥ अत्रीणां आत्रेयाचेनानसः श्यावाश्वा इति ॥ गविधिराणां आत्रेयाचनानसगाविष्ठिरा इति ॥ बाभूतानां आत्रेयाचनानसबाभृतका इति ॥ मुगलानां आत्रेयार्चनानसपौर्वातिथा इति ॥ते चबार समानप्रवराः, तुल्यर्षिनात् ॥७॥ अथ कश्यपाः ॥ कश्यपानां काश्यपावत्सारनैध्रुवा इति ॥ रेभाणां काश्यपाव 59999999999999999999999999999999 Mohit ECCECCCCCCCCCCCCCCCCCCCCSSSSSSSS त्साररैभ्या इति ॥ शाण्डिलानां काश्यपावत्सारशाण्डिल्या इति ॥ देवलानां काश्यपावत्सारदेवला इति वा, काश्यपावत्सारवासिता इति वा, शण्डिलासितदेवला इति वा ॥ इति चतुर्धा प्रवराः । एते चबारः समानप्रवराः ॥ लोगाक्षीणां काश्यपावत्सारवासिष्ठा इति ॥ काश्य पानुवृत्तौ शण्डिलानां चतुर्थप्रवरे काश्यपानुवृत्त्याभावेऽपि त्रिभिः प्रवरैः समानप्रवरसात काश्यपैरविवाहः ॥ लोगाक्षीणां वसिष्ठ पदानुवृत्त्या व्यामुष्यायणलाद्वसिष्ठैरप्य विवाहः ॥७॥ अथ वासिष्ठाः ॥ वसिष्ठानां वासिष्ठा इति ॥ कुण्डिनानां वासिष्ठमैत्रावरुणकौण्डिन्या इति ॥ उपमन्यूनां वासिष्ठेन्द्रप्रमदभरद्वाजा इति ॥ पराशराणां वासिष्ठशाक्त्यपाराशर्या इति ॥ एते वसिष्ठाश्चत्वारः समानप्रवराः ॥॥ अथ विश्वामित्राः ॥ विश्वामित्राणां विश्वामित्रदेवरातऔदला इति ॥ लोहिताना वैश्वामित्रअष्टकलोहिता इति ॥ कामकायनानां वैश्वामित्रदेवश्वसदैवतरसा इति ॥ रौक्षकाणां वैश्वामित्ररौक्षकरैणवा इति ॥ अज़ानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसअजा इति ॥ धनञ्जयानां वैश्वामित्रमाधुच्छन्दसधनञ्जया इति ॥ कतानां वैश्वामित्रकात्यात्कीला इति ॥ इन्द्र कौशिकानां वैश्वामित्रेन्द्रकौशिका इति ॥ अघमर्षणानां वैश्वामित्राघमर्षणकौशिका इति ॥ पौराणानां वैश्वामित्रपौराणा इति ॥ एतेषां कुशिकानां दशानां विश्वामित्रपदानुवृत्त्या मिथ: समानप्रवरलम् । अतो न विवाहः ॥७॥ अथागस्त्याः ॥ अगस्तीनां आगस्त्यदाढच्युतदार्भवाहा इति ॥ साम्भवानां आगस्त्यदार्टच्युतसाम्भवाना इति ॥ सोमवाहानां आगस्त्यदाढच्युतसोमबाहा इति ॥ यज्ञवाहानां आगस्त्यदार्टच्युतयज्ञवाहा इति ॥ अगस्तीनां सर्वेषां अगस्त्यपदानुवृत्त्या मिथः समानप्रवरखान्न विवाहः ॥७॥ 195999999999999999999999965555555 1806666SE सङ्ग्रहः एकोऽपि च मुनिर्येषां प्रवरेषु प्रवर्तते ॥ सगोत्रास्ते मिथो ज्ञेया भृगुमङ्गिरसं विना ॥ शुनकाः स्युर्गृत्समदैः कश्यपैः शण्डिला अपि ॥ भारद्वाजस्तथा गर्गः पक्षे तुल्यर्षिदर्शनात् ॥ यद्वा ॥ च्यवनो गौतमोऽगस्त्यो भरद्वाजोऽत्रिकश्यपौ ॥ विश्वामित्रो वसिष्ठश्च यद्गणप्रवरेष्वमी । वर्तन्ते न सगोत्राः स्युः कश्यपैः शण्डिलास्तथा ॥ शुनकाः स्युर्गृत्समदैर्भरद्वाजैश्च गर्गकाः’ इति । अत्र प्रमादात् विवाहोत्तरं समानगोत्रप्रवरज्ञानोत्तरकाले मातृवदेनां विभृयात्, गर्भश्चेदुत्पन्नः स तु न दुष्यति काश्पपो भवति गोत्रतः, ज्ञाला गच्छन् गुरुतल्पगः, तत उत्पन्नश्चाण्डालो भवति ॥ श्राद्धमपि समानगोत्रप्रवराय न देयमित्याहुः ॥ इति प्रवरनिर्णयः ॥७॥ अथ कन्याया गर्भाधानादिप्रयोगः ॥ यदि कन्याया गर्भाधानादिसंस्काराः स्वखकाले न कृताचेदिदानी कालातिपत्तिप्रायश्चित्त पूर्वकं समानतत्रेण कृत्वा विवाहं कुर्यात् ॥ अथ कर्ता सपत्नीकः कन्यया सह मङ्गलस्नानं कुला, प्रातरौपासनान्तं नित्यकर्म कला, वैश्वदेवं हुसा, शुचौ देशे सपत्नीकः प्राङ्मुख उपविश्य आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्य ‘मम कुमार्या अतिक्रान्तानुसारेण गर्भाधानादि वां जातकर्मादि वा चौलान्तकर्म कर्तु मम शरीरशुद्ध्यर्थ स्नानपवनमत्राचमनमत्रोक्षणानि करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य तत्कृला, अनेन स्नानपवन मत्राचमनमत्रप्रोक्षणकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् । इत्युक्त्वा, ‘अथ नान्दीसमाराधनाङ्गतया विहितं स्वस्तिपुण्याहवाचनाख्यं कर्म करिष्ये ॥ तदादौ निर्विघ्नतासिद्ध्यर्थं गणपतिपूजां करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, गणपतिं सम्पूज्य, " नान्दीसमाराधनकर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु एवं 18 DF स्वस्ति ऋद्धिमिति वाचयिता, नान्दीमुखाः पितरः पीयन्ताम्’ इति वाचयिता, प्रोक्षणान्तं कुना, पुनराचमनप्राणायामौ कृना, देशकालो SSSSSSSSSSS9999999965665555555 GESCC56C ECCECCCCCCCCCCCESSSSSSSS सहीत्य मम कुमार्या अद्य करिष्यमाणगर्भाधानपंसवनसीमन्तविष्णुवलिजातकर्मनामकरणउपनिष्क्रमणानप्राशनकर्णवधनचालाङ्गतया विहित नव ग्रहशान्त्यङ्गतया विहितं रात्री करिष्यमाणविवाहाङ्गतया विहितं नान्दीसमाराधनं हिरण्येन करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य तत्कृता, ‘अनेन नान्दीसमराधनकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम्" इत्युक्त्या, अथ कर्माङ्गपुण्याहं कुर्यात् ॥ देशकालो सङ्कीयं ‘मम कुमार्या गर्भाधान पुंसवनसीमन्तविष्णुबलिजातकर्मनामकरणोपनिष्क्रमणानप्राशनकर्णवेधनचौलकर्म कर्तुं नवग्रहशान्तिहोमं कर्तुं पुनस्सन्धानं कर्तुं शान्त्यर्थं पुष्ट्यर्थ तुष्ट्यर्थमित्यादि स्वस्तिपुण्याहवाचनाख्यं कर्म करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, ‘वेधाः प्रजापतिर्धाता सविता मृत्युः सविता सविता सविता श्रोत्रं केशिनः प्रीयन्ताम्’ इत्युच्या, ‘मादित्यादिनवग्रहाः प्रीयन्तां, अग्न्यादयश्च प्रीयन्ताम् । इति पुण्याहं वाचयिता, अथ प्रधानसङ्कल्प कुर्यात् ॥ आचमनप्राणायामौ कला, देशकालौ सङ्कीर्त्य ‘मम कुमार्या बीजगर्भसमुद्भवैनोनिवर्हणपुरस्सरमायुःश्रीबलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वर प्रीत्यर्थ गर्भाधानपुंसवनसीमन्तविष्णुबलिजातकर्मनामकरणोपनिष्क्रमणान्नप्राशनकर्णवेधनचौलकर्माणि मुख्यकालातिपत्तिप्रायश्चित्तपूर्वकं समान तत्रण करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, स्थण्डिलोल्लेखनाद्यग्निप्रतिष्ठान्तं कला, सङ्कल्प्य ‘गर्भाधानपुंसवन …. चौलकर्मणां मुख्यकालातिपत्तिप्राय श्चित्तहोमं करिष्ये, प्रायश्चित्तहोमः कर्म आग्निहोत्रिकं तत्रं चित्तिर्नामाग्निः चित्तादयो देवता आज्यं हविः आज्यस्य मात्रवर्णिक्यो देवता " इत्यादि सङ्कल्प्यान्वाधानादिकं कुत्रा, आज्यस्थाली स्रुवं चैव स्रुचं च समिधं तथा कूर्च प्रोक्षणीपात्रं इत्यासाद्य आज्यसंस्कारान्तं कृला, मिन्दाहुती ला, चित्तश्चेत्यादि त्रयोदश अग्नि तानामित्यादि रुद्राहुत्यन्तं ततम्मआपो यत्पाकत्रा मनस्वतीमिन्दाहुतीाहतीश्च हुना, SSS99999999999999999999999999999 95599595955555555555555559999 उत्तरपरिषेकान्तं कृता समाप्य, अथ गर्भाधानादि विष्णुवल्यन्तान् मत्रान् यथाक्रमं पठिला, जातकर्मादिकं तूणीं कुर्यात् ॥ प्राणानायम्य | देशकालौ सङ्कीर्त्य मम कुमार्या बीजगर्भसमुद्भवैनोनिबर्हणपुरस्सरमायुःश्रीबलवृद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ गर्भाधानपुंसवन …. चौलकर्माणि तत्रेण करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, तूणी कुमारी दृष्ट्वा, तूणीमेव षड्वारं स्नापयित्वा, अथ पिता स्वाङ्के कुमारी संस्थाप्य, तूणी नक्षत्रनामा मूर्य मिजिघ्रति, यथा- आश्विने, आपभरणे, कार्तिके, रौहिणे, मार्गशीर्षे, आर्द्रके, पुनर्वसो, तिष्ये, आश्लेषे, माघे, फाल्गुने, उत्तराफाल्गुने, हस्ते, चैत्रे, खाते, विशाखें, अनुराधे, ज्येष्ठे, मूलके, पूर्वाषाढे, उत्तरापाढे, श्रावणे, श्रविष्ठे, शातभिषजे, प्रोष्ठपदे, उत्तराप्रोष्ठपदे रैवते ॥ अथास्याः कुमार्याः कर्णयोरायुष्मती भवेति जपिला, दधिमधुघृतमिति समुदायुत्य हिरण्येन गृहीला, तूणी दशवार कुमारी प्राशयिता, वं प्रक्षाल्य, अतिशिष्टं गोष्ठे निनीय, कुमारी मातुरङ्क उपवेश्य, स्तनन्धयन्तीं स्मृबा, अस्या उच्छिरस्युदकुम्भं तूणी निधाय. तणीमप्स विसर्जयेत् ॥ अस्य जातकर्मकर्मणः सुमुहूर्तमस्त्रिति भवन्तो ब्रुवन्तु, सुमुहूर्तमस्तु इतीतरे ब्रूयुः ॥ इति जातकर्मतन्त्रम ॥ अथ नामकरणम् ॥ कर्ता देशकालौ सङ्कीर्त्य ‘मम कुमार्या बीजगर्भ ….श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ व्यवहारसिद्ध्यर्थ नामाभिधास्यावहे इति मातापितरौ सङ्कल्प्य, अथ स्वर्णादिपात्रे सिततण्डुलोपरि हिरण्यशकलेन वा हरिद्राखण्डेन वा पिता नामचतुष्टयं लिखेत । यथा कुलदेवतानाम्ना गणपतिभक्ता ॥ मासनाम्ना लक्ष्मीः श्रीः कमला भद्रा सीता सत्या च रुक्मिणी ॥ माधवी चैत्रिका भमिस्तलमी नाही तथा’ इति द्वादशनामानि मार्गशीर्षादिक्रमेण गणयित्वा लिखेत् ॥ नक्षत्रनाम्ना आश्विना, आपभरणा, कार्तिका, रौहिणा. मार्गशीर्ष SSSSSSSSSSSSSCSSSSSSCSCSCSCSOCS प्र.१० 5666666666666666666655555555555 आद्रका, पुनमः, तिष्या, आश्लेषा, माघा, पूर्वाफाल्गुना, उत्तराफाल्गना, हस्ता, चित्रा, खातिः, विशाखा, अनुराधा, ज्यष्ठा, मूलका, पूर्वाषाढा, उत्तराषाढा, श्रावणा, श्रविष्ठा, शातभिपजा, पूर्वाप्रोष्ठपदा, उचराप्रोष्ठपदा, रैवता, इति ॥ अथ व्यावहारिकनाना रेवती, शारदा, इति ॥ इति नामचतुष्टयं विलिख्य ‘कुलदेवतानाम-मासनाम-नाक्षत्रनाम-व्यावहारिकनामदेवताभ्यो नमः’ इति षोडशोपचारान् कृना, दक्षिणां पुपाञ्जलिं च दना, दक्षिणाफलताम्बूलादिमिर्जामणान् सन्तोय, अस्स नामकरणकर्मणः पुण्याहं वस्त्य॒दिमिति वाचयिना, शिवं कर्मास्तु प्रजापतिः प्रीयतामिति भवन्तो ब्रुवन्तु इति वाचयित्ना, कुलदेवतानाम्ना गणपतिभक्तायै खस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ गणपति भक्तायै खस्तीति प्रतिवचनम् ॥ मासनाम्ना लक्ष्म्यै खस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ एवं श्रियै, कमलायै, भद्रायै, सीतायै, सत्यायै, रुक्मिण्यै, माधव्यै, चैत्रिकायै, भूम्यै, तुलसे, जाहव्यै खस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ नक्षत्रनाम्ना आश्विनायै, आपभरण्यै, कार्तिकाय, रोहिणायै, मार्ग शीर्षायै, आर्द्रकायै, पुनर्वसबे, तिष्याय, आश्लेषायै, माघायै, फाल्गुनायै, उत्तराफाल्गुनायै, हस्तायै, चैत्रायै, खातये, विशाखायै, अनुराधायै, ज्येष्ठायै, मूलकायै, पूर्वाषाढायै, उत्तराषाढायै, श्रावणाय, श्रुविष्ठायै, शातभिषजायै, पूर्वाप्रोष्ठपदायै, उत्तराप्रोष्ठपदायै, रैवतायै खस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ व्यावहारिकनाम्ना रेवत्यै, शारदायै खस्ति भवन्तो ब्रुवन्त ॥ शारदायै स्वस्तीति इतरे ॥ अथ ब्राह्मणाननुज्ञाप्य मातापितरौ कुमार्या दक्षिणकर्णे नामचतुष्टयमुपांशु त्रिस्त्रिः कथयेताम् ॥ कुलदेवतानाम्ना लं गणपतिभक्ताऽसि ॥ मासनाम्ना वं लक्ष्म्यसि, श्रीरसि, कमलाऽसि, भद्राऽसि, रुक्मिण्यसि, माधव्यसि, भूमिरसि, तुलससि, बाहव्यसि ॥ नक्षत्रनाम्ना आश्विनाऽसि, आपभरणाऽसि, पुनर्वसुरसि, 56555555555999999999965699999990 95235555 खातिरसि, रैवताऽसि, इति त्रिः ॥ व्यावहारिकनाम्ना व रेवत्यसि शारदाऽसि, इति त्रिः ॥ अथ ब्राह्मणहस्ते अक्षतान्दवा, स्वयमुत्थाय अञ्जलिं कुला, कुलदेवतानाम्ना इयं गणपतिभक्ता भवतः सर्वान् ब्राह्मणानभिवादयते, आयुष्मती भवतु गणपतिभक्ता इति प्रतिवचनम् ॥ मासनाम्ना लक्ष्मीर्भवतः सर्वान् ब्राह्मणानभिवादयते, आयुष्मती भवतु लक्ष्मीः इति प्रतिवचनम् ॥ एवं श्रीरित्यादि ॥ नक्षत्रनाम्ना आश्विना भवतः ॥ एवं आपभरणा भवतः सर्वान् ब्राह्मणानित्यादि ॥ व्यावहारिकनाम्ना रेवती भवतः, शारदा भवतः सर्वान् ब्राह्मणान् अभिवादयते, आयुष्मती भवतु शारदा इति प्रतिवचनम् ॥ . नामकरणमुहूर्तः सुमुहूर्तमस्विति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ सुमुहूर्तमस्तिति प्रतिवचनम् ॥ नामकरणकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ इति नामकरणतत्रम् ॥७॥ अथोपनिष्क्रमणम् ॥ मङ्गलघोषपुरस्सर गृहाद्धहिर्देवताऽऽयतनानि स्वस्तिपन्थामनुचरेमेति गला देवता अभ्यर्च्य चन्द्रादिगीशान् सम्पूज्य प्रार्थयेत् ॥ चन्द्रार्कयोदिंगीशानां दिशां च गगनस्य च ॥ निक्षेपार्थमहं दमि ते मे रक्षन्तु सर्वदा ॥ अप्रमत्तं प्रमत्तं वा दिवारात्रमथापि वा ॥ रक्षन्तु सततं सर्वे देवा शक्रपुरोगमा: इति प्रार्थ्य नमस्कृत्य स्वगृहमानयति ॥ इत्युपनिष्क्रमणतत्रम् ॥२॥ अथान्नप्राशनम् ॥ दधिमधुघृतजलैरनं सम्मिश्य, हिरण्येन गृहीला तूष्णीं षड्वारं प्राशयिता, मुखं प्रक्षाल्य तूणीमाचमय्य, अस्थानप्राशनकर्मणः सुमुहूर्तमस्तिति भवन्तो ब्रुवन्तु, सुमुहूर्तमस्विति प्रतिवचनम इत्यन्नप्राशनतन्त्रम् ॥॥ अथ कर्णवेधनम् ॥ ब्राह्मणान् सम्पूज्य अस्य कर्णवेधनकर्मणः पुण्याहं वस्त्यद्धिमिति 18DF वाचयिता श्रोत्रं प्रीयतामित्युक्त्वा, सूच्या वा कण्टकेन वा तूणीं दक्षिणवामकौँ क्रमेण विध्वा अप उपस्पृश्य लोहितसूत्रेण शणसूत्रेण वा बध्या, 159999999999999999999965555555555SEEEEEEGESSES50696566666665555 परेस्तूणी विसृज्य अप उपस्पृश्य, अस्य कर्णवेधनकर्मणः सुमुहूर्तमस्तिति वाचयिता, ईश्वरार्पणं कुर्यात् ॥ इति कर्णवेधनतत्रम् ॥७॥ | अथ चौलम् ॥ केचित स्त्रीणां चौलं न कुर्वन्ति लौकिकविरोधात. अतः तत्प्रत्याम्नायबेन कच्छं कुर्यात् ॥ गा हिरण्य वा दद्यात् ॥ इति चौलतत्रम् ॥॥

एभिर्गर्भाधानपुंसवनसीमन्तविष्णुबलिनातकर्मनामकरणोपनिष्क्रमणानप्राशनकर्णवेधनचौलकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ इति वेङ्कटेशीये स्त्रीसंस्कारप्रयोगः ॥७॥

विवाहः

अथ यस्मिन् दिने नान्दीसमाराधनं कुर्याचस्यामेव रात्रावुदकशान्तिप्रतिसरवन्धौ च कृत्ला, विवाहाङ्गपुण्याहं कुर्यात् ॥ यथा कर्ता मम कुमार्या विवाहाङ्गभूतं स्वस्तिपुण्याहवाचनं करिष्ये इति सङ्कल्प्य पुण्याहं वाचयेत् ॥ वरस्तु • मम विवाहाङ्गभूतं खस्तिपुण्याह वाचनं करिष्ये इति सङ्कल्पयेत् ॥ पुण्याहं वाचयित्ना, उभयत्र अमिः प्रीयताम् । इति विशेषः ॥ प्रोक्षणान्तं कृत्रा, वरः ॐ सा मा तनूराविश शिवो मा तनूराविश • इत्यहते मङ्गले वाससी परिधाय आचम्य प्राणानायम्य विवाहसङ्कल्पं कुर्यात् ॥ देशकालो सङ्कीर्य • मम गृहस्थाश्रमसिद्ध्यर्थ स्त्रियमुबहे • इति सङ्कल्प्य ॥ प्रयोगसारे भुत्वाऽऽदाय प्रतोदकम् ॥ स्थितस्य कुयू रक्षार्थ माङ्गल्यं तस्य बान्धवाः इत्युक्तलात् हस्ते प्रतोदकं गृहीला नालिकेरफलं च गृहीला स्त्रीभिः कृतनीराजनो बन्धुभिः सह यथाविभवमश्वं यानं वा समारुहा वधूगृहं गला तत्र द्वारदेशे प्रामुखः स्थिना स्त्रीभिः कतनीराजनस्ताभिः सह गृहं प्रविश्य तत्र मण्डपे भद्रासने प्रामुख उपविशेत् ॥ अथ कन्यामलङ्कृत्य अहते वाससी परिधाप्य गन्धमाल्यादिभिरलङ्कृत्य भोजनं कारयित्ना हस्ते बाणं फलं च दना देवताग्रे प्राशुखीमुपवेशयेत् ॥ SSSSSS59999999999999965555559999 FEESECECECCESS इति बरागमनम् ॥ ७॥

सभापूजा

अथ समापूजा ॥ कर्ता गन्धाक्षतपुषन्यजनगुडोदकनानाविधफलताम्बूलानि च खपुरतः संस्थाप्य सभापूजां कुर्यात् ॥ यथा ॥ ब्राह्मणेभ्यो महङ्ग्यश्च वेदवियो विशेतः । पुराणशास्त्रवियश्च सर्वेभ्यो वै नमो नमः ॥१॥ पुत्रोत्सवे मौञ्जिवन्धे कन्यायाः प्रथमार्तये ॥ विवाहे यज्ञसमये विनहं पञ्चसु स्मृतम् ॥२॥ पूर्व सभां नमस्कृत्य पश्चादासनपूर्वकम् ॥ कनोपचारं कालीन सभा स्तोतुं समारभेत् ॥३॥ राय वरवेषाय गुरूणां सुहृदामपि ॥ उपचारस्तु कर्तव्यो मङ्गल्यो मङ्गलायनैः ॥४॥ अर्चयेलिगाचार्यनृपविद्ध त्सुहद्वरान् ॥ आगतान् खगृहं मेही यथाविभवमादरात् ॥५॥ गाम्भीय जलधौ सिरनमचले तेजोऽधिकं मास्करे शौर्य शान्तनवे नय: सुरगुरौ त्यागस्तु सूर्यात्मजे ॥ एकैको गुण एव तेषु निहितो युष्मासु सर्वे गुणातिष्ठन्त्येव घरामरान् हरिपरान् का स्तोतुमीशः क्षितौ ॥६॥ भवन्तः सर्वज्ञाः सकलभुवने रूढयशसो वयं तावद्धाला: सरसवचने नैव निपुणाः ॥ तथाऽपीयं वाणी विशतु भवतां कर्णकुहरे किशोरस्यालापः खलु भवति पित्रोरतिमुदे ॥७॥ महत्यागदयायुक्तां सत्यभामासमन्विताम् ॥ सुदर्शनधरां वन्दे समां विष्णोरिवाकृतिम् ॥८॥ विद्वन्न दीवातसहस्रपूर्ण तथा सहस्रप्रभुरत्नपूर्णम् ॥ वेदान्तवाक्यार्थतरङ्गलोल सभासमुद्रं प्रणमामि मूर्धा ॥९॥ सभामण्डलमित्येके सभारनं त केचन ॥ सभासमुद्रमितरे सदसो लक्षणत्रयम् ॥१०॥ आशी:पूर्वकमित्येके नमःपूर्व तु केचन ॥ विनहं वेदपूर्व स्वादिति सर्वैर्वि निधितम् ॥११॥ (अथ वरे खवन्धुभिः सह विवाहार्थ कन्यागृहमागते सति तदा यजमानस्सेतिकर्तव्यतामाह आशीर्वकमितिका 55555555555555555999999999999GSSS 55559595955553333333333339533333 आशीर्वादपुरस्सरं विज्ञापना कर्तव्येति केषाश्चिन्मतम् ॥ नमःपूर्व तु केचन ॥ नमस्कारपूर्वकं विज्ञपना कर्तव्येत्यन्येषां मतम् ॥ विनहं वेदपूर्व स्यात् ॥ श्रुतिमुखेन विज्ञापना कर्तव्येति सर्वमतम् ॥ तत्रादावाशी:पूर्वकं कथमित्याकाङ्क्षायामाह ॥ खस्तीति प्रतिभाषितो मुनिवरैः संस्तूयमानः सुरैः पार्थे पनज पद्मनाभपुरुहूताबैर्जयेत्यचितः ॥ अग्रे चाप्सरसां गणैरहर हर्नु त्यद्भिराह्लादितः सन्तुष्टो गिरिजाविवाहसमये स्यात्सम्पदे नो मृडः ॥१२॥ (( अस्सार्थः । गिरिजाविवाहसमये गिरिजायाः पार्वत्याः पाणिग्रहणसम्ये एतादृशो मृडः सुखकरः परमेश्वरः सम्पदे ऐश्वर्याय स्यात् भूयादित्याशीः ॥ कथम्भूत इत्याकासनयां मुनिवरैर्मुनिश्रेष्ठैः खस्तीति मङ्गलमिति प्रतिभाषितः प्रत्युक्तः ॥ पुनः कथम्भूतः सुरैः देवैः स्तूयमानः कृतस्त्रोत्रः ॥ पुनः कथम्भूतः पार्थे पाजपद्मनाभपुरुहूताद्यैर्जयेत्यर्चितः पद्मजो ब्रह्मां पद्मनाभो नारायणः पुरुहूत इन्द्रस्ते आदिर्येषां ते पुरुहूताद्याः समस्तदेवता इत्यर्थः तैर्जयजयेत्यचितः ॥ पुनः कथम्भूतः अग्रे चाप्सरसां गणैरहरहर्नृत्यद्भिराहादित? अहरहः प्रतिदिनं अप्सरसां गणैः अप्सरस्त्रीसमूहैः नृत्यद्भिर्नानाविधनर्तनं कुर्वद्भिः आह्लादितः सन्तोषितः । ॥ पुनः कथम्भूतः सन्तुष्टः अत्यन्तसन्तोषयुक्तः ॥ एवं सूक्तिस्तोत्रजयशब्दनर्तनादिभिरतिसन्तोपितः परमेश्वरः नः सम्पदे भूयादित्याशी:पूर्विका विज्ञापना ) ॥ नमस्कारपूर्विका विज्ञापना कथमित्याकाङ्क्षायामाह ॥) सर्वाशापरिपूरणक्षमकरं सर्वोपकारोदयं सन्मार्गाभिरतं समस्ततमसःप्रध्वंसि सत्यास्पदम् ॥ ब्रह्मावासमशेषवेदनिलयं विद्याधराराधितं प्रख्यातं भुवि भानवीयमिय वो वन्दे सभामण्डलम् ) ॥१३॥ (अस्वार्थः ॥ एतादृशं सूर्य- 19ी॥१५८० सम्बन्धिमण्डलमिव स्थितं वः सभामण्डलं वन्दे नमस्करोमिः ॥ कीदृशमित्याकाङ्क्षायामाह सर्वाशापरिपूरणक्षमकरम् ॥ सर्वेषां मनोरथानां 505666666666666666999965666599996 T०१० PCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC99 परिपूरणे पूर्तिकरणे क्षमाः समर्थाः करा हस्ता यस्य तत् ॥ अन्यत्र सर्वासां दिशां परिपूरणे परिज्याप्तौ समर्था किरणा यस्य तत् सर्वाशा परिपूरणक्षमकरम् ॥ पुनः कथम्भूतं सर्वोपकारोदयम् ॥ सर्वोपकाराय समस्तवर्णाश्रमाणां विहिताऽविहितविवेकाऽविवकोपदेशरूपोपकारा उदयाः सभारूपेण वर्तनं यस्य तत् ॥ अन्यत्र सर्वेषां प्राणिनां खखव्यवहारसिद्धये प्रादुर्भावो यस्य तत् सर्वोपकारोदयम् ॥ पुनः कथम्भूतं सन्मार्गाभिरतम् ॥ सन्मार्गे श्रुतिस्मृतिपुराणोक्तमार्गे अभिरतं आसक्तम् ॥ अन्यत्र सत्यमार्गे श्रेष्ठमार्गे परिवर्तमानम् ॥ पुनः कथम्भृतं समस्ततमसः प्रध्वंसि ॥ समस्ततमसां समस्ताज्ञानानां प्रध्वंसि ज्ञानोपदेशेन निवारकम् ॥ अन्यत्र समस्तान्धकाराणां स्खकिरणप्रसरणेन दूरीकुर्वाणम् ॥ पुनः कीदृशं सत्यास्पदम् ॥ सत्यस्य यथार्थस्य आस्पदमावासस्थानम् ॥ पुनः कीदृशं ब्रह्मावासम् ॥ ब्राह्मणानामावाल स्थानम् ॥ अन्यत्र तपसामावासस्थानम् ॥ पुनः कीदृशं अशेषवेदनिलयम् ॥ समस्तवेदानां निलयमावासस्थानम् ॥ अन्यत्र त्रिवेदमर्तित्वात वेदानामावासस्थानम् ॥ पुनः कीदृशं विद्याधराराधितम् ॥ चतुःषष्टिकलाविद्याप्रवीणैः सेवितम् ॥ अन्यत्र विद्याधरैर्देवयोनिविशे. सेवितम् ॥ पुनः कीदृशं प्रख्यातं, प्रसिद्धम् ॥ एतादृशं वः सभामण्डलं नमस्करोमि ॥ इति नमःपूर्विका विज्ञापना))॥ वेदपूर्व तु ॥ ॐ नमः सदसे ॥ नमः सदसस्पतये ॥ नमः सखीनां पुरोगाणां चक्षुषे । नौ दिवे ॥ नमः पृथिवै । अनि गोपाय ॥ यमृषयस्त्रयीविदा विदुः ॥ ऋचः सामानि यषि ॥ सा हि श्रीरमृतासताम् ॥ इति वेदपूर्वकं नमस्कृत्य षोडशोपचार पूजयेत् ॥ पोडशोपचाराः क इत्याकाङ्क्षायामाह (॥ अभ्युत्थानं खासनं वागतोक्तिः पायं चायं मधुपर्काचमौ च ॥ मा वाम 5999999999999999999999999999965669 प्र०र० SCCCCCCCCCCCCCCSECCCCCCCCCCCCCCC गन्धमाल्ये धूपो दीप: सोपहारः प्रणामः ॥१४॥) ( असार्थ:- अभ्युत्थान, खासनं, खागतं, पाद्यं, अध्य, मधुपर्कः, आचमनं, स्नान, वासः, भूपणं, गन्धः, माल्यं, धूप, दीपः, नैवेद्यं, नमस्कारः, इत्येते षोडशोपचाराः) ॥ एतान् कर्तुम शक्तश्चेत् षडुपचारान् वा कुर्यात् ॥ पडुपचाराः क इत्याकाङ्क्षायामाह ॥( अभ्युत्थानमथासिकावितरणं भूयो वचः स्वागतं पाद्यं व्याजनमक्षतं क्रमवशादध्य निरध्य क्रियम् ॥ केचित्पाहुरिमान् षडुत्तमतमानत्रोपचारान् परे ब्रूयुर्वन्दनमेकमर्हणविधि यन्मादृशां तत्क्षमम् ) ॥१५॥ ( अस्याः - अभ्युत्थान, स्वासन, स्वागतोक्तिः, पाय, व्यजनं मधुपर्कः, इत्येते पडुपचाराः सर्वोपचारेषु प्रवराः) ॥ अत्राप्यशक्तश्चेत् पूजां वन्दनमेकमेव ब्रूयुः ॥ तत् कथम् । नास्ति सत्यात्परो धर्मः सन्तुष्टिात्मजात्परा ॥ नानदानात्परं दानं वन्दनानोपचारकम्) ॥१६॥ (अस्यार्थः- सत्यादधिको धर्मो नास्ति, पुत्रोत्सवादपरः सन्तोपो नास्ति, अन्नदानादधिकदानं न विद्यते, वन्दनादाधिक उपचारो न विद्यते ) ॥ तस्माद्वन्दनो पचारशैव सर्वेऽप्युपचाराः कृताः सन्विति मदीया विज्ञापना ॥ इत्युक्त्वा नमस्कुर्यात् ॥ अथ सर्वेषां महाजनानां गन्धाः पान्तु ॥ सुमङ्गल्यं चास्तिति प्रतिवचनम् ॥ अक्षताः पान्तु ॥ अयुष्यमस्विति प्रतिवचनम् ॥ पुष्पाणि पान्तु ॥ सुश्रियमस्तु ॥ ताम्बूलानि पान्तु ॥ ऐश्वर्यमस्तु ॥ दक्षिणाः पान्तु ॥ बहुधेयं चास्तु ॥ इत्युक्त्या गुडोदकफलताम्बूलानि च दद्यात् ॥ इति सभापूजा ॥७॥ __ अथ विवाहः ॥ तत्र गुरुः गुरुणाऽनुमतः स्नाला समावर्त्य यथाविधि ॥ उद्वहेत द्विजो मार्यां सवर्णा लक्षणान्विताम् ॥ कश्यपोऽपि दाराधीनाः क्रियाः सर्वा ब्राह्मणानां विशेषतः ॥ दारान् सर्वप्रयत्नेन विशुद्धानुद्वहेदतः • इति ॥ श्रुतिरपि • जायमानो वै 5595555555090550555555555555035593 पू०स० ।१५९॥ब्राह्मणखिभिक्रणवा न जायते ब्रह्मचर्येण ऋषिभ्यो यज्ञेन देवेभ्यः प्रजया पितृभ्य एष वा अनृणो यः पुत्री यज्वा ब्रह्मचारीवासीदिति ॥ ‘देवतानां नमस्कारः पितॄणां चोदकक्रियाः ॥ दारतः सम्प्रवर्तन्ते दाराः खर्गस्य सङ्गमाः’ इति ॥ ‘देवैवापि मनुष्यैश्च तिर्यग्योनिभिरेव च ॥ गृहस्थः सेव्यते यस्मात्तस्माच्छ्रेष्ठो गृहाश्रमी’ इति मनुस्मृतेश्च ॥ यत्रानुकूल्यं दम्पत्योत्रिवर्गस्तत्र विद्यते’ इति याज्ञवल्क्यस्मरणाच्च विवाहस्यावश्यकलमभिहितम् ॥ अथ कन्यालक्षणम् ॥ स्थूलाऽतिस्थूलगण्डा समुदितवदना पद्मपत्रायताक्षी बिम्बोष्ठी तङनासा मदगज गमना दक्षिणावर्तनाभिः ॥ स्निग्धाङ्गी चारुकेशी मृदुपृथुजघना कोकिलालापवाणी तस्या भर्ता क्षितीशो भवति शुभफला चाष्टपुत्रा सुनारी ॥ अथवा आह पिङ्गाक्षी कूपगण्डा खरपरुपरवा स्थूलजवोकेशी रकाक्षी रक्तकेशा प्रमृदितवदना कृष्णताल्वोष्ठजिह्वा ॥ शुक्लागी सङ्गत विषमकुचयुगा वामना चातिदीर्घा सर्वाङ्गी या सलोमा शुभकररहिता सर्वदा वर्जेनीयाः’ इति ॥ अथ वरलक्षण गृह्यम बुद्धिमते कन्यां प्रयच्छेत्’ इति ॥ वासिष्ठे अत्यासनेऽतिदूरे च अत्याव्ये चातिदुबैले ॥ चिहीने च मुर्खे च पटसु कन्या न दीयते।यमोऽपि ‘कुलं च शीलं च वपुर्वयश्च वित्तं च वेद्यं च सनाथतां च ॥ एतान् गुणान् सप्त परीक्ष्य देया कन्या बुधैः शेषमचिन्त्यनीयम् ॥ तथा ‘दूरस्थानामवेद्यानां मोक्षमार्गानुसारिणाम् ॥ शूराणां च निवृत्तानां न देया कन्यका मावर पराशरोऽपि ‘कन्यां यच्छति वृद्धाय नीचाय धनलिप्सया । कुरूपाय कुशीलाय स प्रेतो जायते नरः’ इति ॥ अथ परिवित्तविषये ज्येष्ठो भ्राता यदा तिष्ठेदाधान नैव चाश्रयेत् ॥ अनुज्ञातस्तु कुर्वीत शङ्खस्य वचनं यथा ॥ 359999999999999999999999999999969 भ०१० SEEEEEEEEEEE666666668CGSSSSSSSSS अनुज्ञयाऽपि आधानमेव भवति न विवाहः ॥ तदाह हारीतः सोदराणांत सर्वेषां परिवित्ता कथं भवेत् ॥ दारस्तु पारावयन्त नाग्निहोत्रण नेज्यया’ इति ॥ कचिदोषापवादमाह कार्णाजिनः ‘उन्मचः पतितः क्लीवः कुष्ठी काणो निरिन्द्रियः ॥ राजयक्ष्माऽऽमय ग्रस्तो नाहत्यस्य प्रतीक्षितुम्’ इति ॥ कन्यकाया अपि ‘विवाहें नाधिकारी स्वाज्येष्ठकन्या स्थिता यदा ॥ तदनुज्ञां विना वाऽपि कनिष्ठामुदहेत्तदा ॥ कालप्रतीक्षणे तस्या रजोदृष्टिर्न तिष्ठति’ इति ॥ कात्यायनोऽपि ‘देशान्तरस्यक्लीबैकवृषणांश्च सहोदरान् ॥ वेश्यानिष्ठांश्च पतिताञ्छूद्रतुल्यातिरोगिणः ॥ जडमूकान्धबधिरकुजवामनकुष्ठकान् ॥ अतिवृद्धानभार्याञ्च कृषिसक्तानृपस्य च ॥ धनवृद्धि प्रसकाञ्च कामतोऽकारिणस्तथा ॥ कुटिलोन्मत्तरोगाञ्च परिविन्द दुष्यति’ इति ॥ देशान्तरथे ज्येष्ठे भ्रातरि विशेषमाह गर्गः ‘प्रोषितं तु प्रतीक्षेत वर्षत्रयमपि वरन् । प्रोषितं यद्यशृण्वानस्यब्दादन्ते समाचरेत् ॥ आगते तु पुनस्तस्मिन् पादमाशुद्धये चरेत्’ इति ॥ पाद पादकृच्छ्रम् ॥७॥ अथ विवाहमध्ये नान्दीश्राद्धानन्तरं दीर्घकालाशौचे प्राप्ते सूतकाभावो वक्ष्यते ॥ तत्र याज्ञवल्क्यः ‘ऋविजां दीक्षितानां च याज्ञियं कर्म कुर्वताम् ॥ सत्री व्रती ब्रह्मचारी दातृब्रह्मविदां तथा ॥ दाने विवाहे यज्ञे च सङ्ग्रामे देशविप्लवे ॥ आपद्यपि च कष्टायां सद्यः शौचं विधीयते’ इति ॥. पैठीनसिरपि ‘विवाहोत्सवयज्ञेषु यात्रायां तीर्थकर्मणि ॥ न तत्र सूतकं कुर्यात्कर्म यज्ञादि कारयेत् ॥ षट्त्रिंशन्मते विवाहोत्सवयज्ञेषु बन्तरा मृतस्तके ॥ परैरनं प्रदातव्यं भोक्तव्यं च द्विजोत्तमैः’ इति ॥ विष्णुः अपि ‘व्रतयज्ञविवाहेषु श्राद्धे होमेऽर्चने जपे ॥ प्रारब्धे सूतकं न स्यादनारब्धे तु सूतकम् इति ॥ प्रारम्भः पूर्वमेवोक्तः ॥ ‘प्रारम्भा 5666665699999966599SSSSSSSSSSBSE व 1000 GSSSSSCGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE भावेऽपि कन्याया अधार्यले सनिहितलग्नान्तराभावेऽपि विवाहः कार्यः’ इति विष्णुराह ॥ अनारन्धविशुख्यर्थ कूष्माण्डैर्जुहुयाद्धृतम् ॥ गां दद्यात्पश्चगव्याशी ततः शुस्यति सूतकी’ ॥ इति विवाहादावाशौचापवादः ॥७॥ अथ वधूगृहगमनम् ॥ शौनकः पुण्ये मूहुर्ते कुर्वीत विवाहं विधिवद्विजः ॥ तत्राभ्युदयिकं श्राद्धं कुर्यात्वस्ति च वाचयेत् ॥ अपरेधुः कृतस्नानो धृतधौताम्बरो वरः ॥ भपितो गन्धमाल्यायैः शकुनेन समन्वितः ॥ ब्राह्मणान् भोजयिखान्ते कृतपुण्याहवाचनः ॥ कृतकौतुकबन्धश्च मित्रवान्धवसंयुतः ॥ यानं यथार्हमारुह्य यातव्यं च वधूगृहम् ॥ तस्य द्वाराद्धहिः स्थिखा प्रामुखोऽभिमुखागतैः ॥ गृहीतपूर्णकुम्भादिपाणिभिनिताजनैः ॥ कताभ्य मनोगेई प्रविशेत्सह बन्धुभिः’ इति ॥छ॥ अथ रात्रावपि कन्यादानाधिकारो दानखण्डे ‘रात्रौ दानं प्रशंसन्ति विना भाक्षिणामा विद्यां कन्यां द्विजश्रेष्ठो दीपमन प्रतिश्रयम्’ ॥ देवलोऽपि ‘राहुदर्शनसङ्क्रान्तिविवाहोत्पत्तिवृद्धिषु ॥ स्नानदानादिकं का निशि काम्यत्रतेषु च’ इति ॥ इति रात्रौ दानविधिः ॥॥

वाग्-दान-विधिः

अथ वाग्दानविधिः ॥ कश्यपसंहितायाम् अथातः सम्प्रवक्ष्यामि कन्यावरणमुत्तमम् ॥ सम्यक्तस्याः प्रदानं च पुत्रपौत्रप्रवर्धनम् ॥ पञ्चाङ्गशुद्धदिवसे चन्द्रताराबलान्विते ॥ विवाहोक्तेषु जब जवर्जितवासरे ॥ मासाद्यदिवसं रिक्तामष्टमी नवमी तिथिम् ॥ त्यत्वाऽन्यदिवसे गन्धस्रक्ताम्बूलैः फलान्वितैः ॥ सहवृद्धद्विजगणो कन्यका सतीमा तथेति तत्पिता कन्यावरणोक्तवासरे ॥ कुर्यात्प्रदान कन्यायाः खस्तिवाचनपूर्वकम् ॥ कुलशीलगुणोपेतमरूपाय वराय च ॥ ततस्तस्मै कन्यकां च शुक्लाम्बरविभूषणाम् ॥ दधान्मङ्गलघोषश्च विप्राशीर्वचनैः सह ॥ आदौ कला शचीप 55996566555569999999999969999999996 । :55909595293953333335555535333 समाचरेत् ॥ सुवर्णवर्णा कजाक्षी दिव्यस्रग्वस्त्रशोभिवाम् । सर्वलक्षणसंयुक्तां सर्वाभरणभूषिताम् ॥ अनमणिमालाभिर्भासयन्ती दिगन्तरम् ॥ विलासिनीसहस्रोथैः सेव्यमानामहनिशम् ॥ ध्याला प्रणम्य ता देवी कुमारी प्रार्थयेदिति ॥ देवेन्द्राणि नमस्तुभ्यं देवेन्द्रप्रियभामिनि ॥ वैवाई भाग्यमारोग्यं पुत्रलाभं च देहि मे । नक्षत्राणि ज्योतिर्विवन्ये ‘विश्वक्षेपूर्वात्रयकर्णयुग्मखात्यग्निमैत्रैश्च विवाहभैर्वा ॥ प्रत्यङ्मुखः सन्वरयेत्कुमारी फलादिभिः प्राग्वदनां सुवेषाम्’ इति ॥ गृह्यपरिशिष्टे ‘कन्यां वरयमाणानामेषधर्मों विधीयते । प्रत्यङ्मुखा वरयन्ति प्रतिगृह्णन्ति प्रामुखाः ॥ तिष्ठेत्पूर्वमुखो दाता वरः प्रत्यङ्मुखो भवेत् ॥ मधुपर्कार्चितायैनां तस्मै दद्यात्सदक्षिणाम्’ इति ॥७॥ , अथ मुख्यत्रामविवाहाङ्गभूतवाग्दानविधिरुच्यते ॥ अथ कन्यायाचनार्थ सुहृदो ब्राह्मणांश्चखारोऽष्टौ वा समसङ्ख्याकान् वरान् प्रहिणोति ॥ वरो वदति ॐ प्रसुग्मन्तां धियमानस सक्षणि वरेभिर्वरा अभिषुप्रसौदत ॥ अस्माकमिन्द्र उभयं जुजोषति यत्सौम्यस्यान्धसो बुबौधति ॥ अथ गच्छतस्तान् पश्यन् जपति ‘ॐ अनुक्षरा ऋजवः सन्तु पन्था येभिः सखायो यन्ति नो वयम् ॥ समयमा सम्भगो नो निनीयात्सञ्जास्पत्यसुयमस्तु देवाः’ इति ॥ अथ ते ब्राह्मणाः सुवासिनीभिः सह मङ्गलवस्त्राभरणफलताम्बूलादीनि गृहीखा, वधूगृहं गला, भद्रासनादिषूपविश्य, अथ सालङ्कारां कन्यां प्राङ्मुखीमुपवेश्य, कन्याहस्ते फलताम्बूलादीनि दखा, अथ वरपितरं प्राङ्मुखं प्रत्यअखं वा उरवंश्य, गणपतिस्मरणपूर्वकं कन्यां वृणीरन् ॥ यथा ॥ श्रीमद्यजुःशाखाबोधायनसूत्रान्वितकाश्यपावत्सारनैध्रुवेतिव्यायप्रवरान्वित ISSSSSSSSSSSSSSSSSSS5995599999999 MIUM 15666666666666666666666666666569 -काश्यपगोत्रोद्भवाय केशवशर्मणः प्रपौत्राय नारायणशर्मणः पौत्राय माधवशर्मणः पुत्राय शिवशर्मणे वराय, श्रीमद्यजुःशाखाबोधायनसूत्रान्वित विश्वामित्राघमर्षणकौशिकेतिव्यायप्रवरान्वितविश्वामित्रगोत्रोद्भवां अमुकशर्मणः प्रपौत्री अमुकशर्मणः पौत्री अमुकशर्मणः पुत्री गौरीनाम्नी कन्या भार्यालाय वृणीमहे’ इति ब्राह्मणैः त्रिरुक्ते, अथ दाता वृद्धबन्ध्वाधनुमतिं कृला ‘वृणीध्वम् । इति त्रिर्वदेव, प्रदास्यामि’ इत्याविः ब्रूयात् ॥ ततो ब्राह्मणाः ॐ सुमङ्गलीरियं वरिमा समेत पश्यत ॥ सौभाग्यमस्सै दुखा याथास्तं विपरैतन ॥ ॐधवं ते राजा वरुणो ध्रुवं वो वृहस्पतिः ॥ ध्रुय त इन्द्रश्चाग्निच राष्ट्र धारयतां ध्रुवम् ॥ ॐ अहेबुनिय मन्त्र में गोपाय ॥ यमृषयस्वयी विदा विद्या ऋचस्सामानि यषि ॥ सा हि श्रीरमृता सताम्’ इत्याशीवदेत् ॥ अथ दाता कन्यावामतः प्राङ्मुख उपविश्य, आचम्य प्रशासन देशकालो सङ्कीयं ‘मम कुमार्याः करिष्यमाणविवाहाङ्गभूतं वाग्दानमहं करिष्ये ॥ तदादौ निर्विघ्नतासिद्ध्यर्थ गणपतिपती र सङ्कल्प्य तत्कृता, गङ्गे च यमुने चेति कलशपूजा कृला, अथ कन्यादाता वरपितरं प्राङ्मुखमुपवेश्य, खयं तत्परता प्रयास त गन्धपुष्पादिभिरलङ्कृत्य, हरिद्राखण्डपूगीफलनाळिकेरखण्डताम्बूलानि च गृहीत्रा गन्धादिभिरलङ्कृत्य, काश्यपावत्सारीनिवास काश्यपगोत्रोद्भवाय अमकशर्मणः प्रपौत्राय अमुकशर्मणः पौत्राय अमुकशर्मणः पुत्राय अमुकशर्मणे वराय, विश्वामित्रा प्रवरान्वितविश्वामित्रगोत्रोद्भवां अमुकशर्मणः प्रपौत्री अमुकशमणः पौत्री अमुकशर्मणः पुत्रीं अमुकनाम्नी कन्या योनिमार वाचा सम्प्रददे ‘अव्यङ्गेऽपतितेऽक्लीवे दशदोषविवर्जिते ॥ इमां कन्यां प्रदास्यामि देवामिद्विजसनिधी 55999999999999999999995595555599 riarina१६२॥ CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCSS वपुषोऽसौन्दर्य, अतिवयस्कता, विद्याशून्यलं, दारिद्य, पित्रादिपोषकहीनवं, अबान्धव्यं, रोगिलं, दौलक्षण्यं, इत्येते दशदोषाः सूत्रोक्ताः ) (इत्युक्त्या, वरपितृवस्त्रप्रान्ते पूगीफलादीनि निक्षिप्य ग्रन्थि कुवा गन्धाक्षतादिभिरभ्यर्य. अथ वरपिता पूर्ववत्पूगीफलादीनि गृहोला काश्यप गोत्रयज्ञशर्मवरविषये भवन्तो निश्चिता भवन्तु इति कन्यादातृवस्त्रप्रान्ते निक्षिप्य ग्रन्थि कला, पूर्वबदभ्यर्य, ततो दाता वाचा दत्ता मया कन्या पुत्रार्थ खोकृता खया ॥ कन्यावलोकन विधौ निश्चितस्त्वं सुखी भव’ इति वरपितरं प्रतिवदेत् ॥ अथ वरपिता ‘वाचा दत्ता बया कन्या पुत्रार्थ स्वीकृता मया ॥ वरावलोकन विधौ निश्चितस्वं सुखी भव’ इति दातारं प्रतिवदेत् ॥ भ्रात्रादौ खीकर्तरि भ्रात्रार्थ मित्रार्थमित्यादि ऊहः कार्यः ॥ ॐ आयुराशास्ते … नमो देवेभ्यः’ इत्यन्तं अग्निरायुष्मानिति पञ्चमत्रांश्च पठिला, अथ दाता सिततण्डुलपुजेषु कलशोपरि शचीमावाह्य, षोडशोपचारान् कृता ‘सुवर्णवर्णा कञ्जाक्षीं दिव्यस्रग्बस्त्रशोभिताम् ॥ सर्वलक्षणसंयुक्तां सर्वाभरणभूषिताम् ॥ अनर्घमणि मालाभिर्मासयन्तीं दिगन्तरम् ॥ विलासिनीसहस्रोधैः सेव्यमानामहर्निशम् ॥ ध्याखा प्रणम्य तां देवी कुमारी प्रार्थयेदिति’ इति ध्याखा, पोडशोपचारान् कृला, तां कन्यैवं प्रार्थयेत् ‘देवेन्द्राणि नमस्तुभ्यं देवेन्द्रप्रियभामिनि ॥ वैवाह भाग्यमारोग्यं पुत्रलाभं च देहि मे’ इति प्रार्थ्य, ब्राह्मणान् सम्पूज्य, आशिषो वाचयेत् ॥ ‘अनेन वाग्दानकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम्’ इतीश्वरार्पणं कुर्यात् ॥ इति वाग्दानविधिः ॥ ७ ॥ १ इति = वक्ष्यमाणेन " देवेन्द्राणि" इति श्लोकमन्त्रेण इत्यर्थः ॥ CSCSOCCSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS TOGO 3333333333333333333335533999995) Sar

मधु-पर्कः

अथ विवाहानुक्रमणिका • मधुपर्को निरीक्षा च कन्यादानं तथैव च ॥ अक्षतारोपणं कण्ठसूत्रवन्धः क्रमेण तु ॥ पूगीफलादि वस्त्रान्ते पुरोधाग्रन्थिवन्धनम् ॥ पाणिग्रहः सप्तपदी वेद्यामानयनं ततः ॥ विप्राणामर्चनं पश्चादाशीर्वादस्वनन्तरम् • इति ॥७॥ तत्रादौ मधुपर्कप्रयोगः ॥ दधि, मधु, घृतमापः, पयो, वस्त्रयुगं, कुण्डलयुगं, गौः गोदोहनपात्रं, स्रगलङ्करणानि, कांस्यपात्रं, सापिधानं, पञ्चसमनवसङ्ख्यैर्वा दमैंः कृतकूर्चत्रयं, इति सम्पाद्य वरशाखोक्तविधानेन मधुपर्क कुर्यात् ॥ तथा च गृह्यपरिशिष्टे • वरस्य या भवेच्छाखा तच्छाखा गृह्यचोदितः ॥ मधुपर्कः प्रदातव्यो ह्यन्यशाखेऽपि दातरि• इति ॥ कूर्चलक्षणमुक्तं सिङ्गाभट्टीये कूचं तु त्रिविधं प्रोक्तमुत्तमा धममध्यमम् ॥ नवभिः पञ्चभिर्दभैः सप्तभिग्रन्थिसंयुतम् इति ॥ मध्वाद्यलामे दानखण्डे दध्यलाभे पयः कार्य मध्वलामे तथा गडा घृतप्रतिनिधिं कुर्यात्पयो वा दधि वाऽनघ• इति ॥ अथ शुच्यागारमध्ये घुदीचीनाग्रमासनं निधाय, तत्राहतं वास उत्तरदशं बहुगुणमास्तीर्य, तत्र वरः प्रामुख उपविशति ॥ अथ कर्ता द्विराचम्य प्राणानायम्य, देशकालो सङ्कीर्त्य विवाहार्थमागताया स्नातकाय वराय कन्यादानाङ्गभूतं मधुपर्क करिष्ये ॥ द्वितीयादिविवाह तु •विवाहार्थमागतं वरं मधुपर्केणाहयिष्ये । इति मला गृहस्येशानदिग्भागे प्रागग्रान् दर्मान् सरस्तीर्य तेष्वर्घ्यद्रव्याण्यासादयति ॥ दधि मधु घृतमापः पय इति पृथक्पृथक्पानेष्वासाद्य तत्रास्तृत नया सानिधानं सर्च मित्यासाद्य अत्र विश्वपतिप्रयोग प्रोक्षणीपात्रासादनमुक्तं तस्य मूलं चिन्त्यं, गृह्यसूत्रे विष्णुभट्टीयप्रयोगे अप्यनुक्तलात, तूणीस रस्कृताभिरद्भिरित्युक्तलाच ॥ अत एवासंस्कृतदोपः सूत्रे उक्तः • असंस्कृताभिरद्भिः प्रोक्षणीः प्रोक्षणीभिरग्रोशित 5965556566666666669999656669960658 ६६६६६६ESCEGEGESSEEEEE56666666666 पात्रैः होमश्चासम्मार्जितैः सुक्खुवैः नाधिश्रितपक्कैराज्येन प्रचरेद्यातुधाना असुरा रक्षासि पिशाचा यज्ञं ग्राहयेयुरिति • इति) ॥ अथ पवित्र कृला, तूणीस रस्कृताभिरभिरुत्तानानि पात्राणि कृला, त्रिः प्रोक्ष्य, कूर्चे कांस्यपात्रं निधाय, तस्मिनुदगने पवित्रे निधाय, मध्वानयति । दधि पयो वा द्वितीयं सद्विवृत् ॥ घृतं तृतीयं सत्रिवृत् ॥ यद्वितीयं तच्चतुर्थ सचतुर्वृत् ॥ आपः पश्चमी सपालाः ॥ यद्वितीय तच्चतुर्थमित्यत्र दधि द्वितीयं चेत् पयश्चतुर्थ पयो द्वितीयं चेत् दधि चतुर्थमिति ज्ञेयम् ॥ मधुदधिघृतपयोजलानीति क्रमेणानीय स्थूलकांस्य पात्रेणापिधाय, अथ कर्ता वराय आसनार्थ कूर्च इति कूर्च ददाति ॥ ततो वर उदङ्मुखो द्विराचम्य सुकूर्च इति प्रतिगृह्य प्रदक्षिणं परिभ्राम्य उदगग्रमासने निधाय उपविशति • ॐ राष्ट्रभृदस्याचार्यासन्दी मा खद्योषम् इति ॥ अथ कर्ता उदपात्रं कूर्चाभ्यामधस्ताचोपरिष्टाच्च परिगृह्य पाद्या आप इति प्राह ता वरोऽभिमत्रयते • ॐ आपः पादावनेर्जनीद्विषन्त नाशयन्तु मे ॥ अस्मिन् कुलै ब्रह्मवर्चसंसानि इति ॥ दक्षिणं पादं पूर्व स्त्री प्रक्षालयति पुमानभिषिञ्चति ॥ अन्ये तु पुमान् प्रक्षालयति पत्यभिषिञ्चतीति प्राहुः ॥ नियमात्पनीयजमानौ जङ्घ धावयतः ॥ अथ वर आचम्य अवनेजकस्य पाणिद्वयं सम्मृशति ॐ मयि महो मयि भगो मय भर्गो मयि यशः इति, अप उपस्पृश्य, आत्मन उरोऽभिमृशति • ॐ मीन्द्रियं वीर्यम् • इति, अप उपस्पृश्य, ततो व्रीहिभिर्यवैर्वा मिश्रिता आपः पात्रान्तर आनीय कूर्चाभ्यां परिगृह्य ‘अईणीया आप’ इति प्राह, ता वरोऽभिमृश्य जपति ॐ आ म आगाद्वर्चसा यशसा सरसृज पयसा तेजसा च ॥ तं मा प्रियं । प्रजानां कुर्वधिपतिं पशनाम् • इति तदेकदेशमञ्जलावानीय मानमनुमन्त्रयते • ॐ विराजोऽसि विराजो दोहमशीय मम पद्याय विराजा " इति ॥ 255999965595999999999965555556965 SGE6666EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE तदतिशिष्टाः पराचीनिनीयमाना अनुमत्रयते • ॐ समुद्रं वः प्रहिणोम्यक्षिताः खां योनिमर्पिगच्छत ॥ अच्छिद्रः प्र॒जया भूयासं मा परासे चिमत्पर्यः• इति पुनरपि पात्रान्तरेऽप आनीय कूर्चाभ्यां परिगृह्य, उपस्तरणीया आप इति प्राह, ताः पिबति ॐ अमृतोपस्तरणमसि • इति सकन्मन्त्रमुक्त्वा त्रिः पिबेत् ॥ मुखं त्रिः परिमृजेत् , द्विरित्येके, अथाचमनशेष समाप्य, तथैव कूर्चाभ्यां मधुपर्कपात्रं परिगृह्य, मधुपर्क इति पाह, ततो वरो मधुपर्क प्रोक्तमनुमत्रयते " ॐ त्र्य्यै विद्यायै यशोऽसि यशंसो यशोऽसि ब्रह्मणो दीप्तिरसि ॥ तं मा प्रियं प्रजाना कधिपति पशूनाम् इति तमुभाम्यां हस्ताभ्यां प्रतिगृह्णाति • ॐ देवस्य खा सवितुः प्रेसवेऽश्विमौर्बाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां प्रतिगृह्णामि इति ॥ तमिन पतितं यत्किञ्चित्तणादिकं अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां परिगृह्य, नेऋत्यां दिशि निरस्यति ° ॐ नेष्टा विद्धं कृन्तामि या ते घोरा तनस्तया मालिका योस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः’ इति, अथाप उपस्पृश्य, सर्वाभिरङ्गुलीभिस्समुदायुत्य प्राश्नाति • ॐ यन्मधुनो मधव्यं परममन्नायं वीर्यम | तेनाहं मधुनो मधव्यन परमेणान्नान वीर्येण परमोऽनादो मंबव्योऽसानि इति सकृन्मत्रमुक्त्वा, त्रिः प्राश्य, ततः पात्रेण त्रिः पीला. शेषमात्मनः प्रियाय दद्यात् ॥ अथ दाता पात्रान्तरे जलमादाय कूचाभ्यां परिगृह्य, अपिधानीया आप इति प्राह, ता आपो वर पिवति इति सकलमत्रमुत्वा त्रिः सीखा, मुखं त्रिः परिमृज्य, आचमनशेष समाप्य, अथ दाता गौः इति गां दर्शयति, वरस्तामनुमन्त्रयते ॐ गौरस्यपहतपाप्माऽपंपाप्मानं नुद ॥ माधवशर्मणो मम च नारायणशर्मणोऽमुष्य च • इति स्वनाम यजमाननाम च षष्ठ्यन्तमुक्त्वा तां गामुत्सृजति • ॐ गौर्धेनुभन्या माता द्राणां दुहिता वर्द्धनाश्स्व॒सादित्यानाममृतस्य नामिः ॥ प्रणुवोचं चिकितुषे जनाय 35999999965555555555599655555560 STAR 8655EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEGSSS मा गामनागामदिति वषिष्ट । पिबतूदकं तृणान्यत्तु ॥ ओमुत्सृजत • इति ॥ अथास्मै पिष्टानं लड्डुकादिसिद्धं कर्ता भूतं इति प्राह, वरः सुभृत इत्युक्त्वा तदमिमत्रयत • ॐ भूतं सा विराट तन्माक्षायि तन्मेशीय तन्म ऊर्जन्धाः ॥ ॐ कल्पयत • इति ॥ तता वरः चतुरा नानागोत्रान् ब्राह्मणान् भोजयत • इति ब्रूयात् ॥ तेषु भुक्तवत्सु अन्नमस्मै वरायोपहरति तत्प्राश्नाति • ॐ विराडसि विराडन विराड् विराजो मयि धेहि इति ॥ अथ वस्त्रयुगं कुण्डलयुगं गां स्रजमलङ्करणं यज्ञोपवीतद्वयं च वराय दद्यात् ॥ अत्र सुभूतमित्यादिमत्रान् वरो जपेत् न भोजनमिति विष्णुभट्टः ॥ सूत्रे • अत्रं भक्षणयोग्यद्रव्यम् । इत्युक्तलेन भोजनमेव युक्तमिति प्रतिभाति ॥॥ अत्र | मधुपक मांसंस्थावश्यकजमुक्तं सूत्रे मेषमजं वाऽऽलभेताऽरण्येन वा मांसेन नबेवामांसोऽघः स्वादशको पिष्टान्न ससिध्येत् इति (अमांसः अर्थः मधुपर्को न स्यादेवेत्यर्थः) ॥ आश्वलायनोऽपि नामांसो मधुपर्को भवति • इति (मधुपर्काङ्गभोजनममांसं न भवतीत्यर्थः) ॥ गोरूपोपाकरण पक्षे तन्मांसन भोजनम् ॥ उत्सर्जनपक्षे मांसान्तरेण ॥ कलौ गवालम्भस्य निषेधात् ॥छ। अत्र सङ्ग्रहश्लोकः • कूचं गाद्याहणीयोपस्तरणीयाः क्रमेण तु ॥ मधुपर्कोऽपिधानीयं गौर्भूतं वस्त्रकुण्डले • ॥ इति मधुपर्कप्रयोगः ॥ ॥

निरीक्षा-पूर्वक-कन्या-दानम्

अथ निरीक्षा ॥ आरुह्य राशि सिततण्डुलानामन्योन्यवक्ताभिविलोकनेन ॥ प्रत्यङ्मुखः पूर्वमुखीं सुलगे वरो वरेण्यां E6CCOGSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSGCGCGC १ “ उपीतं फलं पुष्पं वासांसि विविधानि च ॥ देयं वराय वरणे कन्याभ्रात्रा द्विजेन वा” इति निर्णयसिन्धुवचनं शिष्टैराहतमिति ज्ञेयम् ॥ २ इदं विप्रभिन्नानामेवेति व्यवस्थापितं धर्मशास्त्र ॥මම මළගමකම් वरयेत्कुमारीम् • इति ॥ कारिकायाम् ‘खातालङ्कृतकन्यायाः प्रामुख्याः प्रत्यगाननः ॥ ईक्षेत तण्डुलस्थाया वरस्तस्य मुखं च सा ॥ मुहूर्ते शोभने सम्यक् क्षिपेतां मुखयोमिथः ॥ सजीरकगुडं कन्यां वृणुयादथ तां वरः’ इति ॥ व्यासः ‘वरगोत्रं समुच्चार्य प्रपितामह जा पूर्वकम् ॥ नाम सङ्कीर्तयेद्विद्वान् कन्यायाचैवमेव हि’ इति ॥ स्मृत्यर्थसारे ‘नान्दीमुखे विवाहे च प्रपितामहपूर्वकम् ॥ नाम सङ्गीतयेद्विद्वानन्यत्र पितृपूर्वकम्’ इति ॥ (नान्दीमुख इत्यथर्वणशाखाविषयम् तेषां श्राद्धप्रकरणे तथैवोक्तनात् ॥) अथ शिष्टाचारः ॥ मण्डपमध्ये रङ्गवल्यादिभिभूमिमलङ्कत्य, तन्मध्ये सिततण्डुलराशिद्वयं कृता, पूर्वराशौ तण्डुलगुडजीरकहस्त: पश्चिमाभिमुखो वरस्तिष्ठति, राश्योर्मध्ये कुमादिभिः कृतस्वस्तिकलाञ्छनं वस्त्रमुत्रदशं गृहीला अथ कन्यादाता पत्नीसहितोऽलङ्घतां तण्डुलगुडजीरकहस्तां कन्यां ‘ॐ देवीं वाचमजनयन्त देवाः ॥ तां विश्वरूपाः पशवो वदन्ति ॥ सा नो मन्द्रेषमूर्ज दुहाना ॥ धेनुर्वागस्मानुपसुष्टुतैतु ॥ ॐ ध्रुवं ते राजा वरुणो ध्रवं देवो बृहस्पतिः ॥ ध्रुवं त इन्द्रवानिश्च राष्ट्रं धारयतां ध्रुवम्’ इति वरपुरतः पश्चिमराशौ प्राङ्मुखीमवस्थाप्य, अथ वरपितादय एवं ब्रयः श्रीमद्यजःशाखाबोधायनसूत्रान्वितकाश्यपावत्सारनैध्रुवेतिव्यायप्रवरान्वितकाश्यपगोत्रोद्भवाय शिवशर्मणः प्रपौत्राय विष्णुशर्मणः पौत्राय शङ्करशर्मणः पुत्राय यज्ञशर्मणे वराय श्रीधररूपाय धर्मप्रजासम्पत्त्यर्थमिमां कन्यां वृणीमहे ॥ अथ कन्यापित्रादयः ‘श्रीमयजु: शाखाबोधायनसूत्रान्वितविश्वामित्राघमर्षणकौशिकेतित्र्यायप्रवरान्वितविश्वामित्रगोत्रोद्भवां अमुकशर्मणः प्रपौत्री अमुकशर्मणः पौत्री अमकशर्मणः पुत्रीं गौरीनाम्नी श्रीरूपां धर्मप्रजासम्पत्यर्थमिमां कन्यां वृणीध्वम् ॥ इति त्रिवारमुच्चा, अथ ज्योतिर्विद्भिर्मङ्गलपद्ये पठिते सुमुहूर्तमित्यक्ते 599999999999999999999999999999990 प्र.१० 599999919555555555555555555555556 यवनिकावस्त्रमुदगपसृत्य, अथ कन्या पुष्पमालिकां वरकण्ठ प्रतिमञ्चति, वरोऽपि मालिकां वधूकण्ठे प्रतिमुश्चति ॥ एवमेव क्रमेण परस्पर तण्डुलगुडजीरकावकिरणं च कुर्याताम् ॥ अथ वरः कन्यामीक्षते ॐ अभ्रातृमीं वरुणापतिती बृहस्पते ॥ इन्द्रापुत्रनी लक्ष्म्यन्तामस्यै सवितुः मुकः’ इति ॥ तया वध्वा ईक्षमाणो जपति ‘ॐ अघोरचक्षुरपतिभ्येधि शिवा पशुभ्यः सुमनः सुवीः ॥ जीवनर्देवकामाः स्योना शन्नो भव’ द्विपदे शं चतुष्पदे’ इति ॥ अथ वध्वा भ्रुवोमध्येऽङ्गुष्ठानामिकाभ्यां गृहीतदर्भेण सम्माष्टिं ‘ॐ इदमहं या सर्यि प्रतिघ्न्यलक्ष्मीस्तानिदिशामि’ इति सम्मृज्य दर्भ प्रतीची निरस्स, अप उपस्पृश्य, ततः प्रत्यङ्मुखो वरः प्रदक्षिणमावृत्य, पश्चिमराशिस्थपीठे प्राङ्मुख उपविशति ॥ एवमेव वधूः पूर्वराशिस्थपीठे प्रत्यङ्मुख्युपविशति, पुरोधास्तु वरदक्षिणत उदमुख उपविश्य, अथ दाता वधूवरयोदक्षिणतः सपत्नीक उदङ्मुख उपविश्य, द्विराचम्य, पल्यपि तूणीं द्विराचम्य, पवित्रपाणिर्जलशुद्धिं कुर्यात् ॥ aar भूमौ दर्भानास्तीर्य, तत्र जलपूर्णकलशं निधाय, व्रीहि पवानोप्य गन्धपुष्पादिभिरभ्यर्च्य, पिल्लवैराच्छाद्य आपोहिष्ठेत्यभिमन्य, गङ्गे च यमुने चेति तीर्थानावाह्य, नमस्कुर्यात् ॥ इति जल शुद्धिः ॥| अथ कन्यादानसङ्कल्पकारिका ॥ पारिजाते संवर्तः ‘तिलराशिः कृतो यावदिवाकरसमुच्छ्रितः ॥ वर्षान्ते गृह्यते तस्य तिलराशेस्तु यावता ॥ सङ्ख्यो लभते तावद्ब्रह्मलोकेऽस्य निश्चितः ॥ लैङ्गे ‘यावन्ति सन्ति लोमानि कन्यायाश्च तनौ पुनः ॥ तावद्वर्षसहस्राणि रुद्रलोके महीयते’ ॥ अत्रिः ‘वालुकाभिः कृतो राशिवित्सप्तर्षिमण्डलम् ॥ गते वर्षसहस्रे तु लवमेवं विशीर्यते ॥ क्षयस्य दृष्टिस्तस्यापि कन्यादानेन विद्यते ॥ ज्योतिष्टोमातिरात्राणां शतं शतगुणात्कृतम् ॥ पामोति कन्यका दला होममत्रैश्च संस्कृताम्" इति ॥ ७॥ Sri Gurg SCSSSSSSSSSSCCCCCCCCCCCCCCCGGGGG qogo ॥१६५॥ 166566666666666666EGEEEEEEEEEES अथ सङ्कल्पः ॥ कर्ता आचम्य प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्य एवं गुणविशेषणविशिष्टायां शुभतिथौ गङ्गावालुकाभिः कृतराशेवर्षसहस्रावसाने एकैकवालुकापकर्षक्रमेण सर्वराश्यपकर्षसम्मितकाले ब्रह्मलोके निवाससिद्ध्यर्थ, यवैश्चन्द्रमण्डलपर्यन्तं कृतराशेर्ष सहस्रा वसाने एकैकयवापकर्षक्रमेण सर्वराश्यपकर्षसम्मितकाले ब्रह्मलोके निवाससिद्ध्यर्थ, तिलैः सूर्यमण्डलपर्यन्तं कृतराशेर्षसहस्रावसाने एकैकतिला पकर्षक्रमेण सर्वराश्यपकर्षसम्मितकाले ब्रह्मलोके निवाससिद्ध्यर्थ, कृतगोलोमभिः सप्तर्षिमण्डलपर्यन्तं कृतराशेर्वर्षसहस्रावसाने एकैकलोमापकर्ष क्रमेण सर्वराश्यपकर्षसम्मित्तकाले ब्रह्मलोके निवाससिद्ध्यर्थ, शतगव्यूतिगणगणानां त्रिगुणीकृताग्निष्टोमातिरात्राश्वमेधशतफलसिद्धयर्थ, आरिम बार्हस्पत्य भारद्वाजेतित्र्यायप्रवरान्वितभारद्वाजगोत्रोत्पन्नस्य यज्ञशर्मणो मम कुलोत्पन्नानां सर्वेषामतीतपितणां मया सह दशपर्वेषां मारी मदश्यानां नरकादुत्तीय निरतिशयसानन्दब्रह्मलोकावाप्यादि कन्यादानकल्पोक्तफलावाप्तये अनेनैव वरेण अस्यां कन्यायामत्पादयिष्यमा द्वादशाऽवरान् द्वादशपरान् पुरुषान् पवित्रीकर्तुमात्मनश्च श्रीलक्ष्मीनारायणप्रीतये ब्रामविवाहविधिना यथासम्भवं सालतकन्यादान करना इति दक्षितजलहस्तः सङ्कल्प्य तदङ्गलेन वधूवरपूजां करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अथ दाता पयसा घृतेनाऽद्धिरिति प्रोमो प्रक्षालयति ॥ ॐ अस्मित्राष्ट्र श्रियमावेशयाम्यतो देवीः प्रतिपश्याम्यापं: ॥ दक्षिणं पादमवनेनिजेडमिन्त्राष्टइन्टिय मान पादमवनैनिजेऽस्मिंत्राष्ट्र इन्द्रियं वर्धयामि ॥ पूर्वमन्यमपरमन्यं पादाववननिजे ॥ देवा राष्ट्रस्य गुप्या अभययाव त मीटिने निटे इन्त मे’ इति तयोः पादौ प्रक्षाल्य, अप आचमय्य, गन्धमाल्यादिकं सर्वे श्रीलक्ष्मीनारायण 599999999SSSSSS995959996535999965 BEEEEEEEEEEESE5666666666666666556 तैजसपात्रे गव्यक्षीरं घृतं च निक्षिप्य, प्रक्षालिततण्डुलान् पात्रान्तरे निधाय, अथ वरः प्रक्षालितपाणिः प्रक्षालितवध्वञ्जलो तेजसपात्रस्थ साज्यक्षीरं वहस्तद्वयमध्यमानामिकाभ्यां द्विरुपस्तीर्य, द्विवारं तण्डुलानोप्य द्विरभिधारयति, अथ दाता बराञ्जलिमप्येवमेव पूरयति, अथ तण्डुलपूर्णकन्याञ्जलौ सुवर्ण निधाय, तदञ्जलिं वराञ्जल्युपरि निधाय, पूर्वमर्चितकलशमिडादेवहूरित्यादाय तिष्ठन्वोपविश्य वा स्वदक्षिणस्थित भार्याहस्ते प्रदाय ‘कन्यां कनकसम्पन्नां सर्वाभरणभूषिताम् ॥ दास्यामि विणवे तुभ्यं ब्रह्मलोकजिगीषया ॥ विश्वम्भराः सर्वभूताः साक्षिणः सर्वदेवताः ॥ इमां कन्यां प्रदास्यामि पितॄणां तारणाय च ॥ श्रीरूपैषा मया दत्ता तुभ्यं श्रीधररूपिणे ॥ ॐ नवौ नवो भवति जाय मानोऽहाँ केतुरुषसामेत्यग्रे ॥ भागं देवेभ्यो विदधात्यायन्प्रचन्द्रमास्तिरति दीर्घमायुः’ इत्युक्त्या, तदञ्जल्योरधः कांस्य पात्रं निधाय, तदञ्जलौ भार्याहस्तस्थकलशमादाय, तेन जलेन धारामनवच्छिन्नां क्षिपन् वदेत् , यथा कांस्यपात्रे जलं पतेत् ॐ पुण्याहं दीर्घमायुरस्तु, शिवा जा आपः सन्तु, सौमनस्य मस्तु, अक्षतं चारिष्टं चास्तु, सहिरण्यं कन्या तारयतु, स्वस्तिदक्षिणाः पान्तु, बहुदेयं चास्तु, पुण्यं वर्धतां, शान्तिरस्तु, पुष्टिरस्तु, तुष्टिरस्तु, वृद्धिरस्तु, अविघ्नमस्तु, आयुष्यमस्तु, आरोग्यमस्तु, शिवं कर्मास्तु, कर्मसिद्धिरस्तु, इष्टसम्पदस्तु, पुण्याह भवन्तो ब्रुवन्तु, स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु, ऋद्धिं भवन्तो ब्रुवन्तु, श्रीरस्विति भवन्तो ब्रुवन्तु ॥ आङ्गिरसबार्हस्पत्यभारद्वाजेतिब्याय प्रवरान्वित भारद्वाजगोत्रोत्पन्नः केशवशर्माऽहं मम कुलोत्पन्नानां सर्वेषामतीतपितॄणां निरतिशयब्रह्मलोकावाश्यादिकन्यादानकल्पोक्तफलावाप्तये, अनेनैव । वरेण अस्यां कन्यायां उत्पादयिष्यमाणसन्तत्या द्वादशावरान् द्वादशपरान् पवित्रीकर्तुमात्मनश्च श्रीलक्ष्मीनारायणप्रीतये, काश्यपावत्सारनैध्रुवेति 999999996565555959599359569655556 पु०१० RSS3555553535555335555555555813 व्यायप्रवरान्वितकाश्यपगोत्रोद्भवाय अमुकशर्मणः प्रपौत्राय अमुकशर्मणः पौत्राय अमुकशर्मगः पुत्राय अमुकशर्मणे वराय, आङ्गिरसबार्हस्पत्य भारद्वाजेतित्र्यायप्रवरान्वितभारद्वाजगोत्रोद्भवां अमुकशर्मणः प्रपौत्री अमुकशर्मणः पौत्री अमुकशर्मणः पुत्री अमुकनाम्नी कन्यां वरार्थिनीं श्रीरूपा प्रजापतिदैवत्यां प्रजास हलकर्मभ्यः प्रजोत्पादनार्थ तुभ्यमहं सम्प्रददे श्रियै न मम’ ॥ एवमेकचारं त्रिवारं वा दखा ‘कन्यां प्रतिगृहात भवान्’ इति वरहन्ते सकुशाक्षतजलं क्षिपेत् ॥ वरः ॐ स्वस्ति’ इति वदेत् ॥ अथ वधूवरयोरञ्जलिस्थानक्षतान् वधूवस्त्रप्रान्ते बध्वा, तदवशिष्टानक्षतानन्योन्यं शिरसि विकिरतः ॥ ततो वरः कन्याया दक्षिणस्कन्धमभिमृश्य ब्रूयात् ॐ देवस्य खा… हस्ताभ्यां प्रतिगहामि राजा ला वरुणो नयतु देवि दक्षिणे प्रजापतये कन्याम् ॥ तयाऽमृतवमश्यांम् ॥ वयो दात्रे ॥ मयो मह्यमस्तु प्रतिगहीने कस्मा अदात् ॥ कामः कामाय ॥ कामो दाता ॥ कामः प्रतिगृहीता | कामसमुद्रमाविश ॥ कामैन खा प्रतिगामिन एषा ते कामदक्षिणा ॥ उत्तानम्वाङ्गिरसः प्रतिगृह्णातु ॥ धर्मप्रजासम्पत्यर्थ कन्यां प्रतिगृह्णामि ॥ ततो दाता गो यथाशक्तिविभूषिताम् ॥ गोत्राय शर्मणे तुभ्यं दत्तां विप्र समाश्रय ॥ कन्ये ममाग्रतो भूयाः कन्ये मे देवि प भूयास्त्रद्दानान्मोक्षमामुयाम् ॥ मम वंशकुले जाता पालिता वत्सराष्टकम् ॥ तुम्यं विप्र मया दत्ता पुत्रपौत्र प्रवर्धिनी दापालिता वर्षसप्तकम’ पालिता नववत्सरम्’ इत्यायूहः कार्यः (आदिपदेन दशसङ्ख्याप्रभृतिसङ्ख्या गृह्यन्ते ॥ ताश्च नियेस्ता यथा- दश. रुद्र. रवि, विश्व, मनु, तिथि, नृप, सूप, धृति, धूप, नख, खेट, खुर, लेख, जिन 5699999999999999999999965555555555595955555333333333333333333555 नल, इत्यैवं ‘नव’ शब्द स्थाने योज्याः) धर्म चार्थे च कामे च नातिचरितव्या बयेयम्’ इति दाता ॥ नातिचरामि हात वरः ॥ ‘सह धर्मश्चर्यताम् । इति दाता ॥ चरिष्यामि’ इति वरः। ततः कन्यादानसाङ्गतासिद्ध्यर्थ यथाशक्ति हिरण्य तुभ्यमह सम्प्रददे’ इति दद्यात् ॥ ॐ उत्तानस्वाङ्गिरसः प्रतिगृह्णातु ’ इति प्रतिगृह्णीयात् ॥ एवं भोजनपात्रं जलपात्रं गां दासीमित्यादि यथाशक्ति दद्यात् ॥ अथ दाता ‘कृतस्य कन्यादानकर्मणः साङ्गतासिद्ध्यर्थं यथाशक्ति ब्राह्मणान् भोजयिष्ये’ इत्युक्त्या अनेन कन्यादानकर्मणा श्रीलक्ष्मीनारायणः प्रीयताम् ॥ इति कन्यादानम् ॥ ७ ॥

अक्षतारोपणम्

अथ वधूवरयोरायुर्वर्धनार्थ परस्परमक्षतारोपणं कुरुतः ॥ तां प्रतिगृह्णीयात्प्रजापतिः स्त्रियां यश इत्येताभिः षड्भिः अनुच्छन्दसाम्’ इति सूत्रम् ॥ कुमारस्वामिकारिकायाम् ‘प्रजापतिस्त्रियामाद्यैः पड्मिः स्त्री प्रत्यूचं स्पृशेत् ॥ अक्षतारोपणपूर्वकं स्पृशेत् इत्यर्थः मङ्गलार्थवान् ॥छ॥ अथ वरः खाञ्जलिना पूर्ववत् वध्वञ्जलिं क्षीरेण द्विरुपस्तीर्य द्विवारं तण्डुलानोप्य द्विरभिघारयति । ततो दाता वराञ्जलिं द्विरुपस्तीर्य द्विवारं तप्डुलानोप्य अभिघार्य तदञ्जलौ सुवर्ण निधाय कन्याञ्जल्युपरि वराञ्जलिं निधाय द्वितीयं कलशजल धारां सिञ्चन् वदेत् ॥ ॐ शान्तिरस्तु ॥ पुष्टिरस्तु ॥ तुष्टिरस्तु ॥ वृद्धिरस्तु ॥ अविघ्नमस्तु ॥ आयुष्यमस्तु ॥ आरोग्यमस्तु । ॐ प्रजापतिः स्त्रियां यशः ॥ मुष्कयौरदधात्स्वपम् ॥ कामस्य तृप्तिमानन्दम् ॥ तस्याग्ने भाजयह मां ॥ मोदः प्रमोद आनन्दः ॥ मुष्कयोनिहितः सपः ॥ सूखेव कामस्य तृप्याणि ॥ दाक्षिणानां प्रतिगृहे ॥ मनसचित्तमाकूतिम् ॥ वाचः सत्यमशीमहि ॥ पशूनाररूप ESS9999999999999999999999999999 ॥१६७॥ GGGE ES50966555555560GSGG66555555 मन्त्रस्य ॥ यशः श्रीः श्रूयतां मयि ॥ यथाहमस्या अपरवियै पुमान् ॥ यथा स्त्री तृप्यति पुरसि प्रिये प्रिया ॥ एवं भगस्य तृप्याणि यज्ञस्य काम्यः मयः ॥ ददामीत्यग्निर्वदति ॥ तथेति वायुरोह तत् ॥ हन्तेति सत्यं चन्द्रमाः ॥ आदित्यः सत्यमोमिति ॥ आपस्त सृत्यमाभरन् ॥ यशौ य॒ज्ञस्य दक्षिणाम् ॥ प्र॒जा मे काम: समृद्धयताम्’ इति वराञ्जलिस्थतण्डुलान् वधूशिरस्यावपेत् ॥ वधपि तथैव वरशिरस्यावपेत् ॥ पुन: पूर्ववत्पूरयिता पूर्ववत्कलशोदकधारां सिञ्चन् शान्तिरस्वित्यादिसप्तकमुक्त्वा, प्रजापतिस्त्रियामित्यनुवाकान्ते पशवो मे कामः समृद्धयतां इति वधूपूर्वकमक्षतान् शिरसि विकीर्य ॥ एवमेव तृतीयपर्याये कलशोदकधारी सिञ्चन शान्तिरस्वित्यादिसप्तकमत्या. प्रजापतिरित्यनुवाकान्ते यज्ञो मे कामः समृद्धयतां इति वरपूर्वकम् ॥ चतुर्थपर्याये पूर्वत्पूरयित्वा तूष्णीं कलशजलधारामभिषिच्यतणीमेव सों मे कामः समृद्धयतां इति वधूपूर्वकं शिरसि विकिरेत् ॥ इत्यक्षतारोपणम् ॥॥ अथ कण्ठसत्रं स्वर्णादिक मने प्रोम गन्धपुष्पादिभिरभ्यर्च्य वरो वधूकण्ठे बध्नाति ॥ ‘माङ्गल्यतन्तुनानेन मम जीवनहेतुना ॥ कण्ठे बध्नामि सुभगे वं जीव शरदां शतम्। इति बध्वा ॥७॥ ततो गुडजीरकाक्षतहरिद्राखण्डपश्चपूगीफलानि च पीठादौ निधाय वरः मम विवाहवतस्य निर्विघ्नता सिद्ध्यर्थ गणपतिपूजां करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, गणानान्लेति षोडशोपचारान् कृला, पृथक्पृथग्वधूवरयोरुत्तरीयवस्त्रप्रान्ते बध्या, व्रतसमाप्तिपर्यन्तं न विसृजेत् ॥ ॐ नीललोहितें भवतः कृत्यासक्तिव्यज्यते ॥ एधन्तेऽस्सा ज्ञातयः पतिवन्धेषु वध्यते इति वधूवरयोर्वस्त्रप्रान्तौ मिथो १ अत्र “द्वितीयपर्याये वराअल्युपरि कन्याञ्जलिस्थापनम् ॥ तृतीये प्रथमवत् ॥ चतुर्थे द्वितीयवत्" इति शिवाचार 455559569699999965599999999999965 प्र. ० १६८॥ SCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC बध्वा ॥७॥ अथैनां वरो दक्षिणे हस्ते गृह्णाति ‘मित्रोऽसि’ इति ॥ स्त्रीणामुपनयनं पाणिग्रहाख्यः संस्कारः ॥ उक्तश्च पाणिग्रहो विधिः स्त्रीणामौपनायनिकः स्मृतः’ इति ॥ चिन्तामणौ तु ‘मित्रोऽसि गृह्णाति च दक्षहस्तं तामपेयेतां पितरी सुलग्न ॥छ। अथ सप्तपदक्रमणार्थ उदगपवर्गान् सप्ततण्डुलराशीन कला, तेषु वधू दक्षिणपादं क्रमेण निधापयति ॐ एकमिषे विष्णुस्वान्वैतु ॥ ॐ द्वे ऊर्जे विष्णुभ्वान्वैतु ॥ ॐ त्रीणि व्रताय विष्णुस्वान्वेतु ॥ ॐ चनारि मायोभवाय विष्णुस्वान्वैतु ॥ ॐ पञ्च पशुभ्यो विष्णुस्वान्वेतु ॥ ॐ षडायस्पोषाय विष्णुस्वान्वेतु ॥ ॐ सप्त सप्तभ्यो होत्राभ्यो विष्णुस्वान्वैतु’ इति ॥ सप्तमं पदमुपसङ्गस जपति ॐ सखायः सप्तपदा अभूम ॥ सख्यं ते गमेयम् ॥ सख्याचे मा यौषम् ॥ मुख्यान्मे मा योष्ठाः" इति ॥ ततः पूर्ववदुपविश्य अथ ब्राह्मणा अस्मदेवास इत्यनुवाकं मङ्गलसूक्तं पठेयुः ॥ ततो वान्धवा मङ्गलवस्त्राणि दद्युः ॥ सुवासिन्य आरार्तिकं कुर्युः ॥ ततः सभापूजा कला, ताम्बूलदक्षिणादिभिः सन्तोष्य आशिपो गृहीला, होमार्थं गच्छेत् ॥छ॥ अथेदानी वाऽरुन्धतीदर्शनात्परं वा वधूवरौ देवतायतनं गला, सौभाग्याघभिवृद्धयर्थ महालक्ष्मी शचीं गौरी च पूजयेत् ॥ प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य ‘मम सौभाग्यादिप्राप्त्यर्थ 56655555555555500666555555 पु०स० १ गृह्यसूत्रे “ सहिरण्यतण्डुलपुलेषु सप्तपदानि प्रक्रामयिष्यन् वरो वधू दक्षिणहस्ते गृह्णाति ‘मित्रोऽसि ’ इति" इत्युक्तत्वेन सप्तपदक्रमणकालेऽपि वरो वधू दक्षिणहस्ते गृह्णीयादेव । तथैव शिष्टाचारात् ॥ २ सप्तमं पदं = सप्तमराश्याक्रमणानन्तरं वध्वाः पादद्वयमपि, उपसगृह्य = सम्मेल्य (तत्रैवेति शेषः), जपति = वर इत्यर्थः ॥ ॥१६८॥ जारमाMunita 855555 15335555335535555555555559999329s महालक्ष्मीशचीगौरीपूजां करिष्ये इति सङ्कल्प्य श्रीमहालक्ष्म्यै नमः श्रीशच्यै नमः श्रीगौर्यै नमः इति षोडशोपचारान् कला प्रार्थयेत ॥ • सर्वमङ्गलमाङ्गल्ये शिवे सर्वार्थसाधके ॥ शरण्ये त्र्यम्बके देवि नारायणि नमोऽस्तु ते ॥ देवेन्द्राणि नमस्तुभ्यं देवेन्द्रप्रियभामिनि ॥ वैवाई भाग्यमारोग्यं पुत्रलाभं च देहि मे इति प्रार्थ्य, सुवासिनीभ्यो मङ्गलद्रव्यं फलदानानि च दबा, अथ वधूवरौ मङ्गलघोषेण देवयजनं गच्छेताम् ॥ तत्रोपवेशनक्रमः ॥ संस्कारकस्तु सर्वत्र तिष्ठेदुत्तरतः सदा ॥ संस्कार्य: पुरुषो वाऽथ स्त्री वा दक्षिणतः सदा ॥ इयं व्यवस्था निर्णीता कपर्दिप्रमुखैरिह ॥ स्मार्तकर्मसु सर्वत्र तस्मादेवं हि कारयेत् • इति ॥७॥

विवाह-होमः

अथ विवाहहोमः ॥ अथ देवयजनस्य पश्चादुदग्देशेन वाससाऽऽस्तीर्णे भद्रासने प्राङ्मुख उत्तरतो वरो दक्षिण भारत क्रमेण वधूवरावुपविश्य, द्विराचम्य प्राणानायम्य देशकालो सङ्कीत्य • विवाहहोमं कर्तुं स्थलशुद्ध्यर्थं स्थण्डिलोल्लेखनालय सङ्कल्प्य तत्कृता, तत्र लौकिकानि प्रतिष्ठाप्य, तस्मिन्नात्मन्यारोपितमग्नि ॐ उपावरोह जातवेदः पुनस्वम र प्रजानन् । आयुः प्रजायिमस्मासु धेहि ॥ अजस्रो दीदिहि नो दुरोण ॥ ॐ भूर्भुवःसुवरों अग्निं प्रतिप्रापयामि प्राणानायम्य देशकालो सङ्कीत्ये प्रतिगृहीतायामस्यां वध्वां भार्यावसिद्धये गृह्याग्निसिद्धये च अनया नवोढया वध्याममा विवाहहोमः कर्म आधारवत्तत्रं पञ्चदशदारुरिध्मः अग्नीषोमावाज्यभागौ योजको नामाग्निः प्रजापतिर्देवता लामा मात्रवणिक्यो देवता अङ्गदेवताः प्रधानदेवताः ताः सर्वाः सन्निहिताः सन्तु, एवं साङ्गेन कर्मणा सद्यो यक्ष्ये ॥ तदङ्गमन्वाधानं करिष्ये। SSSSSSSSSSCCCCCCCCCCSSSSSSSSSSSS EEEEEEEEEEEE66666666666666666 इति सङ्कल्प्य तत्कृता, पात्रासादनकाले आज्यस्थाली सर्व प्रणीताप्रणयनं शूर्प प्रोक्षणी इध्मा बर्हिरिध्मप्रवृश्चनानि स्फ्यं मेक्षणं दृषदं चति पात्राणि सादयिता, प्रणीतासादनान्तं कुना, अथ पवित्रे आदाय अग्नेः पश्चाद्दर्भेषु शूर्प निधाय, तस्मिन् प्रागग्रे पवित्र निधाय ॐ दुवस बा…. हस्ताभ्यां प्रजापतये जुष्टं निर्वामि• इति त्रिलोजानिरूप्य तूणी चतुर्थम् ॥ ॐ देवस्य खा …. हस्ताभ्यां प्रजापतये वो जुष्ट प्रोक्ष्यामि • इति सकृन्मत्रेण विस्तूणीं प्रोक्ष्य, अथानेः पश्चादाज्यस्थाल्यामुदगग्रे पवित्र निधाय, आज्यं विलाप्य, तत्पात्र आनीय, उत्तरतः अङ्गाराविरूध, तेष्वधिश्रित्य अभिद्योतनकुशद्वयमनौ प्रज्वाल्य अभियोत्य, अप उपस्पृश्य, द्वे दर्भाग्रे प्रच्छिद्य, अप उपस्पृश्य, प्रक्षाल्य, आज्येप्रत्यस्य तावेव दौं पुनः प्रज्वाल्य अभिद्योत्य, अप उपस्पृश्य, पुनर्दर्भद्वयं प्रज्वाल्य, लाजानाज्यं च त्रिः पर्यग्निकला, वर्त्मकरणादिकं सर्व पूर्ववत्कृला, मेक्षणं संस्कृत्य शूर्पे निधाय, दर्वीकार्यमापन्नमपि नाञ्जलिं सम्मार्टि, अथ वध्वामन्वारब्धायां वरः प्रागादि प्रदक्षिणमग्निं परिसमूहति ॥ जुषखन इत्यायनिमुखान्तं कृला, अथ स्वयमुत्थाय, उत्थिताया वध्वा दक्षिणस्कन्धे खदक्षिणं बाहुं निधाय हृदयमभिमृशति ॥ अत्र विश्वपतिप्रयोगे • आसीनायाः स्त्रियास्तिष्ठन् गृभ्णामीत्यग्निमन्तरा ॥ गृह्णीयात्पाणिमुत्तानं साङ्गुष्ठाङ्गुलिदक्षिणम् • इति विश्वप्रकाशकारिका वचनमुदाहृतं तदापस्तम्बाश्वलाय नपरं तेषां स्वयमुत्थितः सन्नासीनायाः पाणिं गृह्णीयादित्युक्तखात् ॥ बोधायनानां तु मम हृदय इत्यस्मात् प्रागेव द्वयोरुत्थानमुकं विश्वामित्रकारिकायाम् हुते बग्निमुखे स्थिखा तिष्ठन्त्या बाहुके करम् ॥ निधाय स्वीयमस्यास्तु हृदयं संस्पृशन् जपेत् ॥ ममादिमत्रान् तस्यास्तु कर्णे मां ते मनो जपेत् ॥ तस्या हस्तं तु साङ्गुष्ठं गृह्णात्युत्तानकारितम् ॥ गृभ्णामित इति युक्त्वा वह्नि पर्याणयेच्च CSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSOGGGGGGGGG ॥१६९1665666666666666666EEEEEEEEEEEEEEE ताम् ॥ परिवान इति प्रोच्य तथोपविशतस्ततः • इति ॥ ॐ मम हृदये हृदय ते अस्तु मम चिचे चित्तमस्तु ते ॥ मम वाचमेकमनाः शृणु मामेवानुव्रता सहचर्यामयाभव • इति ॥ अथाप उपस्पृश्य, अथास्या दक्षिणे कर्णे जपति ॥ ॐ मां ते मनः प्रविशतु मां चक्षुर्मामुते भगः ॥ मयि सर्वाणि भूतानि मर्यि प्रज्ञानमस्तु ते ॥ मधुहे मचंगाहे जिह्वा मे मधुवादिनी ॥ मुखे मे सारर्ष मधु दुत्सु संवननं कृतम् ॥ चाकवाकरसंवननं यदीभ्य उदाहृतम् ॥ यद्वित्तौ देवगन्धा तेन संवनिनौ स्वः ॥ स्पृशामि तेऽहमङ्गानि वायुरापश्च मा परः ॥ मां चैव पश्य सूर्य च मा चान्येषु मनः कृथाः ॥ सोमः प्रथमो विविदे गन्धर्वो विविद उत्तरः ॥ तृतीयौ अग्निष्टे पतित रीय स्ते मनुष्यजाः ॥ सोमोऽददगन्धर्वाय गन्धर्वोऽदददग्नयै ॥ रयिं च पुत्राश्चादादग्निर्मद्यमो इमाम् ॥ सरस्वति प्रेमव सभी वाजिनीवति ॥ तांबा विश्वस्य भूतय प्रगायोमस्यग्रतः • इति जपिखा, अथास्या दक्षिणमुत्तान साङ्गुष्ठं स्वस्स दक्षिणेन नीचहस्तेन लोमाभिमुख गृह्णाति • ॐ गणामि ते सुप्रजास्वाय हस्तं मया पत्या जरदष्टियथासः ॥ भगा अयमा सविता पुरन्धिर्मा बाऽदुर्गार्हपत्याय देवाः इति ॥ अथ वधू सत्राह्मणमनिं प्रदक्षिणं पर्याणयति • ॐ परिवाने पुरै वयं विप्रश्सहस्य धीमहि ॥ धृषद्वर्ण दिवे दिवे भेत्तार भङ्गरावत: इति ॥ अत्र कारिका • सोमायाज्याहुतेः पूर्व सब्रह्मामे प्रदक्षिणम् ॥ लाजानामाहुतीनां तु ब्रह्माऽप्येको बहिर्भवेत् • इति ॥ अथ यथापूर्वमुपविश्य मन्वारब्धायां एकादशोपयमनीर्जुहोति ॥ ॐ अग्ने शर्धे महते सौभगाय तव घुम्नान्युत्तमानि सन्तु ॥ सञ्जास्पत्यश्सयममाणुष्व शत्र यतामभितिष्ठामहारसि स्वाहा ॥ अनये शर्धायेदम् ॥१॥ ॐ सोमाय जनि विदे वाहा ॥ सोमाय जनिविद इदम् ॥२॥ ॐ 3596555555555555555599965555599996 15555555755993333333333355355533 गन्धर्वाय जनिविदे स्वाहा ॥ गन्धर्वाय जनिविद इदम् ॥३॥ ॐ अग्नये जनिविदे वाहो ॥ अग्नये जनिविद इदम् ॥४॥ या कन्यापितृभ्यो यती पतिलोकमदीक्षामदास्य वाहा ॥ वध्यै सूर्याया इदम् ॥५॥ ॐ प्रेतो मुञ्चासनामुतः सुबद्धाममुतस्करत् ॥ यथयामिन्द्रमीढ्वः सुपुत्रा सुभगासती स्वाहा ॥ इन्द्राय मीढुष इदम् ॥६॥ ॐ इमां खमिन्द्र मीढ्वः सुपुत्रा सुभगा कृणु ॥ दशांस्यां पुत्रानाधेहि पतिमेकादशं कृषि साहा ॥ इन्द्राय मीढुष इदम् ॥७॥ ॐ अग्निरैतु प्रथमो देवताना सौऽस्यै प्र॒जां मुञ्चतु मृत्युपाशात् ॥ तय राजा वरुणोऽनुमन्यतां यथेय स्त्री पौत्रम नरोदात्स्वाहा ॥ अग्नये वरुणाय राज्ञ इदम् ॥८॥ ॐ इमाम॒ग्निस्त्रायतां गार्हपत्यः प्रजामयै नयतु दीर्घमायुः ॥ अशून्योपस्था जीवतामस्तु माता पौत्रमानन्दमभिप्रबुद्धयतामियश्वाहा ॥ अग्नये गार्हपत्यायेदम् ॥९॥ ॐ मा ते ग्रह निशि घोष उत्यादन्यत्र बटुंदृत्यः संविशन्तु ॥ मा लं विकश्युर आवधिष्ठाजीव पत्नी पतिलोके विराज पश्यन्ती प्रजासुम नस्समानारवाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥१०॥ अपजस्ता पौत्रमृत्यु पाप्मानमुतवाघम् ॥ शीर्णः सर्जमिवोन्मुच्य द्विषमः प्रतिमुश्वामि | पाशवाहा ॥ अनय इदम् ॥११॥ अथ वधूमुत्याप्य आत्माग्योः पश्चान्नीला उत्तरेणाग्निं दक्षिणेन पदाऽश्मानमास्थापयति • ॐ आति ष्ठेममश्मानमश्मैव वस्थिरा भव ॥ अभितिष्ठ पृतन्यतः सहख पृतनायतः• यथैतमानीय यथास्थानं तिष्ठन्त्या अञ्जली वर उपस्तृणीते, अथ तस्याः सोदर्यो भ्राता अन्यो वा भ्रातृस्थाने पितृव्यपुत्रो वा मातुलपुत्रो वा तत्सनिहितो वा गन्धादिभिरर्चितः शूर्प स्थान समेक्षणेन हस्तेन पूर्वार्धादवदाय वध्वञ्जलावावपति, अथापरार्धादवदाय तथैवावपति, पञ्चावतिनां तु मध्यात्पूर्वार्धादपरार्धादिति त्रिरवदाय त्रिरावपति, वर 39999999999999999555555555555555 95555555555556666666565656555555 अवत्तान् लाजानभिधार्य शूर्पस्थान् लाजानवत्तदेशक्रमेण प्रत्यज्य पुरस्तात्खुवाहुति हुला, वध्यञ्जलिं हस्ताभ्यां गृहीला, अङ्गुलेमिपार्थेन दव्यैव जुहोति ॥ अत्र विश्वप्रकाशकारिका वध्वञ्जलावुपस्तीर्य लाजानोप्याभिघारयेत् ॥ त्रिर्जामदम्यस्यावापो द्विरन्येषामिति स्थितिः ॥ अङ्गुल्यौर्न होतव्यं तथा नाञ्जलिभेदतः ॥ अङ्गुलेमिपार्श्वन लाजाहोमो विधीयते’ इति ॥ ॐ इयं नायुपबनेऽनौ लाजानाबपन्ती ॥ दीर्घायुरेस्तु मे पतिर्जीवातु शरदः शतों३इयं नार्युपतेऽनौ लाजानावर्पन्ती ॥ दीर्घायुरस्तु मे पतिर्जीवातु शरदः शतरवाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ उपरिष्टास्त्रुवाहुति हुखा, अत्र इयं नारीति मत्रं याज्यानुवाक्यार्थमेकश्रुत्या द्विरुच्चार्य, पूर्वमन्त्रस्यान्यवरादिस्थाने त्रिमात्रं प्रणवमुक्त्वा. उत्तरस्याऽवसाय अपरमर्धर्चमुक्त्या, खाहाकारेणाञ्जलिममिन्दबुत्तरभागेन दव्यैव जुहोति ॥ अथैनां प्रदक्षिणं ब्रह्मवर्ण्यमग्निं पर्याणयति • ॐ तुम्यमग्रे पर्यवहन्त्सूर्या बहुतुना सह ॥ पुनः पतिभ्यो जायान्दा अग्ने प्र॒जया सह • इति ॥ पुनः पूर्ववदश्मानमास्थापयति ॐ आतिष्ठेमम् • इति, पुनः पूर्ववदागत्य पूर्ववत्स्थिला, पूर्ववदुपस्तीर्य अपरार्धादवदाय पूर्वार्धादवद्यति इति द्वितीयाद्यवदाने विशेषः, अभिधारयति प्रत्यनक्ति, पुरस्तात्नुबाहुति हुना, • ॐ इयं नायुपते० इति पूर्ववर्द्धना, अथैनां पुनः पूर्ववत्पर्याणयति • ॐपना पतीपदावा सह वर्चसा ॥ दीर्घायुरस्यायः पतिः स एतु शरदः शतम् • इति ॥ “पुनः पूर्ववदश्मानमास्थापयति • ॐ आतिष्ठमम् • इति, पुन पर्ववतं आनीय तथैव जुहोति • इयं नार्युपत्रूते० . इति, तृतीयमग्निं पर्याणयति • ॐ विश्वा उत वा वयं धारा उदन्या इव ॥ अतिगाहेमहि द्विषः • इति ॥ एवंत्रिवारमश्मास्थापनं लाजहोमं प्रदक्षिणं च कृना, पुनरुपस्तीर्य उत्तरार्धात्सकृदयदाय द्विरभिषार्य, पञ्चावत्तिनांत 999655556665556555555555555555555 TOO 1555656SSESE60665SSSSSSSSSSSSSSSSS निरभिधारणम् ॥ वत्सा विदा आणिषेणा जामदग्न्या. इत्येते पञ्चावतिनः । न प्रत्यनक्ति अञ्जलिमन्तःपरिधौ निघाय, व्याहृतीहुला, पुरस्तात्खुवाहुति हुला, ॐ अगये खिष्टकृते खाहो ॥ अनये खिष्टकत इदम्र इतीशानभागे खिष्टकतं हुना, लाजानामन्यत्र चतुर्थीहोमादिषु हव्यवाहमिति पुरोनुवाक्यामनून्य, खिष्टमग इति याज्यया जुहोति ॥ पववत्खेव स्विष्टवीभ्यां खिष्टकद्धोमः, अन्यत्र नाममत्रेणेति सूत्रात् ॥ अथ मेक्षणमनौ प्रहत्य, अञ्जलावुदकं पूरयिता, वैश्वानरेहविरिदमित्यादि सर्व पूर्ववत् ॥ दर्वीकार्य सर्वमध्यञ्जलिनेष कुर्यात् ॥ अथ जयप्रभृति प्रायश्चित्तहोमान्तं हुला, पूर्णाहुतिं विना उत्तरपरिषेकादि ब्रह्मोद्वासनं प्रणीताविमोचनं च कला, दम्पती प्रोक्ष्य, शेष | समापयेत् ॥ इति विवाहहोमप्रयोगः ॥७॥ jatani श्रीनिवासः

गृह-प्रवेशः

अथ गृहप्रवेशः ॥ बोधायनानां सामगानां च न गृहप्रवेशहोमः ॥ किन्तु मत्रपठनमेव ॥ • यदा वरो वधूमात्मगृह नयति तदैतमनि प्रत्यक्षमनुनयन्ति • इति सूत्रात् ॥ अत्र कारिका • अथासीनां वधूमके पितृभ्रात्रादिकस्य तु ॥ हस्ते गृहीला निष्कामेये वध्वश्चन्द्रमीरयन् ॥ अथ कश्चित्तमग्निं तु प्रत्यक्षं सन्तमाहितम् ॥ आदाय वरवध्वोस्तु पृष्ठतोऽनुव्रजेत्संह • इति ॥ अत्र शिष्टाचारः ॥ ये वध्व इत्युदूहनादि पश्चमेऽहनि स्थालीपाकपर्यन्तं श्वशुरगृह एव कुर्वन्ति ॥ तस्य प्रयोगः ॥ अथ विवाहहोमानन्तरमेनां वधू पित्र्यायके स्थितां दक्षिणे हस्ते गृहीला उद्वाहयति ॥ प्राणानायम्य देशकालो सङ्कीर्त्य • अनया नवोढया वध्वा सह गृहप्रवेशं करिष्ये • इति सङ्कल्प्य, १ “केचित्स्विष्टवतीभ्यां तु लाजान् जुह्वति नापर” इति गृह्यसङ्ग्रहोदाहृतवचन - केचित्पक्षस्तु न बौधायनीयः किन्तु सत्याषाढीयः ॥ तेषां विवाहप्रकरणे तथैवोक्तत्वात् ॥ 96556996565605665555555555696SSSS वधूदक्षिणहस्ते गृहीला, उदूधमानो जपति ॐ ये वध्वश्चन्द्रं बहुतुं यक्ष्मा यन्ति जना अनु ॥ पुनस्तान् यज्ञिया देवा नेयन्तु यत आर्गताः’ अथैनां खवाहनमारोप्य खान् गृहानानयति ‘ॐ पूषा त्वेतो नयतु हस्तगृह्याश्विनौ ला प्रबहता रथैन ॥ गृहान् गच्छ गृहपत्नी यथासों वृशिनी वं विदयमावदासि’ इति ॥ अथ पन्थानं प्राप्य अनुमत्रयते ॐ सुगं पन्थानमारक्षमरिष्ट स्वस्ति वाहनम् ॥ यस्मिन् वीरो नरिष्यत्यन्येषां विन्दते वसुः इति ॥ अथ यदि पथि गच्छत ओषधिवनस्पतिनदीवनानि वा प्रामोति तदा यथालिङ्गजपति ॐ या ओषधयो या वनस्पतयो या नद्यो यानि धन्वानि ये वनां ॥ ते खां वधु प्रजावतीं प्रवे मुञ्चत्र रहसः’ इति ॥ अथ जायो दक्षिणपाद पुरस्सरं खगृहान् प्रापयति ॐ भद्रान् गृहान् सुमनसः प्रपद्येऽवीरनी वीरवतः सुवीरान् ॥ इरां वहतो घुतमुक्षाणास्तेष्वहसमनाः संविशानि! इति ॥ अथैनां वधूं कल्याणी वाचं वाचयति ॐ प्रजावंती पशुमती. रयिमती पुष्टिमती तेजस्विनी गहमेधिनी मानिस ब्रह्मवर्चस्विनी भूयासम्’ इति ॥ अथ लोहितमानडुहं चमै प्राचीनग्रीवमुत्तरलोमकं गृहमध्य आस्तीर्य तस्मिन् वधूमुपवेशयति ॐ इह’ गाव: प्रजायध्यमिहाश्वा इह पूरुषाः ॥ इहो सहस्रदक्षिणो रायस्पोपो निषीदतु’ इति ॥ अथ अमात्याः तोक्मान्यारोपयन्ते इति सूत्रम् ॥ अमात्याः पित्रादयः आभ्यां दम्पतीभ्यां तोक्मानि = हरिद्वर्णान् अङ्कुरापेणकृतानलङ्कारान् आरोपयन्ते = अलङ्कुर्वते इत्यर्थः) । अथ दम्पती नक्षत्रदर्शनपर्यन्तं वाचं विसृजेताम् ॥ अथाहोरात्रयोः सन्धिमीक्षमाणामनुमन्त्रयते.. ‘ॐ नीललोहिते भवतः कल्यासक्तिय॑ज्यते । एन्तेऽस्या ज्ञातयः पतिबन्धेषु बध्यताम्" इति ॥ अथोदितषु नक्षत्रेषु उभी दम्पती वाचं विसृज्य वत्समन्वारभ्योत्तिष्ठतः ॐ उदाया SSSSSCCCCCCCCCCCCCSGSSCSSSSSSSGGGGEGEEEEEEEES965656555556666SSSSSSI वायुपोदोषधीनारसेनोत्पर्जन्यस्य शष्मेणोदस्थाममृताअनु’ इति ॥ अथ प्राचीमदीची वा दिशमुपनिष्क्रम्य ध्रुवमरुन्धता व दर्शयति ॥ ॐधवोऽसि ध्रुवक्षितिध्रुवमसि ध्रुवतः स्थितः ॥ नक्षत्राणां मेथ्यसि समांत्राहि पृतन्यतः" इति ध्रुवम् ॥ सप्तऋषयः प्रथमां कृचिकानामरुन्धतीं यद्धृवताह निन्युः ॥ पट्कृचिकामख्ययोगं वहन्ती वसुस्माकमधवष्टम्यरुन्धतीम्’ इत्यरुन्धता वधू दर्शयित्वा व्रतग्रहणं कुर्यात् ॥ इति गृहप्रवेशप्रयोगः ॥ ॥ अथामेः पश्चादुभावुपविश्य, स्त्रियान्वारब्धः प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्य ‘अनया नवोढया वध्वा सह विवाहव्रतग्रहणं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अन्वाधानं कला, परिसमूह्य पर्युक्ष्य परिस्तीर्य, जुषस्खन इत्यायग्न्यलङ्करणान्तं कुखा, अथ पालाशीश्चतस्रः समिध आः सपलाशाः सप्रारोहाः प्रादेशमात्रा अप्रतिशुष्काग्रा घृतान्वक्ता अभ्याधापयन् वाचयति यज्ञवृक्षसमिधो वा ॥ ॐ अग्नै व्रतपते वैवाहं वृतं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मे राध्यतारवाहा ॥ अग्नये व्रतपतय इदम् ॥१॥ ॐ वायो व्रतपते वैवाहं तं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मे राध्यतारस्वाहा ॥ वायवे व्रतपतय इदम् ॥२॥ ॐ आदित्य व्रतपते वैवाहं व्रतं चरिष्यामि तन्मे राध्यतास्वाहा ॥ आदित्याय व्रतपतय इदम् ॥३॥ ॐ व्रतानां व्रतपते वैवाहं व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मे राध्यतारवाहा ॥ व्रतानां व्रतपतय इदम् ॥४॥ पुनर्जुषखन इत्यादि ॥ अनेन व्रतोपक्रमहोमकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ’ इति व्रतग्रहणं कृखा, त्रिरात्रं व्रतं चरतः ॥ ‘अक्षारलवणाशिनावधःशायिनौ ब्रह्मचारिणावासातें, अहतानां च वाससां परिधान सायं प्रातश्चालङ्करणं इषुप्रतोदयोश्च धारणं अग्निपरिचर्या COCCCCCCSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSE ॥१७१ 55SES6566GGGEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE च’ इति सूत्रम् ॥ अत्र ब्रह्मचर्य नामाष्टाङ्गमैथुनवयम् ॥ तल्लक्षणमाह बृहस्पतिः ‘स्मरण कीर्तनं केलिः प्रेक्षणं गुह्यभाषणम् ॥ सङ्कल्पोऽध्यवसायश्च क्रियानिवृतिरेव च ॥ एतन्मैथुनमष्टाङ्गं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ विपरीतं ब्रह्मचर्य तदेवाष्टाङ्गलक्षणम्’ इति ॥ अत्र स्नानवज्यं त्रिरात्रं वसतः ॥ तयोः शय्याया अधः पुरुषमात्रं औदुम्बरदण्ड इति विष्णुभट्टः ॥ अरनि मात्रं इति प्रयोगरत्ने ‘बन्धे व्रतेऽग्निं परिषिच्य सम्यगौदुम्बरं दण्डमरनिमात्रम् ॥ वस्त्रेण सूत्रैरथवा परीतमधः क्षिपेदास्कर एरकायाः’ इति ॥ अरनिमात्रमौदुम्बरं दण्डं सूत्रवेष्टितं गन्धानुलिप्तं शय्याया अधः स्थापयिखा व्रतविसर्जनपर्यन्तं नोद्धरेत् ॥ इति व्रतग्रहणं कला औपासनं कुर्यात् ॥छ॥

औपासनम्

__अथ औपासनम् ॥ तस्य कालनिर्णयः ॥ आश्वलायनधर्मे ‘रात्रावहनि वा दानं कन्यायाः स्वीकृतिर्यदा ॥ तदानीमेव होमः स्थाविवाहस्य च सिद्धये ॥१॥ विवाहोद्भवेद्रात्री साधेयामद्वयादधः ॥ तदेवोपासनं कुर्यात्केचित् गृह्यविदो विदः ॥२॥ नित्योसे तु कालः स्याद्रात्रौ नाडीनवात्मकः ॥ द्विगुणः स्याद्विवाहे तु प्रवदन्ति महर्षयः ॥३॥’ इति ॥ स्मार्तप्रदीपिकायाम किंधा मिय आदिमभागद्वये विवाहहोमसमाप्तिश्चेत्तदानीमेवोपासनारम्भः कार्यः, अन्यथा परेधुरेव इति ॥ प्रयोगदर्पणे प्रदोषान्तो होमवार सूत्रम् ॥ सङ्गवान्तः इति च ॥ ‘प्रदोषो नवनाडिकः’ इति स्मृतेश्च ॥ शौनकस्तु पश्चाद्वस्तमयात्कालो यो भवेत्रिमहर्तकः ॥. स सायं होमकालथ प्रदोषान्त उदाहतः ॥ यत्तु षण्णाडिकः कालः पश्चादेवोदयाइवे: । स होमकालो विप्राणी माता इति ॥ सत्रौ प्रदोषो मुख्य सादिति वेदविदो विदुः’ इति च ॥ (प्रदोषो = रजनीमुखं इत्यमरकोशः) ॥ इदं 535999999999999999999999999999999 SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE66565655SSI नित्य होमपुरम् । प्रथमारम्भस्तु. अष्टादशघटिकामध्ये विवाहहोमसमाप्तिश्चेत्तदानीमेवोपासनारम्भः, अन्यथा परेधुस्वति ॥ इत्यौपासनकालनिर्णयः ॥ dlineaa nty अथौपासनप्रयोगः । अथ प्रथमोपासने व्रतग्रहणानन्तरमनेः पश्चाद्दर्भेषु सपत्नीको वरः प्राङ्मुख उपविश्य, द्विराचम्या । प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्य औपासनारम्भं कर्तुं स्वस्तिपुण्याहवाचनं करिष्ये, तदङ्गबेन गणप्रतिपूजां करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य तत्कृला, असौपासनारम्भकर्मणः पुण्याहं खस्त्य॒द्धिमिति वाचयिता, शिवं कर्मास्तु अनिसूर्यप्रजापतयः प्रीयन्तामिति विशेषः ॥ एवं पुण्याहं | वाचयिता, पूर्ववदुपविश्य आचमनप्राणायामौ कृता, पल्यान्वारन्धो देशकालो सङ्कीर्त्य ‘ममोपात्तदुरितक्षयद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं पय आदिष्वौपासनद्रव्येषु अन्यतमद्रव्येण यावजीवं सायं प्रातरौपासनं करिष्ये ॥ तत्रैदानी सायमोपासनाहुतिं त्रीहिभिर्होज्यामि’ इति सङ्कल्प्य, जुष्टोदमूना इत्युपस्थाय अथैनं प्रदक्षिणमग्निं परिसमूह्य पर्युक्ष्य परिस्तीर्य, तदुत्तरतः पात्रे हवनीयद्रव्यं निधाय, दर्भद्वयमग्नौ प्रज्वाल्य, होमद्रव्यं प्रागादि त्रिः प्रदक्षिणं पर्यग्निकला, उदक् निरस्य, अप उपस्पृश्य, अग्नेः पश्चादर्भेष्वासाद्य ‘ॐ जुषख नः समिधमग्ने अद्य शौचा बृहद्यजतं धूममृण्वन् ॥ उपस्पृश दिव्य सानस्तूपैः सरश्मिभिस्ततनः सूर्यस्य ! इति ॥ अथैनं प्रदक्षिणमग्निं परिषिच्य ‘ॐ अदितेऽनु मन्यख’ इति दक्षिणतः प्राचीनं, ‘ॐ अनुमतेऽनुमन्यख’ इति पश्चादुदीचीनं, ‘ॐ सरस्वतेऽनुमन्यख’ इत्युत्तरतः प्राचीनं, ॐ देवसवितः प्रसुवः इति समन्तं प्रदक्षिणं प्रागादि परिषिच्य, ॐ अग्नये नमः, ॐ जातवेदसे०, ॐ सहोजसे०, ॐ अजिराप्रभवे०, ॐ वैश्वानराय, 39950595555555555555555555999999 SCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCGGGG ॐ नर्यापसे०, - ॐ पङ्किराधसे०, ॐ विसर्पिणे नमः’ इत्यष्टनामभिरष्टदिक्षु गन्धाक्षतादिभिरलङ्कृत्य, अग्निं प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनम् ॥ सुवर्णवर्णमनलं समिद्धं विश्वतोमुखम् ’ इति नमस्कृत्य, तूणीमेकां समिधमग्नौ निधाय, तस्यामादीप्तायां तत्पश्चिमभागे होमद्रव्यं गृहीबा, हस्तविले प्राङ्मुखं प्रबाहुग्जुहोति ॥ ॐ अग्नये स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥१॥ पुनः पूर्वाधिकं गृहीखा, तो दक्षिणतोऽतिहाय समिध्येव पूर्वभागे प्रत्यग्यस्त बिलेनासंस्पृष्टं प्रतिमुखं प्रबाहुङ्मनसैव जुहोति ॥ ॐ प्रजापतये स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥२॥ आइति प्रमाणमुक्तं सूत्रे ‘बीहीणां वा यवानां वा शतमाहुतिरिष्यते’ इति ॥ निर्वापणसंस्रावणलाजहोमनित्यहोमांच कायतीर्थेन कुर्यात कनिष्ठिकामूलदेशः कायतीर्थमित्युच्यते ॥ पुनर्जुषस्खन इत्यादि पूर्ववत्परिपिञ्चति ॥ ॐ अदितेऽन्वमश्स्थाः ॥ ॐ अनुमतेऽन्वमशा ॐ सरखतेऽन्वमश्स्थाः ॥ ॐ देव सवितः प्रासावीः’ इति परिषिच्य, तूणीमेकां समिधं निधाय, उत्थाय अथैनमुपतिष्ठते ॐ यत्ते अग्ने तेज, इति त्रिभिः पर्यायः, ॐ मयि मेधां मयि प्रजाम्’ इति तिसृभिः ॥ अथोपविश्य ‘मानस्तोक’ इत्युपस्थाय, अग्नरुत्तरभागे पूर्वभागे वा अनामिकया भस्म गृहीला, ओजोऽसि’ इति सप्तभिः सप्तस्थानानि स्पृष्ट्वा, श्रद्धां मेधाम्’ इत्यग्निमाशिषो प्रार्थयित्रा, खगोत्रप्रवरमत्त्वा. अभिवाद्य अग्निं प्रदक्षिणीकृत्य ॐ अग्ने नयं सुपा राये अमान्विश्वानि देव वयुनानि विद्वान् ॥ युयोध्यस्मजंहराणमेनो। भविष्ठां ते नम उक्ति विधेम ॥ प्रवः शुक्राय’ इत्यादीनुत्वा नमस्कुर्यात् ॥ यदि परिस्तृणाति न तान्प्रहरति धारयत्येव । अथ प्रातरौपासनम् । प्राणायामादिकं कुला, प्रातरौपासनाहुति तण्डुलै)ज्यामि इति 566555555599999655999965696956GGE प्र… 6666666666666666666SESE5666665 | सङ्कल्प्य, ब्रीहिभिर्वा तत्रामिस्थाने • ॐ सूर्याय स्वाहा ॥ सूर्यायेदम् ॥तामुत्तरतोऽतिहाय द्वितीयामाहुति पूर्वतो भूयसीमवदाय तद्वदेव प्रतिमुखं प्रबाहुग्जुहोति ‘ॐ प्रजापतये स्वाहा’ इति मनसा शेष समानम् ॥ अनेन प्रातरौपास नकर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ इत्यौपासनप्रयोगः ॥ अथ सायमौपासनानन्तरं दम्पत्योः सहभोजनमुक्तम् ॥ हेमाद्रो गालवः ‘विवाहकाले यात्रायां पथि चोरसमाकुले । असहायो भवेदिप्रस्तदाकार्य द्विजन्मभिः ॥ एकासनसमारोहमेकपात्रं च भोजनम् ॥ विवाह पथि यात्रायां कला विप्रो न दोषभाक् ॥ अन्यथा दोषमामोति पश्चाच्चान्द्रायणं चरेत्’ इति ॥ स्मृत्यर्थसारे ‘विवाहे दम्पती स्यातां त्रिरात्रं ब्रह्मचारिणौ ॥ अलङ्कृतौ वधूश्चैव सहशय्यासनाविति’ । क्षारलवणं वर्जयिता, त्रिरात्रमेवं व्रतं कृखा, चतुर्थी पकहोम कुर्यात् ॥७॥ ।

चतुर्थी-प्रयोगः

अथ चतुर्थीप्रयोगः ॥ अथ चतुर्थी रात्रैरपरभागे बुद्धा, वधूवरौ हस्तपादौ प्रक्षाल्य, द्विराचम्य प्राणानायम्य, तदुत्तरतः स्थाण्डि लोल्लेख नादिकं कृला, तमेवाग्नि प्रतिष्ठाप्य, पुनः प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य ‘श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ अनया नवोढया वध्वा सह चतुर्या रात्रौ पक्कहोमं करिष्ये ॥ चतुर्थीपक्वहोमः कर्म आधारवत्तत्रं पञ्चदशदारुरिध्मः अग्नीषोमावाज्यभागी पक्कमोदनं पायसं वा हविः जातवेदोऽनिर्देवता अग्निःखिष्टकदाज्यस्य मात्रवर्णिक्यो देवता अङ्गदेवता’ इत्याद्युक्त्वा ’ एवं साङ्गेन कर्मणा सद्यो यक्ष्ये, तदङ्गमन्वाधानं करिष्ये’ इति, सङ्कल्प्य तत्कृला, पात्रासादनकाले ‘आज्यस्थाली स्रुवं चैव दीं च सुचमेव च ॥ प्रणीतां प्रोक्षणीं चैव चरुस्थाली समेक्षणाम् ॥ इध्मं च बहिर्ष चैत्र यैरन्यैश्च प्रयोजनम्’ इत्यासाद्य आप्रणीताम्यः कला, तिरः पवित्रं चरुस्थाल्यां तण्डुलानिर्वपति ॥ ॐ देवस्य OGSSSSSSSSSSSSSSSCCCCSSSSSSSSSS पु०स० ॥१७४॥E६६ECEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE खा… हस्ताभ्यां जातवेदसेऽनये जुष्टं निर्वपामि • इति त्रिमत्रेण तूणी चतुर्थम् ॥ ॐ देवस्य खा… हस्ताभ्यां जातवेदसेऽग्नये वो जुष्टं मोक्ष्यामि • इति सकुन्मत्रेण द्विस्तूणीं प्रोक्ष्य, अग्नावधिश्रित्य अथाज्यमधिश्रित्य, उभयं त्रिः पर्यग्निकला, मेक्षणं त्रुवं च सम्मृज्य, अथैनं चरुश्रपयिता, अभिघार्य उदञ्चमुद्वास्य प्रतिष्ठितमभिधारयति, परिधानप्रभृत्यग्निमुखान्तं कृता, स्रवेण दामुपस्तीर्य, पूर्वार्धाचरोरवदाय, अपरार्धादवद्यति अभिघारयति प्रत्यनकि, पुरस्तात्नुबाहुति हुला ॥ ॐ यस्खा हृदा कीरिणा मन्यमानो मत्य मर्यो जोहवीमि ॥ जातवेदोयशो अस्मासु धेहि प्रजाभिरग्ने अमृतलमंश्यों३यस्मै बसुकृते जातवेद् उ लोकमग्ने कृणवस्योनम् ॥ अश्विनश्सपत्रिणं वीरवत गोमन्तयिनशते स्वस्ति म्वाहा ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम् ॥ उपरिष्टात् स्रुवाहुति हुला, पुनर्दामुपस्तीर्य, उत्तरार्धात्सकञ्चरुमवदाय विरभिवार्य अन्तःपरिधौ निधाय, अथाज्याहुतीरुपजुहोति ॥ ॐ अग्नै प्रायश्चित्ते व देवानां प्रायश्चित्तिरसि ब्राह्मणस्त्वा नाथकामः प्रपोया की तनः प्रजानी पशुन्नी लक्ष्मिनी जारनीमस्यैतां कृणोमि स्वाहा ॥ अग्नये प्रायश्चित्तय इदम् ॥१॥ ॐ वायो प्रायश्चित्ते देवानी वायवे प्रायश्चित्तय इदम् ॥२॥ ॐ आदित्य प्रायश्चित्ते बं देवाना० ॥ आदित्याय प्रायश्चित्तय इदम् ॥३॥ ॐ प्रजापते प्रायश्चित्ते लं देवाना० ॥ प्रजापतये प्रायश्चित्तय इदम् ॥४॥ व्याहृतीहुला, पुरस्तात्नुवाहुति हुबा ॥ ॐ हव्यवाई आय मार खिष्टकृत इदम् ॥ उपरिष्टात्वाहुति हुला, मेक्षणमनो प्रहृत्य, परिध्यपां निनयनाद्युत्तरपरिषेकात प्राकला. अथ वधानिक आज्यशेषेण सरसावं जुहोति ॥ ॐ भूः स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ ॐ भुवः स्वाहा ॥ वायव इदम ओम अभय | HDF 1335 555335555555555555555 सूर्यायेदम् ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥ ओश्वाहा ॥ ब्रह्मण इदम् ॥ अत्र कारिका आज्यशषण जुहुयाद्याहतिषणवैः क्रमात ॥ हिरण्यमन्तर्धायव मूनि वध्वा अथोत्थितः • इति ॥ प्रयोगरत्ने • तिष्ठन् प्राक् परिषकतोऽथ निहितवणे वधूमूर्धनि • इति ॥ उपविश्य मूनि स सावं जुहोतीति केचित् ॥ तिष्ठनिति कुमारखामिकारिकायाम् ॥ तिष्ठमिति शिष्टाचारः ॥ अथैनां प्रदक्षिणमग्नि पर्याणयति • ॐ अर्यग्णो अग्नि परियातु क्षिप्रं प्रतीक्षन्ताश्वश्रुवों देवराश्च • इति ॥ अथाग्नेः पश्चात्पूर्ववदुपविश्य जुषखन इत्याधुत्तरपरिषेकं प्रणीताविमोकं ब्रह्मोद्वासनं च कुर्यात् ॥ इति चतुर्थीहोमः ॥७॥

व्रत-विसर्जनम्

अथ व्रतविसर्जनम् ॥ प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य • अनया नवोढया वध्वा सह चतुर्थ्यां रात्रौ विवाहव्रतविसर्जनहोम करिष्ये • इति सङ्कल्प्य, तत्र अनिवारवादित्यव्रतपतयो देवता आज्याक्तपालाशसमिधो द्रव्यं सद्यो यक्ष्ये • इत्युक्त्वा, अन्वाधानं कृखा, अग्यलकरणान्तं सर्वं पूर्ववत्कृत्ला, पूर्वोक्ताः समिधो घृतान्वक्ता अभ्याधापयन् वाचयति ॥ ॐ अमें व्रतपते वैवाहं व्रतमचारिषं तदशकं तन्मे राधि खाहा ॥ ॐ वायो व्रतपते वैवाहं० ॥ ॐ आदित्य व्रतपते वैवाहं० ॥ ॐ व्रतानी व्रतपते वैवाहं० ॥ पूर्ववदुद्देशत्यागः ॥ जुषस्खन इत्यादि सर्व पूर्ववत् ॥ इति व्रतं विसृज्य, अथ शय्यायां दण्डं उत्थापयति • ॐ उर्जः पृथिव्या अध्युत्थितोऽसि वनस्पते शतवलशो विरोह ॥ नयाँ व्य मिषमूर्ज दातो राय पोषण सामिपामदेम इति ॥ अथैनं दण्डं वध्यै प्रयच्छति • ॐ मजायो बाससृजामि मास रेण सुरामिव इति ॥ तं वधूः प्रतिगृह्णाति • ॐ प्रजावती भूयासम् इति ॥ अथैनं वराय प्रयच्छति ॐ प्रजया वा ससृजामि मासरेण सुरामिव • इति ॥ මළළමළපළමුන් ॥१७५॥ 355355553333335555555555338 वरः प्रतिगृह्णाति • ॐ प्रजावा-पशुमान्भूयासम् • इति ॥ अथैनं स्थूणादेशे निदधाति (स्तम्भोपरि निदधातीत्यर्थः) ॥ इत ऊर्ज श्रौताधानपर्यन्तं गृह्याग्निरजस्रो नित्यो धार्यः, अथवा समारोप्य कर्मण्युपावरोह्य धारयेद ॥ तत्र कुमारस्वामिकारिका विवाहानेरजस्रलं यावंझौदनं पचेत् ॥ अजनधारणाशक्तौ गृह्यामेरपि वा गृही ॥ याज्ञिवयां समिधि स्यात्तमारोप्यायन्त इत्यूचा ॥ होमकाले क्षिपेदनौ लौकिके समिधं तु ताम् ॥ आजह्वानोत्तमन्त्राभ्यां कुर्यात्कर्माणि तत्र तु ॥ ऑपासनादि गृह्याणि कुर्तिवं पुनः पुनः ० इति ॥ शिष्टास्तु पश्चमेऽहनि पार्वणस्थालीपाकहोमानन्तरं समारोपणं कुर्वन्ति ॥७॥

उपसंवेशनम्

अथोपसंवेशनम् ॥ तत्र कारिका ‘होमदेशात्ततो गच्छेदागारं सर्वशोभनम् ॥ वुड्ये लिखितपद्म त्रिः स्वस्तिकादिविभूषितम् ॥ मूर्धदेशोपरिक्षिप्तसादर्श पूर्णकुम्भकम् ॥ घृतवर्तिप्रदीपैश्च दीप्तं प्रतिदिशं कृतैः ॥ गन्धपुष्पात्यतल्पस्था वधूमनुनिषिद्य सः’ इति नामने * अथ श्रीमन्तमागार सम्मृष्टोपलिप्तं गन्धवन्तं पुष्पवन्तं धूपवन्तं दीपवन्तं तल्पवन्तश्साधिवासं दिक्षु सर्पिः सूत्रेन्धनप्रद्योतितमदकम्माटोनिक प्रपद्य तस्मिन्नेनारसंवेश्य तस्यान्ति के जपति • इति ॥ दिक्षु सर्पिः सूत्रेन्धनप्रद्योतितमित्यस्य आज्याक्तस्त्राणि कामनामशेष संयोग्य प्रकार चतुर्दिक्षु स्थापयेदित्यर्थः ॥ एवं पूर्वोक्तप्रकारेण नानाविधमङ्गलैरुपशोभितं चितानवन्तमागारं प्रविश्य, वधू शय्यायां शाययिला तयार समीपे स्वयमुपविश्य जपति • ॐ उदीर्वातौ विश्वावसो नर्मसेडामहे ना ॥ अन्यामिच्छ प्रफळ ५सञ्जायां पत्यां सज ॥ उदीचति पानी ह्येषा विश्वावसु नमसा गीभिरीट्टे ॥ अन्यामिच्छ पितृपदं व्यक्तास ते भागो. जनुषा तस्य सिद्धि इति ॥ अथास्या ඉහළ මළමුතියම්පියුම් १०८ 3333333333333333 • ॐ प्रजाय वा सरसृजामि मासरण सुरामिव • इति । अथैनामपसंवेशयति (संयोगं करोतीत्यर्थः) ॥ प्रजापतिः स्त्रियां यशः इत्येतमनुवाकमुक्त्वा मिथुनीभूय, सा यद्यश्रु कुर्यात्तामनुमत्रयते • ॐ जीवादन्ति विमयन्ते अध्वरे दीर्घामनुप्रसिति दीधियुनरः ॥ वाम पितृभ्यो य इदइसमेरिरे मयः पतिभ्यो जनयः परिष्वजे • इति ॥ अथ वरः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीत्ये मम ताम्बूलचर्वणयोग्यतासिद्ध्यर्थ श्रीलक्ष्मीनारायणप्रीत्यर्थं ताम्बूलदानं करिष्ये • इति सङ्कल्प्य, ब्राह्मणान् सम्पूज्य, दक्षिणासहितं ताम्बूलं गृहीला • ताम्बूलं श्रीकर भद्रं ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् ॥ तस्मादस्य प्रदानेन अतः शान्ति प्रयच्छ मे• इति दखा, एवमेव स्त्रीभ्यश्च दद्यात् ॥ अथ आचार्यः स्त्रियश्च तयोर्मध्ये ताम्बूलानि विकिरन्ति ॥ तानि वधूवरौ सङ्गह्य भक्षणं कुर्वतः ॥ तत आरार्तिकं कृता, ब्राह्मणा मत्राक्षतान् दधुः ॥ अत्र योनिविवृणनादिकं न कुर्वन्ति शिष्टैरनाचरितत्वात् लौकिकविरोधाच ॥ किन्तु मत्रावृत्तिरेव ॥ इति चतुर्थीप्रयोगः समाप्तः ॥छ॥

स्थालीपाक-प्रयोगः

अथ पञ्चमेऽहनि स्थालीपाकप्रयोगः ॥ गन्धाक्षतपुष्पलाजपिष्टादिकं गृहीखा, यत्रैकमूल उदुम्बरो वृक्षस्तिष्ठति (एकमूलः तरुणवृक्ष इत्यर्थः वृद्धवृक्षस्य बहुमूलवात् ) तत्र गला, आचम्य प्राणानायम्य, देशकालौ सङ्कीर्त्य • मम पश्चमेऽहनि विवाहाङ्गतया विहितां उदुम्बरपूजां करिष्ये ॥ तदङ्गलेन गणपतिपूजां करिष्ये • इति सङ्कल्प्य, गणपतिं सम्पूज्य, अथौदुम्बरस्पेशानीमारभ्य प्रदक्षिणः परिसमूह्य पर्युक्ष्य प्रदक्षिणं गन्धैरनुलिम्पन् जपति • ॐ यथा बं वनस्पत ऊर्जाभ्युत्थितः शुतवल्शो विरोहस्येवमहं पुत्रैश्च पशुभिश्च सहस्रवलशा CSCCCCCCCCCCCCCCCSSSSSSSSSSSSSSS ICCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCGSG विवयररुहेम • इति ॥ तस्य मूलं पुष्पैः प्रच्छादयति • ॐ यथा लं वनस्पतै फलवानस्येवमहं पुत्रैश्च पशुभिश्च फलवन्तौ भवानि • इति, तत्रैव त्रिवृदनेन बलिमुपहरति ॥ तल्लक्षणं तु • अन्नं चापि त्रिवृद्विद्यादलौ ब्राह्मणभोजने ॥ भक्षं भोज्यं च पेयं चेत्येतत्समुदितं त्रिवृत् । इति ॥ ॐ ऊर्जाखान् पर्यखान् पय॑सा पिन्व॑मानोऽस्मान् वनस्पते पय॑साऽभ्याववृत्ख • इति ॥ गन्धपुष्पधूपदीपनैवेद्यनमस्कारान्तं कृता अथौदुम्बरपूजाकाङ्गतयाविहितं स्वस्ति पुण्याहवाचनं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अस्यौदुम्बरपूजाकर्मणः पुण्याहं वस्त्यद्धिमिति वाचयिता, वनस्पतिः प्रीयतामिति विशेषः ॥ एवं पुण्याहं वाचयिता, शोनकोक्तवसन्तं पूजयेत् ॥ यथा ॥ उदम्बरमलेऽष्टदलपत्रं विलिख्य कुङ्कमोदकपूर्ण हरिद्रोदकपूर्ण वा कलशं निधाय, प्राणानायम्य • मम विवाहाङ्गतयाविहितां पञ्चमेऽहनि वसन्तपूजां करिष्ये इति सङ्कल्प्य कनकारुणभासुरं प्रपन्न हयवक्तं मदनस्य साहचर्यम् ॥ द्विभुजं धृतपल्लवप्रसूनं भजतामिष्टदमर्चयेद्वसन्तम् । इति ध्याला वसन्ताय नमः’ इति ध्यानावाहनादिषोडशोपचारान् कृत्बा, तजलं बन्धुभिः सहान्योऽन्यमभिषेकं कुर्वत: ॥ • इत्थं सम्पूज्य विधिना अभिषेक समाचरेत ॥ वसन्तादींश्च सन्तर्प्य दिङ्नागादीन् दिक्पतीनपि ॥ ब्राह्मणैर्बन्धुभिः सार्धमभिषिश्वेच्च तज्जलम् • इति ॥ अथौदम्बर प्रदक्षिणीकृत्य पूर्व स्थूणादेशे स्थापितदण्डमप्सु प्रास्य, अथ तत्रैव जानुदनजलमवतीर्य प्राचीनदेशेनाहतेन वाससा मत्स्यान नाही पिष्टमयानीति कुमारखामिः ॥ ‘गृहीत पैष्टिकानत्र मत्स्यान् प्राग्दश्वाससा’ इति कारिकायाम् ॥ पिष्टमयान्वा मत्स्यान जलपूर्णपाने सापयित्ना, ब्रह्मचारिणं पश्येत्युक्त्वा, अर्थ दम्पती पृच्छतः ॥ ब्रह्मचारिन् किं पश्यसि’ इति स पृष्टः प्रतिब्रयाना 29999656659999999999999999655SSSSS१७७ CCCCCCCCCCCCCCCCSSCCCCCCCCCCCCSS पश्यामि’ इति । अथैतान् मत्स्यानुदुम्बरमूले बकानां वलिमुपहरति ॐ दीर्घायलाय वर्चसे’ इति ॥ अत्रैव निर्माल्यानि परिमुक्तानि वासासि प्रतिसराश्च विसृज्यौदुम्बरशाखायां ससृज्य नापितकर्म कुर्वन्ति तस्मै पयोदनं दखा, क्षौरनखकन्तनादिकं कृता, जलसमीप गला ॐ प्रतियुतो वरुणस्य पाशः प्रत्यस्तो वरुणस्य पाशः’ इत्यपोऽवगाह्य उत्तीर्यान्योऽन्यमलङ्कत्य, रक्तानि वासासि परिधाय, अहतानि वा द्विराचम्य गृहमागत्य, पादौ प्रक्षाल्य, आचम्य, स्थालीपाकं कुर्यात् ॥rtana अथ कर्ता प्राणानायम्य करिष्यमाणस्थालीपाक कर्मणो निर्विघ्नतासिद्ध्यर्थ गणपतिपूजां करिष्ये " इति सङ्कल्प्य तत्कृता, पुनः प्राणानायम्य पञ्चमेऽहनि स्थालीपाकहोमं कर्तु शान्त्यर्थमित्यादि ॥ खस्तिपुण्याहवाचनं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, स्थालीपाककर्मणः पुण्याहं स्वस्त्य॒द्धिमिति वाचयिता, अग्निः प्रीयतामिति विशेषः, प्रोक्षणान्तं कृला, आचम्य प्राणानायम्य देशकालो सङ्कीर्त्य ‘अनया नवोढया वध्वा सह पञ्चमेऽहनि आनेयस्थालीपाकं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, स्थण्डिलो ल्लेखनादिकं कला, तमेवोपासनाग्निं प्रतिष्ठाप्य ‘आग्नेयस्थालीपाकहोमः कर्म आधारवत्तत्रं पञ्चदशदारुरिध्मः अग्नीषोमावाज्यभागी अग्निर्मूर्धा नामाग्निः अनिर्देवता अग्निःखिष्टकृत् आज्यस्य मात्रवेणिक्यो देवता’ इत्यादि सङ्कल्प्य, अन्वाधानाद्याप्रणीताभ्यः कला, तण्डुलानिर्वपति ॥ ‘ॐ देवस्य ला… हस्ताभ्यां अग्नये जुष्टं निर्वपामि’ इति त्रिस्तूणी चतुर्थम् ॥ ॐ देवस्य बा… हस्ताभ्यां अग्नये वो जुष्टं प्रोक्ष्यामि’ | इति सकृन्मत्रेण द्विस्तूणीं प्रोक्ष्य, त्रिः प्रक्षाल्य, स्थाल्यां तिरः पवित्रं निधाय, अपः पयो वा आनीय अग्नावधिश्रित्य, तिरः पवित्रं तण्डुलानोप्य, अधिश्रय ति, अथाज्यं निरूप्य, पर्यनिकरणाद्यभिधारणान्तं कुर्यात् ॥ अथ सुवेण दामुपस्तीर्य, पूर्वार्धाच्चरोरवदाय, SSSSS555555595955559595555555599 ॥ १७७॥ gital Firmirinni 333333333333333333353535333333SE अपरार्धादवद्यत्यभिधारयति प्रत्यनक्ति, पुरस्तात् वाहुति हुवा । ॐ अग्निमूर्धा दिवः ककुत्पतिः पृथिव्या अयम् ॥ अपातासि जिन्वतों३भुवो यज्ञस्य रजसश्च नेता यत्रोनियुद्भिः सचसो शिवाभिः ॥ दिवि मूर्धानं दधिषे सुवर्षां जिह्वामन चकृषे हन्यवाहवाहा ॥ अग्नय इदम् ॥ अथ स्विष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय व्याहृतीहूंखा, खिष्टकदादि सर्व पूर्ववत् ॥ इति स्थालीपाकप्रयोगः ॥७॥

समारोपणम्

अथ समारोपणम् ॥ पालाशीमाश्वत्थीमौदुम्बरी खादिरी वा समिधमादाय, पत्यान्वारब्धः ॐ अयं ते योनिलियो यतो जातो अरौचथाः ॥ तं जानन आरोहाथांनो वर्धयारयिम्’ इति समारोप्य, अथास्तमित आदिये स्थण्डिलोल्लेखनादिकं कला, लौकिकानिं प्रतिष्ठाप्य, आजुह्वान उद्बुध्यस्खाग्न इति द्वाभ्यामारोपितसमिधमनावाधाय, सायमौपासनं हुना, समारोपयेत ॥ अथ वधूवरावन्योन्यमलङ्कृत्य, वाग्यतो शय्यां गच्छतः ॥ तत्र वरो वधूमभिमत्रयते ‘ॐ सुमङ्गलीरियं वधुरिमारसमेत पश्यता सौभाग्यमस्यै दुखा याथास्तं विपरैतन’ इति ॥ अथैतस्याः सर्वसुरभिपुष्पमालाः शिरसि युनक्ति ॐ सन्नामः सयानी सन्नाभिः सन्तनुखचः ॥ सन्ता कामस्य योक्लेण । युञ्जाम्यविमोचनाय’ इति ॥ इति पञ्चमेऽहनि प्रयोगः ॥

गृहप्रवेशः

अथ गृहप्रवेशः ॥ तत्रादौ कालनिर्णयः निर्णयसिन्धौ ॥ सङ्ग्रहे ‘विवाहमारभ्य वधूप्रवेशो युग्मे तिथौ षोडशवास ऊच ततोऽन्दे युजि पञ्चमान्दादतः परस्तानियमो न चास्ति’ ॥ नारदः “समवर्षे समे मासि यत्र नारी गृहं ब्रजेत ॥ आयष्यं हरते भतः सा नारी मरणं व्रजेत् ॥ सङ्ग्रहे ‘विवाहादिचतुर्यन्तं षोडशे दिन एव वा ॥ युग्माश्च तिथयो वृद्धिप्रवेशे मङ्गलप्रदाः ॥ ISSSSSSS65956666999999696656559996 EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE६६६६६६६ (षष्ठऽष्टमे वा दशमे दिने वा विवाहमारभ्य वधूप्रवेशः ॥ पञ्चाङ्गसंशुद्धदिनं विनाऽपि विधेयमाहर्मुनयः प्रशस्तम् । मासदापश्चाविषयपदाषा द्वितीयके ॥ गृहप्रवेशे वैवाहे न चतुर्न च षष्ठके ॥ वधूप्रवेशः प्रथमे च वर्षे तृतीयवर्षेऽपि शुभप्रदः स्यात् ॥ द्वितीय वर्षऽप्यथवा चतुथ षष्ठ प्रवेशोऽपि च भर्तनाशः ॥ नृपप्रवेशोऽपि न रात्रिकाले वधूप्रवेशो हि दिवा न शस्तः ॥ दिवा च रात्रौ च गृहप्रवेश प्रवेशभषु प्रवदान्त सन्तः ॥ युग्मवर्षनिषेधस्तु पञ्चमाब्दादग्वेिदितव्यः, अत ऊर्ध्व न दोषः ॥ तथा हि ॥ ‘उद्वाहाच्चतुरष्टषट्दश दिने श्रेष्ठ वधूवेशन मासेष्वष्टमषट्चतुर्थदशके श्रीसम्पदायुःक्षयम् ॥ वर्षेषु द्विचतुष्टयं भयकरं पश्चाब्दमुख्यं परे वर्षाः सर्वमनोहराः शुभकरा वध्वाः प्रवेशे शुभाः ॥ मासेऽधिके शून्यहरिप्रसुप्ते द्वितीयवर्षे प्रतिशुक्रमूढे ॥ नवोढजा यन्न करोति मन्दिरं विवाह एतन्मुनयो वदन्ति’ ॥ लल्लः ‘खभवनपुर प्रवेशे देशानां विप्लवे तथोद्धाहे ॥ नववध्वा गृहगमने प्रतिशुक्रविचारणा नास्ति ॥ माण्डव्यः ‘नित्ययाने गृहे जीर्णे प्राशनान्तेषु सप्तसु ॥ वधूप्रवेशे माङ्गल्ये न मौढ्यं गुरुशुक्रयोः ॥ कश्यपेषु वसिष्ठेषु भृग्वव्यगिरगौतमाः ॥ भरद्वाजेषु वत्सेषु प्रतिशुक्रो न विद्यते’ ॥ बादरायणः तस्य कालमाह नीहारांशुधनो-तरा-दिति-गुरु-ब्रह्मा-नुराधा-श्विनी-शका-हस्कर-वायु-विष्णु-वरुण-बष्ट्र प्रशस्ते तिथौ ॥ कुम्भाजालिगते रखौ शुभकरे प्राप्तोदये भार्गवे जीवज्ञोशनसां दिने नववधूवेश्मप्रवेशः शुभः ॥ (नीहारांशुधनः = मृगशिरः) । व्यवहारतले “पौणात्कभाच श्रवणाच्च युग्मे हस्तत्रये मूलमघोत्तरासु ॥ पुष्ये च मैत्रे च वधूप्रवेशो रिक्ततरे व्यकिकुजे च शस्तः ॥ पौणायुग्मे .१ करोति = प्रविशतीत्यर्थः ॥ CGSSCSSSSSSSCCCCSCSOCOCCCSCSSSS ॥१७८॥ 155552355 3333333335333333353115 रेवत्यश्चिन्यौ ॥ कायुग्मे रोहिणी मृगशिरसी ॥ श्रवणाधुग्मे धनिष्ठाशतभिषजौ ॥ अनेन भरणीकृत्तिकार्दाश्लेषपूर्वाफल्गुनीविशाखा | पूर्वाषाढप्रौष्ठपदा इत्यष्टौ वाः , अन्याः शुभाः इति फलितम् ॥ प्रयोगदर्पणे ‘वधूप्रवेशः प्रथमे तृतीये शुभप्रदः पञ्चमकेऽथवाऽह्निः ॥ द्वितीयके वाऽपि चतुर्थक वा षष्ठे वियोगामयदुःखदः स्यात् ॥ शुभाशे शुभवारेषु शुभदृष्टे स्थिरांशके । दिवाप्रवेशः सम्पत्त्यै निशि वा शोभनो भवेत् ॥ अत्र वयंमासानाह बृहस्पतिः ‘कुली रकन्याकुम्भेषु दिनेशे न विशेद्रहम् ॥ ग्रामं वा नगरं वाऽपि पत्तनं वा नराधिपः” इति ॥ ज्योति प्रकाशे ‘वामे शुक्र नवोढायाः सुखं हानिः वदक्षिणे ॥ धनं धान्यं च पृष्ठस्थे सर्वनाशः पुरस्थिते” इति ॥ ग्रामान्तरप्रवेशे शुक्रविषये विशेषो वक्ष्यते ‘पृष्ठस्थं दक्षिणस्यं वा भृगुं कृला विशेत्सदा ॥ पुरतो वामतो वाऽपि प्रतिशुक्रं न चाविशेतः ॥ इति निर्णयः ॥ ७॥ ___ अथ प्रयोगः ॥ स्थालीपाकहोमानन्तरं शुभे दिने वधूप्रवेशं कुर्यात् ॥ यथा ॥ पल्याऽन्वारन्ध औपासनानि समारोप्य हस्ते गृहीबा, बन्धुजनैः सह मङ्गलघोषपुरस्सरं स्वगृहं गला, देहल्या बहिरुपविश्य, आचम्य प्राणानायम्य, देशकालौ सड़ीर्य “मम सर्वसौभाग्य प्राप्त्यर्थं समस्तमाङ्गल्य प्राप्त्यर्थ अनया नवोढया वध्वा सह गृहप्रवेशं करिष्ये ॥ तदङ्गबेन गणपतिक्षेत्रपालवास्तोपतिजा करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, गणपति सम्पूज्य, क्षेत्रस्य पतिना वयमिति क्षेत्रपालं, वास्तोपते वास्तोपते इति द्वाभ्यां वास्तो पनि चलन सम्पूज्य, भद्रान ग्रहानिति गृहं प्रविश्य, अथैनां कल्याणी वाचं वाचयति ‘प्रजावती पशुमती’ इति । एनामान 95589SCGSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS 133595333333333333333333333333333 “इह गावः प्रजायध्वम् । इत्युपविश्य, गणपतिस्मरणपूर्वक लक्ष्मी ग्रहदेवतां च सम्पूज्य, गृहप्रवेशाङ्गपुण्याह कुर्यात् ॥ आचम्य प्राणानायम्य, देशकालो सङ्कीर्य अनया नवोढया वध्वा सह गृहप्रवेशाङ्गभूतं स्वस्तिपुण्याहवाचनं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, गणपति सम्पूज्य, अस्य गृहप्रवेशकर्मणः पुण्याहं वस्त्यद्धिमिति वाचयिता, प्रजापतिः प्रीयतामिति विशेषः ॥ ब्राह्मणान् सम्पूज्य, आशिषो वाचयेत् ॥ इति गृहप्रवेशमयोगः ॥२॥

वैश्वदेवारम्भः

अथ वैश्वदेवारम्भः ॥ यदि दशदिनादर्वारगृहप्रवेशः तदा गृहप्रवेशानन्तरं वैश्वदेवारम्भः ॥ दशदिनात्परतश्चैव श्वशुरगृह एव वैश्वदेवं कृता, पुनः कालान्तरेगृहप्रवेशं कुर्यात् ॥ अत्र सूत्रम् ‘पञ्चमेऽहनि स्थालीपाकहोमानन्तरं श्वोभूते वैश्वदेवेन प्रतिभयते’ इति ॥ प्रयोगरत्ने ‘अथ दशमेऽहनि जुहुयाद्विश्वेदेवा इति द्वाभ्याम् । इति ॥ कारिकायाम् ‘दशमेऽहनि सम्प्राप्ते वैश्वदेवं तु नैत्यकम् ॥ आरभेत तथा श्राद्धं मत्स्यस्यानन्तरेऽह्नि वा ॥ षष्ठेऽह्नि वैश्वदेवं चेत्कृष्णपक्षे पितृक्रिया’ इति ॥ कृष्णपक्षे पितृक्रिया | इत्यनेन मासिश्राद्धं कर्तव्यमिति विवक्षितम् ॥ गृह्यसूत्रेऽपि ‘श्वोभूते वैश्वदेवेन प्रतिपद्यते मासिश्राद्धेन चापरपक्षः’ इति ॥ विवाहात् षष्ठेऽष्टमे दशमेऽति वा वैश्वदेवारम्भः ॥ अस्य विवाहशेषत्वान्नान्दीश्राद्धं कृताकृतम् ॥॥ अथ षष्ठेऽहनि प्रातरौपासनान्तं नित्यकर्म कृता, सपत्नीकः कर्ता पवनादिकं कृता, गणपति सपूज्य वैश्वदेवारम्भं कर्तुं पुण्याहवाचनं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, वैश्वदेवारम्भ १ मत्स्यस्येति = मत्स्यग्रहणोपलक्षितस्य पञ्चमदिनस्येत्यर्थः । CCCCCCSSSCCCCCSSSSSSSSSSSSSSSSSS ॥१७९०S666666666ECSSGEEEGGEEEEEEEE66559 कर्मणः पुण्याहं स्वस्ति ऋद्धिमिति वाचयिता विश्वेदेवाः प्रीयन्तामिति विशेषः ॥ अथ स्थण्डिलोल्लेखनादिलौकिकानिं प्रतिष्ठाप्य, आजुह्वान उदध्यखान इत्यारोपितसमिधमनावाधाय, प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्य ‘अनया ‘नवोढया वध्वा सह वैश्वदेवारम्भहोमं करिष्ये, वैश्वदेवारम्भहोमः कर्म आधारवत्तत्रं पञ्चदशदास्चरिध्मः अग्नीषोमावाज्यभागी आवसथ्यो नामाग्निः विश्वेदेवा देवता चरुर्हविः अग्निःस्विष्टकृत आज्यस्य मात्रवर्णिक्यो देवताः’ इत्यादि सङ्कल्प्य, अन्वाधानाद्याप्रणीताभ्यः कुवा, विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्टं निवपामीति चहनिरूप्य प्रोक्ष्य. अनिमुखान्तं कला पक्काजहोति ॥ ॐ विश्वेदेवा ऋतावृध ऋतुभिर्हवनः श्रुतः ॥जुपन्ती युज्यं पयों३विश्वेदेवाः शृणतेमहवं में ये अन्तरिक्षे य उपद्यविष्ठ ॥ ये अग्निजिह्वा उत वा यजत्रा आसद्यास्मिन्बर्हिषि मादयध्ववाहासाविश्वेभ्यो देवेभ्य इदमाश अश विष्टकृतमवदाय अन्तःपरिधौ निधाय, देवकृतस्पेनस इत्यादिभिरष्टौ समिध आदधाति इति धर्मप्रश्न उक्तम् ॥ यथा व त सोऽवयनमसि वाहा- अग्नय इदम् ॥१॥ ॐ मनुष्यकृतस्यैनसोऽवयनमसि स्वाहा ॥” अग्नय इदम् ॥२॥ ॐ पितृकृतस्यैन ‘सोऽधयर्जनमसि स्वाहा ॥ अग्नय इदम् ॥३॥ ॐ आत्मतस्यै नसोऽवयनमसि स्वाहा ॥ अनय इदम् ॥४॥ ॐ अन्यतस्यैनसोऽव यजनमसि स्वाहा । अग्नय इदम् ॥५॥ ॐ अस्मत्कृतस्यैनसोऽयजनमसि स्वाहाँ नय इदम ॥६॥ ॐ यडिया । चनेचकम तस्यांवयनममि स्वाहा ॥ अनय इदम् ॥७॥ ॐ यत्स्वपन्तश्च जाग्रतचैनश्चम तस्यवियजनमामि स्वाहा इत्यष्टसमिधो हुना, चरुशेष पात्रान्तर आनीय,’ प्रभूतमाज्यमानीय हस्तेनैव जुहोति अग्नये खास 996566666666666666555555555556565 प… SSSSSSSSESSGEEEEEEEEEEEEEESSSSS सोमाय स्वाहा ॥ सोमायेदम् ॥२॥ ॐ ध्रुवाय स्वाहा ॥ ध्रुवायेदम् ॥॥ ॐ ध्रुवार्य भूमाय स्वाहा ॥ ध्रुवाय भूमायेदम् ॥४॥ ॐ ध्रुवक्षितये साहो ॥ ध्रुरक्षितय इदम् ॥५॥ ॐ अच्युतक्षितये खाहा ॥ अच्युतक्षितय इदम् ॥६॥ ॐ ईशानाय वाहा ॥ ईशानायेदम् ॥७॥ ॐ जयन्ताय स्वाहा ॥ बयन्तायेदम् ॥८॥ ॐ धर्माय स्वाहा ॥ धर्मायेदम् ॥९॥ ॐ धर्मरुचये स्वाहा ॥ धर्मरुचय इदम् ॥१०॥ ॐ धान्वन्तराय स्वाहा ॥ धान्वन्तरायेदम् ॥११॥ ॐ विर्यायै स्वाहा ॥ विद्याया इदम् ॥१२॥ ॐ अम्बिकायै स्वाहा ॥ अम्बिकाया इदम् ॥१३॥ ॐ हरये खाहा ॥ हरय इदम् ॥१४॥ ॐ गणेभ्यः स्वाहा ॥ गणेभ्य इदम् ॥१५॥ | गणपतिभ्यः स्ताहाँ ॥ गणपतिभ्य इदम् ॥१६॥ ॐ वर्षम्यः स्वाहा ॥वर्षभ्य इदम् ॥१७॥ ॐ विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा ॥ | विश्वभ्यो देवेभ्य इदम् ॥१८॥ ॐ साध्येभ्यो देवेभ्यः स्वाहा ॥ साध्येम्यो देवेभ्य इदम् ॥१९॥ ॐ सर्वेभ्यो देवेभ्यः खाहा ॥ सर्वेभ्यो देवेम्य इदम् ॥२०॥ ॐ सर्वाभ्यो देवताभ्यः स्वाहा ॥ सर्वाम्यो देवताम्य इदम् ॥२१॥ ॐ भूः स्वाहा ॥ अनय इदम् ॥२२॥ ॐ भुवः स्वाहीं ॥ वायव इदम् ॥२३॥ ओरसुवः स्वाहा ॥ सूर्यायेदम् ॥२४॥ ॐ भूर्भुवःसुवः स्वाहा ॥ प्रजापतय इदम् ॥२५॥ इति पञ्चविंशत्याहुतीर्डबा, “ॐ अभय स्विष्टकृते स्वाहा ॥ अग्नये स्विष्टकृत इदम्’ इतीशान्यभागे हुला, बलिहरणं कुर्यात् ॥७॥ अथानेः पवाभूमौ चतुरस्रमण्डलं कना, तत्तत्स्थानेषु पल्या गन्धपुष्पाक्षतैः परिसमूह्य पर्युक्ष्य अम्यचितेषु स्वयं पुरस्तादुपरिष्टाचोभयतः परिषकं कुन्ना, वक्ष्यमाणप्रकारेण बलिहरणं कुर्यात् ॥ तत्रादौ चतुर्दिक्षु मध्ये च पञ्च वलयः ॥ 5665665556GSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS पु०स० 3533333333333333333335523965 ॐ धर्माय स्वाहा, ॐ अधर्माय स्वाहा, ॐ दुवै नागमात्रे खाहा, ॐ सर्पेभ्यः खाहा, ॐ ब्रह्मणे स्वाहा ॥५॥ इति पञ्च ॥ अथ ईशानमारभ्य प्रदक्षिणाकारण एकविंशतिबलयः ॥ ॐ अचलाय देव्यै स्वाहा, ॐ वास्तुपाल्यै सगणायै स्वाहा, ॐ अयः स्वाहा, ॐ वरूंणाय खाहा, ॐ प्रजापतये स्वाहा, ॐ परमेष्ठिन स्वाहा, ॐ ऋषमाय स्वाहा, ॐ द्राय स्वाहा, ॐ रुद्राण्यै स्वाहा, ॐ ओषधिवनस्पतिभ्यः स्वाहा, ॐ रक्षोदेवजनेभ्यः स्वाहा, ॐ कामाय स्वाहा, ॐ भगाय स्वाहा, ॐ श्रियै स्वाहा, ॐ विष्णवे स्वाहा, ॐ ग्रहाय स्वाहा, ॐ ग्रहराजाय स्वाहा, ॐ धनधान्याभ्यारस्वाहा, ॐ वैश्रवणाय स्वाहा, ॐ श्रियै स्वाहा, ॐ पुष्यै स्वाहा ॥२१॥ इति एकविंशतिः । पुनरपीशानादि पूर्ववत्पश्चदश ॥ ॐ उलखलमुसलाम्यारस्वाहा, ॐ दृषदुपलोभ्यारस्वाहा, ॐ समूहन्यै देव्यै स्वाहा, ॐ गृह्याभ्यः स्वाहा, ॐ अवसानेभ्यः स्वाहा, ॐ अवसानपतिभ्य: स्वाहा, ॐ सर्पदेवजनेभ्यः स्वाहा, ॐ सर्वभूतेभ्यः स्वाहा, ॐ अन्तरिक्षाय स्वाहा ॐ अवान्तरिक्षाय स्वाहा, ॐ धात्रे स्वाहा, ॐ विधात्रे स्वाहा, ॐ भूत्यै स्वाहा, ॐ प्रभूत्यै स्वाहा, ॐ यदेति जगति यच्च चेष्टति नाम्रो भागोऽयं नाम्ने स्वाहा ॥१५॥ इति पञ्चदश ॥ अथ मण्डलमध्ये प्रागपवर्गाश्चतुस्त्रिंशद्वलयः ॥ ॐ जेष्ठाभ्यारस्वाहा, ॐ, करस्कराभ्यारस्वाहा, ॐ श्रियै स्वाहा, ॐ विष्णवे स्वाहा, ॐ रुद्राय स्वाहा, ॐ पशुभ्यः स्वाहा, ॐ पशुपतये स्वाहा, ॐ वास्तोष्पतये स्वाहा, ॐ पथिव्यै स्वाहा, ॐ अन्तरिक्षाय स्वाहा, ॐ दिवे स्वाहा, ॐ सूर्याय स्वाह!, ॐ चन्द्रमसे स्वाहा, ॐ नक्षत्रेभ्यः स्वाहा, ॐ अमः स्वाहा, ॐ ओषधीभ्यः स्वाहा, ॐ वनस्पतिभ्यः स्वाहा, ॐ चराचरेभ्यः स्वाहा, ॐ परिप्लवेभ्यः स्वाहा, ॐ सरीसपेभ्यः ..: 33333333333333333333333333330 स्वाहा, ॐ देशेभ्यः स्वाहा, ॐ कालेभ्यः स्वाहा, ॐ लोकेभ्यः स्वाहा, ॐ वेदेभ्यः स्वाहा, ॐ देवेभ्यः स्वाहा, ॐ कापम्यः स्वाहा, ॐ वसुभ्यः स्वाहा, ॐ रुद्रेभ्यः स्वाहा, ॐ आदित्येभ्यः स्वाहा, ॐ इन्द्राय स्वाहा, ॐ बृहस्पतये स्वाहा, ॐ प्रजापतय स्वाहा, ब्रह्मणे स्वाहा, ॐ आयतनवने स्वाहा ॥३४॥ इति चतुस्त्रिंशद ॥ अथ दक्षिणभागे दर्भेषु प्राचीनावीती ॥ ॐ पितृभ्यः स्वधा नमः स्वाहा, ॐ पितामहेभ्य: स्वधा०, ॐ प्रपितामहेभ्यः स्वधा०, ॐ मातम्यः स्वधाः, ॐ पितामहीम्यः स्वधा०, ॐ प्रपितामहीभ्यः स्वधा०, * मातामहेभ्यः स्वधा०, ॐ मातुः पितामहेभ्यः स्वधा०, ॐ मातुः प्रपितामहेभ्य: स्वधाः, ॐ मातामहीम्यः स्वधा०, ॐ मातुः पितामहीभ्यः स्वधा०, ॐ मातुः प्रपितामहीम्यः स्वधा नमः स्वाहा ॥ अथ अप उपस्पृश्य यज्ञोपवीती, उदग्दिशि ॥ ॐ नमो रुद्राय पशुपतये स्वाहा ॥ अथ दिक्षु ॥ ॐ प्राच्य दिशे स्वाहा, ॐ दक्षिणायै दिशे स्वाहा, ॐ प्रतीच्य दिशे स्वाहा, ॐ उदीच्यै दिशे स्वाहा, ॐ ऊर्ध्वाय दिशे स्वाहा, ॐ अधरायै दिशे स्वाहा ॥ आनेयादिविदिक्षु ॥ ॐ अग्नये स्वाहा, ॐ निक्रतये स्वाहा, ॐ वायवे स्वाहा, ॐ ईशानाय स्वाहा ॥ उदग्दिशि ॥ ॐ ये भूताः प्रचरन्ति दिवा बलिमिच्छन्तो वितुदस्य प्रेष्योः ॥ तेभ्यो बलिं पुष्टिकामौ हरामि मयि पुष्टिं पुष्टिंपतिर्दधातु स्वाहा • इति दिवा ॥ नक्तं बलिमिच्छन्त • इति नकम् ॥ • ॐ नमो रुद्राय भौमाय स्वाहा • इति ॥ अथ प्रक्षालितपाणिपाद अप आचम्य, अग्नेः पश्चाद्दर्भेषूपविश्य, दर्भान्धारयमाणः प्राणानायम्य, गायत्री दशवारं जपित्ता, वेदादीन् जपिला ॥ ॐ अमिर्धा दिवः … जिन्वति ॥ ॐ यद्देवादेवहेडनम् । इति सानुषङ्गं कूष्माण्डीयं GOOOSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS 3333333333333333333333333333 • नमो ब्रह्मण • इति त्रिरनूच्य, अप उपस्पृश्य, देवयज्ञेन यक्ष्ये • इति सङ्कल्प्य ॥ ॐ विद्युदसि विद्य मे पाप्मानमृतात्सत्यमुपैमि शिरश्चक्षुषी नासिके श्रोत्रे हृदयमालम्य ॥ परिसमूह्य, • ॐ अदितेऽनुमन्यख • इत्यादिभिः परिषिच्य, • ॐ देवेभ्यः स्वाहा ॥ देवेभ्य इदम् • इति समिधं हुबा, • ॐ अदितेऽन्वमश्स्थाः इति पुनः परिषिच्य ॥ ॐ वृष्टिरसि वृश्च मे पाप्मनमृतात्सत्यमुपागां शिरश्चक्षुषी नासिके श्रोत्रे हृदयमालभते ॥ अथ प्राचीनावीती ॥ पितृयज्ञेन यक्ष्ये ॥ ॐ विद्युदसि० ॥ ॐ अदितेऽनुमन्यख • इत्यनेः दक्षिणतोऽपसव्यं परिसमूह्य पर्युक्ष्य दर्भेषु • ॐ पितृभ्यः स्व॒धास्तु • इति पिण्डमापो वा दना, • ॐ अदितेऽन्वमरस्थाः • इत्यपसव्यं परिषिच्य, यज्ञोपवीती ॥ भूतयज्ञेन यक्ष्ये ॥ • ॐ विद्युदसि० • इत्युक्त्वा, अमेरुत्तरतः उत्तराग्रान् दर्भान् सशस्तीर्य, पूर्ववत्परिषिच्य, • भूतेभ्यो नम• इत्यन्नं फलं पुष वा दना, पुनः परिषिच्य, • ॐ वृष्टिरसि० • इस्लपः स्पृष्ट्वा, इति भूतयज्ञः ॥ मनुष्ययज्ञेन यक्ष्ये ॥ ॐ विद्युदसि० ॥ • ॐ मनुष्येभ्योहन्ता • इत्यतिथये अन्नं दखा अभावे भूमौ वा दद्यात् ॥ ॐ वृष्टिरसि० ॥ एष मनुष्ययज्ञः ॥ ब्रह्मयज्ञेन यक्ष्ये ॥ पूर्ववत् ॥ ततः इष्टेभ्यः खाहा • इत्यादिमिरष्टभिर्छना, खिष्टकृत्प्रभृति वरदानान्तं कृता, • अनेन वैश्वदेववलिहरण कर्मणा श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ दशममहस्सझकश्राद्धं कृताकृतम् ॥ श्राद्धं कुर्वीत वा न वा• इति कुमारखामिकारिकावचनात् ॥ ततो वरः सपत्नीकः वस्त्राभरणादिभिरलङ्कृत्य बाह्यदेवतायतनानि गला देवताः सम्पूज्य गृहं गला - वृद्धानमस्कृत्य प्रतोदमिपंच बाझोयो दबा नमस्कुर्यात् ॥ इति वैश्वदेवारम्भबलिहरणविधिः ॥७॥ श्रीनिवासः

कुल-देवतोत्थापनम्

अथ कुलदेवताउत्थापनम क न्याविवाहे चतर्थीहोमानन्तरं यथावकाशं उपनयने सुश्रवसः पूजानन्तर यथावकाश देवकोत्थापनं कुर्यात् ॥ तत्र कालः समें च दिवसे कार्य देवकोत्थापनं बुधः ॥ षष्ठं च दिवसं नेष्टं मुक्या पश्चमसप्तमौ• इति ॥ (अस्यार्थः ॥ समें पष्ठं दिनं नेष्टं अन्यानि श्रेष्ठानि विषमे पञ्चमसप्तमौ श्रेष्ठौ अन्ये वज्योः देवप्रतिष्ठादिनादारभ्येत्यर्थः) ॥ इत्युक्तशुभदिन वरः सपत्नीको मण्डपमध्य उपविश्य आसनप्राणायामौ कृत्वा मम विवाहाङ्गलेन स्थापितदेवकोत्थापनं मण्डपोद्वासनं च करिष्ये इति सङ्कल्प्य, तदङ्गत्वेन पुण्याहं वाचयिता, कुलदेवतां सम्पूज्य बमस्कारान्तं कृता • ॐ उचिष्ठ ब्रह्मणस्पते देवयन्तस्लेमहे ॥ उपप्रयन्तु मरुतः सुदानवः ॥ इन्द्र प्राशूर्भवासचा • इत्युद्वास्य, ब्राह्मगान् सम्पूज्य नमस्कृत्य, आशीहीयात् ॥ इति कुलदेवतोद्वासनम् ॥ ७॥

विवाह-प्रायश्चित्त-प्रकरणम्

• अथ विवाहप्रायश्चित्तप्रकरणम् ॥ अथ यदि विवाहहोमानन्तरमौपासनारम्भात्प्रागनिरुद्वातश्चेत्पुनर्विवाहहोम एवाग्निसिद्ध्यर्थ कार्यः ॥ अथ विवाहव्रतमध्येऽग्निरुद्वातः तदा उपनयनप्रकरणोक्तं अन्युद्वातप्रायश्चित्तं कार्यम् ॥७॥ १. अत्र प्रसङ्गात् कानिचित्प्रायश्चित्तानि विवाहकाण्डे उपयुक्तानि लिख्यन्ते ॥ मङ्गलवस्त्रनाशदाहच्छेदेषु= “विवाहात्सप्तमादन्तः धृतवस्त्रं विनश्यति ॥ दह्यते छिद्यते वाऽपि दम्पत्योःखमाप्नुयात् ॥१॥ तदोषपरिहारार्थ प्रायश्चित्तं कथं भवेत् ॥ सत्वं त्वमग्न मन्त्राभ्यां प्राजापत्येन होमयेत् ॥२॥ आहवन्तीति मन्त्रेण आप्यायस्वेति मन्त्रतः ॥ गायत्र्याऽष्टशतं हुत्वा मिन्दाव्याहृतिभिर्खनेत् ॥३॥ तद्वस्त्रं द्विजवर्याय दत्वाऽन्यद्धारयेबुधः” इति गृह्यसङ्ग्रहे ॥१॥ शुभिकास्रजादिदाहादिषु= विश्वामित्रकारिकायाम् “विवाहव्रतमध्ये तु सजा दिर्दह्यते यदि ॥ मूषकैश्छिद्यते चोरैहियते क्विद्यतेऽपि वा ॥१॥ तदोषपरिहारार्थ प्रायश्चित्तं कथं भवेत् ॥ पुण्याहवाचनं कृत्वा कलशं स्थापयेत्ततः ॥२॥ लक्ष्मीसूक्तश्रीसूक्ताभ्यां कलशं चाभिमत्रयेत् ॥ स्थण्डिलोल्लेखनं कृत्वा प्रतिष्ठान्य हुताशनम् ॥३॥ अन्वाधानाद्यग्निमुखं कृत्वा होम समाचरेत् ॥ त्र्यायुषेतिमन्त्रेण मृत्युसूक्तेन चैवः हि ॥४॥ त्र्यम्बकेतिमन्त्रेण तिलहोम समाचरेत् ॥ गायत्र्याऽष्टशत हुन्वा होमशेषं समापयेत् ॥५॥ कुर्वीत मङ्गलसानं कलशाद्भिः ततः परम् ॥ नवं स्रजादि सम्पूज्य मातृहस्तेन , SCGSSCCCCCCCCCCSSSSSSSSSSSSSOCSC ॥१८॥ SSSSSSSS55559595953555SSSSS धारयेत् ॥६॥ नीराजनं च दम्पत्योः ब्राह्मणाशीर्वचस्तथा ॥ धृतस्रजादि सन्त्यक्त्वा ब्राह्मणाय प्रदापयेत् ॥७॥ तिलदानं प्रकुर्वीत पश्चादाज्यावलोकनम्” इति प्रयोगतिलके ॥२॥ व्रतसमिधनाशे= प्रयोगसङ्ग्रहे “शरसङ्ख्यादिनादन्तः कटमध्यस्थितेन्धनम् ॥ नश्यते भ्रश्यते चैव दह्यते वाऽवलुम्प्यते ॥१॥ तत्र कर्म कथं कुर्यात् तस्मिन्नग्नौ वरः स्वयम् ॥ प्रायश्चित्ताहुतीः कुर्यात् मन्त्रैरेतैः सुवेण तु ॥२॥ आभिर्गीर्भिस्त्वनाज्ञातं यत्पात्रा मनस्त्विमम् ॥ पाहिनस्तन्तुमत्याद्या महाव्याहृतयस्ततः ॥३॥ मिन्दाद्वयं हुनेत्तत्र वह्वौ सप्तद शाहुतीः ॥ यज्ञाङ्गमिन्धनं चान्यं नवं पूर्वोक्तलक्षणम् ॥४॥ कार्याससूत्रेणावेष्ट्य कटमध्ये क्षिपेत् पुनः ॥ कर्मशेष चरेद्विद्वान् चतुर्थ्यन्तं यथाविधि ॥५॥” “नष्टा दग्धा च भग्ना वा स्थूणादेशे स्थिता समित् ॥ पूर्वोक्तमन्त्रैर्जुहुयात् प्रायश्चित्ताहुतिं शुचौ ॥१॥ कांस्यपाने घृतं दत्वा कृच्छूमेकं समाचरेत् ॥ व्रतस्य च समाप्तत्वात् मास्तु चान्या समित्ततः ॥२॥ नीराजनादिकं कार्य शेष कर्म समाचरेत्” इति ॥* उपवीतनाशे = विश्वप्रकाशकारिकायाम् " उपवीतं विनष्टं चेत् विवाहोपनयादिषु ॥ (शुभकर्मसु इति शेषः)॥ प्राणायामशतं कृत्वा ब्रह्मसूत्रं च धारयेत् ॥१॥ गायत्र्याष्टशतं हुत्वा शेषं कर्म समाचरेत्” इति ॥ अन्यच “यज्ञसूत्रं द्विजातीनां निशायां वटितं यदि प्रदीपमानिसमा पोद्यापि धारयेत् ॥१॥” इति ॥8॥ पाणिग्रहणात् परं विवाहहोमात् पूर्व यदि वधू रजस्वला तत्र प्रायश्चित्तम् = गृह्यसङ्ग्रहे “पाणिग्रहणतः पश्चाद्धोमकाल उपस्थित यदि पुष्पवतो नारी कमें कुर्यात्कथं बुधः ॥१॥ वस्त्रपूतेन तोयेन वापयित्वोदके स्थिताम् ॥ वस्त्रमन्यत्पराधाप्य पुनः संसाध्य तां ततः ॥२॥ यज पनि वारिणा॥ (यजुःपवित्रैः शुद्धिदैः मन्त्रैः अब्लिङ्गैः आपोहिष्ठादित्रिभिः इत्यर्थः) ॥ पावमान्या च ता शुद्धा वासो भूषाधलङ्कृताम् ॥३॥ निवेश्य कक्ष्यान्तरे तां शेष कर्म समाचरेत ॥ रजोदोषे तु निवृते यथाविधि पतिः स्वयम् ॥४॥ प्रायश्चित्तं तत्र हुनेत् महाव्याहृतिभिस्तथा ॥ मिन्दातन्तुमतीभिश्च व्यातिभिमत पुनः गायत्र्याऽष्टशत हुनेत् ॥ प्रधानहामे निवृत्ते मलवद्वाससी भवेत् ॥६॥ त्रियहे पर्यवेतेऽथ शेष कर्म समाचरेत् ॥ प्रायश्चित्तं तु पूर्वोक्तं कलाम व्रतमध्ये सतकप्राप्ती= विश्वामित्रकारिका “विवाहव्रतमध्ये तु मातापित्रोमति विना ॥ अन्यस्मिन् सूतक प्राप्तं चतुर्थ्यवभृतात्पुरा ॥३॥ दम्पत्योः मतदान मयां कर्म कर्यात कथं नरः ॥२॥ पूर्ववस्त्रं परित्यज्य परिधायान्यवाससी ॥ होमयेदसगोत्रस्तु सायं प्रातर्यथाविधि मातापित्रोर्म
• विधि ॥ दहनादि तयोः कार्य वरेणैव न संशयः ॥४॥ वहिं संरक्ष्य तत्रान्यैः होमयेत्पैतृकावधि ॥ ततः स्वयं प्रकुर्वीत नियम दोमयेत्पैतृकावधि ॥ ततः स्वयं प्रकुर्वीत नित्यमौपासनाहुतीः ॥५॥ ततस्तद्वह्निमादाय व्रतशेष समापयेत् ॥ प्रायश्चित्तं प्रकुर्वीत पुण्याहं वाचयेत्ततः ॥६॥ पूर्ववस्त्रं परीधाय कालातिक्रमण : वाचयेशतः ॥६॥ पूर्ववस्त्रं परीधाय कालातिक्रमण हुनेत् ॥ ममनामादिमन्त्रैस्तु हुनेभव घृताहुतीः ॥७॥ यःपावमानीरित्यादि हो । तीस्था घृताहुतोः ॥ मिन्दाहुती व्याहृतीश्च महतीाहृतीस्तथा ॥८॥ पाह्यादिपञ्चभिर्मन्त्रैः हुनेत् तत्र घृताहतीः । पाह्यादिपञ्चभिर्मन्बेः हुनेत् तत्र घृताहुतीः ॥ व्रतान्ते क्रियमाणं यत् स्थालीपाकादिकं तथा ॥९॥ वैश्वदेवादिकं सर्व यथाविधि समाचरेत् ॥ ब्राह्मणेभ्यो यथाशक्ति गोभूतिलहिरण्यकम् ॥३०॥ कांस्यं वस्त्रं च दद्यात्तु सर्वदोषोपशान्तये ॥ ॥ कांस्यं वस्त्रं च दद्यात्तु सर्वदोषोपशान्तये ॥ कन्यापित्रोप॑तिः स्यान्चेत् तत्र कर्म कथं भवेत् ॥११॥ SSSSSSSSSCOGCOGSSSSSSSSSSSSSSS ॥8॥ साय प्रातच होम तु वरः कुर्यादसंशयम् ॥ तच्छावान्त शुचिः सातु द्वादशे स्वग्रह वजेता अतिक्रान्तविधि कुर्यात् प्रायश्चित्तं तु पूर्ववत् ॥ एवं कृते तु तद्दोषः शान्तिमेष्यति निश्चयम् ॥१३॥” इति 18 अन्यान्यपि प्रायश्चित्तानि स्मतिसारसमञ्चय-दशश्लोकीव्याख्यादिषु प्रोक्तानि तत एव ज्ञातव्यानि ॥ विस्तरभयानेह लिख्यन्ते ॥७॥ प्र०र० SSSSSSSSSSSESEGEGESSEEEEEEEEEEEEE

कन्या-समर्पणम्

अथ शल्य सुगएबहवरयोः पित्रादयः सर्वे सभामध्य उपविश्य वधूवरौ प्रादुखावुपवेश्य वक्ष्यमाणकथापूर्वक कन्या वरपित्रादिहस्ते दद्यात् इति शिष्टाचारः । यथा ॥ देवासुरगणैः पूर्व मथितः क्षीरसागरः ॥ वेत्रं च वासुकि कला मन्थानं मन्दरं गिरिम् ॥ मथिो च तदा सिन्धावुत्पन्ना रत्नजातयः ॥ पूर्व हालाहलं जातं शिवनाङ्गीकृतं लघु ॥ इत्यादि ॥ अस्वार्थः ॥ पूर्व देवा असुराश्च सम्भूय वयममृतं सम्पादयाम इति निश्चित्य तदर्थ क्षीरसागरमन्थनं कुर्म इत्यालोच्य मन्दरपर्वतं मन्थानं कृत्वा वासुकि रज्जु कृला एकत्र देवा अ.या राक्षसाः स्थिना तैः समुद्रे मध्यमाने तत्र पूर्व कालकूटविषमुत्पन्नं, तत्तु शिवेन भक्षितं, तत उच्चैश्रवा नामाश्वः उत्पन्नः, स तु देवेन्द्रेण गृहीतः, अथ कल्पद्रुमादयः उत्पन्नाः, ततो नानाविधानि रत्नान्युत्पन्नानि, तत्सर्व देवा यथायोग्यं गृहीतवन्तः, ततो अमृतकलशं गृहीला धन्वन्तरिर्जातः, तत्तु अमृतं नारायणो मोहिनीरूपेण राक्षसान्वञ्चयित्वा देवानपाययत्, ततो लक्ष्मीर्जाता, राक्षसास्तां दृष्ट्वा इयमस्माकं भवेदिति सन्तुष्टा अभवन् , देवाश्च तदानीमेवं समयं कृतवन्तः, खयंवरं कारयित्वा यं वरयेत्तस्य भार्या भविष्यतीत्येवं निश्चित्य सभा कारयित्वा पुष्पमाला तस्या हस्ते दबा लक्ष्मी पुरतः कृत्वा धन्वन्तरिरनुगच्छन् निन्दास्तुतिरूपेण तत्र स्थितदेवतानां गुणावगुणान् वर्णयन् वक्ष्यमाणप्रकारेण लक्ष्मी उपाच ॥ किमुवाचेत्याकाङ्क्षायामाह ॥ एष ब्रह्माऽतिवृद्धस्त्रिदशपतिरसो गर्वितः क्षीयतेऽजो दिवासा नीलकण्ठस्तपति दिनकरश्चञ्चलो IGESG59999656566666666666699SSSS ॥१८३॥ ६EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE मातरिश्वा ॥ इत्थं सञ्चित्य लक्ष्म्या भ्रमरकलकलारावगीतप्रफुल्ला माला दत्ता मुरारेः सुरतरुकुसुमालङ्कृता पातु युष्मान् ॥ अजः शशाङ्कः ॥ उत्तुङ्गस्तनमण्डलोपरि लसत्प्रालम्बमुक्तामणेरन्तबिम्बितमिन्द्रनीलनिकरच्छायानुकारद्युति ॥ लजाव्याजमुपेत्य नम्रवदना स्पष्टं मुरारेर्वपुः पश्यन्ती मुदिता मुदेऽस्तु भवतां लक्ष्मीविवाहोत्सवे ॥ कुलं च शीलं च वपुर्वयश्च वित्तं च विद्यां च सनाथतां च ॥ एतान्गुणान् सप्त परीक्ष्य देया कन्या बुधैः शेषमचिन्तनीयम् ॥ कन्या क्रयते रूपं माता वित्तं पिता श्रुतम् ॥ बान्धवाः कुलमिच्छन्ति मृष्टानमितरे जनाः ॥ कार्येषु मत्री करणेषु दासी मुक्तौ तु माता शयनेषु वेश्या ॥ धर्मेषु धर्मी क्षमया धरित्री षट्कर्मयुक्ता कुलमुद्धरित्री ॥ अनया सह धर्मचर्यया पुरुषार्थत्रयसाधनार्हया ॥ मुदमाप्नुहि शाश्वतीः समा भज धर्म बमनन्यमानसः ॥ वसनाभरणानदानपानर्भरणीयाऽनुदिनं सुरक्षणीया मृदुभिर्वचनैः सुभाषणीया गृहकृत्येष्वखिलेषु योजनीया ॥ मम पुत्र्यबला क्रियाखदक्षा वचने कर्मणि कौशलं न यस्याः दिन सुरक्षणीया न खरेणापि मुदा च लालसेन ॥ या कृष्णभाण्डे सिततण्डुलानां पक्केऽप्यशक्ता किमुतान्यकृत्ये ॥ तथाप्यनल्प क्षमया खयेयमङ्गीकता तु प्रतिपालनीया ॥ अष्टवर्षात्रियं कन्या पुत्रवत्पालिता मया ॥ इदानीं तव पुत्राय दत्ता स्नेहेन पाल्यताम् ॥ इति कन्यासमर्पणम् ॥७॥ श्रीनिवासः

पुनर्-विवाहः

अथ पुनर्विवाहः ॥ यद्यकाले कृते विवाहे पश्चाङ्गशुद्ध्यादिरहितदोषयुक्ते वा ज्योतिःशास्त्रोक्तशुभकाले पुनर्विवाहः कार्य: श्रीधरीये पुनर्विवाहं वक्ष्यामि दम्पत्योः शुभवृद्धिदम् ॥ लगेन्दुलमयोर्दोषे ग्रहतारादिसम्भवे ॥ अन्येष्वशुभकालेष हयोगादिसम्भवे ॥ विवाहे चापि दम्पत्योराशौचादिसमुद्भवे ॥ तस्य दोषस्य शान्त्यर्थं पुनर्वैवाह इष्यते’ इति ॥ विवाहस्या- 18 DF 599999965555555555999965555555998 53333333333333333333333333 कर्तव्यकाले सुमुहूर्ताऽलाभे यथासम्भवमुहूर्ते विवाहं कृखा पुनः सुमुहूर्ते तयोविवाहः कर्तव्यः ॥ अथवा विवाहानन्तर बहुधाहानिया सुमुहूर्ते पुनर्विवाहं कुर्यात् ॥७॥ LIR तत्र प्रयोगः ॥ विवाहोक्तशुभदिने आत्मनोऽनुकूले सुमुहूर्ते पुनर्विवाहं करिष्यन् पूर्वद्युः पुनर्विवाहाङ्गलेन नान्दीश्राद्धं ला, श्वोभूते मङ्गलस्नानं कृखा, खानपवनादिकं च कृला, गणपतिं सम्पूज्य पुण्याहं वाचयिला, प्राणानायम्य देशकालो सङ्कीय मम सर्वानिष्टनिरसनार्थ सर्वाभीष्टसिद्ध्यर्थ पुनर्विवाहं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य ॥ मधुपक कन्यादानं च वज्यम् ॥ सुमुहूर्ते निरीक्षां कृता, अभ्रातृघ्नीमिति वधूं समीक्ष्य, अघोरचक्षुरिति तयेक्ष्यमाणो जपिना, इदमहं यालयीति भ्रूमुखे दर्भण सम्मृज्य, स्थाण्डिलोल्लेखनाद्यावरदानान्तं विवाहहोमं कुर्यात् , नान्यद्तचर्यादिकमस्ति ॥ इति पुनर्विवाहप्रयोगः ॥७॥

अग्नि-द्वय-संसर्ग-विधिः

अथानिद्वयसंसर्गविधिरुच्यते ॥ यदि केनापि निमित्तेन सत्यां आद्यायामन्या परिणीता तत्र विवाहकर्मणि समस्ते निवृत्ते एकादशे द्वादशे वा दिवसे अग्निद्वयसंसर्ग कुर्यात् ॥ तत्र कारिका ‘कृते तत्र विवाहें तु श्राद्धान्तं तु परेऽहनि ॥ अग्निं समिध्य संस्तीर्य संस्कृत्याज्यं च तत्स्रुचा’ इत्यादि ॥ द्वितीय मौपासनानि स्थण्डिले निधाय प्राणानायम्य ‘अग्निद्वयसंसर्गाङ्गलेन चतुर्गृहीतहोमं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य ‘चतुर्गृहीतहोमः कर्म आपूर्विकं तत्रं ऋषीन्द्रब्रह्माणो देवताः आज्यं हविः सद्यो यक्ष्ये’ तदङ्गमन्वाधानं कृला, प्रोक्षणीमाज्यस्थाली सुक्नुवौ च सादयिता, आज्यं संस्कृत्य अनया नवोढया वध्वा अन्वारब्धः स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीला ॐ नमस्ते ऋषे गद ॥ अव्यथायै ला स्वधायै बा ॥ मा न इन्द्राभितस्त्रदृष्वारिष्ठासः ॥ एवाब्रह्मन् तवेदस्तु स्वाहा ॥ ऋषय इन्द्राय ब्रह्मण इदम्” इति हुला, तमग्निमयं ते 359999999999999655555555555555554H SEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEES योनिविय इति समिधि समारोप्य, पुनः स्थण्डिलोल्लेखनादिकं कृता, अग्नि प्रतिष्ठाप्य, पूर्वोपासनाग्निसमारोपणसमिधमाजुह्वानउद्बुध्यस्वेति लौकिकानौ निधाय प्रज्वाल्य, अथ द्वितीयाग्निसमारोपणसमिधमाजुबानउद्बुध्यस्वान इति तत्र निधाय, आसनप्राणायामौ कृला, देशकालो सङ्कीर्त्य गृह्याग्निसाध्यानां कर्मणां तत्रानुष्ठानफलसिद्ध्यर्थमोपासनाग्निद्वयसंसर्गहोमं करिष्ये, अग्निद्वयसंसर्गहोमः कर्म आधारवत्तत्रं पञ्चदश दारुरिध्मः अग्नीषोमावाज्यभागी बलवर्धनो नामाग्निः पुरीष्याग्निर्देवता चरुहेविः’ इत्यादि सङ्कल्प्य अन्वाधाय, सक्तवसम्मार्जन कला, आज्यं संस्कृत्य, त्रुचि चतुर्ग्रहीतं गृहीला, पत्नीभ्यामन्वारब्धः यो ब्रह्मा ब्रह्मण इत्यष्टौ मन्त्रानुच्चार्य सर्वान्ते सकृद्धला ॥ ईशानाय देवाय धर्मरुचये देवाय ब्रह्मज्योतिषे यमाय श्रियै लक्ष्म्या ओपलाया अम्बिकायै गव इन्द्रसेनायै दाक्षायणीभ्यो दिव्येभ्यो गणेभ्यो देवाय वसभ्यो । रुद्रेभ्य आदित्येभ्यो मरुद्भ्यः साध्येभ्य ऋभुम्यो यक्षेभ्यो गन्धर्वेभ्यः पितृभ्यो विश्वेभ्यो भृगुभ्यः सर्पेभ्योऽहिरोभय म हान हुला, चरुनिर्वापणाद्यनिमुखान्तं कृता पक्काजुहोति ॥ ॐ समितसङ्कल्पेथाश्सम्प्रियौ रोचिष्णू सुमनस्यमानी संवा मनासि संवता समुचित्तान्याकरों३अग्नै पुरीष्याधिपा भवाननः ॥ इषमूर्जे यजमानाय धेहि स्वाहा ॥ अग्नये परीया स्विष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय सुवेणाज्यमादाय जुहोति ॥ ॐ पुरीष्यस्वमगे रयिमान पुष्टिमासि ॥ शिवार खां योनिमिहासदः वाहा ॥ पुरीष्यायामय इदम् ॥१॥ . ॐ भवतं नः समनसौ सौकसावरपसौ ॥ मा यज्ञहि सिमा पनि जातवेदसौ शिवौ भवतमद्य नः स्वाहा ॥ जातवेदोभ्यां शिवाभ्यामिदम् ॥२॥ ॐ मातेवं पुत्रं पृथिवी पुरीष्यममिरखे योनावभारुखा । SOSSGSSSSSSSSSSSSSSSCGCGSSSSCO म IS5555555533333333333333333333333 तां विश्वैर्देवैतुभिः संविदानः प्रजापतिर्विश्वकर्मा विमुञ्चतु स्वाहा ॥ पृथिव्यै पुरीयायाग्नये विश्वेभ्यो देवेभ्य ऋतुभ्यः प्रजापतये विश्वकर्मण इदम् ॥३॥ ॐ यदस्य पारे रजसः शक्र ज्योतिरजायत । तत्रः पर्षदतिद्विषोग्ने वैश्वानरः स्वाहा ॥ अग्नये वैश्वानरायेदम् ॥४॥ ॐ नमः सुते निऋते विश्वरूपेयस्मयं विचंता बन्धमतम् ॥ यमन वं यम्यो संविदानोत्तमं नाकमधिरोहयेमरवाहा ॥ निऋतये विश्वरूपाय यमायेदम् ॥५॥ ॐ यत्ते देवी निक्रतिराबबन्धदाम ग्रीवाखविचय॑म् ॥ इदं ते तद्विष्याम्यायुषो न मध्यादथा जीवः पितुमद्धि प्रमुक्तः खाहा ॥ देव्यै निर्ऋतय इदम् ॥६॥ ॐ यस्खास्ते अस्याः क्रूर आसं जुहोम्येषां बन्धानामवसर्जनाय ॥ भूमिरिति वा जना विदुनिऋति रिति बाहं परिवेद विश्वतः स्वाहा ॥ भूम्यै निक्रया इदम् ॥७॥ ॐ असुन्वन्तमयजमान मिच्छतेनस्येत्यां तस्करस्यान्वैषि । अन्यमस्मदिच्छ सात इत्या नौ देवि निते तुभ्यमस्तु स्वाहा ॥ देव्यै निऋत्या इदम् ॥८॥ ॐ देवीमहं निति वन्दमानः पितेव पुत्रं दसये वचौभिः ॥ विश्वस्य या जायमानस्य वेद शिरः शिरः प्रतिसूरी विचष्टे स्वाहा ॥ देव्यै निर्ऋत्या इदम् ॥९॥ ॐ निवेशनस्सङ्गमनो वसूनां विश्वा रूपा भिचष्टे शचीभिः ॥ देव ईव सविता सत्यधर्मेन्द्रो न तस्थौ समरे पथीनारवाहा ॥ देवाय सवित्र इन्द्रायेदम् ॥१०॥ ॐ संवत्रा दधातन निराहावान्कृणोतन ॥ सिञ्चामहा अवटमुद्रिणं वयं विश्वाहादस्त मक्षित स्वाहा ॥ अवटायाक्षितायेदम् ॥११॥ ॐ निष्कृताहावमवट५ मुंवत्र सुषेचनम् ॥ उद्रिण सिञ्च अक्षित रखाहो ॥ अवटायाक्षितायेदम् ॥१२॥ ॐ सीरा युञ्जन्ति कवयो युगा वितन्वते पृथक् ॥ धौरा देवेषु सुम्नया स्वाहा ॥ देवेभ्य इदम् ॥१३॥ ॐ युनक्त सीरा वियुगा तनोत कृते योनौ वो ह बीजम् ॥ गिरा च श्रुष्टिःसमरा असनो 995599999999999655555555555555555 58605666566665S5E56655556655555 नेदीय इत्सृण्या पक्कमैरयत्वाहा ॥ सीराभ्यां बीजायेदम् ॥१४॥ ॐ लागलं पवीरवरसुशेवश्सुमतित्सरु ॥ उदित्कृषति गामवि प्रफ़व्य च पीवरीम् ॥ प्रस्थाचंद्रयवाहनुश्खाहो ॥ लागलायेदम् ॥१५॥ ॐ शुनं नः फाला वितुदन्तु भूमि शुनं कीनाशा अभियन्तु वाहान् ॥ शुनं पर्जन्योमधुना पयोभिः शुनासीरा शुनमस्मासु धत्ति॒श्वाहा ॥ फालेभ्यः कीनाशेभ्यः पर्जन्याय शुनासीराम्यामिदम् ॥१६॥ ॐ काम कामदुधे धुक्ष्व मित्राय वरुणाय च ॥ इन्द्रायामय पूष्ण ओषधीभ्यः प्र॒जाभ्यः स्वाहा ॥ मित्राय वरुणायेन्द्रायामये पूष्ण ओषधीभ्यः प्रजाभ्य इदम् ॥१७॥ ॐ घृतेन सीता मधूना समक्ता विश्वैर्देवैरनुमता मरुद्भिः ॥ ऊर्जेखती पयसा पिन्वमानास्मान् सीते पयसाम्याववृत्स्व स्वाहा । विश्वेभ्यो देवेभ्यो मरुय ऊर्जवत्यै सीताया इदम् ॥१८॥ इति हुला अथ खिष्टकृत्प्रभृतिवरदानान्ते ब्रह्मजज्ञानं पिताविराजेति द्वाभ्यां दर्भस्तम्भ हुतशेष निधाय होमशेष समाप्य, समारोपणं कृता, तस्मिन्नेवाग्नौ सायं प्रातरोपासनादिसर्व कुर्यात् ॥ इति कारिका विष्णुभट्टीयप्रयोगोलागि सर्गप्रयोगः ॥ विष्णुभट्टीयप्रयोगे प्रकारान्तरमप्युक्तम् ॥ यथा ॥ यद्वा एकस्यामेव समिधि द्वावप्यग्नी क्रमेण मत्रवत्समारोप्य स्थण्डिलोल्लेखनादिकं कुला, लौकिकानिं प्रतिष्ठाप्य, तस्मिन् तां समिधं आजुबान उद्बुध्यस्व भवतन्न इति तिसृभिः प्रक्षिप्य, पूर्ववत्सङ्कल्प्य, आधारवत्तत्रं मृडो नामानिर्वैश्वानरोग्निर्देवता चरुहविरित्याद्यन्वाधानान्तं कुला, आज्यं संस्कृत्य, सुचि चतुर्गहीतं गृहीला. समिद्वत्यनौ परिश्रिते पत्नीभ्यामन्वारब्धः सप्तते अन इति पूर्णाहुति हुना, पुनःसन्धानवब्रह्मणे वरं दबा, अनिमुखान्तं कृता, पक्काजहोति । ॐ वैश्वानरो ने ऊत्या प्रयोतु परावतः ॥ अमिक्थेन वाहसो३पृष्टो दिवि पृष्टो अभिः पृथिव्या पृष्टो विश्वा ओषधीराविवेश ॥ वैश्वानर CGSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS प्र. . -555555ECEESE666666666CREESSSSSSSS सहसा पृष्टो अमिः स नो दिवा सरिषः पातु नक्त स्वाहा ॥ वैश्वानरायाग्नय इदम् ॥ अथ खिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय, अथाज्याहुती रुपजुहोति ॥ ॐ वैश्वानरो ने ऊत्या० ॥ वैश्वानरायानय इदम् ॥१॥ ॐ ऋतावानं वैश्वानरमृतस्य ज्योतिषस्पतिम् ॥ अजस्रं धर्ममीमहे स्वाहा ॥ वैश्वानराय ज्योतिष्मतय इदम् ॥२॥ ॐ वैश्वानरस्य दुश्सनाभ्यो बृहदारणादेकखपस्यया कविः ॥ उभा पितरां महयनजा यतानिर्यायांपृथिवी भूरिरेतसा स्वाहा ॥ वैश्वानरायानये द्यावापृथिवीम्यामिदम् ॥३॥ ॐ पृष्टो दिवि … नक्त स्वाहा ॥ वैश्वानरामय इदम् ॥४॥ ॐ जातो यद॑ग्ने भुवना व्यख्या: पशुं न गोपा इर्यः परिज्मा ॥ वैश्वानर ब्रह्मणे विन्द गातुं यूयं पात स्व स्तिभिः सदा नः स्वाहा ॥ अग्नये वैश्वानराय ब्रह्मण इदम् ॥५॥ ॐ लमग्ने शोचिषा शोशुचान आरोदसी अपृणा जायमानः ॥ वं देवाअभिशस्तरमुञ्चो वैश्वानर जातवेदो महि वा खाहा ॥ अग्नये वैश्वानराय जातवेदस इदम् ॥६॥ ॐ अस्माकमग्ने मघव॑त्सु धारयानामिक्षत्रमजर सुवीर्यम् ॥ ‘वयं जयेम शतिनश्सहस्रिणं वैश्वानर वाजमग्ने तवोतिभिः स्वाहा ॥ वैश्वानरायानय इदम् ॥७॥ ॐ वैश्वानरस्य सुमतौ स्याम राजा हिक भुवनानामभिश्रीः ॥ इतो जातो विश्वमिदं विचष्ट वैश्वानरो यतते सूर्येण स्वाहा ॥ वैश्वानराय सूर्यायेदम् ॥८॥ ॐ दधिक्राणों अका रिपं… तारिषत्वाहा ॥ दधिक्राव्ण इदम् ॥९॥ ॐ उद्बुध्यस्खामे० ॥ अग्नय इदम् ॥१०॥ ॐ यस्मैलसुते जातवेदः ॥ जातवेदसेऽग्नय इदम् ॥११॥ ॐ स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः० ॥ इन्द्राय वृद्धश्रवसे पूणे विश्ववेदसे ताायारिष्टनेमये वस्तये बृहस्पतय । इदम् ॥१२॥ ॐ भूः स्वाहा ॥ ॐ भुवः स्वाहा ॥ ओरसुवः स्वाहा ॥ ॐ भूर्भुवःसुवः स्वाहा ॥ पूर्ववदुद्देशत्यागः ॥१६॥ 599555555555555555555555555596558 Jitun 153333355353333333333333333333SE इति षोडशाहुतीहुँला, खिष्टकदादिवरदानान्ते अग्रेणाग्निं पालाशपर्णेषु हुतशेषं निदधाति ‘ॐ वैश्वानरो न ऊत्या०, ॐ पृष्टो दिवि०’ इति द्वाभ्याम् ॥ अथोत्तरपरिषेकादि होमशेष समापयेत् ॥ यद्याहिताग्निः विवाहकर्मणामनन्तरमरण्योरमिं समारोप्य उदवसाय मथिता, अग्नीन्विहृत्य, उदासिनीमिष्टिं कुला, समिध्यारोप्य, पूर्ववदग्निं संयोज्य, ब्रह्मौदनाद्यन्यायिकं कर्म कृना, सायं प्रातरग्निहोत्रं कुर्यात् ॥ इत्यनिद्वयसंसर्गविधिः ॥७॥

द्वितीय-विवाहः (अर्क-कन्या-विवाहः)

अथ द्वितीय विवाहः ॥ सङ्ग्रहे ‘प्रमदामृतिवत्सरादितः पुनरुद्वाहविधिर्वरस्य च ॥ विषमे मृतिवत्सरे शुभो युगले वाऽपि मृतिप्रदो भवेत् ॥ तृतीयविवाहविषये याज्ञवल्क्यः ‘सत्यामन्यां सवर्णायां धयं कार्य न कारयेत् ॥ सवर्णासु विधौ धपे ज्येष्ठयैव विनेतराम् ॥ पैङ्गयः ‘ब्रह्मचर्य समाप्येवं भार्ययोतियं तथा ॥ तृतीयां नोबहेविप्र इति धर्मविदो विदुः’ इति ॥ कश्यपः अपाकर चार्य लक्षणां खियमहत। एकां तु पितृदेवार्थ रत्यर्थमपरां तु वा ॥ तृतीयां मानुषीं नैव चतुर्थी यः समुदहेव ॥ पुत्रपौत्रादिसम्पन्नः कुटुम्बी साग्निकोवलः ॥ उद्वहेद्रतिसिख्यर्थ तृतीयां न कदाचन ॥ मोहादज्ञानतो वाऽपि यदि गच्छेत्तु मानुषीम् ॥ नश्यत्येव न सन्देहो गाग्यस्य वचनं यथा ॥ धर्माचारनिमित्तोऽपि नोदहेन्मानुषी स्त्रियम् ॥ तृतीयां यदि चोद्वाहेत्तर्हि सा विधवा भवेत मानुषीविषयवात्तत्राकैकन्यां विवहेत् ॥ तथा च सङ्ग्रहे ‘तृतीयो यदि चोद्वाहस्तहि सा विधवा भवेत । चीनिवास ममहत’ इति ॥ तद्विधानमुच्यते ॥ सद्महे आदित्यदिवसे वाऽपि हस्तः वा शनैश्चरे ॥ शुभे दिने वा पर काम 599999999999999999999999999655960 N33355133333333333333 आमामाच्यामुदाच्या वा सुपुष्पफलसंयुतम् ॥ परीक्ष्य यत्नतोऽधस्तात्स्थण्डिलादि यथाविधि ॥ नाबाऽलङ्कृतवासास्तु रकगन्धादिभूषितः ॥ सपुष्पफलशाखकमकेगुल्मं समाश्रयेत् ॥ सुलक्षणेन संयुक्तमर्क संस्थाप्य यत्नतः ॥ अर्ककन्याप्रदानार्थमाचार्य कल्पयेत्पुरा ॥ अर्कसनिधि मागत्य तत्र वस्त्यादि वाचयेत् ॥ नान्दीश्राद्धं हिरण्येन पितृवर्गाप्रपूजयेत् ॥ पूजयेन्मधुपर्केण वरं विप्रस्य हस्ततः ॥ यज्ञोपवीतं वस्त्रं च हस्तकर्णादिभूषणम् ॥ उष्णीषगन्धमाल्यादि वरायास्मै प्रदापयेत् ॥ स्वशाखोक्तप्रकारेण मधुपर्क समाचरेत् ॥ ब्रह्मपुराणे ‘कलाक पुरतस्तिष्ठन् प्रार्थयेत्तु द्विजोत्तमः ॥ त्रिलोकवासिन् सप्ताश्च छायया सहितो रवे ॥ तृतीयोद्वाहजं दोष निवारय सुखं कुरु ॥ तत्राध्यारोप्य देवेशं छायया सहितं रविम् ॥ वस्त्रैर्माल्यैस्तथा गन्धस्तत्तन्मत्रेण पूजयेत् ॥ अर्क प्रदक्षिणं कुर्याजपेन्मत्रमिमं बुधः ॥ मम प्रीतिकरा येथे मम सृष्टा पुरातनी ॥ अर्कजा ब्रह्मणा सृष्टा अस्माकं प्रतिरक्षतु ॥ पुनः प्रदक्षिणं कुर्यान्मत्रेणानेन मत्रवित् ॥ नमस्ते मङ्गले देवि नमः सवितुरात्मजे ॥ त्राहि मां कृपया देवि पत्नी वं म इहागता ॥ वृक्षाणामादिभूतस्त्रं देवानां प्रीतिवर्धनः ॥ तृतीयोद्वाहजं दोष मृत्युं चाशु विनाशय ॥ ततश्च कन्यावरणं त्रिपुरुष कुलमुच्चरेत् ॥ आदित्यः सविता चार्कः पुत्री पौत्री प्रपौत्रिका | गोत्रं काश्यप इत्युक्तं लोके लौकिक माचरेत् ॥ सुमुहूर्ते निरीक्षेत स्वस्तिसूक्तमुदीरयेत् ॥ आशीभिः सहितः कुर्यादाचार्यप्रमुखैर्द्विजैः ॥ अथाचार्य समाहूय विधिना तन्मुखाच ताम् ॥ प्रतिगृह्य ततो होमं गृह्योक्तविधिना चरेत् ॥ (आचार्यस्तहानमन्त्रमुच्चार्य दद्यात्तां प्रतिगृह्णीयादित्यर्थः) ॥ व्यासः * अर्ककन्या मिमां विप्र यथाशक्तिविभूषिताम् ॥ गोत्राय शर्मणे तुभ्यं दत्तां विप्र समाश्रय ॥ अञ्जल्यक्षतपूर्णानि कृता कौतुकबन्धनम् ॥ यावत्पश्चावृतं 19999999999999999999999996555555s ॥ १८७॥ 5६६६६EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE वत्रं तावदर्क प्रवेष्टयेत् ॥ खशाखोक्तेन मन्त्रेण गायच्या वाऽथवा जपेत् ॥ पञ्चीकृत्य पुनः सूत्रं कण्ठे बध्नाति मत्रतः ॥ बृहत्सामेति मन्त्रेण सूत्रे रक्षां प्रकल्पयेत् ॥ अर्कस्य पुरतः पश्चादक्षिणोत्तरयोस्तथा ॥ कुम्भाञ्च निक्षिपेत्पश्चादानेयादिचतुष्टये ॥ सवस्त्रप्रतिमाकुम्भं त्रिसूत्रेणैव वेष्टयेत् ॥ हरिद्रागन्धसंयुक्तं पूरयेच्छीतलं जलम् ॥ प्रतिकुम्भं महाविष्णुं सम्पूज्य परमेश्वरम् ॥ पाद्याादिनिवेद्यान्तं प्रकुर्यात्राममन्त्रतः ॥ शौनकः तृतीये च विवाहे तु सम्प्राप्ते पुरुषस्य तु ॥ अक विवाहं वक्ष्यामि शौनकोऽहं विधानतः ॥ अर्कसनिधिमागत्य तत्र वस्त्यादि वाचयेत् ॥ नान्दीश्राद्धं प्रकुर्वीत स्थण्डिलं तु प्रकल्पयेत् ॥ अर्कमभ्यर्च्य सोऽर्थी च गन्धपुष्पाक्षतादिभिः ॥ स्वयं चालङ्कृतस्तद्वद्वस्वमाल्यादिभिः शुभैः ॥ अर्कस्योत्तरदेशे तु समन्वारब्ध एतया ॥ उल्लेखनादिकं कुर्यादाधारान्तमतःपरम् ॥ आज्याहुतिं च जुहुयात्सङ्गोभिरिति चैकया। यस्मै लं कामकामायेत्येकयाऽथ घृतं हुनेत् ॥ व्याहृतिभिश्च हुलाऽथ होमशेष समापयेत् ॥ पुनः प्रदक्षिणं कुर्यान्मत्रमेतमुदीरयेत ॥ मया कृतमिदं कर्म स्थावरेषु जरायुजा ॥ अपत्यानि च मे देहि तत्सर्व क्षन्तुमर्हसि ॥ इत्युक्त्वा शान्तिसूक्तानि जस्ता तं विसजेत्पना mi गाटाचार्याय च भक्तितः ॥ इतरेभ्योऽपि विप्रेभ्यो दक्षिणां चापि भक्तित: ॥ तत्सर्व गुरवे दद्यादन्ते पुण्यासार ‘चतर्थे दिवसेऽतीते तमभ्यच्य ततः परम् ॥ व्यस्ताः समस्ता व्याहृतीस्ततश्च स्विष्टकद्भवेत् ॥ परिषेचनपर्यन्तमयागाला पत्रपौत्रादिवृद्धिमान् ॥ न पशून च मित्राणि मङ्गलं वै प्रयच्छति ॥ एवमेव विसृज्य होममग्निं च विधिना मानुषी पुरा ॥ उदहेदन्यथा नैव पुत्रपौत्रादिवृद्धिमान् ॥ न पशन च मित्रालि द्विज श्रेष्ठो विधिना सम्यगुद्वहेत् ॥ धनधान्यसमृद्धिं च सम्यगर्कः प्रयच्छति’ इति अथ प्रयोगः ॥ अर्कवासरे पासनाmai Firmilariori 55555555595666666666669655555555 13335333333333333333333333333333 शनिवासरे हस्तनक्षत्रे वाऽन्यस्मिन्वा शुभे दिने पूर्वाह्न स्नाबा, वाससी परिधाय, रक्तगन्धभूषणैरलङ्कृत्य, ग्रामात्याच्यामुदीच्यां वा फलपुष्प शाखयुक्त कार्कवृक्षमूलं गला, उपलेपनादिभिरलङ्कृत्य, पुण्याहपूर्वकं हिरण्येन नान्दीश्राद्धं कृता, गणपतिं सम्पूज्य ‘ममार्कबिवाहं कर्तुं खस्ति पुण्याहवाचनं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, आदित्यः प्रीयतामिति विशेषः ॥ अथार्ककन्याविवाहार्थमाचार्य खां वृणे’ इत्याचार्य वृखा, ततो वर आसनप्राणायामौ कला, देशकालो सङ्कीर्त्य ‘मम तृतीयमानुषीविवाहदोषपरिहारार्थमविवाहं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अथार्कवृक्षे वा तत्समीपे वा छायया देव्या सहितं सूर्यमावाह्य, आसनपाद्यादिषोडशोपचारान् कृला प्रार्थयेत् ॥ ‘त्रिलोकवासिन् सप्ताश्व छायया सहितो रवे ॥ तृतीयोद्वाहजं दोष निवारय सुखं कुरु’ इति प्राय ‘मम प्रीतिकरा येयं मया सृष्टा पुरातनी ॥ अर्कजा ब्रह्मणा सृष्टा अस्माकं परि रक्षतु ॥ नमस्ते मङ्गले देवि नमः सवितुरात्मजे ॥ त्राहि मां कृपया देवि पत्नी वं म इहागता’ इति प्रदक्षिणनमस्कारान् कृता अर्कस्वं ब्रह्मणा सृष्टस्सर्वप्राणिहिताय च ॥ वृक्षाणामादिभूतस्त्वं देवानां प्रीतिवर्धनः ॥ तृतीयोद्वाहर्ज दोषं मृत्युं चापि विनाशय’ इति प्रार्थ्य, तत | आचार्यो वरार्कवृक्षयोर्मध्ये स्वस्तिकादिभिरलङ्कृतवस्त्रं धारयिला काश्यपगोत्रोत्पन्नां आदित्यप्रपौत्री सवितृपौत्री अर्कपुत्रीमिमा अर्ककन्यांनी वृणीमहे’ इत्युक्ते ‘विश्वामित्रगोत्रोद्भवाय अमुकप्रपौत्राय अमुकपौत्राय अमुकपुत्राय अमुकशर्मणे वराय इमां कन्यां वृणीध्वम्’ इत्युक्त्वा सुमुहूर्ते निरीक्ष्य, स्वस्तिनोमिमीतेति स्वस्तिमुक्तं पठिना, तत आचार्यो देशकालौ सङ्कीर्य ‘अर्ककन्यादानमहं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अर्ककन्यां वरं । च सम्पूज्य अमुकगोत्रोद्भवाय अमुकप्रपौत्राय अमुकपौत्राय अमुकपुत्राय अमुकशर्मणे वराय काश्यपगोत्रोत्पन्नां आदित्यप्रपौत्री सवितृपौत्री 599999999999999999999965555555594 15996095666666666666555555555555 अर्कपुत्रीमिमां कन्यां तुभ्यमहं सम्प्रददे श्रियै नमम’ इति दना ‘अर्ककन्यामिमां विप्र यथाशक्तिविभूषिताम् ॥ गोत्राय शर्मणे तुभ्यं दत्तां विष समाश्रय’ ॥ अथ गायत्र्यावृतपश्चगुणसूत्रेण कङ्कणबन्धमिदानी वा वाग्दानात्पूर्व वा तण्डुलपूर्णहस्ते ‘बृहत्साम’ इति बधा, तद्वत्पश्चगुणसूत्रं कन्याकण्ठे बवा, बृहत्सामेति रक्षां कुर्यात् ॥ अथार्कस्य आग्नेयादिचतुर्दिक्षु वस्त्रप्रतिमासहितान् चतुरः कलशान् प्रतिष्ठाप्य, हरिद्रागन्धयुक्तजलं पूरयिबा, तेषु विष्णुमावाह्य ‘विणवे नमः’ इति नाममत्रेण पाद्यादिनैवेद्यान्तं कृना, तदुत्तरदेशे स्थण्डिलोल्लेखनं कला, अग्नि प्रतिष्ठाप्य, पन्याऽन्वारब्धः प्राणानायम्य देशकालौ सङ्कीर्त्य ‘अर्कविवाहहोमं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अर्कविवाहहोमः कर्म आधारवत्तत्रं योजको नामाग्निः सविता देवता चरुर्हविः इत्याद्यनिमुखान्तं कना, गायत्र्या पकं हुबा, ख्रिष्टकृतमवदायान्तःपरिधौ निधाय अथाज्याहुतीरुप जुहोति ॥ सङ्गोभिरित्यस्य अङ्गिरा ऋषिः त्रिष्टुप्छन्दः बृहस्पतिर्देवता ॥ ॐ सङ्गोभिराङ्गिरसो नक्षमाणो भग इवेदुर्यमन्निनाय ॥ जने मित्रो न दम्पती अनक्ति बृहस्पते वाजयांशुरिवाजी स्वाहा ॥ बृहस्पतय इदम् ॥१॥ ॐ यस्मै सं कामकामाय वयं सम्राड्यजामहे ॥ तमस्मभ्यं कामं दबा यथेदं सै घृतं पिब स्वाहा ॥ अनय इदम् ॥२॥ व्याहतीहूंबा, खिष्टकदादिहोमशेष समाप्य, आचार्याय गोदयं दक्षिणां दबा तं प्रार्थयेत् ॥ ‘मया कृतमिदं कर्म स्थावरेषु जरायणा ॥ अपित्यानि मे देहि तत्सर्व क्षन्तुमर्हसि’ इति प्रार्थ्य. कलशप्रोक्षणं कला विसर्जयेत ॥ अथ पञ्चमे दिने तमेवार्कमभ्यर्य, अग्गिं प्रतिष्ठाप्य, प्राणानायम्य ‘अर्कविवाहशेषहोमं करिष्ये । इति सकलप्य. आज संस्कृत्य, अयाथामेरिति हुना, व्याहतीव्यस्तास्समस्ताश्च जुहुयात् ॥ इत्यकॅविवाह: समातः ॥ SSSSSSSSSCCCCCCCCCCCCSSSSSSSCG

रम्भा-विवाहः

अथ रम्भाविवाहा…॥ रम्भाविवाहं वदति भगवाञ्छौनको मुनिः ॥ विना ज्येष्ठं कनिष्ठस्तु नोद्वहेत्तु कदाचन ॥१॥ ज्येष्ठोऽपि चेत्सरोगः स्याद्विकलाङ्गः क्षयादिना ॥ बग्दोषः कुन्ज उन्मत्त अन्धो मको भवेद्यदि ॥२॥ एतेषां चैव पुत्राणां विवाह कारयद्यदि ॥ विवाहोक्तदिने कुर्यात्वगृह्योक्तविधानतः ॥३॥ नान्दीमुखाकरौ चैव रक्षावन्धं च वर्जयेत् ॥ रम्भामूलान्तरं गला देहली कारयेदथ ॥४॥ गोमयेनोपलिप्याथ खस्तिवाचनपूर्वकम् ॥ सङ्कल्पं च ततः कुर्यात्कन्यावरणवर्जितः ॥५॥ , वस्त्राभरणमाल्यैश्च रम्भामूलं तु वेष्टयेत् ॥ उपलेपादि सर्वत्र आज्यभागान्तमाचरेत् ॥६॥ हस्तग्रहणवयं स्यात् सप्तपद्यादि वर्जयेत् ॥ खसूत्रोक्तविधानेन विवाहाज्याहुती नेत् ॥७॥ अश्मास्थापनलाजादि न कुर्याच प्रदक्षिणम् ॥ ततः विष्टकृदारभ्य होमशेष समापयेत् ॥८॥ औपासनं न कुर्वीत त्रिरात्रं व्रतमाचरेत् ॥ गन्धपुष्पादिताम्बूलभवणं च न दोषकृत् ॥९॥ प्रसवान्ते त्रिरात्रं तु सूतकवतमाचरेत् ॥ तस्मात्सर्वप्रयत्नेन रम्भाछेदं न कारयेत् ॥१०॥ इति शौनकीये रम्भाविवाहविधिः ॥॥ अथ रम्भाविवाहप्रयोगः ॥ यदा ज्येष्ठस्सहोदरोऽन्धकुब्जादिदोषयुक्तो वा महारोगी मावा भवेत्तदा तस्य रम्भाविवाहः कार्य: ॥ यथा ॥ विवाहोक्तदिने रम्भामूलं गला, तत्र देहली कल्पयित्रा, गोमयेनोपलिप्य, आसन प्राणायामौ कृत्रा, गणपति सम्पूज्य ‘रम्भाविवाहं कर्तुं पुण्याहवाचनं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, अग्निः प्रीयतामित्युक्त्वा, प्रोक्षणान्तं कला, CGSSCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCSSSSSSS १ विवाहमिति = रम्भाया इति शेषः ॥ यदि शब्दप्रयोगात् रम्भाविवाहत्य पाक्षिकत्वं प्रदर्शितं भवति ॥ तेन ज्येष्ठस्य ब्रह्मचर्यपरिपालनेच्छायां सत्यां तदनुमत्या । कनिछोराहो न दोषायेति सियति ॥॥299999999999999999999999999999996 नान्दीश्राद्धं वर्जयित्वा, अथ वस्त्राभरणमाल्यादिभिः रम्भामूलमलऋत्य, स्थण्डिलोल्लेखनाद्यनिं प्रतिष्ठाप्य, आचम्य पान सङ्कीर्य मम गृहस्थाश्रमसिद्ध्यर्थ रम्भाविवाहहोमं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य, तत्र ‘योजको नामाग्निः अग्निर्देवता लाना हावः आम विष्ट इत्यादि सङ्कल्प्य, अग्निमुखान्तं कृत्वा, तत एकादशोपयमनीर्जुहोति ॥ अग्नेश इत्येकादशभिर्विवाहोक्तमत्रैराज्याहुतीहुत्वा, नुवण दव्या मुपस्तीर्य, पूर्वार्धाल्लाजानवदाय, अपरार्धादवद्यति, अभिघारयति, प्रत्यनक्ति, पुरस्तात् वाहुति हुत्वा ‘ॐ इयआर्युपब्रूत’ इति पक्क हुत्वा, नाममत्रेण स्विष्टकृतं हुत्वा, होमशेष समाप्य ब्राह्मणान् भोजयेत् ॥, अन्यदौपासनादिकं न कर्तव्यम् ॥ अथ त्रिरात्रं व्रतं चरित्वाऽतःपर ताम्बूलचर्वणादिकं कुर्वन दुष्यति ॥ तस्याः प्रसवानन्तरं त्रिरात्रं सूतकं चरेत् ॥ तस्याश्छेदोऽपि न कार्यः ॥ इति शौनकोक्तरम्भा विवाहप्रयोगः समाप्तः इति वेङ्कटेशीयप्रयोगरत्नमालायां विवाहप्रकरणं समाप्तम् ॥ ॥

इति प्रथमसम्पुटः समाप्तः

इति श्रीवेङ्कटेशभट्ठविरचिता बौधायनीयप्रयोगरत्नमाला