बोधायन-पूर्वप्रयोगदर्शः

[[बोधायन-पूर्वप्रयोगदर्शः Source: EB]]

[

[TABLE]

भूमिका

भो आस्तिकराः सहृदया॥ सावधानेन मनसा सवैरपि विज्ञेयमेवैतत् यत् सर्वा तमि परमात्मा वेदैरेव समधिगन्तुं शक्यत इति। तदवबोधषु सर्वेषा चित्तशुद्धिर्नियता तदर्थं कर्मभः देवतानामुपासनं श्रुत्यादय विहिनम्। आराध्याश्च देवता अनेक रूपा वर्तन्ते। तासु च अग्नि अपः मूसुरं च सर्वदेवतास्त्ररूपान् सङ्गिरग्ते श्रुतयः। ताश्चश्रुतयः “अग्निः सर्वा देवताः” " आपावै सर्वा देवताः " " ब्राह्मणो वै सर्वा देवताः” इति। या या देवताः उपास्याःऽ ताः विधिवत् यधुगस्येरन् ताम्माकं यथावध देवता नामाराधनमेत्र “व." इति। या या देवनाः उदास्या भाग्यसम्पदः अनूना सञ्जायेरन्। इत्य भत्रीयते 1 तथाकृतानि वर्मण्येव अदृष्टद्वारा फलजनकानि सन्ति। तथा कालटेशभेदेन क्रियमाणमपि कर्म विवधं फलं साधयति। यथा “वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेन” “ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत” “सर्वर्तवो विवाहय शैशिरो मासौ परिहाग्य उत्तमं च नैदायम्” “कारिर्या वृष्टिकामो यजेत” इत्यादि। तथा कर्मगांवव्र्ता नियमांश्च जातकर्म नामकरणादि कर्माभः स्नानादिशुद्धिकर्मभिश्च महर्षयः प्रतिपादयन्ति। तद्बोधकान्येत्र वृह्णसूगणीति कथ्यते॥वृष्टेषु क्षेत्रेषु तत्तत्काले क्रियमाणं बीजावापनीरसे चनादिकं यथा व्रीह्म पत्तये ( अन्नादि फ्लाय) कल्पते तथैव जनिष्यमाण शिशो, संस्कारार्थ गर्भाधानादिकं कर्मजातं विधीयते। तादृशङ्कर्म वैधायकमेत्र सूत्रं सूत्र मेस्य भधीयते। तन्नाम्ना प्रन्याश्च तजत्सूत्रानुमारेण महर्पयो रचयामासु॥ धर्माचरणे ततत्सूत्रिणाक्वचित् क्वचित् प्रकारमेदाः यद्यपि वर्तेरन्। अथापि सर्वेष्वपि विभागेषुमुख्या अंशाः प्रायेग एकषैवस्युः॥

गृह्यसूत्रकारेषु प्राचीन बोधायन इति प्रथितमेव। यतः “बोधायनमतं कृत्वा स्वसूत्र फलभ, ग्भवेत्” इति निगद्यते प्रतीयते च शिष्टैः॥

बोधायनगृह्यसूत्रानुसारिणो बहवः शिष्टा द्राविडेषु आन्ध्रेषु कर्णाटकेषु केरलेषु च देशेषु निवसन्ति। इतरेपु तत्रतत्र विरेला वर्तन्ते॥

बोधायनसूत्रमनुरुध्य प्रयोगक्रमं भाष्यवृत्ति कारिकां च विरचितवन्तो विविधा विचक्षणाः। परन्तु तेभ्यो विषयाः इदानीन्तनानां न सुलभाव गाहा इति कनकसभापतिनामा कश्चन भुधनसुधीमणिः तद्गृह्यसूत्रबपयान् सुरवावबोधान् सुकरान् पक्षांश्च अस्मिन् ग्रन्थे प्रदर्शयति स्म। सोऽयं ग्रन्थः “बोधायन प्रयोगादर्श" इति सर्वप्रयोगाणा मादर्श इव विराजते। कनकसभापतिरयं द्रविडदेशे विल्लुपुरं इति प्रथितनगरप्रान्ते कञ्चिद्ग्राम विभूषितबात इति वृत्तान्तः श्रुतिपथ मारोहति। अयमेव बोधायनसूत्रानुसारेण “मन्त्रानुक्रमणी" “कारिकामञ्जरी” इति ग्रन्थरत्नद्वयंइदानीं नोपलप्यते। अयमपिग्रन्थः दुर्लभ इवासीत्। महताश्रमेण तमिमं संपाद्य मुद्राव्य च प्रकाशयितुं इयानुद्यमः। एतमुद्रणं आस्तिकानां प्रयोगकाले सुकरतां प्रीर्तिच परमिकामातनोति॥

ग्रन्थेस्मिन्नादौ स्नानवपनादीन शुद्धिकरान् प्रयोगान्पवर्ण्य ततो विवाहादि संस्कारान् सम्यक् निरूपयामास। ग्रन्थोऽयं तञ्ज बुर सरस्वतीमहाल कोशागारे, अडयार पुस्तकालये, मद्रास सर्वकार प्राच्यकोशागारे च विद्यमानेऽपि शुद्धः संपूर्णश्च न विद्यते इति महान्तं प्रयासः विगणय्य मुद्राप्य गृहस्थानां सौकर्याय प्रकाश्यते॥

वाचकदोषाश्चेत् क्षमाभूषणैः क्षन्तव्याः। ते निवेदिताश्चेत्संशोध्येरन् -

गच्छतः स्खलनं वापि भवत्येव प्रमादतः।
हसन्ति दुर्जनास्तत्र समादधति सज्जनाः॥
अनुगन्तुं सता वर्त्म कृत्स्नं यदि न शक्यते।
स्वल्पमप्यनुगन्तव्यं मार्गस्थो नाऽवसीद्दति॥
ब्राह्मणस्य शरीरं हि नोपभोगाय कल्पते।
इह क्लेशाय महते प्रेत्यानन्तसुखाय च॥

आदर्शपुस्तकानि-
1 सुब्रह्मण्यशास्त्रि॥ (i) तिरुनेल्वलि
2 स्वामिनाथशिवाचार्याणा [अर्चक सङ्घ कार्यदर्शी]
3 अस्मदीयं प्राचीनम् [पक्षितीर्थाभिजन सोमयाजिवंशागतम् ]
4 नारायणस्वामिशास्त्रिग [अडयार पुस्तकालयपण्डित.]
5 ज्ञानमूर्तिदीक्षितस्य [चिदम्बर क्षेत्रम् ]
6 अन्ये च श्रौतसूत्र धर्मसूत्र गृह्यसूत्रग्रन्थाः स्मृतिप्रभृतयश्च॥

नल - चैत्रमासि

माम्बलम् , मद्रास

इत्यं

पक्षितोर्या भियजन वेदमूर्ति यज्ञेश्वरद्वीक्षिततनुज,

सुब्रह्मण्यदीक्षितः सोमयाजीः

॥ विषयसूचिकाः॥
क्र.सं विषय॥ क्र.सं विषय॥
1. प्रयोगकारिका 22. विष्णुबली
2. स्नानविधिः 23. जातकर्म
3. पवनकर्म 24. कन्या क्रियाविधिः
4. मन्त्राचमनम् 25. नामकरणम्
5. प्रोक्षणमन्त्रा 26. उपनिष्क्रामनम्
6. पुण्याहम् 27. अन्नप्राशनम्
7 आघारविधिः 28. कर्णवेधनम्
8. अग्निमुखप्रयोगः 29. आयुष्यहोम
9. अत्रत्यप्रायश्चित्तहोमः 30. नक्षत्रहोमः
10. जयादिहोमः 31. चौलम्
11. आपूर्विकविधिः 32. अक्षरग्रहणम्
12. सिकतादोपः 33. उपवीतविधिः
13. अग्निनिर्णयः 34. उपनयनम्
14. नवग्रहयज्ञः तन्मन्त्राश्च 35. द्विशोभनविषयः
15. नान्दीश्राद्धम् 36. मातृमेदेविशेषः
16. प्रतिसरबन्धः तन्मन्त्राश्च 37. एकगर्भप्रसूतयोः (यमलयोः)ज्येष्टकनिष्टत्व निर्णयः
17. उदकशान्तिविधिः तत्प्रयोगश्च 38. सावित्रीव्रतम्
18. अङ्कुरार्पणविधिः तत्प्रयोगश्च 39. ब्रह्मोपदेशः
19. ऋतुसंवेशनम् 40. अभिवादनम्
20. गर्भाधानम् 41. समिदाधानम्
21. पुंसवनम् पृष्टः विषयः

.

42. उपनयनाद्याग्निनाशेप्रायश्चित्तम् 66. शिष्याय मधुपर्कदानम्
43. सावित्रव्रतोत्सर्जनसकल्पः 67. परिवेदनम्
44. उपनयनदीक्षा 68. कन्यावरविधिः
45. उपाकर्मविधिः 69. दशानुकुलम्
46. उपाकर्मणिवपनादिविधिः 70. गौलीशकुनम्
47. गायत्रीजपविधिः 71. वायसवलिः
48. विद्यारम्भकर्मकथनम् 72. उपश्रुतिकल्पः
49. ब्रह्मचर्यव्रतभङ्गप्रायश्चित्तम् 73. कन्यावरणम्
50. अवकीर्णिप्रायश्चित्तम् 74. कन्यालक्षणम्
51. होतृव्रतम् 75. अष्टौविवाहाः
52. होतृव्रतोत्सर्जनम् 76. यक्षिचलिः
53. शुक्रियव्रतम् 77. कन्यानियमः
54. अवान्तरदीक्षा 78. मधुपर्कः (वराय)
55. शुक्रियव्रतोत्सर्जनम् 79. कन्यादातारः
56. अवान्तरदीक्षाव्रतोत्सर्जनम् 80. दानमन्त्रः
57. गोदानव्रतम् 81. मन्त्रवस्त्रम्
58. गोदानव्रतोत्सर्जनम् 82. माङ्गल्यसूत्रम्
59. उपनिषद्व्रतम् 83. सप्तपदी
60. प्राजापत्यकांडः 84. प्रदक्षिणविधिः
61. सौम्यकांडः 85. कूश्माण्डहोमः
62. आग्नेयकांडः 86. औपासनारम्भः
63. वैश्वदेवकाडःअध्यायोत्सर्गः 87. व्रतनियमः
64. समावर्तनम् 88. कालः
65. तूष्णीसमावर्तनम् 89. होमद्रव्याणि
90. औदुम्बरपूजा

.

91. मत्स्यग्रहणम् 106. तिथिफलम्
92. आग्नेयस्थालीपाकः 107. योगफलम्
93. वैश्वदेवस्थालीपाकः 108. करणफलम्
94. शकलहोमः 109. राशिफलम्
95. बालिहरणम् 110. वेलादिफलम्
96. पञ्चमहायज्ञा 111. ऋतुशान्तिः
97. अथ पञ्चमहायज्ञन्यायादिः 112. औपासनाग्निसमारोपणादिविधिः
98. एतदकरणेप्रायश्चित्तम् 113. तस्यप्रयोगः
99. वैवाहिकश्राद्धम् 114. उपरागप्रायश्चित्तम्
100. स्थालीपाकारभकालः 115. विधुराग्निसन्धानविधिः
101. प्रथमस्थालीपाकः 116. नानाविधप्रायश्चित्तानि
102. पिण्डपितृयज्ञः 117. कन्या, कर्मकाले उपसाद्य-माना वा उद्यमाना वा
103. आग्रयणम् 118. कूश्माण्डहोमः
104. आग्रयणकर्मकालः 119. अर्कविवाहः
105. आर्तवफलम् 120 कदलीविवाहः

.

THE SOUTH INDIAN ARCHAKAR ASSOCIATION


New Devanagiri Edition Agamas and Veda Books

1 Sri Kamika Agama Part 1, Poorva Bhagam ………Rs 40

Uttara Kamika Agamam (Part II)

(Under Print.)

  1. Bodhayam Poorva Prayoga ……….Rs 20

  2. Kumaratantram
    ………..Rs.10

  3. Sakalagama Sarasangraha …………Rs. 5

  4. Kowmara Samhida ……….. Rc. 1

श्रोरस्तु
\।\। श्रीमहागणपतये नमः॥

कनक सभापति विरचितः

बोधायन-पूर्वप्रयोगादर्शः

——

प्रणम्य विशेश्वरमम्विकां च
बोधायन स्मार्त शुभप्रयोगम्।

बालप्रबोधाय विचार्य सृत्रं
क्रियाक्रमंच स्फुटतः प्रवक्ष्ये॥

कनकसभापतिर्नामाहं का रिकामञ्जरीमुक्त्वा मन्त्रानुक्रमणी च उक्त्या, अनन्तरंप्रयोगादर्शप्रयोगक्रमेण वक्ष्ये। प्रथमं प्रयोगश्लोकाःप्रवक्ष्यन्ते -

स्नानं पवनकर्माथमन्त्राचमनमुक्तवत्।

मन्त्रप्रोक्षण पुण्याहमिति स्नानादि पश्चकम्॥

अग्निमुखंपरिभाषामुक्ताग्निं ग्रहयज्ञिकम्।

नान्दीमुखं प्रतिसरंतोयशान्तिं तथाङ्कुरम्॥

गर्भादिप्रायश्चित्तान्तं ऋतुसंवेशनक्रियाम्।

गर्भाधानं पुंसुवनं सीमन्तोन्नयनं ततः॥
विष्णुर्बली जातकर्म फलीकरणहोमकम्।

जातकर्माबशेषंच तथा कन्याक्रियामध॥

औपासनादेकदेश ग्रहण नामकर्म च।

उपनिष्क्रामणं भुक्तिक्रियां च कर्णवेधनम्॥

आयुष्यनक्षत्रहोमौ च चौलमक्षरधारणम्।

उपवीतविधि पश्चादुपनीति समित्क्रियाम्।

दण्डनीरसुपाकर्म तर्पणादिक्रियामथ।

गायत्र्या समिदाधानं विद्यारम्भविधि ततः॥

ब्रह्मचर्यव्रतचितं होतृव्रतविसर्जनम्।

शुक्रीयमवान्तराख्य तयोरुत्सर्जन क्रमात्।

गोदानं च तथोत्सर्गमुपनिषद्ब्रत ततः।

तदुत्सर्गमुपाकर्मोत्सजनं स्नानकर्म च॥

तूष्णी स्नानमनुक्लृप्तं शकुनादिक्रियास्तथा।

यक्षिभ्या च बलि तत्र विवाहारम्भमेव च॥

कन्याप्रेषणमर्ध्याख्यं कन्यादानविधि ततः।

विवाहं च प्रयाणादि कूश्माण्डौपासनादिकम्॥

ध्रवारुन्धत्युपस्थानमथोपनयनव्रतम्।

नियमं पक्वहोमं च व्रतोत्सर्गोपवेशनम्॥

पञ्चमेऽहन्युक्त कर्म त्याग्रयस्धालिपाककम्।

शयन शकल होम वैश्वदेवादि होमकम्॥

ततो वैवा हिकश्राद्ध स्थालीपाकविधि ततः।

ततःपिण्डत्रय यज्ञमाग्रायण मृतुक्रियाम्॥

स्नानविधिः—

समित्समारोपणाख्यमात्मारोपणमन्यतः।

अग्न्यनुगतमहुतमादशाहादतः परम्॥

द्वादशाहादूर्ध्वचित्तं षण्मासादूर्ध्वचित्तकम्।

आहुतिद्वयसपर्कमुपरागमुखाहतम्॥

विधुरौपासनं चैव विधुराद्यग्निसंभवम्।

प्रायश्चित्तानि चान्यानि शुभकर्माणि तत्क्रियाम्॥

अथ स्त्रानविधिरुच्यते

नदीषु देवखातेषु तटाकेषु सरस्सु वा।

पञ्चपिण्डाननुद्धृत्य न स्नायात्परवारिषु॥

अथ सङ्कल्पः—

मया कृताना पापाना इह पूर्वेषु जन्मसु।

क्षयद्वारेष्टसिध्यर्थं स्त्रास्यामि परिशुद्धये॥

अथ नमस्कार॥—

अशेषदेवताकारा आपो दिव्याश्च पार्थिवाः।

नमामि वोऽहं युष्मासु स्नास्यामि परशुद्धये॥

यस्य केशेषु जीमूता नद्य सर्वाङ्गसन्धिषु।

कुक्षौ समुद्राश्चत्वारः तस्मै तोयात्मने नम॥

अथ अनुज्ञा—

समस्तजगदाधार शंखचक्र गदाधर।

देहि देव ममानुज्ञा युष्मत्तीर्थनिषेवणे॥

अतिक्रूर महाकाय कल्पान्त दहनोपम।

भैरवाय नमस्तुभ्यं अनुज्ञा दातुमर्हसि॥

अथ जल त्रिरावृत्य तीरे निवेदयेत्—

यन्मया दूषित तोयं शारीरमलसंचयैः।

तस्य पापविशुध्यर्थ यक्ष्माय परितृप्यतु॥

इति मन्त्रेण जलमभिमन्त्रयेत्। " आपो वा इदं “ इत्यनुवाकेन।

आपो॒वा इ॒दं सर्व॒विश्वाॅ भू॒तान्यापॅःप्रा॒णा वा आपॅः प॒शव॒आपोऽन्न॒मापॅःअमृ॒तमापॅःस॒म्राडापॅः वि॒राडापॅः स्व॒राडापॅःछन्दाॅस्यापः॒ज्यो॒तीॅष्यापॅःयजू॒ष्यापॅः स॒त्यमाप. सर्वाॅदे॒वता॒ आपॅः भूर्भुव॒स्सुव॒राप॒ ओम्॥

गङ्गादिसप्तनद्यश्च समुद्रश्च हृदा नदाः।

तटाकादीनि तीर्थानि स्नानकाले भवन्तु मे॥

इति सर्वतीर्थानि स्मरन् स्नायात्।

अथान्तर्जलगतो मन्त्र जपेत्। ऋत च सत्य चेत्यृचं त्रिरन्तर्जले पठन् सर्वस्मात्पापात्प्रमुच्यते इत्याचार्येणोक्तम्।

ऋतं चॅ सत्यं चा॒भीत्ता॒त्तप॒सोऽध्यॅजायत। ततो॒ रात्रिरजायत॒ततस्स॒मुद्रो अर्णवः॥

अथ ‘मलापकर्षणस्नानं करिष्ये’ इति संकल्प्य, प्राणानायम्य, द्रुपदगायत्रीमन्त्रस्य गौर्गलपुत्रो राजर्षिः, अनुष्टुप् च्छन्दः, द्रुपदो देवता। अस्मत्पापक्षयार्थे विनियोगः।

स्नानविधिः

द्रुपदानाम गायत्री यजुर्वेदप्रतिष्ठिता।

अन्तर्जले त्रिरावृत्य ब्रह्महत्यां व्यपोहति॥

मन्त्रो द्रुपदगायत्री स्नानमन्त्रेषु चोत्तमः।

अन्तर्जलगतो जप्त्वा त्रिः प्लुतः स्याद् द्विजोत्तमाः।

एवं स्नात्वा द्विराचम्य देवर्षिपितृतर्पणम्॥

मव्यासस्योपरिष्ठात् ग्रीवा हृदयं पृष्ठश्च संपरिगृह्य दक्षिणस्य हस्तस्य।धस्तादुपवीतं देवाना मिति न्यायेन हृदयस्याधस्तादूर्व नामे॥ हस्ताभ्या तर्पयेदड्गुलीमूलेन–वसूंश्च तर्पयामि। रुद्राश्च तर्पयामि। आदित्याश्च तर्पयामि। साध्याश्च तर्पयामि। ब्रह्मादयो यं देवा तान् देवान् तर्पयामि। सर्वान् देवान् तर्पयामि सर्वदेवगणास्तर्पयामि। सर्वदेवगणपत्नीस्तर्पयामि। सर्वदेवगणपुत्रा- स्तर्पयामि। सर्वदेवगणपौत्स्तत्रार्पयामि। सर्वाश्च देवगणपत्नी तर्पयामि।अथोपरिष्टादमाभ्या अधस्ताद् ग्रीवा हृदयं च संपरिगृह्य, हृदयस्या-धस्तादृवै नामे॥ अङ्गुष्ठाभ्या संपरिगृह्णाति। तन्निवीत मनुष्याणामिति।

अगुल्यग्रेण ऋषीणाम्। कृष्णद्वैपायनादयो ये ऋषय तानृपास्तर्पयामि। सर्वान् ऋषि स्तपथामि। सर्वऋषिगणास्तर्पयामि। सर्वाश्च ऋषिपत्नीस्तर्पयामि। सर्वऋषिगणपत्नीस्तर्पयामि। सर्वऋषिगणपुत्रान् तर्पयामि। सर्वऋषिगण पौत्रास्तर्पयामि। सर्वाश्च ऋषिगणपत्नीस्तर्पयामि। दक्षिणस्यासस्योपरिष्टात् ग्रीवा हृदयं पृष्ठं च संपरिगृह सव्यस्य हस्तस्याधस्तात् प्राचीनावीत पितृणामिति। नामेरूर्ध्वं हृदस्याधस्तात् तर्पयेदगुष्ठाग्रेण। वैशंपायनादयो ये पितरः तान् पितन् तर्पयामि। सर्वान् पितन् तर्पयामि। सर्वपितृगणज्ञास्तर्पयामि।सर्वपितृगणपत्नीस्तर्पयामि। सर्वपितृगणपुत्रास्तर्पयामि। सर्वपितृगणपौत्रांस्तर्पयामि। सर्वाश्च पितृगणपत्नीः तर्पयामि।

अथोपवीत परिगृह्य, अञ्जलिना जलं त्रिरावृ‌‌त्य तीरे त्रीस्रिर्निनयेत्। ‘ऊर्जं वहन्तीरमृत घृतं पय. कीलालं परिस्रुतं स्वधास्थ तर्पयत मे पितॄन्। तृप्यत तृप्यत तृप्यत॥

पवनकर्म

अथ वासः परिधाय, व.सः पीडयित्वा, यथाविधि द्विराचम्य, गृहं गत्वा,पादौ प्रक्षाल्य, अप आचम्य, त्रिपुण्डमूर्ध्वपुण्डं वा संधार्य, पवमानाचमनकुर्यात्। परिभाषायां वेदकर्माणि प्रयोक्ष्यन् आदित एव तीर्थे स्नात्वा, अहतवास.परिधाय, एकविशत्या दर्भपुञ्जीलैरात्मानं पावयित्वा, ‘यज्ञस्य कुर्वन् भवति। त
पावयति। पवित्रं वै दर्भा। पवित्रं विष्णुः। प्रतिष्ठायैकविशत्या पवयति।इत्यादि त्रेधा विभक्त’ पवयति इत्यादिन्यायेन सप्तभिः दर्भे॥ तूष्णीं पवन भवति॥

कण्ठादूर्ध्वं कटेरुर्ध्वमधस्तूष्णीं कुशाग्रकैः॥

अथ मन्त्राचमनम्

अब्लिङ्गामि· ऋग्भि· त्रिः परिमृजेत्। ‘यज्ञस्य वेदा वेदाना च यज्ञ ’ इति। यज्ञस्य वेदाना च संयोग करोतीत्यादिना॥

अब्लिङ्गामि पिबेहरिभ त्रिभिर्व्याहृतिभिर्मृजेत्।

अथवा विपरीतं तन्मन्त्राचमनमिष्यते॥

अथ मन्त्रप्रोक्षणम्

तीर्थगत्वा, प्रयतोऽभिषिक्तः, प्रयतो वाऽनभिषिक्तः प्रक्षालितपाणिपादः,अप आचम्य, सुरभिमत्या अब्लिङ्गामिः वारुणीभिः हिरण्यवर्णाभिःपावमानीभिः व्याहृतीभिः अन्यैश्च पवित्रैरात्मानं प्रोक्ष्य, प्रेयतो भवति।

**मन्त्रप्रोक्षणम् **

(अब्लिङ्गाः)

द॒धि॒क्राव्ण्णोॅ अकारिषञ्जि॒ष्णोरश्वॅस्य वा॒जिन॒।सु॒रमिनो मुखाॅकर॒त्प्रण॒ आयूॅ षि तारिषत् \। आपो॒ हिष्ठा मॅयो भुव॒स्तानॅ ऊर्जे दॅधातन। महेषाय चख्व्षॅसे। यो वॅश्शि॒वतॅमो॒ रस॒स्तस्यॅ भाजयते॒हॅनः। उ॒शतीरिॅव मातरॅः। तस्मा॒ अर॒ङ्गमामवो॒यस्य॒ क्षयाॅय जिन्वयॅ। आपोॅ ज॒नयॅथाचनः॥

(वारुण्यः)

उदुॅत्त॒मव्वँॅरु॒णपाशॅमस्मदवाघ॒मव्विमॅध्यमश्रॅथाय। अथाॅवय॒माॅदित्य ब्र॒ते तवाॅनागसो॒ अदिॅतये स्याम। अॅस्तभ्ना॒दूद्यामृ॒षभो अ॒न्तरिॅक्षममिॅमीत वरि॒माॅण पृथि॒व्या आऽसीॅद॒द्विश्वा॒ भुवॅनानि स॒म्राविश्वेतानि वरुॅणस्य व्र॒तानिॅ। यत्किञ्चे॒दव्वॅरुण॒दैव्ये॒ जनेॅऽभिद्रो॒हं मॅनुष्या॑श्चरामॅसि। अचित्तीॅ॒यत्तव॒ धर्माॅयुयोऽपि॒ममान॒स्तस्मा॒देनॅसो देवरीरिष॥। कि॒त॒वासो॒ यद्रिॅरि॒पुर्न॒दीवि यॅद्वा॒घास॒त्यमुत यन्न॒ विद्म। सर्वा॒ताविष्यॅ शिथि॒रेवॅ दे॒वाथाॅते स्याम वरुण प्रि॒यासॅः। अॅवते॒ हेडोॅ वरु॒ण नमोॅभि॒रवॅय॒ज्ञेभिरीमहे ह॒विभिंःॅ। क्षयॅन्न॒स्मभ्यॅमसुरप्रचेतो॒ राज॒न्नेनाँॅसिशिॅश्रथ कृ॒तानिॅ।

तत्त्वाॅयामि॒ब्रह्मॅणा॒वन्दॅमा॒नस्तदाशा॑स्ते यजॅमानो हविर्भिॅः। अहेॅडमानो वरुणे॒ह बो॒ध्युरुशँसमान॒ आयुः॒ प्रमोॅषी• ll

**(हिरण्यवर्णाः) **

हिॅरण्यवर्णा॒श्शुचॅयः पाव॒का यासुॅ जा॒तः क॒श्यपो॒ यास्विन्द्रॅः। अ॒ग्निय्याॅ गर्भॅन्दाधि॒रे वि॒रूपा॒स्ता न॒ आप॒श्शॅस्यो॒ना भॅवन्तु। यासा॒ राजा॒ वरुॅणो॒याति॒ मध्येॅ सत्यानृ॒ते अ॒वॅपश्यञ्जनानाॅम्। म॒धुॅ॒श्चुत॒श्शु- चॅयो॒ याः पाॅव॒कास्ता न॒ आप॒श्शॅ स्यो॒ना भॅवन्तु। यासा॑न्दे॒वा दि॒वि कृ॒ण्वन्तिॅ भ॒रूषय्या अ॒न्तरिॅक्षे बहु॒धा भवॅन्ति। याः पृॅथि॒वी पयॅसो॒- - " न्दन्तिॅ शु॒क्रास्तान॒ आप॒श्शॅस्यो॒ना भॅवन्तु। शि॒वेन मा॒ चक्षुॅषा पश्यतापश्शि॒वया त॒नुवोपस्पृशत॒ त्वचॅंमे। सर्वा- अग्न्नि रॅपसु॒षदोॅ हुवेवो॒ मयि॒ वर्चो॒ बल॒मोजो॒ निधॅत्त॥

(पावमान्यः)

पवॅमान॒स्सुव॒र्जनॅः। पवित्रेॅण॒ विचर्षॅणि। य॥ पोता॒ सपुनाॅतु मा। पु॒नन्तु मा देवज॒ना। पु॒नन्तु॒ मनवो धि॒या। पु॒नन्तु॒ विश्वॅ आयॅवः। जातवेद. पवित्रॅवत्। पवित्रेण पुनाहि मा। शुक्रेण देवढीद्यॅत्। अग्ने

स्नानविधिः

** **क्रत्वा॒ क्रतू॒रनुॅ॒। यत्तेॅ पविॅत्रमर्चिषिॅ। अग्ने॒ वितॅतमन्त॒रा। ब्रह्मॅ॒ तेॅन पुनीमहे। उ॒भाभ्यान्देव सवितः। प॒वित्रेॅण स॒वेॅन च। इ॒दं ब्रह्मॅ पुनीमहे। वै॒श्व॒देवी पुॅन॒ती दे॒व्यागा॑त्। यस्यैॅ व॒ह्वीस्त॒नुवोॅ वी॒तपृॅष्ठाः। तया॒ मदॅन्तस्सध॒माद्यैॅषु। व॒यस्याॅम॒ पतॅयो रयी॒णाम्। वै॒श्वा॒न॒रो रश्मि॒मिर्मा पुनातु। वाॅतःप्राणेनैॅषि॒रोमॅयो॒ भूः। द्यवाॅपृथि॒वी पयॅसा॒ पयोॅमिः। ऋ॒तावॅरी य॒ज्ञियेॅ मा गुनीताम्। बृ॒हद्भिॅस्सवित॒स्तृॅभिः। वरपिॅष्टदैव॒न्मॅभिः। अग्ने॒ दरू॑षैः पुनाहि मा। येनॅ दे॒वा अपुॅनत। येनापो दि॒व्यङ्कॅशः। तेनॅ दि॒व्येन ब्रह्मणा। इदं ब्रह्म पुनीमहे। यः पावमानीरभ्येति। ऋषिमिस्संभृत रसम्। सर्व सपूतमशनाति। स्वदित मातरिश्वना। पावमानीर्यो अभ्येति। ऋषिमिस्सम्भृत रसम्॥ तस्मै सरस्वती दुहे। रू॒षीरॅ स॒र्पिर्मधूॅद॒कम्। पा॒व॒मा॒नीस्व॒स्त्ययॅनीः। सुदुधा हि पयॅस्वतीः। ऋषिॅमि॒स्संभृॅतो॒ रॅसः। ब्रा॒ह्म॒णेष्व॒मृतॅहि॒तम्। पा॒व॒मा॒नीदिॅशन्तु नः। इ॒म॒ल्लोॅकमथोॅ अ॒मुम्। कामा॒न्त्समॅर्धयन्तु नः। दे॒वींदै॒वैस्स॒माभृॅताः। पा॒व॒मा॒नीस्व॒स्त्यय॒नीः। सु॒दुधा॒ हि घृतश॒चुॅतः। ऋॅषिमि॒भिस्सम्भृॅतो॒ रॅसः। ब्रा॒ह्म॒णेष्व॒मृतॅ हि॒तम्। येॅन दे॒वाः प॒वित्रेॅण।

आ॒त्मानंॅ पु॒नते॒ सदा॑ l तेनॅ स॒हस्रॅधारेण। पवमान्यः पुन॑न्तु मा। प्राजापत्यं पवित्रम्। शतो दाम ही रा न यम। तेन ब्रह्मविदो वयम्। पूतं ब्रम्हा पुत्री माह । इन्द्रस्सुनीती सहमा पुनातु। सोमवस्त्या वरु॑णम्समा। यमो राजl प्रभृणाभिः पुनातु मा। जातवेदा मोर्जयन्त्या पुनातु।\।

अथाप्युदाहरन्ति-

अपोऽवगाहन स्नान विहितं सर्ववर्णिकम्।

मन्त्रवत्प्रोक्षण चापि द्विजातीना विशिष्यते॥

“सर्वकर्मारभेषु, प्राक् सन्ध्योपासनकालाच्च एतैरेव पवित्रसमूहैरात्मान प्रोक्ष्य, प्रयतो भवति” इति धर्मवचनात्।

मन्त्रैः सुरमिमत्याद्यैः मन्त्रप्रोक्षणमिष्यते।
पच्छोशऋक्तो वा प्रोक्षेन्मूर्ध्नि कुशाग्रकैः॥

अथ पुण्याहम्

वेदकर्माणि प्रयोक्ष्यन् आदौ पुण्याहं कुर्यात्। युग्मान् ब्राह्मणान् भोजयित्वा, शुचौ देशे गोमयेन गोचर्ममात्रम् उपलिप्य चतुरश्रम्। अत्र ब्राह्मणान् भोजयित्वा अरिक्तपाणयो युग्मास्तिष्ठन्ति। तेषा दक्षिणतः उदङ्मुखः प्रदक्षिण यज्ञोपवीती दैवानि कर्माणि करोतीति न्यायेन शुभकर्मसु सर्वेषु प्राङ्मुख एवा कुर्यात्।

पुण्याहम्
पूर्णकुम्भ सकूर्च समभ्यर्च्य, दर्भेषु आसीनो, दर्भान् धारयमाणः,पत्नी दक्षिणतो, ब्राह्मणैः अनुज्ञा कुर्यात्। ‘भवद्भिः अनुज्ञातः पुण्याहं वाचयिष्ये’ इति संकल्प्य, ‘ओ वाच्यतामिति प्रतिवचनं ब्रूयुः। तेपा सपवित्रेषु पाणिषु जलं दद्यात् ‘ओमाप’ इति। ‘शिवा आपः सन्त्विति’ प्रतिगृह्णन्ति। ‘ओ गन्धाः’ इति गन्धान् ददाति। ‘सुगन्धा॥ पान्त्वि’ति प्रतिगृह्णन्ति। ततः पुष्पाणि ददाति, ‘ओ सुमनस’ इति। ‘सौमनस्यमस्त्विति प्रतिगृह्णन्ति। ततः अक्षतान् ददाति, ‘ओ अक्षतमिति। ‘अक्षतं चारिष्ट चास्त्विति प्रतिगृह्णन्ति।

अत्र ब्राह्मणाः अमुक्तवन्तश्चेत्, ‘आमन्वाहार्यमित्योदन ददाति। ‘स्वन्बाहार्योऽस्त्वि’ति प्रतिगृहन्ति। ततः तेभ्यो दक्षिणा ददाति, ‘ओ दक्षिणा’ इति। ‘स्वस्ति दक्षिणाः पान्तु। बहुदेयमस्त्विति प्रतिगृह्य वदेयु। ततो दक्षिणजानुं भूमो निपात्य, सव्यमुद्धृन्य दर्मैर्यक्तमुदकुम्भं धारयन्, ‘इडा देवहूतिरि’ति जपित्वा।

‘इडाॉ देव॒हूति॥ मनुॅयज्ञ॒नी; बृहस्पति रुक्था म॒दानिॅ शॅसिप॒द्विश्वेॅ दे॒वा- स्सू॑क्त॒वाचः॒पृथिॅवीमात॒र्मा माॅहिसी॒र्मधुॅ मनिष्ये॒ मधुॅ जनिष्ये॒ मधुॅबक्ष्यामि॒मॅधु बदिष्या॑मि॒ मधुॅमती दे॒वेभ्यो॒ वाचॅमुद्यासॅशुश्रू॒षे मनु॒ष्ये॑भ्य॒स्तं मा दे॒वा अवॅन्तु शो॒भाय पि॒तरोऽनुमदन्तु॥

अथ वदेत्, ‘ओ मनः समाधीयतामिति। ते, ‘समाहितमनसः स्म’ इति प्रति युः। अथ, ‘प्रसीदन्तु भवन्त’ इति वदेत्। ‘ओ प्रसन्नाः स्म’ इति प्रतित्रूयुः। अंथ, “शातिरस्तु, पुष्टिरस्तु, तुष्टिरस्तु, ऋद्धिरस्तु,अविघ्नमस्तु, आयुष्यमस्तु, आरोग्यमस्तु, शिवं कर्मास्त्विति वदेत्। तथैव प्रतिवयुः। तत्तत्कर्म यदैवत्यं भवति तस्य नाम गृह्णाति, ‘असौ प्रीयतामिति।
‘प्रीयन्तां भगवानसौ’

अथ, ‘पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तु’ इति वदेत्। ‘पुण्याह’ इत्यृचुः। एवं त्रिः। ‘ओ स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्विति वदेत्। ‘ओ स्वस्ती’ ति प्रतियुः। एवं त्रिः। ‘ओ ऋद्धि भवन्तो ब्रुवन्त्विति वदेत्। ‘ऋ’ यतामिति प्रतिब्रूयुः। एवं त्रि \। ‘पुण्याहसमृद्धिरस्त्विति वदेत्। अस्विति प्रतिब्रूयुः। अथ व्याहृतिभिर्भूमौ जल विसृज्य, उपविश्य, सुरभिमत्याअब्लिङ्गाभिर्वारुणीभिर्हिरण्यवर्णाभिः पावमानीभिः व्याहृतीभि आत्मान पत्नी च सर्वत्र प्रोक्षणं कुर्यात्। एतेन पुण्यकर्मणा अहोरात्रनक्षत्रैः ऋग्यजुस्सामवेद ऋद्धिमान् भवति।नास्यकर्मो भवति। गोब्रह्मणाशीभि॥ समर्धयति। य एव विद्वान् पुण्याहं कुरुते तस्य कर्म समृद्धं भवति। तस्मात् ब्राह्मणमुखेन कुर्यात्।

आघारविधिः

अथ सर्वकर्मणामाघारवतो दविहोमस्य पुरस्तात्तन्त्र उपरिष्टात्तन्त्र च सर्वसाधारणमुच्यते-

शुचौ देशे गोमयेन गोचर्ममात्रं चतुरश्रमुपलिप्त, प्राड्मुखमुपविश्य दर्भेषु, ब्राह्मणैरनुज्ञातो विघ्नेश्वरं च संपूज्य, संकल्प्य, पत्न्यान्वारब्ध, पुण्याहं कृत्वा, दर्भद्वययुक्तरफ्येनोद्धृत्यावोक्ष्य, पञ्चप्रस्थसिकता उक्तप्रकारेण व्याहृतीमियुप्य, अरनिमात्र समचतुरश्रं स्थण्डिल कृत्वा, तस्य मध्ये प्रादेशमात्रं दर्भैरङ्गुष्ठेन महानास्न्या च त्रिः प्राचीन मुल्लिखेत् मध्ये ‛ब्रह्मजज्ञानमिति’।

आधरविधि॥
ब्रह्मॅजज्ञा॒नं प्रॅ॒थमं पु॒रस्ता॒द्विसीॅमतस्सु॒रुचोॅ वे॒न आवॅ॥। स बु॒न्धियाॅ उप॒मा अस्यॅ वि॒ष्ठास्स॒तश्च॒ योनि॒मसॅतश्च॒ विवॅ॥॥

‘नाके सुपर्णमि’ ति दक्षिणतः—

नाकेॅ सुप॒र्णमुप॒यत्पॅतन्तँ हृ॒दा वेॅनन्तो अ॒भ्यचक्षत त्वा। हिॅरण्यपक्षं॒ वरु॒णस्य दू॒त य॒मस्य॒ योनौ शकु॒नं भुर॒ण्यम्॥

‘आप्यायस्वे’त्युत्तरतः—

आप्याॅयस्व॒ समेॅतु ते वि॒श्वतॅस्सो॒म वृष्णिॅयम्। भवा॒ वाजस्यसङ्ग॒थे॥

अथ त्रिरुदीचीनमुल्लिखेत्। ‘यो रुद्र’ इति मध्ये-

यो रु॒द्रो अ॒ग्नौ यो अप्सु य ओषॅधीषु यो रु॒द्रो वि॒श्वा भुवॅनाऽऽवि॒वेश॒तस्मै रु॒द्राय॒ नमो अस्तु॥

अप उपस्पृश्य, ‘इदं विष्णुरिति पश्चात् -

इ॒दं विष्णु॒र्विचक्रमे त्रे॒धा निदॅघे प॒दम्। समूॅढमस्य पॉसु॒रे॥
‘इन्द्रं विश्वा’ इति पुरस्तात् -

इन्द्रं॒ विॅश्वा अवीवृधन्त्समु॒द्रव्यचॅसं॒ गिरॅ॥। र॒थीतॅमँ रथी॒नांबाजाॅनाॉ॒ सत्पति॒ पति॑म्॥

**बोधायन-पूर्वप्रयोगादर्शे **

अथ अद्भिरम्युक्ष्य, दर्भान्निरस्य, अप उपस्पृश्य, अग्नेः आसनं परिकल्प्य,औपासनाग्नि वा, याज्ञियात् काष्टात् अग्नि मथित्वा श्रोत्रियागाराद्वा, न कपालो, न धूमो, न ज्वालो, न विरपुट इति न्यायेन अङ्गाररूपिणमाहृत्य,पत्नया वाऽन्यया वा व्याहृतीभि॥ न्युप्य, अग्निपात्र अरिक्तं कृत्वा, अग्नि धमन्याप्रज्वाल्य, काष्ठत्रयेण तूष्णीमन्वाधाय, अग्निमुपतिष्ठते ‘जुष्टो दमूना’ इति

जुष्टो॒ दमूॅना॒ अतिॅथिंदुरो॒णे। इ॒मन्नोॅ य॒ज्ञमुपॅयाहि वि॒द्वान्। विश्वा अग्नेऽभि॒युजो विह्त्य। श॒त्रुय॒तामाभॅरा॒ भोॅजनानि॥

ततो दद्वयेन आत्मासन कल्पयित्वा तृणं निरस्य, अप उपस्पृश्य, ( पूर्वे रिमा बहिः सन्नाति।) उपवस्थस्य रूप कृत्वा। अथवा सद्यः कालपक्षेइध्मा बहि॥ सन्नह्यति। अथैनं प्रदक्षिणमग्नि परिसमह्य पर्युक्ष्य, परिस्तृगाति।उत्तराग्रै॥ पोडशर्भिदर्भे’, ‘देवस्य त्वे ‘ति परिस्तुणाति।

दे॒वस्य त्वा सवि॒तुः प्रसॅवे। अश्विनो॑र्वा॒हुभ्यां॑ पू॒ष्णो हस्ता॑भ्याम्॥

दक्षिणतः प्रागग्रै॥ सप्तदशदर्भै॥ व्याहतीभिः परिस्तृणाति। पश्चादुढीचीनाग्रै॥ अष्टादशभिः ‘उद्वयं तममस्परी’ति परिस्तृणाति।

उद्व॒यं तमॅस॒स्परि॒ पॅश्यन्तो॒ ज्योति॒रुत्तॅरम्। दे॒वं देवॅत्रा सूर्य॒मगॅन्म॒ ज्योतिॅरुत्त॒मम्॥

उत्तरतः प्रागग्रॅः सप्तदशभिः, ‘अग्न आयाहीतिपरिस्तृणाति।

अग्न॒ आयाॅहि पी॒तयेॅ गृणा॒नो ह॒व्यदाॅतये। निहोताॅ सध्सि व॒र्हि॒षिॅ।

दक्षिणानुत्तरान् उत्तरानधरान् क्षिप्त्वा। अथ पात्रामने पञ्चोत्तरत, दक्षिणतो ब्रह्मासन सप्तदश उत्तरत, प्रणोतासनं च।

अथ पात्रसादनम्

अथ दर्व्यान्नहोमपक्षो नानुष्ठेयः। उक्तं स्थल बिना दर्शपूर्णमासवत् सर्वहोमः। तस्मादाज्यस्थाली स्रुव सादयित्वा, जुहू प्रणीता सादयित्वा, चरुस्थाली प्रोक्षणी सादयित्वा, इध्मप्रव्रश्चनानि मेक्षण च सादयित्वा, अन्यानि तत्तत्कर्मयोग्यानि द्वंद्वानि सादयित्वा, देवसंयुक्तानि एकैकशः पितृसंयुक्तानि सकृदेव मनुष्यसंयुक्तानि सादयित्वा, दर्भै, प्रच्छाद्य, बर्हिषा पवित्रे कुरुते। प्रादेशमात्रेसमेऽप्रच्छिन्नाग्रे अनखच्छिन्ने बालके अनन्तर्गर्भे। अथेने अद्भिरनुमाष्टि। तूष्णी मध्ये ग्रन्थि कृत्वा, प्रोक्षणीपात्रमादाय, तिर पवित्रमुदगग्रं निधाय, अपआनीय, प्राग्गत त्रिरुत्तानाभ्या हस्ताभ्या अड्गुष्ठेन महानाम्न्या चोत्पूयाद्भिरेव पात्राणि प्रोक्ष्य त्रिः, उत्तानानि पात्राणि कृत्वा विस्रस्येध्म, त्रि. प्रोक्ष्य, दर्भेषु दक्षिणतो ब्राह्मणमुपविशति। त गन्धादिभिरम्यर्च्य तमुपतिष्ठते ‘ओ भूर्भुवस्सुवरोम् ब्रह्मन् ब्रह्मासि नमस्ते ब्रह्मन् ब्रह्मण’ इति आदिशो अप्युन्नीय।

यद्वा, कूर्चपक्षे सदर्भदशकै कूर्च कृत्वा, दर्भासनेषु पूर्ववदुपविश्य, अथ सपवित्र प्रणीता संपूर्य, हस्ताभ्या प्राणैः सम कृत्वा, ‘वरुणोऽसि घृततो वारुणमसि’ उत्तरेणग्निमासने उपविश्य, गन्धादिमिरभ्यर्च्य, दर्भैःप्रच्छाद्य। अत्र व्रीहिनिर्वापणपक्षे पात्रसादनकाले उल्लूखल मुसल सूर्प कृष्णा-जिनानि सादयेत्। अत्र व्रीहीन्निर्वपति। ‘अमुष्मै वो जुष्टं निर्व॑पामी’ ति। तूष्णी वा। एवं त्रिः सकृत्तष्णीम्। अथ एना तथा प्रोक्ष्य, ‘अमुष्मै वो जुष्टंप्रोक्ष्यामी’ति तानुल्खले निधाय, मुसलेन चाहत्य, त्रिष्फलीकृत्य, त्रिः प्रक्षाल्य,निदधाति। अथवा, तण्डुलान्निर्वपति पूर्ववत्। तथा प्रोक्षणं च। अथ स्थाल्यामपः पयोवाऽऽनीय, अधिश्रित्य तिरः पवित्र तण्डुलानावपति।

अथवा ‘पक्कमोदनमि’ति पक्षे चरुनिर्वापण सर्वाभिरद्भिः। तथा प्रोक्षणमधिश्रयणं च। अथ प्रणीताजल, वेण गृहीत्वा, द्विश्वरौ निनयति। अथ आज्यस्थाल्या पवित्रवत्यां आज्यं निरुप्य, तिरः पवित्र सर्वदा उदगग्रमेव। उदीचोङ्गारान्निरुह्य, वियन्तान् कृत्वा, परिस्तरणाद्वहि तेष्वधिश्रित्य अभिद्योतनेन दर्भद्वयेनाभिद्योत्य, द्वे दर्भाग्रे अड्गुष्ठमात्रे प्रच्छिद्य, प्रक्षान्य, प्रत्यस्य, पूर्ववदर्भद्वयेन पुनरभिद्योत्य ( यद्वा उभयत्र एकैकेनाभिद्योतनम्।)

अथ दर्भद्वयेन चरुमाज्यं च त्रिः पर्यग्निकृत्वा, वर्मकुर्वनुदगुद्दास्य, प्रत्यूहाङ्गारान्। अथैनमुदीचीनाग्राभ्या पवित्राभ्या पुनराहार त्रिरु-पूय, विस्रस्य पवित्रे, अद्भिः सस्पृश्य, अग्नावनुप्रहरति। अथ स्रुव जुहूं च मेक्षणं दक्षिणे हस्ते, वामे चतुरो दर्भांश्चादाय, तानि विपरीतमादाय, स्त्रवमग्रे दर्भाग्रैस्त्रिरन्ततः, त्रिर्बाह्यतः, ऊर्ध्वं समृज्य, तथा मूलैर्मूलमध॥ संमृज्य, अद्भिसंस्पृश्य, पुनर्निष्टप्य, निदधाति। एव जुहूं मेक्षण च।

अथ दर्भानद्भिः संस्पृश्य, अग्नावनुप्रहरति। अपरेणाग्नि बहिस्सन्नहने प्रागग्र बहिमुष्टिमास्तीर्त्वा, तस्मिन्नाज्यस्थाली निधाय, चरुमभिघार्य, उदगुद्वास्य प्रतिष्ठितमभिघार्य, बहिषिं निधाय, आज्यात् दक्षिणे उत्तरे चरु आज्यं पुरस्तात् धर्मवचनं विवाहे वक्ष्यति।

अथ परिधीन् परिदधाति। स्थविष्ठो मध्यमः। द्राधीयान् दक्षिणतः अणिष्ठो ह्रसिष्ठ उत्तरतः। ऊर्ध्वे समिधावादधाति। अथैन प्रदक्षिणमग्नि परिपिश्चति ‘अदितेनुमन्यस्वे’ति दक्षिणतः प्राचीनम् ‘अनुमतेनुमन्यस्वे’ ति पश्चादुदीचीनम्। ‘सरस्वतेनुमन्यस्वे’ ति उत्तरतः प्राचीनम्।

देवसवितः प्रसुवेति समन्तं प्रदक्षिणम् \। समन्तमेव वा तूष्णीम्। इन्द्राय नम इति प्राच्या, यमाय नम इति दक्षिणस्यां, वरुणाय नम इति प्रतीच्यां, सोमाय नम इति उत्तरस्या, अग्नये नम इति आग्न्येय्या, निर्ऋतये नम इति नर्ऋत्या, वायवे नम इति वायव्या, ‘ईशानाय नम’ इति ऐशान्यां, ‘अग्नये नम’ इत्यग्नौ, सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमः’ इति सदसि।

इध्ममम्यज्य, परिधिसमिधं विशिनष्टि। ‘बह्मन्निध्ममावास्ये’।
‘आधत्स्वे’ति प्रतिवचनम् \। स्वाहाकारेणाभ्याधाय, अन्याजसमिधमि मसन्नहर्न च प्रणीताया निधाय, आघारावाघारयति। ‘प्रजापतये स्वाहेति मनमा उत्तरे परिधिमन्धौ मस्पृश्य, इलक्ष्णया मन्ततम्। ‘इन्द्राय स्वाहेति उपाशु दक्षिणपरिधिसन्धौ दक्षिणार्धपूर्वा॥

अथ अग्रिमुखं जुहोति—

आज्यहोमे सदा वामहस्तेन आज्यस्थाली स्पृशेत्। ‘युक्तो वहे’त्यादि द्वादशाहुती॥—

  1. युक्तो वह जातवेदः पुरस्तादग्ने विद्धि कर्म क्रियमाणम्। यथेदं त्वं मिषम्मेषजत्याधि(सि)कर्ता त्वया गा अश्वान्पुरुषान्सनेमि स्वाहा। जातवेदसेऽग्नय इदम्।

  2. चतॅस्र॒आशा॒प्रॅचरन्त्व॒ग्नयॅइमन्नोॅ य॒ज्ञं नॅयतु प्रजा॒नन्। घृतं पिन्वॅन्न॒जरॅँसु॒वीरं ब्रह्मस॒मिद्भ॒वत्याॅहुतीनाँ स्वाहा॑। ब्रह्मण इदम्।

3.आ नो भद्राः क्रतवो यन्तु विश्वतोऽदब्धासो अपरीतास उद्भिद। देवा नो यथा (वेदसा) सदमृद्विधेऽसन्नप्रायुवो रक्षितारो दिवे दिवे स्वाहा। अप्रायुभ्यो रक्षितृभ्यो देवेभ्य इदम् ।

  1. बिरुपाख्य मा विबाधिष्ठा मा विवाध विबाधिथाः निर्ऋत्यै त्वा पुत्रमहुस्स नः कर्माणि साधय स्वाहा निर्ऋतिपुत्राय विरूपाक्षायेदम्।

5.विरूपाक्षमह यजे निजव्ङॅ शबलोदरम्। यो मायु परिबाधते श्रियै पुष्ट्यै च नित्यदा तस्मै स्वाहा। मा परिबाधमानाय निजङ्घाय शत्रलोदरायेदम्।

6.या ति॒रश्चीॅ निपद्यॅसे॒ऽह वि॒वरॅणी॒ इतिॅ। ता त्वाॅ घृ॒तस्य॒ धारयाॅ॒ग्नौ स॒ॅ॒राॅ॒धिनी य॒जे स्वाहा॑। तिर्यङूनिपद्यमानायै विधरण्यै संराधिन्या इदम्।

7.सँ॒राधिॅन्यै॒ दे॒व्यै स्वाहा। सॅराधिन्यै देव्या इदम्।

8.प्र॒साधिॅन्यै दे॒व्यै स्वाहा। प्रसाधिन्यै देव्या इदम्।

9.भूस्स्वाहा। अग्नय इदम्।

10.भुव॒स्स्वाहा। वायव इदम्।

11.सुव॒स्स्वाहा। सूर्यायेदम्।

12.ओंभूर्भु॒वस्सुवस्स्वाहा॑। प्रजापतय इदम्।

अव्रत्यप्रायश्चित्तम्

** अथ चरुप्रायश्चित्तम्**। यस्यां दिश्युत्सिच्येत तस्यै देवतायै स्रुवाहुति जुहुयात्। यदि प्राक् अग्नये, यदि दक्षिणतो यमाय, यदि पश्चात्वरुणाय, यद्युत्तरतः सोमाय स्वाहे’ति।

** **अथ चरु ‘आप्यायस्व, ’ ‘सन्त’ इति द्वाभ्यामाप्याययति। आप्याॅयस्व॒ समेॅतु ते वि॒श्वॅतस्सोम॒वृॅष्णियम्। भवा॒ वाजॅस्य सङ्ग॒थे। सन्ते॒ पयाॅ~सि॒सॅमुयन्तु॒ वाजा॒स्संवृॅष्णियान्यभिमाति॒षाॅहः। आ॒प्यायॅमानो अ॒मृताॅय सोमदि॒विश्रवा स्यु॒त्तमानि धिष्व।

अथ अत्यप्रायश्चित्तम्
** **चतुर्गृहीतेन ‘त्वमग्ने व्रतपा असि’ यद्वो वयम्’ इति कुर्यात्।

त्वॅमग्ने व्र॒तपा ॅअसि दे॒व आम॒र्येष्वा। त्व य॒ज्ञे वीड॒यरस्वाहा॑। योद्वोॅ व॒य प्रॅमि॒नामॅ व्र॒तानिॅ वि॒दुषा॑न्देवा॒ अविॅदुष्टरासः। अ॒ग्नि-ष्टद्विश्व॒ मातृॅणाति वि॒द्वान् येभिर्देॅ॒वा ऋ॒तुॅभिःक॒ल्पयाॅति॒ स्वाहा॑। अग्नये व्रतपतय इदम्।

अथ स्रवेण, जुह्वामुपस्तीर्य, मेक्षणेन चरुमालोड्य, पूर्वार्धादवदाय, अपरार्धादवद्यति, अभिधारयति, प्रत्यनक्ति। अथ पञ्चावत्ती स्यात्। उपस्तीर्य,मध्यात् पूर्वार्धापरार्धादवद्यति, अभिघारयति, प्रत्यनक्ति। अथ पुरस्तात् स्रवाहुतीर्हुत्वा, यथादेवत पुरोऽनुवाक्यामनूच्य, याज्यया जुहोति। उपरिष्टात् स्त्रुवाहुति हुत्वा, यत्रैका आम्नाता स्यात् द्विरभ्यावर्तयेत्। यद्यनेकदैवत्यकर्मणि चरुं यथाभागं विभज्य, द्वितीयपक्कमारभ्य परार्धादवदाय पूर्वार्धादवद्यति। तथा पञ्चावत्तिन. मध्यादपरार्धात् पूर्वार्धादवति। एवमेव सर्वत्र।

अथ स्विष्टकृत उपस्तीर्य उत्तरार्धात्सकृत् अवद्यति,द्विरभिघारयति, न प्रत्यनक्ति। तथा पञ्चावत्तिन उत्तरार्धात् द्विरवद्यति। शेष पूर्ववत्।

अथानेकदेवत्ये देवतासंख्यया स्वीष्टकृत्सकृदवदानम्।

द्विः द्वि॥ पञ्चावत्तिन। एकदेवत्ये अनेकहवापि भवन्ति। महेन्द्रवत सर्वत्रावदानम्।अथान्त परिधि सादयित्वा, समेक्षणेन यथोक्तमाज्याहुतीजुहोति। अनाम्नातेषु व्याहृतीभिः आज्याहुतीः।

पुरस्ताच्चापरिष्टाच्च हविषा स्यात् खुवाहुतीः।

अथ स्विष्टवतीभ्या सौविष्टकृतं ‘हव्यवाहमिति जुहोति ‘रुद्रो स्विष्ट- कृदिति न्यायेन।

ह॒व्य॒वाहॅमभिमातिषाहम्। र॒क्षोहण॒ पृतॅनासु जि॒ष्णुम्। ज्योतिॅष्मन्त॒ दीॅद्यतं॒ पुॅरन्धिम्। अ॒ग्नि ~स्विष्ट॒कृत॒माहुवे॒मो स्विष्टॅमग्ने अ॒भि तत्पृॅणाहि। विश्वाॅ देव॒ पृतॅना अ॒भिष्य। उ॒रुन्नः॒ पन्थांप्रदि॒शन्विभाॅहि। ज्योॅतिष्मद्धेह्यजॅरन्न॒ आयु॒स्स्वाह। अग्नये स्विष्टकृत इदम्।

जयादिहोमः

अप उपस्पृश्य, मेक्षण प्रहृत्य। अथ सस्रावेणाभिजुहोति स्रुक्सुवाभ्याम्। जुह्वामप आनीय, संक्षाल्य, अन्त परिधि निनयति। निर्णिज्य, स्रुवंनिष्टप्य, अद्भिपूरयित्वा। बहि परिधि निनयति। उदग्दिशति।अनूयाजसमिधमादधाति। इध्मसन्नहनानि अद्भि संस्पृश्य अग्नावनुप्रहरति।

अथ जयादि जुहोति — ‘चित्त चे’ ति त्रयोदश।

  1. चि॒त्तञ्च॒ स्वाहा॑। चित्तायेदम्। 2. चिॅत्तिश्च॒ स्वाहा॑। चित्त्या इदम्। 3. आकूतञ्च॒ स्वा॑हा। आकूतायेदम्। 4. आकूॅतिञ्च॒ स्वाहा॑। आकृत्या इदम्। 5. विज्ञाॅतञ्च॒ स्वाहा॑। विज्ञातायेदम्। 6. वि॒ज्ञानञ्च॒ स्वाहा॑ \। विज्ञानायेदम्। 7. मॅनश्च॒ स्वाहा॑। मनस इदम्। 8. शक्वॅरीश्च॒ स्वाहा॑। शक्वरीभ्य इदम्। 9. दर्शॅश्च॒ स्वाहा॑।दर्शयेदम्। 10. पूर्णमासश्च॒ स्वाहा॑। पूर्णमासायेदम्। 11. बृ॒हच्च॒स्वाहा। बृहत इदम्। 12. र॒थ॒न्त॒रञ्च॒ स्वाहा॑। रथन्तरायेदम्।

प्र॒जाॅपति॒र्जयानिन्द्राॅय॒ वृष्णे॒ प्रायॅच्छदुॅग्रः पृॅत॒नाज्येॅषु॒ तस्मै॒ विश॒स्समॅनमन्त॒ सर्वा॒स्स उ॒ग्रस्सहि हव्यो ब॒भूव॒ स्वाहा। प्रजापतय इदम्।

‘अग्निभूताना’मितिसप्तदश—

  1. अ॒ग्निर्भू॒ताना॒मधिॅपति॒ स्समाॅव त्व॒स्मि न्ब्रह्मॅन्न॒स्मिन्क्ष॒त्रे॑ऽस्यामा॒शिष्य॒स्याम्पुॅरो॒धायाॅम॒स्मिन्कर्मॅन्न॒स्या दे॒वडूत्या॒~ स्वाहा। भूतानामधिपतयेऽग्नय इदम्।

  2. इन्द्रो॑ज्ये॒ष्ठाना॒मधिॅपति॒स्समाॅवतु + दे॒वहू॑त्याँ॒ स्वाहा॑। ज्येष्ठानामधिपतय इन्द्रायेदम्।

3.य॒मः पृॅथि॒व्या अधिॅपति॒स्समाॅवतु + दे॒वहू॑त्या॒~ स्वाहा॑। पृथिव्या अधिपतये यमायेदम्।

4.वा॒युर॒न्तॅरि॑रू॒षस्याधिॅपति॒स्समाॅवतु + दे॒वहू॑त्या॒~स्वाहा॑। अन्तरिक्षस्याधिपतये वायव इदम्।

5.सूर्यौॅ दि॒वोऽधिॅपति॒स्स॒ माॅऽवतु + देवहु॑त्या॒~ स्वाहा॑। दिवोऽधिपतये सूर्यायेदम्।

6.च॒न्दमा॒ नक्षॅ॒त्राणा॒मधिॅपति॒स्स माॅऽवतु + दे॒वहु॑त्या॒~ स्वाहा॑। नक्षत्राणामधितये चन्द्रमस इदम्।

7.बृह॒स्पति॒र्ब्रह्म॒णोऽधिॅपति॒स्स माॅऽवतु + देवहूत्याँ॒स्वाहा॑।ब्रह्मणोऽधिपतये बृहस्पतय इदम्।

  1. मि॒त्रस्स॒त्याना॒मधिॅपति॒स्स माॅऽवतु+दे॒वहू॑त्या॒̐स्वाहा। सत्यानामधिपतये मित्रायेदम्।

  2. वरुॅणो॒ऽपामॅधिपति॒स्स माॅऽवतु+दे॒वहू॑त्या॒ॅ स्वाहा। अपामधिपतये वरुणायेदम्।

10.स॒मु॒द्रस्स्रो॒त्याना॒मधिॅपति॒स्स माॅऽवतु+दे॒वहूत्याँ॒ स्वाहा। स्रोत्यानामधिपतये समुद्रायेदम् \।

11.अ॒न्नँ॒ साम्राज्याना॒मधिॅपति॒ तॅन्माऽवतु + दे॒वहूत्याँ॒ स्वाहा। साम्राज्यानामधिपतयेऽन्नायेदम्।

12.सोम॒ ओषॅधीना॒मधिॅपति॒स्स माॅऽवतु + दे॒वहूत्याँ॒ स्वाहा। ओषधीनामधिपतये सोमायेदम्।

13.स॒वि॒ता प्रॅस॒वाना॒मधिॅपति॒स्स माॅऽवतु + दे॒वहूत्याँ॒ स्वाहा। प्रसवानामधिपतये सवित्र इदम्।

14.रु॒द्रः पॅशू॒नामधिॅपति॒स्स माॅऽवतु + दे॒वहूत्या॒ॅ स्वाहा। पशूनामधिपतये रुद्रायेदम्।

15.त्वष्टाॅ रू॒पाणा॒मॅधिपति॒स्स माॅऽवतु + दे॒वहूत्या॒ॅ स्वाहा। रूपाणामधिपतये त्वष्ट्र इदम्।

  1. विष्णुः॒ पर्वॅताना॒मधिॅपति॒स्म माॅऽवतु + दे॒वहूत्या॒ॅ स्वाहा।पर्वतानामधिपतये विष्णव इदम्॥

17.म॒रुतोॅ ग॒णानामॅधिपतय॒स्ते माॅऽवन्तु + देव॒हू॑त्या॒ॅ स्वाहा। गणानामधिपतिभ्यो मरुद्भ्य इदम् \।

त्रतापाडृतधामेति द्वाविंशतिः—

1.ऋ॒ता॒पट्टत॒धाॅमा॒ऽग्निॅर्गन्ध॒र्वस्म इ॒दं ब्रॅर्ह्मस्प॒त्र पाॅतु॒ तम्मै॒ स्वाहा। ऋतामाहे ऋतधाम्नेऽग्रये गन्धर्वायेदम्।

2.तस्यौॅषधयोऽ॒प्सर॒स उर्जो॒ ना॒म ता इ॒द ब्रॅह्म॒ख्पत्रंपान्तु॒ ताभ्य॒स्स्वाहा। आषधीभ्योऽप्सरोभ्य ऊरम्यइदम्।

3.सँ॒हि॒तो॒ वि॒श्वसाॅमा॒सूॅर्यो गन्ध॒र्वस्म इ॒दं ब्रह्मख्प॒न्नं पाॅतु तस्मै॒ स्वाहा॑। सँहिताय विश्वमाम्न्ने सूर्याय गन्धर्वायेदम।

  1. तस्य॒ मॅरीचयोऽफ्म॒रमॅ आ॒युवो॒ नाम॒ ता डढ ब्रॅह्मस्पत्रं पाॅन्तु ताभ्य॒स्स्वाहा॑।मरीचिभ्योऽप्सरोभ्य आयुम्य इदम्।

5.सु॒षुम्नस्सूर्यॅरश्मिश्च॒न्द्रमाॅ गन्ध॒र्वस्स इ॒दं ब्रह्मॅक्षत्रं पाॅतु॒ तस्मै॒ स्वाहा। सुषुन्नाय सूर्यरश्मये चन्द्रमसे गन्धर्वायेदम्।** **

6.त॒स्य नक्षॅत्राण्यप्स॒रसोॅ बे॒कुॅरयो॒ना॒म ताइ॒दं ब्रह्मॅरन्ष॒त्रं पा॑न्तु॒ ताभ्यस्स्त्वाहा॑। नक्षत्रेभ्योऽप्सरोभ्यो बेकुरिभ्य इदम्।

  1. भु॒ज्युस्सुॅप॒र्णो य॒ज्ञो गॅन्ध॒र्वस्स इ॒द ब्रह्मॅरूष॒त्रं पाॅतु॒ तस्मै॒स्वाहा॑। भुज्यते सुपर्णाय यज्ञाय गन्धर्वायेदम् \।\।

  2. तस्य॒ दक्षिॅणा अप्स॒स्सस्स्त॒वा नाम॒ ता इ॒द ब्रह्मक्ष॒न्नं पा॑न्तु ताभ्य॒स्स्वाहा॑। दक्षिणाभ्योऽप्सरोभ्यस्स्तवाभ्य इदम्।

  3. प्र॒जापॅतिर्वि॒श्वॅकर्मा॒ मनोॅ गन्ध॒र्वस्स इ॒द ब्रह्मॅरू॒षन्नंपाॅतु तस्मै॒ स्वाहा॑। प्रजापतये विश्वकर्मणे मनसे गन्धर्वायेदम्।

  4. तस्यॅर्क्सा॒मान्यॅप्स॒रसो॒वह्नयो॒ नाम॒ ता इ॒दं ब्रह्मॅरूष॒त्रं पा॑न्तु॒ ताभ्य॒स्स्वाहा॑। ऋक्सामेभ्योऽप्सरोभ्यो वह्निभ्य इदम् \।\।

  5. इ॒षि॒रो वि॒श्वव्यॅचा॒वातो गन्ध॒र्वस्स इ॒द ब्रह्मॅरू॒षत्रं पातु॒ तस्मै॒ स्वाहा॑। इषिराय विश्वव्यचसे वाताय गन्धर्वायेदम्।

  6. तस्यापो॑प्स॒रसोॅ मु॒दा नाम॒ ता इ॒द ब्रह्मक्ष॒न्न पा॑न्तु ताभ्यस्स्वा॒हा॑। अद्भ्योऽप्सरोभ्यो मुदाभ्य इदम्॥

13.भुॅवनस्य पते॒यस्त त उ॒परिॉ गृ॒हा इ॒ह चॅ। सनोॅ रा॒स्वाज्याॅनिरा॒यस्पोषॅँसु॒वीर्यॅ~संवत्स॒रीणाॅ स्व॒स्ति स्वाहा॑ \। भुवनस्य पतय इदम्।

  1. प॒र॒मे॒ष्ठ्यधिॅपतिर्मृ॒त्युर्गॅन्ध॒र्वस्स इ॒द ब्रह्मॅक्ष॒त्रं पाॅतु तस्मै॒ स्वाहा॑। परमेष्टिने अधिपतये मृत्यवे गन्धर्वायेदम् \।\।

  2. तस्य॒ विश्चॅमप्स॒रसो॒ भुवो॒ नाम॒ ता इ॒द ब्रह्मॅरूष॒त्र पान्तु॒ ताभ्य॒- स्स्वाहा॑। विश्वम्मा अप्सरोभ्यो भूभ्य इदम्॥

  3. सु॒क्षि॒तिस्सुभूॅतिर्भद्र॒कृत्सुवॅर्वान्प॒जन्याॅ गन्ध॒र्वस्स इ॒द ब्रह्मॅरूप॒त्र पाॅतु॒ तस्मै॒ स्वाहा॑। सुक्षितये सुभूतये भद्रकृते सुवर्वतेपर्जन्याय गन्धर्वायेदम्॥

  4. तॅस्य वि॒द्यतो॑ऽप्स॒रसो॒ रुचो॒ नाम॒ता इ॒द ब्रह्मॅरूप॒त्र पा॑न्तु॒ ताभ्य॒स्स्वाहा॑।विद्यद्भ्यो॒ऽप्सरोभ्यो रुग्भ्य इदम्-॥

  5. दू॒रे हेॅतिरमृड॒यो मृ॒त्युर्गन्ध॒र्वस्स इ॒दं ब्रह्मॅक्ष॒त्र पाॅन्तु॒ तस्मै॒स्वाहा॑। दूरे हेतये अमृडयाय मृत्यवे गन्धर्वायेदम्॥

  6. तस्यॅ प्र॒जाः अॅप्स॒रसोॅ मी॒रुवो॒ नाम॒ता इ॒द ब्रह्मॅक्ष॒त्रं पान्तु॒। ताभ्य॒स्स्वाहा॑। प्रजाभ्योऽप्सरोभ्यो भीरुभ्य इदम्॥

  7. चारुॅःकृपणका॒शी कामोॅ गन्ध॒र्वस्स इ॒द ब्रह्मॅरूष॒त्र पाॅतु॒तस्मै॒ स्वाहा॑। चारवे कृपणकाशिने कामाय गन्धर्वायेदम्॥

21.तस्या॒धयोऽक्स॒रसॅश्शो॒चयॅन्ती॒र्नाम ता इ॒दं ब्रह्मॅक्ष॒त्रं पा॑न्तु॒ ताभ्य॒स्वाहा॑। आधिभ्योऽप्सरो- भ्यश्शोचयन्तीभ्य इदम्॥

  1. सनोॅ भुवनस्य प॒ते यस्यॅ त॒ उपरिॅगृ॒हा इह चॅ।उ॒रुब्रह्मॅणे॒स्मै क्ष॒त्राय महि॒ शॅर्म यच्छ॒ स्वाहा॑। भुवनस्य पत्यै ब्रह्मण इदम्॥

यद्देवा देवहेडनानुवाक विशति॥—–

  1. यदेॅवा देव॒हेडॅनम्। देवाॅसश्च कृ॒मा व॒यम्। आदित्या॒स्तस्मा॑न्मा मुञ्चत। ऋ॒तस्य॒र्तेन॒ मामु॒त स्वाहा॑। देवेभ्य आदित्येभ्य इदम्॥

  2. देवाॅ जीवनका॒म्या यत्। वा॒चानृॅतमूदि॒मा।अ॒ग्रिर्मात॒स्मा॒देनॅसः। गार्हॅपत्यः॒ प्रमुॅञ्चतु। दु॒रि॒ता यानिॅ च कृ॒म। क॒रोतु॒ मामॅने॒न सँ॒ स्वाहा॑। अग्रये गार्हपत्यायेदम्॥

  3. ऋ॒तेनॅ द्यावापृथिवी। ऋ॒ते॒न त्व मॅरस्वति। ऋ॒तान्माॅमुञ्चता हॅसः। य॒दन्यकृॅतमारि॒म स्वाहा॑।द्यावापृथिवीभ्या सरस्वत्या इदम्॥

  4. स॒जा॒त॒शँ॒ सादु॒त वाॅ जामि श॒~स्यात्। ज्यायॅस॒श्श सा॒दृॅतं॒ वा॒ कनोॅयसः। अना॑ज्ञातं दे॒वकृॅत॒ यदेनंॅ। त॒स्मात्त्वमस्मा॒ञ्जाॅतवेदो मुमुग्धि॒ स्वाहा॑। अग्रये जातवेदस इदम्॥

  5. यद्वा॒चा यन्मनॅसा। बा॒हुभ्या म्‌॒रुभ्या मॅर्ष्ठा॒वद्भयाम्॑। शि॒श्ञैर्यदनृॅतञ्च कृ॒मा व॒यम्।अ॒ग्निर्मा॒ तस्मादेॅनसः + अ॒ने॒न सँ॒स्वा॒हा।अग्रये गार्हपत्यायेदम्॥

  6. यद्धस्ता॑भ्याञ्च॒कर॒ किल्बिॅषाणि। अ॒क्षाणा॑ व॒ग्नुमुॅ॒पजिघ्नॅमानः। दू॒रे॒ प॒श्या चॅ राष्ट्र॒मृच्चॅ।तान्यॅप्स॒रसा॒वनुॅदत्तामृ॒णानि॒ स्वाहा॑।दरे पश्याराष्ट्रभृद्भयामप्सरोभ्य इदम्।

  7. अ॑दीव्यन्नृ॒ण य॒दहश्च॒कारॅ।यद्वाऽदा॑स्य॒न्त्सञ्ज॒गारा॒जने॑भ्य। अ॒ग्रर्मा॒ तस्मा॒देनॅसः + अ॒ने॒न स॒ स्वाहा॑।अग्रये गार्हपत्यायेदम्॥

  8. यन्मयिॅ मा॒ता गर्भेॅ स॒ति।एनॅश्च॒कार॒ यत्पि॒ता। अ॒ग्रिर्मा॒ तस्मा॒दे- नॅस॥ + अ॒ने॒न सँ॒ स्वाहा॑।अग्रये गार्हपत्यायेदम्॥

  9. यादाॅ पि॒पेषॅ मा॒तरंॅ पि॒तर॑म्।पु॒त्रः प्रमुदिॅतो॒ धयन्ॅ।अहिॅ सितौ पि॒तरौ॒ मया॒ तत्।तदॅग्रे अनृ॒णो मवामि॒ स्वाहा॑।अग्रय इदम्॥

  10. यदन्तरिॅक्षं पृथि॒वीमु॒त द्याम्। यन्मा॒तरॅ पि॒तरॅ वा जिहिँसि॒म। अ॒ग्निर्मा॒ तस्मा॒देनॅसः + अ॒ने॒न सँ॒स्वाहा।अग्नये गा‌र्हपत्यायेदम्॥** **

  11. यदा॒शसाॅ नि॒शसा॒ यत्पॅरा॒शसा॑। यदेनॅश्चकृ॒मा नूतॅनं॒ यत्पुॅरा॒णम‌्।अ॒ग्रिर्मा॒तस्मा॒देनॅसः+अ॒ने॒न सँ॒ स्वाहा। अग्रये गार्हपत्यायेदम्॥

  12. अतिॅ क्रामामि दुरि॒तं यदेनॅः। जहाॅमि रि॒प्रं पॅर॒मे स॒धस्थे॑।यन्न॒ यन्तिॅ सु॒कृतो॒ नापिॅ दु॒ष्कृतॅः। तमारोॅहामि सु॒कृता॒न्न लो॒क स्वाहा॑। अग्रय इदम्॥

  13. त्रि॒ते दे॒वा अॅमृजतै॒तदेनॅः। त्रि॒त ए॒तन्मनुष्येषुॅ मामृजे। तॅतो मा॒ यदि॒ किञ्चिॅदान॒शे। अग्रर्मा तम्मा॒देॅनस॥ + अ॒ने॒न स॒ स्वाहा॑। अग्रये गार्हपत्यायेदम्॥

  14. दि॒वि जा॒ता अ॒प्सु जा॒ताः। या जा॒ता ओॅषधीभ्यः। अथो॒ या अॅग्रि॒जा आपॅः। तानॅश्शुन्धन्तु॒ शुन्धॅनी॒स्स्वाहा। अद्भयश्शुन्धनीभ्य इदम्॥

  15. यदापो॒ नक्तॅन्दुरि॒तश्चराॅम। यद्वा॒ दिवा नूतॅनं॒ यत्पुॅरा॒णम्। हिरॅण्यवर्णा॒स्तत॒ उत्पुनीॅतन॒स्स्वा॒हा॑। अद्भयो हिरण्यवर्णाभ्य इदम्॥

  16. इ॒मं मेॅ वरुण श्रुधीहवॅम॒द्याचॅ मृडय। त्वामॅव॒स्युराचॅके॒ स्वाहा॑। वरुणायेदम्॥

  17. तत्त्वाॅयामि॒ ब्रह्मॅणा॒ वन्दॅमान॒स्तदाॅशास्ते य॒जॅमानो हविर्भिॅः॒।

अहेॅडमानो वरुणे॒ह बो॒ध्युरुॅश स॒मान॒ आयु॒‌॥ प्रमोॅपी॒स्स्वाहा॑। वरुणायेदम्॥

  1. त्वन्नोॅ अग्रे॒ वरुॅणस्य वि॒द्वान्दे॒वस्य॒ हेडोऽवॅयासिसीष्ठाः। यजिॅष्ठो वह्निॅतमश्शोशुॅचानो॒ विश्वा॒द्वेषाॅ सि॒प्रमुॅमु॒ग्ध्यस्मत्स्वाहा। अग्रीवरुणाभ्यामिदम्॥

  2. स त्वन्नोॅ अग्रेऽव॒मो मॅवो॒ती नेदिॅष्ठो अ॒स्या उ॒षसो॒ व्युॅष्टौ। अॅवय क्ष्ञनो॒ वरुण॒ रराणोबी॒हिमृॅडी॒क सुह॒वोॅ न एधि॒ स्वाहा॑। अग्रीवरुणाभ्यामिदम्॥

  3. त्वॅमग्रे अ॒यास्य॒यासन्मनसा हि॒तः। अॅयासन् हव्यमूॅहिषे॒ऽयानोॅघेहि भे॒पजँ स्वाहा॑।अग्रये अयस इदम्॥
    चतुर्गृहीतेन स्रुवेण वा प्राजापत्य हुत्वा -

  4. प्रजाॅपते॒ न त्व॒देतान्य॒न्यो विश्वाॅ जा॒तानि॒ परि॒ता वभूव। यत्काॅमास्ते जुहु॒मस्तन्नोॅ अस्तु॒ वयॅ स्याम॒ पतॅयो र॒यीणा स्वाहा॑। प्रजापतय इदम्।
    इध्मप्रव्रश्वनानि अभ्यादाय, प्रायश्चित्तानि जुहोति, ‘मनो ज्योति’ समारभ्य चतुस्न्निशदाहुती -

  5. मनो॒ ज्योतिॅर्जुषता॒माज्यं॒ विच्छिॅन्नय॒ज्ञ समि॒मन्दॅधातु। या इ॒ष्टा उष॒सो**
    **
    नि॒म्रुॅचश्च॒ तास्सन्दॅधामि ह॒विषाॅ घृ॒तेन॒ स्वाहा॑ \। मनसे ज्योतिष इदम्।

  6. अ॒याश्चा॒ रॅनभिश॒स्तीश्चॅ स॒त्यमित्व॒या अॅसि। अयॅसा॒ मनॅसा धृ॒तोऽयॅसा ह॒व्यम्‌ॅहेषे॒ऽयानोॅघेहि भेष॒ज स्वाहा॑। अग्नये अयस इदम्॥

  7. यद॒स्मिन्कर्म॒ण्यन्तॅरगाम मन्नतः॒ कर्म॒तो वा। अ॒नयाऽऽॅहुत्या तच्छॅमयामि॒ सर्व॒न्तृप्यॅन्तु दे॒वा आवृॅषन्ता घृ॒तेन॒ स्वाहा॑। देवभ्य इदम्॥

  8. स्व॒स्ति न॒ इन्द्रोॅ वृ॒द्वश्रॅवा.। स्व॒स्ति नॅ पू॒षा विश्व॒वेॅदाः। स्वरित नस्ताख्र्व्यो॒ अॅरिष्टनेमिः। स्व॒स्ति नो॒ बृह॒स्पतिॅर्दधातु॒ स्वाहा॑। इन्द्रपूषतार्क्ष्य बृहस्पतिभ्य इदम्॥

  9. यन्मॅ आ॒त्मनोॅ मि॒न्दाऽभूॅद॒ग्रिस्तत्पुनरा॒हा॑र्जा॒तवे॑दा॒ विचॅर्षणि॒स्वाहा॑।
    अग्रये जातवेदसे विचर्षणय इदम्॥

  10. पुनॅर॒ग्रिश्चक्षुॅरदा॒त्पुन॒रिन्द्रो॒ बृह॒स्पतिॅ॥। पुनॅर्मे अश्विनायु॒वं चरव्षुरा-
    धॅत्तम॒क्ष्योस्स्वाहा॑। अग्रीन्द्राबृहस्पत्यश्विभ्य इदम्॥

  11. भूस्स्वाहा॑। अग्नय इदम्।

  12. भुव॒स्स्वाहा॑। वायव इदम्।

  13. सुव॒स्स्वाहा। सूर्यायेदम्।

  14. इ॒ष्टेभ्य॒स्स्वाहा। इष्टेभ्य इदम्।

  15. वष॒डनिॅष्टेभ्यस्स्वाहा। वषडनिष्टेभ्य इदम्।

  16. भे॒ष॒जन्दुरिॅष्टयै॒ स्वाहा॑। भेषजन्दुरिष्ट्या इदम्।

  17. निष्कृॅत्यै॒ स्वाहा॑। निष्कृत्या इदम्।

  18. दौरार्ध्यै॒ स्वाहा। दौरार्ध्या इदम्।

  19. दैवी॑भ्यस्त॒नूभ्य॒स्स्वाहा॑ \। दैवीभ्यस्तनृभ्य इदम्।

  20. ऋ॒द्धय स्वाहा॑। ऋद्धयौ इदम्।

  21. समृॅद्धय॒ स्वाहा॑। समृद्ध्यौ इदम्।

  22. यतॅ इन्द्र॒ भयाॅमहे॒ ततोॅ नो॒ अभॅयड्कृधि। मघवॅञ्छ॒ग्धि तव तन्नॅ ऊ॒त॒ये विद्विषो॒ विमृधोॅ जहि॒ स्वाहा॑। इन्द्राय मघवत इदम्॥

  23. स्व॒स्ति॒दा वि॒शस्पतिॅर्वृत्र॒हा विमृधोॅ व॒शी। वृषेन्द्रॅ॥ पु॒र एतु नस्स्वस्ति॒दा अभयङ्क॒रस्स्वाह। इन्द्रायाभयङ्करायेदम्॥

  24. आ॒भिर्षीभेदतोॅन ऊ॒नमाप्याॅयय हरिवो॒वर्धॅमानः। य॒दास्तो॒तृभ्यो॒ मॅह गो॒त्र रु॒जासिॅ भूविष्ठभा॒जो॒ अॅवते स्याम॒ स्वाहा॑। इन्द्राय हरेवते वर्तमानायेदन्॥

  25. अ॑नाज्ञानं॒ यदज्ञ॒तन् \। यज्ञॅय॒ क्रि॒यते॒ मिॅथु। अग्ने॒ तदॅन्य कल्पय \। त्व ॅहिवेय ययता॒रा \। अपपइदम्॥

  26. पुॅरुर समतो यज्ञः॒। य॒ज्ञ पुॅरुवसम्मितः। अ॒ग्ने तॅदस्य कल्पय \॥ त्वॅहिवेत्थॅ यथात॒य स्वहा॑ \। अग्नन इदम्॥

  27. यचाक॒त्रामनसा दीनदख्या न।यज्ञस्य मन्वतेमर्तासः। अग्नेष्टद्विताक्रतुविद्वजानन्। यजिष्टोदेवाँ ऋॅतुशोयॅजाति॒ स्वाहा। आप इदम्॥

  28. भू॒रग्नाॅपच पृथि॒व्यै चॅ म॒हतेन॒ स्वाहा॑। अग्नये पृथि॒त्र्यै महत इदम्॥

  29. भुवोॅवा॒यवेॅ चा॒न्तरिख्याय च महतेच स्वाहा॑। वायत्रेऽन्तरिख्याय महत इदम्॥

  30. सुॅवरादि॒त्यायॅ च दि॒वेचॅ महतेच॒ स्वाहा॑। आदित्याय दिवे महतइदम्॥

  31. भूर्भु॒वासुवॅश्च॒न्द्रमॅसे च॒ नक्षॅत्रेभ्यश्च दि॒ग्भ्यश्चॅमह॒ते च॒ स्वाहा। चन्द्रमसे नक्षत्रेभ्यो दिग्भ्यो महत इदम्॥

  32. पा॒हे नोॅ अग्न॒एनॅसे॒ स्वाहा। अग्नय इदम्॥

  33. पा॒हि नोॅ विश्व॒वेदॅसे॒ स्वाहा। विश्ववेदस इदम्॥

31.यज्ञंॅपाहि विभावामो॒ स्वाहा॑। विमावसव इदम्॥

  1. सर्वॅ पाहि शतक्रतो॒ स्वाहा॑।शतक्रतव इदम्॥

33.पाहि नोॅ अ॑ग्न॒ एकॅया। पा॒हयुत द्वि॒तीयॅया। पा॒हि गी॒र्भिस्ति॒सृभिॅ- रूर्जां पॅते पा॒हि चॅत॒सृ भॅर्वसो स्वाहा। अग्नयादिभ्य इदम्॥

  1. स॒प्त तॅ अग्न्ने समिधँस्सजिवातप्राण घाॅम प्रि॒याणि। स॒प्होत्रा॑स्सप्त॒धा त्वाॅ यजन्ति स॒हयोन॒रापृॅणरवाघृ॒तेन॒ स्वाहा॑। अग्नये सहवन इदम्॥

‘पुनस्त्वादत्या’ इति समिधमाज्यं च।

  1. पुनॅस्त्वादि॒त्या रु॒द्रा वॅसव॒रसमिॅःधतां पुॅ॒नर्ब्रहाॅणो वसुनीथयज्ञैः। घृ॒तेन॒ त्वं त॒नुवो वर्धयस्व स॒त्याॅस्सॅन्तु॒ यजमानस्य॒ कामाः॑ स्वाहा। वसुनीथ, याग्नय इदम्॥
    (आज्याहुतिः)
  2. (पुनॅस्त्वा + यजॅमानस्य॒ कामा॒स्स्वाहा॑। वसुनीथायग्नय इदम्॥)

जातवेदस आदि पञ्चदश—–

  1. जातवेॅदसे सुनवाम॒ सोमॉ मराती य॒तो निदॅहाति वेदॅः। सनॅः पर्षदॅ॒ति दु॒र्गाण॒ विश्वाॅ ना॒वेत्र॒ सिॅन्धुन्दुरि॒तात्य॒ग्निरवहा॑। अग्नये जातवेदस इदम्॥

  2. त्र्यॅम्बकं यज,महे सुग॒न्धि पुष्टिवर्धॅनम्। उ॒र्वा॒रु॒कमिव॒ बँ·धनान्मृ॒त्योॅर्मुख्पीय मामृता॒स्वाहा॑। त्र्यम्बकायेदम्॥

  3. ग॒णाना॑न्त्वा ग॒णॅ तिँ हवामहे क॒विकॅवी॒नामुॅप॒मश्रॅव॒स्तमम्। ज्ये॒ष्ठ॒राजं॒ ब्रह्मॅणा ब्रह्मणस्पत॒आनॅश्शृ॒ण्वन्नू॒तिभिस्मीद॒ सादॅन॒-॒ स्वाहा॑। गणपतय इदम्॥

  4. ब्रह्मॅप्रति॒ष्ठा मनॅसो॒ ब्रह्मॅ वा॒चः। ब्रह्मॅ य॒ज्ञानाॅ ह॒विषा॒माज्यॅस्य अतिॅरिक्तं॒ कर्मणो॒ यचॅ ही॒नम्। य॒ज्ञः पर्वाण प्रति॒रन्नॅति क॒ल्पयनॅ्। स्वाहाॅकृ॒ताहुँ तरेतु दे॒वान्धवाहा॒। ब्रह्मण इदम्॥

7.आश्राॅवितम॒त्याश्राॅवितम्। वपॅटूट्टत म॒त्यनुक्तञ्च य॒ज्ञे। अंतॅरिक्तं॒कॅर्मणो॒ यञ्चॅ ही॒नम्। य॒ज्ञ पवाॅणि प्रतिरॅति व॒ल्पयन्। स्वाहावृ॒ताहुॅतिरेतु दे॒वान्थवाहा। यज्ञायेदम्॥

  1. इ॒दं विष्णु॒ वेंपॅक्रने त्रे॒धा निदधेॅ प॒दम्। समूॅढमस्यपाँसु॒रे स्वाहा। विष्णव इदम्॥

  2. विष्णो॒नुक्तॅ वीर्याॅणि प्रवोॅचम्। य. पार्थॅवानि विम॒ने रजाॅसे। यो अस्तभय॒दुत्तॅरॅस्त॒दस्थ॑म्।वि॒च॒क्र॒माणस्त्रेचेरुॅगा॒यसवाहा॑। विष्णवइदम्॥

  3. विष्णॅ.रराटमॅसि॒ स्वाहा। विष्णवइदम्॥

  4. विगेपृ॒ष्ठॅमे स्वाहा॑। विष्गव इदम्॥

  5. विष्णो॒श्श्ञ त्रे॒॑थ स्वा॑हा। विष्गव इदम्॥

13.विष्णोस्तपूरॅसे स्वाहा॑। विष्गव इदम्॥

  1. विष्णो॑प्रपपॅ से॒ स्वाहा॑। विष्गव इदम्॥

  2. वै॒ष्ण॒वमसि॒ विष्णॅवे त्वा॒ त्वाहा। विष्णव इदम्॥ चतुर्गृहीतेन वा ‘यदस्ये’ति सौविष्टकृतं जुहोति।

यदॅस्य॒ कर्म॒गोऽत्यराॅरिवं॒ यद्वान्यूॅन॒मिहकॅरम्। अ॒ग्निष्टथिस्वपृकृद्वद्वा

न्यसर्व॒ स्विॅष्ट॒ सुहुॅतं करोतु मेॅ अग्नये॑ स्विष्ट॒बृते। सुद्रुत॒ द्रुत॒ साहूॅतीनां॒ कामाॅनाँ समर्वयि॒त्रे स्वाहा॑। अग्नये स्विष्टवृत इदम्॥

अप उपपृश्य। अथ परिस्तरानु हृष्य, अ.ज्यस्थाल्यां प्रस्तरवत् अग्नं मध्यं मूलं च व हरक्या, तृगं प्रच्छत्र, अप उपस्पृश्य, अग्न व नुग्रह गति। तृणं च प्रहृय मध्यम परेधि प्रहृय, अथेतरावुपममूहा, प्रहृत्य, ऊर्चसमिधो प्रहरत। अथैना संत्रावेगा भेजुर्हति स्त्रास्रुवाभ्या ‘वसुभ्य’ इत्या दे।

वसुॅभ्योरु॒द्रेभ्यआदे॒येभ्यो॒ विश्वभ्यो॒ देवेॅभ्यस्सँस्रावभा॒गेभ्य॒स्स्वाहा॑। वसुभ्यो रुद्रेभ्य आदित्येभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्य स्सँस्रावभागेभ्य इदम्॥

अत्र हुतशेनं प्रारानं च। अन्यानि त कर्मप्रोक्ता ने कार्याणि। अथाग्न पर पेञ्चति ‘अन्वमंस्था + प्रामात्री रे’ति।

अद॒तेऽन्वॅन-स्थाः। अनुॅम॒तेऽन्वमॅ-रथःः। सरॅरूतेन्चम-स्थाः। देवॅ सवितः प्रासाॅर्चः॥

अथ प्रणीतापदाय, बहेपे निचाय, दिशो व्युन्नीय, दर्शपूर्ण- मासवत् तूणी प्राच्य जल विसृज्य, अत्मानं पनी च प्रोक्षति। अय ब्रह्मणे गा द गत्। यथाशक्ति वा हुतशेन मघृतम्॥

अत्र स्थालीपाके आयुष्यनक्षत्रहोनादिषु प्राशनम्।‘आयुरसी’ ते प्राश्य,

आयुॅरस वि॒श्वायुॅरसि। सर्वापुरसि सर्व॒मायुॅरसि। सर्वॅं म॒ आयुॅर्भूयात्। सर्व॒मायुॅर्गेषम्।

अप आचम्य, जठरमभिमृशति यत इन्द्र’ ‘स्वस्तिदा’ इति दाभ्याम्।

  1. यतॅ इ॒न्द्रभयाॅमहे॒ ततोॅ नो॒ अभॅयड्कृधि। मघॅव॒न् छग्वि तव॒ तन्नॅ ऊ॒तये॒ विद्विषो॒ विमृधोजहि।

  2. स्व॒स्तिदा॒ वि॒शस्पतिवृत्र॒हा विमृधोॅ व॒शी। वृषेन्द्रः पु॒र एतु
    नस्स्वस्ति॒दा अॅभयङ्करः॥

अथ दपती समिधमाधय, अग्निमुपतिष्ठते ‘अग्ने नये’ति सूक्तेन-

अग्ने नॅय सुपथाॅ रा॒ये अ॒मान् विश्वाॅनि देव व॒युनानि वि॒द्वान्। युयो॒ध्यॅत्मत्। जु॒हु़॒रा॒ण॒मेनॅः। भूॅयिष्टा ते॒ नम उक्ति विधेम॥

‘मन्त्रहानमिति द्वाभ्या च कृष्णस्मरण मुहुः कृत्वा,

मन्त्रहीन क्रियाहीनं भक्तिहीन हुताशन।

यद्भुत तु मया देव परिपूर्ण तदतु ते॥

प्रायश्चित्तान्यशेाणि तपः कर्मा-मका ने वै।

यानि तेनामशेवगणा कृष्णानुम्मरणं परम्॥

अभिगद्य, भम संघार्य, नमस्कृत्य, अजलिं बध्वा, आशिषोसवावयित्वा दस्येभ्यो दक्षिणा तबूलंच दद्यात्। दंपती विधि विना हविश्शेषं न प्राश्नीयाताम्। एष आधारविधिः॥ ·

आपूर्विक विधिः॥

आपूर्विकविधिरुच्यते॥

इध्मं ब्रह्माणं प्रणीतां च वर्जयेत्। न वर्जयेद्वा। इध्मादेवर्ज्यपक्षे पूर्वोतवत् पात्रसादनान्तं कृत्वा आज्यस्थालिं, स्रुवंव, जुहूं, प्रोक्षणीं, चरुस्थालीं, मेक्षणं, बहिः समिधमिति सादयित्वा, प्राक्षेणीसंस्कृत्य, पात्राणि प्रोक्ष्य, चरु निर्णय, प्रोक्ष्य, अविश्रिव्य, आज्यस्वाल्यामाज्यं निरत्य, आज्यं संस्कृत्य, स्रुचं जुहूं मेक्षणं च समृज्य, चरुमभिवार्य, उदगुद्व, स्य, प्रतिष्ठित- मभिघार्य, आज्यं चरुं बर्हिषि निधाय, अग्निपरिषच्य, इन्द्रादीनलंकृत्य, समिधनादाय1, ‘मिन्दाहुती व्याहृतमश्च हुत्वा2 चरुप्रायश्चित्तं च हुवा, ‘आप्यायत्व, ‘सत्त’ इति द्वाभ्या चरुम भवार्य2अवत्यप्रायश्चित्तं कृत्वा यथोक्तं पक्का त आज्याहुति विष्टकृतं च अन्त परिध ब.हे प.रेधिनिनयनपर्यन्तं कृत्वा। अथ ‘मिन्दाहुतीव्याहृतीश्चहुवा। अत्र हुनशे प्रदानं प्राशनं च अन्या ने च कृत्वा, अग्नपरिषय। अत्र स्था ठीपाकाग्रपणा दो हुतशेषप्राशन कृत्वा, अभिमन्त्र्य, अग्निमुपतिष्ठते। इध्मा दे विद्यम नपक्षे पात्रमादनकाले प्रवृतिवत् सादयित्वा, पूर्वैर्मन्त्रैरुप.शु हुत्वा, तत्त कर्माण वृत्वा। अथ उत्सर्गप रेवेचनात्प्राकू इध्मप्रत्रश्चनावानम्॥

अशक्तसङ्कटे रोगे द्रव्याभवे नृपात्यये3

कुर्यादापूर्विकेनैव सुकृता चैव सा क्रिया।

तत्तत्कर्माकृते दोषे नास्ति कृयं कृतं हि तत्।

आघा दर्विहोमेन प्रीतास्तु बहुदेवता।

आघारदर्विहोमं चापूर्विक्तंच न योजयेत्।

उक्तकर्म विना आग्नपणादौ। उतातः उपचारेःविहर। तथाऽपवर्णे विपरितम्। पित्र्येषु प्राड्मुख प्रदक्षेणं यज्ञोपर्वत दैवानि कर्माण करोति। ब्रह्मणेभ्यो दक्षिणास हेतमभ्यनुज्ञा कृत्वा अविन्नप रेसमाप्यर्थं विघ्ननायकं संपू य, पवित्रपा णेःसकल्प्य, पूर्वाह्नेकुर्यात्॥

** **मन्त्रमुक्त्वाऽथत्रा श्रुत्रा स्व हेत्यन्ते जुहे, त्ययम्।

** **वावयेच्छावपेद्वाप रव.हाकार विना गुरु॥

** **यथा पङ्के निमग्नागो पय सर्वन् सर्नक्षो।

** **तथा मत्र वहीनोऽग्न. रूद सर्व सम.क्षते॥

** **मन्त्रहीने क्रियाहीने तस्मिन् काले वदेबुध।

** **अतिपन्न इदं कार्य आसीदति स दोपवृत्॥

अथ सिकतादोपः

** **भस्मकेशतुषकमाउतृणशर्कर। पिपीलिकाई सकता वर्जयेत्। शुत्रयः शुभ्राः सिकता. श्रेष्ठा। अथ न लोप्टन न काटेन न शर्करया न नखै. उल्लेखनम्। सुवगंरजनताम्राणामेकतने न शकलेन वा व्रिहिमि यतैः दर्भैर्वा समुल्लेखेत्। अथ अरमित्राः परिघय, प्रादेशम, त्रा. समिध, आर्द्रा. अनार्द्रा वा, साम्रा निरग्रा वा, प्रस्थवतुर्माग प्रोक्षणी, आज्यस्थाली च प्रस्थार, प्रणीता चरुस्थली प्रस्थमानम्। यद्वा हवेदशेनं ब्रह्मगं भोजये देत न्यायेन चरुस्थली द्विप्रस्थमात्रमेत्र मेझणं, स्वय, दर्वी चार नमात्रम्। अथ व्याधिविवर्णा कृमिकीटदष्टछिन्नाग्रदग्धमूचिविव जतान् चतुरंगुल, दिकबाहुममान् दर्शना- हरेत्। शतमष्टोत्तर दर्मा। ‘द्वे हस्ते पवित्रे, द्वे आसने, कूर्वंसहदश प्रजापतिरिति न्यायेन सहदशदः कुर्यात्।

अपूर्विकविधिः

** **अभिद्योते च पर्यग्निकरणे च परिस्तरान् बहिश्च विसृजेत्। अन्त क्रिया चेदनले दहेत्।

** **शिरोग्रन्थि च मूल च चतुर्भि॥ पोडशागुलम्।
** **सप्तभिर्दशमिर्दर्भैः इति कूर्चस्य लक्षणम्॥

** **द्विरड्गुल तु मूलं स्यात् ग्रन्थिरेकागुलं भवेत्।
** **होमे हस्तपवित्रे तु पुच्छे तु चतुरङ्गुलम्॥

** **वहि प्रादेशको मुष्टि॥ शुल्बे द्वेऽरनिमात्रके।
** **होमद्रव्याणि सर्वाणि सिकतामिन्धन तुषम्॥

** **वस्त्रं च द्रव्यमन्यच्च सर्व प्रोक्ष्योपयोजयेत्।
** **प्रस्था धान्यं चतुष्पष्टि॥ आहुतीनां च निर्णयम्॥

** **तिलहोमस्तदर्धेन तदर्धेन घृताहुतिः।
** **यमन्यावा ग्यतो वाग्नि ज्वलयेदंशनाः स्पृशेत्॥

** **सर्वत्र छेदन-भेदन - खनन - निरसन पितृ-राक्षस-नैर्ऋत- रौद्रीया मिचरणीयेषु अप उपस्पृशेत्। अङ्गस्पर्शने च।

** **यावन्तो वै सदस्यास्ते सर्वे दक्षिण्याः।
** **अन्तः परिधिवेद्या च पात्रे हस्ते च बर्हिषि॥

** **हविराज्यादि होमानां स्कन्नदोषो न विद्यते।
** **स्रुवेणाज्यं च दर्व्याशु जुह्वा वा मेक्षणेन वा॥

** **अनादेशे सकृद् ग्राह्यं जुह्वा सर्वत्र हूयताम्।

गणहोम-ग्रहातिथ्यहोमार्तवहोम-षा मासप्रायश्चित्तादौ च सकृद्ग्राह्यम्।

ओषध्यः सक्तवः पुष्प काष्ठमूल तृणम्।

एतद्धस्तेन होतव्यं नान्यविञ्चिदचोदनात्॥

हस्तेन बलिहरणं च। यत्रैका आम्न्नाता स्यात्, ता द्विरभ्यावर्तयेत्।अनाम्न्नातेषु ‘भूर्भुवस्सुवरोमिति अनून्य सावित्र्या जुहोति।

अग्रिहीनमनावृष्टि मत्रहीन तु ऋत्विज।

आज्यहीनं कुल हन्ति स्वरहीनं तु पन्नयः॥

यजमानं दक्षिणाहीनमन्त्रहीनं तु राष्ट्रकम्।

सर्वहीन सदस्पेभ्यो नास्ति यज्ञसमो रिपुः।

तम्मात्सर्वप्रय नेन किचिद् इत्यं समाचरेत॥

सदस्या सर्वदेवत्या, तम्मात् संपूजयेद् गुरुम्।

कुशपात्रा जिन वास उपयुक्तं पुनः शुभम्।

सप्रोक्ष्याद्भि, व्याहृतीभिः इति शास्त्रविदो विदुः॥

पैतृके दविहोम॥ स्यात् प्रेतकर्माणि सर्वदा।

समिदूत्येव होतव्यं श्रिताया सर्वकर्मसु॥

स्रुकूस्रुत्र मेक्षणं चैव पालाशं पात्रमुच्यते।

मध्यपर्णेन वा तस्य प्रकुर्यादन्तमेन वा॥

दक्षिणं पादमन्त च वहि, सर्व विशेत्सदा।

जान्वोर्मध्ये कराभ्या तु सर्वकर्म समाचरेत्॥

कांस्यमृण्मयपात्राणि पात्राण्येकविधानि च।

गवामाज्येन होतव्यं गव्ययुक्तघृतेन वा॥

कुशा॥ श्रेष्ठतमा दर्भा. विश्वामित्राश्च कर्मणाम्।

एतेषामेक एव स्याद्योजनीयो मिथो न हि॥

भानुवारे तु गृह्णीयात् सप्ताहं संप्रयोजयेत्।

दर्शे दर्शे तु गृह्णीयात् तत्तन्माम प्रयोजयेत्॥

सहस्ये चेतु षाण्मासं तपोमासे तु वत्सरम्।

नभस्येऽब्दं तथा दर्शे पूर्वाह्णे सभरेद् बुध॥॥

कालातीतकुशाद्यास्तु योजनीयास्त्वमभवे।

दर्भादि संभवेद् यत्र तत्र गत्वा जपेन्नर.॥

विरिञ्चनासिकोत्पन्न परमेष्टीपरिग्रह।

नुद पापानि सर्वाणि दर्भ स्वस्तिकरो मम॥

इति प्रणम्य गृह्णीयान्मुष्टीनामयुजं द्विज।

श्रद्धापूर्व यजेद्विद्वान् उद्देश्यत्यागपूर्वतः॥

आचार्येण स्वयं वापि यानि कर्माणि संचरेत्।

एकेनासाध्यकर्माणि सह विप्रैः समाचरेत्॥

विप्रैरिति, विद्वद्भिरित्यर्थ॥

हस्तारंभः प्रवेशं च श्रवण दर्शनं वचः।

शोभनं महता कुर्यु अमता चेदशोभनम्॥

गुरोरभावे तत्पुत्रात् तच्छिष्पज्ञातिवान्धवात्।

अध्येतव्यमधीयीत न तु गुर्वन्तर व्रजेत्॥

अथ गुर्वादिविशेषमाह-

उत्पाद्य पुत्र सस्कृत्य वेदमन्याव्य य पिता।

कुर्याद्वृत्तिं च मन्त्राश्च महागुरुरुदाहृतः॥

अयमेव श्रेष्ठगुरु॥-

उपनीय तु यः शिष्य वेदमध्यापयेदथ।

उपदेष्टा तु मन्त्राणा आचार्यः परिकीर्तितः॥

वेदमध्याप्य किञ्चिद्वा मन्त्राणामुपदेशकः॥

गुरुरित्युच्यते यद्वा निपेकादेस्तु याजकः॥

केवलं वेदमध्यप्याप्युपाध्यायः स उच्यते॥

श्रुतवृत्तगुणैर्युक्तो श्रोत्रियोऽध्वर्युरुच्यते॥

अदृष्टार्थानि कर्माणि ह्याचार्येण समाचरेत्॥

तदभावे गुरुः कुर्यात् सर्वाभावे परस्परम्॥

ऋत्विक्पुत्रो गुरुभ्राता जामाता भगिनीसुत॥

शिष्याश्चैते हुत यस्य सहुतं स्वयमेव हि॥

एतद्वचनं स्वयंकरणहोमविपयम्॥

औपासनादौ-

प्रोक्षेदुत्तानहस्तेन नीचो हस्तादवेक्षणम्॥

अभ्युक्षण मुष्टिना तु तथैव परिषेचनम्॥

स्पृष्ट्वैव वामहस्तेन घृतस्थाली घृत हुमेत्॥

आज्याहुतिप्रमाणं स्यात् धारायाश्चतुरड्गुलम्॥

अड्गुष्ठपर्वमात्र स्यादेतद्दानप्रमाणकम्।

पुरोनुवाक्यामन्त्रौ द्वौ प्राकृतस्य स्वर विना॥

प्रणवेन सुसधाय द्वयोरर्धर्च आरभेत्॥

व्याहतीपूर्वयुक्तस्तु पश्चादर्धर्च आरभेत्॥

अग्निनिर्णयः

सन्धाय प्रणवं मध्ये प्लुतमेव तयोर्वदेत्।

आस्ते प्रत्यङ्मुखो वह्निराज्यभागौ तु चक्षुषी॥

शरोऽङ्गारेषु होतव्यं हविर्मध्ये हुनेदथ।

प्रागन्त वाप्युदीच्यन्तं प्रागुदक् स्विष्टकृद्धुति॥

अड्गुष्टतर्जनीभ्या तु जुहुयाच्च स्रुवाहुतीः।

अथ, “एकविशतिमिध्मदारूणि भवन्ति। त्रीन् परिधीन् परिदधाति। ऊर्ध्वे समिधावादधाति। अनुयाजेभ्य समिधमतिशिनष्टि। पञ्चदशेध्मदारूण्यभ्यादधाति। प्रस्तरवत् बर्हिःप्रहरः। नात्यग्र प्रहरेत्। प्राञ्चं प्रहरति। ऊर्ध्वमुद्यूति। असंस्कृतप्रोक्षणी अप्रोक्षितपात्राणि तत्पात्रहोमश्च असंमार्जने स्त्रुक्सुवेणाधिश्रितपक्क असंस्कृताज्ञ्यं, एतै प्रचरेद्यदि यातुधाना असुरा रक्षासि पिशाचा यज्ञं ग्राहयेयुः। सर्वत्र परिसमूहनपर्युक्षणपरिस्तरणालकारा-भिद्योतनपर्यग्निकरणपरिषेचनमित्याचार्याः।

शरद्व्रीहियवाना च तण्डुला हविषा शुभाः।

इन्धनाख्यानि काष्ठानि याज्ञीयानि शुभानि तु॥

त्रिपुण्ड भस्मना तिर्यक् सन्ध्याकाले तु वारिणा।

भस्मना होमकाले तु चन्दनं सर्वकालिकम्॥

इति न्यायेन पूर्वानुष्ठितं कार्यम्।

नदीतीर्थं तटाकस्थं शुभ कूपजलं विना।

इति न्यायेन सर्व विचार्य कुर्यात्।

अथ, अग्निनिर्णय उच्यते-

आत्मार्थ चैव दारार्थमुभयार्थं च सर्वथा।

कुर्यादौपासने वह्नौ परार्थ लौकिकानले॥

गर्भादिजातकर्मान्तं कुर्यादौपासनानले।

भार्याद्वय यस्य भत्रेच्च तस्य संसृष्टवह्नौ सवनं प्रकुर्यात्।

तत्रैव सीमन्तमपि प्रशस्त वदन्ति वह्नेर्न विभाग इष्टः॥

प्रधानस्य तु यो वह्निः तस्मिन्नान्दीमुखी क्रिया।

कार्या कर्माङ्गभूतत्वात् मूतकान्निस्तु लौकिकः॥

तत्समारोपणे पक्षे नामाद्यपनयादधः।

लौकिकाग्नौ प्रयोक्तव्य मथित्वोपनयादिकम्॥

उत्सृष्टसूतकाग्निश्चेत् नामाद्युपनयादधः।

औपासनैकदेश॥ स्यात् अपवृते तु लौकिकः॥

जातकर्म कृतं तत्र तस्यायुत्सृष्टर्वाइवत्।

उपनीत्यादिक सर्व विवाहान्त च लौकिके॥

नक्षत्रायुष्यहोमौ च सगण प्राशनोक्तितः।

कुर्यादौपासने सर्व लौकिके त्वक्षरक्रियाम्॥

विवाहात्परतः स्मार्तं सर्वमोपासने स्मृतम्।

तदर्धे वास्तुहोम स्यादपवृत्ते तु लौकिक॥

मधुपर्कवपाहोमो लौकिकाग्नो प्रकीर्तितः।

औपासने वा पचने वैश्वदेव विकल्पयेत्॥

ब्रह्मचर्याहिताश्चापि विधुरश्चाप्युपाकृतौ।

‘पुनस्त्वे’त्यग्निमुत्पाद्य कुर्यात्पश्चा लौकिक.॥

तन्त्रहोमे प्रधानस्य सर्वमुक्तानले चरेत्।

ऋतुशान्तिस्तथा शान्तिकल्पोक्तानि तथैव च॥

दुहितुर्गृहयज्ञादि सर्व कुर्यात्तु लौकिके।

नवग्रहयज्ञः

अर्कोद्वाह प्रतिष्ठादि लौकिकाग्नौ प्रकीर्तितम्॥

शुभेषु कर्मस्वेतावत् सूरिभिस्सुलमं स्फुटम्।

इति कनकसभापतिविरचिते प्रयोगादर्शे

प्रथमः परिच्छेद॥ समाप्तः॥

-*-

॥ अथ नवग्रहयज्ञः॥

अथ ग्रहातिथ्यकर्म वक्ष्यते-

अश्रद्धधानमशुचिमजप त्यक्तमङ्गलम्।

ग्रहा नयन्ति सुव्यक्तं पुरुषं यमसादनम्॥

ग्रहाणामुग्रचेष्टाना नक्षत्रपथचारिणाम्।

उपहारान् प्रवक्ष्यामि शान्त्यर्थ तु यथाविधि॥

मासिमास्यृतौ विषुवायने चन्द्रसूर्योपरागे शुभकर्मादौ अशुभकर्माते जन्मनक्षत्रे वा कुर्यात्। ग्रहव्याधिपीडने सवत्सरादपि प्रयुञ्जानः सर्वकामानवाप्नोति। मासि मासि जन्मनक्षत्र इत्यर्थः। आदित्यपुरोगा॥ ग्रहाः प्रीयन्तामिति। अथ देवयजनोल्लखनप्रभृति आप्रणीताभ्यः‌ कृत्वा, चरून्निर्वपति। उक्तप्रकारेण पृथक् पृथक् प्रोक्षणाधिश्रयणान्तं कुर्यात्। यद्वा, द्रव्यैक्यात् एकभाण्डे पचनम्। तत्र,आदित्यादि देवताभ्यो वो जुष्टं निर्वपामि’। ‘आदित्यादिदेवताभ्यो जुष्ट प्रोक्षामि’ इत्येवं कृत्वा आपरिधानात् कृत्वा, अग्रेणाग्नि शालितण्डुलराशिषु चतुरश्रेषु नवभाग कृत्वा, सपवित्रेषु भागेषु मध्ये आदित्यावाहनम्। ‘आसत्येन’ ‘अग्नि दूतम्’ ‘येषामींशे’।

(आदित्य॥)

  1. आस॒त्येन रजॅसा॒ वर्तॅमानो निवे॒शयॅन्न॒मृत॒ मत्यॅञ्च। हिर॒ण्ययेॅन सवि॒तारथे॒नादे॒वो याॅति॒ भुवॅना वि॒पश्यनॅ्॥

2 अ॒ग्निन्दू॒तवृॅणीमहे॒ होताॅरव्विँश्ववेॅदसम्। अस्य य॒ज्ञस्यॅ सु॒क्रतु॑म॥

  1. येपा॒मीशे पशु॒पति. पशू॒नाञ्चतुष्पदा मु॒तच द्वि॒पदा॑म। निष्क्रीॅतो॒ऽ ययॅ॒ज्ञियॅ भा॒गमेॅतु रा॒यस्पोषा॒ यजॅमानस्य मन्तु॥ भूर्भुवम्सुवरोम्।

रक्तवर्ण किरीटिनं पद्मासनमधिदेवताप्रत्यधिदेवतामहित रक्तमण्डले पूर्वाभिमुखं, आदित्यमावाहयामि। अधिदेवता प्रत्यधिदेवतासहितस्य आदित्यम्य इदमासनम्॥

एवं मन्त्रानुक्रमण्युक्तप्रकारमन्त्रैरावाहयेत्। यद्वा, मन्त्रत्रयमुक्त्वा,

**(अङ्गारकः) **

  1. अ॒ग्निमू॒र्धा दि॒वः क॒कुत्पतिॅ पृथि॒व्या अ॒यम्। अ॒पा~रेताॅ~सि जिन्वति॥

  2. स्यो॒ना पृॅथिवि॒ भवाॅनृस्ष॒रा निवेशॅनी।यच्छाॅन॒शर्मॅ सप्र॒था॑॥

  3. ख्पेॅत्रस्य॒ पतिॅना व॒यँहि॒तेनेॅच जयामसि। गामश्वॅ पोषयि॒त्न्वा सनोॅ मृडाती दृशे॑॥

भूर्भुवस्सुवरो, सदेशं सगोत्रं सवर्ण सर्षिच्छन्दस अधिदेवताप्रत्यधिदेवतासहितं, रक्तमण्डले रक्तवर्णं दक्षिणाभिमुखमङ्गारकमावाहयामि॥

नवग्रहयज्ञः

(शुक्रः)

** अथ पूर्व भागे ‘प्रवश्शुक्राय’ ‘इन्द्राणीमासु’, ‘इन्द्रं वः’।**

  1. प्रवॅश्शु॒कायॅ भा॒नवेॅ भारद्व~ ह॒व्यं म॒ति॒ञ्चा॒ग्नये॒ सुॅपूनम्। यो दैव्याॅनि माॅनुषा ज॒नुँ॒ष्यन्त विश्वॅ नि वि॒द्मना॒ जिगॅाति॥

  2. इ॒न्द्रा॒णीमा॒सु नाॅरिषु सु॒पत्नीॅमहमॅश्रवम् न ह्यॅस्या अप॒रञ्च॒न ज॒रसा॒ मरॅते पतिॅ॥

  3. इॅन्द्रं वो वि॒श्वत॒स्परि॒ हत्राॅमहे॒ जने॑भ्यः। अ॒स्माकमॅस्तु॒ केवलॅ॥ भूर्भुव सुवरोम्। पञ्चकोणमण्डले प्राड्मुख शुक्लवर्ग भगवन्तं शुक्रमावाहयामि॥

(सोमः)

** **अथ पूर्वदक्षिणत॥ ‘आप्यायस्व’ ‘अप्सु मे’, ‘गौरीमिमाय’।

  1. अ.प्याॅयस्व॒ समेॅतु ते वि॒श्वॅतस्सोम॒ वृष्णिॅयम्। भवा॒ वाजॅस्य सङ्ग॒थे॥

  2. अ॒प्सु मे॒ सोमोॅ अत्रवीद॒न्तर्विश्वाॅनि भे॒जा। अ॒ग्निञ्चॅ विश्वशॅम्भुव॒ मापॅश्च वि॒श्वभेॅषजीः॥

  3. गौ॒री मिॅमाय सलि॒लानि॒ तख्प॒त्येकॅपदी द्वि॒पदी॒ सा चतुॅष्पदी।

अ॒ष्टापॅदी॒ नवॅपदी बभू॒वुषीॅ स॒हस्राक्षरा पर॒मे व्योमन्॥ भूर्भुवस्सुवरोम्। चतुरश्रमण्डले शुक्लवणंप्रत्यड्मुखं सोममावाहृयामि॥

(बुध॥)

पूवोत्तरे ‘उद्बुध्यस्व’, ‘इदं, विष्णु’॥ ,विष्णोरर टममि।

  1. उद्बुॅध्यत्वाग्ने॒ प्राॅतजागृह्येनमिष्टापू॒र्ते स ~सृजेथामयञ्चॅ। पुनॅ॥ कृ॒ण्वँस्त्वाॅ पि॒तरं॒ युवाॅनम॒न्वाताॅ ~सी त्वय॒ तन्तुॅमेनम्॥

  2. इ॒दं विष्णु॒ विवॅक्रमे त्रे॒धा निदॅधे प॒दम्। समूॅढमस्यपा सु॒रे॥

  3. विष्णोॅ॒रगटॅम सि॒ विष्णो॑॥ पृ॒ष्ठॅम सि॒ विष्णो॒शशञप्त्र॑ग्थो॒ विष्णो॒म्स्यूरॅ से विष्णे॑र्घु॒त्रमॅ.सि वैष्ण॒वमसि॒ विष्णॅवे त्वा॥ भूर्भुव सुवरोम्। बाणमण्डले प्राड्मुखं पंतत्रर्णं बुधमाबाहयामि॥

(बृहस्पति॥)
उत्तरे, ‘बृहस्पते अति’ ‘इन्द्र मरुत्व’, ‘ब्रह्मजज्ञानम्’।

  1. बृहॅस्पते॒ अति॒यद॒र्यो अहा॑ तु॒म द्वि॒ माति॒ क्रतुॅमज्जनेॅषु। यदी॒दय॒च्छव-सर्तप्रज, त॒ तद॒ मासु॒ द्रविॅणन्धे हे चि॒त्रम्॥
  2. इन्द्रॅमरुन्ब इ॒ह पाॅहे॒ सो॒म यथाॅ शार्या॒त अ पिॅबम्सु॒नस्यॅ। तव॒ प्रणीॅती तत्रॅ शूर॒शर्म॒न्नाविॅवासन्ति क॒वयॅग्सुय॒ज्ञाः॥

नवग्रहयज्ञः
3. ब्रह्मॅजज्ञा॒नं प्रॅथ॒मं पु॒रस्ता॒द्विसीॅम॒तस्सुरु॒वोॅ वे॒न आत्रॅ॥। स बु॒न्धियाॅ उप॒मा अस्य वि॒ष्ठस्म॒तश्च॒ योनि॒मसॅत॒श्च विवॅ॥॥ भूर्भुवस्सुवरोम्। दीर्घ चतुरश्रमण्डले पातवर्णं उदइ मुख बृहस्पतिमावाहयामि॥

( शनैश्चरः)

** **पश्चिमे, ‘शन्नो देवो, ‘प्रज पते न त्वत्’, ‘इमं यनप्रस्तरम्’।

  1. शन्नोॅ दे॒वीर॒भिष्टॅय॒ आपोॅ भवन्तु पी॒तये॑। शंये. र॒मिस्त्रॅवन्तु नः॥

  2. प्रजाॅपते॒ न त्व॒देतान्य॒न्यो विश्वाॅ जा॒तानि॒ परा॒ बॅभूव। यत्काॅमास्ते जुडुम॒स्तन्नोॅ अग्तु वय॒ स्याॅम॒ पतॅयो रयी॒णाम्॥

  3. इ॒मं यॅनप्रस्त॒रमा हि सीदा ङ्गॅरोभिः पितृभिॅस्संविदा॒नः। मन्त्रा॑. कविश॒स्तावॅहन्त्वे॒ना राॅजन् ह॒विषाॅ मादयस्व॥ भूर्भुवरसुवरोम्। धनुर्मण्डले प्रत्यङ्मुवं कृष्णवर्णं शनैश्वरमावाहयामि॥

(राहु॥)

** **दक्षिणपश्चिमे, ‘कया नश्चित्र’आयं गौ.’, ‘यत्ते देवी’।

  1. कयानश्चि॒त्र आमुॅव दू॒ती स॒दाॅ वृध॒स्स॑खा। क॒या शचिॅष्ठयावृ॒ता॥

  2. आयंगौः पृ.शिॅञरकमी॒ दॅसनन्मा॒तरं॒ पुॅनः। पि॒तरञ्चॅ प्र॒यन्सुवॅ॥

  3. यत्तेॅदे॒वी निर्ऋॅतिराब॒बन्ध॒ दामॅग्री॒वास्वॅविचत्य॒म्। इ॒दन्ते॒ तद्विष्या॒म्यायुॅषो॒ न मध्या॒ दथाॅ जी॒वः पितुमॅद्धे प्रमुॅक्तः॥ भूर्भुवस्सुवरोम्। सूर्यमण्डले कृष्णवर्णं दक्षिणामुख राहुम, वाहयामि \।\।

(केतुः)

** **पश्चिमोत्तरतः, ‘केतुं वृण्वन्’, ‘ब्रह्मा देवानां ’ ’ सचित्र चित्रम्’।

  1. के॒तुं कृ॒ण्वन्नॅ के॒तवे॒ पेशोॅ मर्या अपे॒शसे॑। समुषॅद्भिरजायथाः॥

  2. ब्र॒ह्मा दे॒वानां॑ प॒दवीः कॅवी॒ना मृषिविप्राॅणां मह॒षो मृ॒गाणा॑म्।श्ये॒नो गृॅध्राणा॒~स्वधिॅति॒र्वनाॅनाँ॒ सोमॅ॥ प॒वित्रमत्येॅति॒ रेभनॅ।

  3. सचिॅत्र चि॒त्र चि॒तयॅन्तम॒स्मे चित्रॅक्ष॒त्र चि॒त्रॅतमं वयो॒धाम्। च॒न्द्रं र॒यें पुॅरु॒वीरॅ बृ॒हन्तं॒ चन्द्रॅ च॒न्द्राभिॅर्गुण॒ते युॅवस्व॥ भूर्भुवस्सुवरोम्। ध्वजमण्डले दक्षिणाभिमुखान् कृष्णवर्णान् केतूनावाहयामि॥

अथात्र केचित् नक्षत्रारावनं वदन्ति। तत्तन्नक्षत्रमन्त्राभ्या जन्मनक्षत्रस्य। अथ कमेग पाद्यमर्थ्यमाचमनीयं दद्यात्। अधिदेवताप्रत्यधिदेवतासहिताय अ दिस्याय नमः। इदं पाद्यमिदमर्थ्यमिदमाचमनीयं इत्येवं सर्वेषामपि। अथ मधुपर्कपूजा कर्तव्या। फलगुलादिना वा। परिधानप्रभृति अग्निमुखात् कृत्वा समिदाहुती॥ क्रमेण जुहुयात् तत्तन्मन्त्रेण तथा नाद्भुतिः। अष्टसहस्रं अष्टशतमष्टविशति वा जुहुयात्। प्रत्येकमधिदेवताप्रत्यधिदेवतानां पक्षे द्वे आहुती अधिके तत्तद्प्रहहोमानन्तरं कुर्यात् तत्तन्मन्त्रेण। अर्कसमिधमादित्याय।

नवग्रहयज्ञः

खादिरमङ्गारकाय। औदुंबरं शुक्राय। पालाशं सोमाय। अपामार्ग बुधाय। अश्वत्थं बृहस्पतये। शमीमयी शनैश्चराय। राहवे दूर्वाः। केतवे कुशाः इति। सर्वेषामभावे पालाशीर्वा। अथ न्नाहुती॥ क्रमेण कुर्यात्। गुलोदन- मा देत्याय। ह वेष्यमन्नमंगारकाय। घृतोदनं शुक्राय। घृतपायसं सोमाय। क्षीरोदनं बुचाय। दध्ये.दन बृहस्पतये। तिलपटमाषोदनं शनैश्चराय। राहवे मांसोदनम्। केतत्रे चित्रोदन मिति। सर्वेपामभावे हविष्यं वा।

 अन्त्र देशे सकृद्ग्राहं जुड्डा सर्वत्र हूयतम्।

 मेक्षणेतोपघातं वा........................।

अथ क्रमेणाज्याहुतिः—

ततन्मन्त्रेणाथ स्वीकृतं क्रमेगावदाय, साइयित्वा, व्याहृतीः,आन्याहुतींहु वा। नक्षत्रदेवताहोमपक्षे ततन्नक्षत्रादेनज्याहुतीश्च ‘सोमं राजानमिति सौविष्टकृतीं जुहेति।

सोम ँराजाॅनं॒ वरुॅणम॒ग्निमन्वारॅभामहे। आ॒दि॒त्यान् विष्णुँ सूर्यॅ ब्र॒ह्माणॅञ्च॒ बृह॒स्प॑तिम्॥

जयप्रभृति संत्रावान्त हुत्वा, ग्रहदेवता अर्चयति4_

‘(1)आपोहिष्ठा मयो भु’व इति तिसृभिः5 (2)हिरण्यवर्णाः शुचयः पावका.’ इति चतसृभि,6 (3) पवमानः सुवर्जन ‘7 इत्येतेनानुव, केन स्वेन स्वेन मन्त्रेण च स्नापयित्वा तर्पयति, ‘आदित्यं तर्पयामि’ इत्या देभिः।

अथ तत्तन्मत्रेण, ‘वस्त्रयज्ञोपवीतोत्तरीयाभरणार्थे इमे अक्षताः’ इत्यक्षतैरभ्यर्च्य, ‘एते गन्धाक्षतपुष्पदीपधूपादयः सर्वाभरणालंकाराः सर्वोपचारा’ इति प्रत्येकं सपूज्य, तद्धविनिवेदयति। तत्तन्मन्त्रेणोपस्तरणीयं कृत्वा परिषेचनादि वृत्वा, ‘आदित्यादिग्रहेभ्य अधिदेवता प्रत्यधिदेवता नक्षत्रदेवता सहितेभ्य, यद्धुतशेषं तद्वविनिवेदयामि। आचमनीय समर्पयामि। एवमादि सर्वेषामेकत्र वा दद्यात्। अथ ‘ताम्बूलं यथा भागं समर्पयामि।ग्रहमन्त्रै प्रदक्षिणत्रय कृत्वा, नमस्कृत्य, ‘तत्तत्कर्मसाद्गुण्यार्थ आदित्यादिनवग्रहप्रीत्यर्थं मया कृतनवग्रहयज्ञकर्म यथाशास्त्र भूयात्’ इत्यनुज्ञप्य, ग्रहान् तत्तन्मन्त्रेणोद्वास्य, तण्डुलानेकत्र कुर्यात्। न्यूनाधिकयोरिति। अपरेणाग्निमुपविश्य, पबित्रैरभिमार्जयति। ‘आपो हि ष्ठामयो मुव’ इति तिसृभिः।

अथ दक्षिणां ददाति। कपिला धेनुमादित्याय। रक्तमनड्वाहमंगारकाय। रजतं शुक्राय।शाम सामाय। काञ्चनं बुधाय। वासो वृहस्पतये कृष्णा गा शनैश्चराय। राहवे छागम्। केतवे कुञ्जरमिति। सर्वेषामभावे हिरण्यं वा, येन वा तुष्येदाचायिस्तथा कर्तव्यम्। एव दातुमशक्त॥ आचार्याय प्रीति कुर्यात्। क्षत्रियविषयं वा। परिषेचनादिकं कुर्यात्।

अग्निर्भूमिः शुचितोयं विष्णुरिन्द्रः प्रजापतिः।

सर्वे ब्रह्मादिदेवाः स्युरध्यादीना यथाक्रमम्॥

ईश्वरः संक्रन्द इन्दश्च हयुमा विष्णुस्तथैव च।

ब्रह्मा यमश्च काली च चित्रगुप्तः क्रमापरे॥

इति प्रत्यधिदेवाः।

यथा शस्त्रप्रहरणात् कवचं भवति वारणम्।

एवं देवोपघातानां शान्तर्भवति वारणम्॥

नान्दीमुखश्राद्धम्

अहिंसकस्य दान्तस्य धर्मार्जितघनस्य च।

नित्यं च नियमस्थस्य सदा सानुग्रहाः स्मृताः॥

ग्रहा गावो नरेन्द्राश्च ब्राह्मणश्च विशेषतः।

पूजिताः पूजयन्त्येते निर्दहन्त्यवमानिता॥

ईश्वरं भास्कर विद्यात् स्कन्दमङ्गारकं तथा।

शुक शवीपत्ति विद्यात् उमा चैव निशाकरम्॥

बुधं नारायणं विद्यात् गुरुं विद्यात् प्रजापतिम्।

यमं शनैश्वर विद्यात् राहु कालं तथैव च॥

केतुमग्निमय विद्यात् देवता ग्रहमन्विता॥।

देवता ग्रहरूपेण दर्शयन्ति शुभाशुभम्॥

इत्येवंन्यायेन ग्रहप्रीति कुर्यात्।

‘अमुकनक्षत्रस्य जातस्य ग्रहयज्ञमाद्गुण्यार्थ ग्रहप्रीत्यर्थं नव ब्राह्मणान् भोजयित्वा आशिषो वाचयित्वा प्रदानमात्रमिति भावेन कुर्यात्।

नान्दीमुखश्राद्धम्

अथवा हिरण्यश्राद्ध कुर्यात्। ‘अमुकनक्षत्रजातस्य अमुकनामधेयस्य श्व॥क रिष्यमाणामु- ककर्माङ्गं हिरण्यरूपेण नान्दं मुखश्राद्धं करिण्ये’ इति संकल्य, बाह्मणानामन्त्र्य, अभ्यर्च्य, हिरण्य दद्यात। ‘मतुः श्राद्धं तु पूर्वं स्यादिति न्यायेन ‘सर्वेषा प्रीत्यर्थं, यथासंभव हिरण्यं नानागोत्रेभ्यो ब्रह्मणेभ्यः संप्रददे न मम’ इति दत्वा।

अथ शुक्चतुष्टयं पुष्पफलाक्षतमिश्रैः यवैः तिलार्थमुपलिप्य, दध्योदन संप्रकिरेत्। प्रागग्रेषु दर्भेषु अष्टौ बलीन् हरेत्। अग्नये स्वाहा। सोमायस्वाहा। प्रजापतये स्वाहा। विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा। ऋषिभ्यः स्वाहा। भूतेभ्यस्स्वाहा। पितृभ्यस्स्वाहा। सर्वेभ्यो देवेभ्यस्वाहा। आद्यन्तं परिषेचनम्। अथ, ‘नान्द मुवाः पितरः प्रीयन्तामिति वाचयित्वा, तथैव प्रतिववनम्। अभिवाद्य, प्रणम्य, उदकुम्भ निघाय, दक्षिणं जानुं निपात्य, *‘इडादेवहूतिरिति जपि वा, आपो निनीय, उत्थाय, प्रदक्षिणीवृत्य, अशेषमनुज्ञाय द्विजान् विसर्जयेत्। हिरण्यश्राद्धपक्षे पिण्डप्रदानं न कुर्यात्। जातकर्म तत्काले अकृत्वा, कालान्तरे कर्तव्ये, नान्दीमुखं कर्तव्यम्। अथ तन्त्रहोमपक्षे नान्दीमुखं कथम् ?

गर्भादितन्त्रहोमे तु नान्दीश्राद्धं पृथक् पृथक्।

प्रतिसरं तु तन्त्रेण तन्त्रेगाङ्कुरवापनम्॥

नान्दीमुखश्राद्धं सद्य क. शं लेऽपि के चित्कुर्वन्ति।गौणपक्ष एव.यम्। नान्दीश्राद्धे दश ब्राह्मणान् भोजयेत्॥

गर्भादि विष्णुकर्मान्तमन्नचौलोपनीतिषु।

स्नानोद्वाहप्रतिष्टासु पत्यावानमुखेषु च॥

कुर्यात प्रतिसरं विद्वान् रात्रौ नान्दीमुखान्तिके।

प्रदोषान्तेऽथवा कुर्यात् सद्यो वाङ्कुरकौतुकम्॥

आवानपशुसोमेषु विवाहेषु द्वयोरपि।

गर्भादावष्णुकर्मान्ता क्रिया एव तु कोतुकम्॥

नान्दीमुखं प्रतिसरं तथैवाङ्कुरवापनम्।

कन्यायाश्च शिशोश्चैव तत्तद्योग्यं ममाचरेत्॥

प्रतिसर॥

‘नामादि नान्दीकरण मि’ति न्यायेन।

अथ अश्वत्थराजन्य पुनर्जननादि मौञ्जीक्रियासु च, शताभिषेके राजाभिषेके च पुनर्विवाहे नान्दीमुख प्रतिसरं च कुर्यात्। यस्मिन् दिने नान्दीमुख कुर्यात् तस्या रात्र्या प्रदोपान्ते प्रतिसरमारमेत।इत्याचार्यकृत्यम्॥

॥ प्रतिसर॥

आचार्यो ब्राह्मणै सार्धं चतुर्भि कौतुक चरेत्।

त्रीहिभि स्थण्डिलं कुर्यात् शान्तिन्यायेन मानव॥

दर्भेष्वासीनो दर्भान धारयमाण सैकतवत्स्थण्डिलमुल्लेखन च कृत्वा दुर्वाक्षतफलैरवकीर्य, गन्धोदकेन अभ्युक्ष्य, पुष्पै॥ अवकीर्य, दर्भेरासन कृत्वा, नवरत्नकुम्भ पणद्वात्रिंशत्प्रस्थपूरितं तन्तुवेष्टित सधूपित (1) ‘ब्रह्मजज्ञानं8 ’ इति स्थण्डिले निधाय, सपवित्रं कुम्भं व्याहृतीभिः शुद्धोदकै पूरयि वा ‘ओ भूर्भुवसुरोमित्यक्षतान्निक्षिप्य, हिरण्यं नवरत्नं चान्तर्निधाय, चूतपल्लवैरवकीर्य विल्वपल्लवैर्वा नालीकेरफलेन वा अपिधाय, पूर्वाभिमुखै प्रच्छाद्य, कुभमलकृत्य, तूष्णी परिस्तीर्य, ( 2 ) इसंमे वरुण9 इति वरुणमाबाह्य, आसनादिभिरम्यर्च्य फलानि निवेद्य, उत्तरतः शालीतण्डुलस्योपरि ताम्बूलभस्मयुक्तं नवतन्तुप्रतिसरसूत्रं गन्धानुलिप्तं निधाय प्रतिसरबन्धजपार्थं ब्राह्मणान् प्रतिदिशं स्थितानामन्त्र्य, अभ्यर्च्य, ‘प्रतिसरबन्धमन्त्रजपं कुरुध्वम् इत्याचार्येण बदेत। ‘कुर्म’ इति प्रतिब्रुयु॥। कुम्भमन्वारभ्य सर्वे जपेयुः।

(1) मावित्रीपर्धर्चशः सर्वाः -

** **तमवितुर्वरेण्यं॒ भगोॅ देवस्यॅ धीमहि। धियो यो नः प्रचोद॒यात्।

(2) चतुरो वेदादीन-

** **अ॒ग्निमी॑ले पुरोहिॅतय्य॒ज्ञस्य दे॒वमृ॒त्विजम्। होतार रत्न॒धातॅमम्। ह॒पे न्यो॒र्जे त्वाॅ वा॒यवॅस्स्थोपायवॅस्स्थ देवो वॅस्सवि॒ता प्रापॅयतु श्रेष्ठॅतमाय॒ कर्मॅणे। अग्न॒ आयाहि पीतयेॅ गुणा॒नो ह॒व्यदाॅतये। निहोताॅ सत्सि व॒हि॒पॅ शन्नोॅ दे॒वीर॒भिष्टॅय आपोॅ भवन्तु पी॒तये॑। शय्योर भिन्नॅवन्तु नः॥

(3) ‘कृणुष्वपाज’ इति अनुवाकम् -

( रक्षोघ्नम् )

कृ॒णु॒ष्व पाजः॒ प्र॒सिॅति॒न्न पृ॒थ्वी या॒ हि राजे॒ वाॅमवाँ॒ इ॒भेॅन। त्रि॒ष्वीमनु॒प्रसिॅतिन्द्रूणा॒नोऽस्ताॅऽसि॒ विध्यॅर॒स्षस॒स्तपिॅष्ठैः। तवॅ भ्रमा सॅ आशुया॒ पॅत॒न्त्यनुॅस्पृश घृष॒ता शोशुॅचानः। तपूॅ~प्यग्ने जु॒हाॅ पतङ्गा॒- नसॅन्दितो॒ विसृॅज॒ विष्वॅगु॒ल्काः। प्रति॒स्पशो॒ विसृॅज॒ णिॅतमो॒ भतवाॅपा॒यु- वि॒शो अ॒स्या अदॅब्धः। यो नोॅ दू॒रे अघ॒शँसॅ॥

प्रतिसरः

यो अन्त्यग्ने माकिष्टेँ व्यथिरादँधरषीत्।उदँने तिष्ठ प्रत्यातँनुध्व यँमित्रा ओषतात्तिग्महेते। यो नो अराँतीसमिधानचक्रे नीचातधँरूप्यतसन्नशुष्कम्। ऊर्वो भँव प्रतिविध्याध्यस्मदाविष्कृणुष्व दैव्यान्यग्ने \।अवँस्थिरातँनु हि यातु जुनाञ्जाँभिमजामि प्रमृँणीहि शत्रून्। स। ते जानाति सुमतिय्यँविष्ठय ईवॅते ब्रह्मणे गातुमैरँत्। विश्वान्यस्मै सुदिनाँनि रा॒यो द्यु॒म्नान्य॒यँ बिदुरोँ अ॒भिद्यौत्। सेदँग्ने अनु॒ सुमगँस्तु॒दानु॒ र्यस्त्वा नित्येँन हविषा य उक्थैः। पिप्रीँमति स्त्र आयुँषि दुरोणे विश्वस्मै सुदिनासासँदिष्टिः। अर्चाँमि ते सुमतिपोष्यर्वासन्तेँ वा वाँनाजरताम्।

इयङ्गीः॥

स्वश्वास्त्वा सुरथँमर्जयेमास्मे रूषत्राणिँ धारये रनुधन। इह त्वा भूर्याचॅँरेदुपन्मन्दोषाँवस्तर्दीदिवा~समनुहुन्। क्रीडँन्तम्त्वा सुमनसस्सपेमाभियुम्ना तँस्थिवा-सो जनानाम्। यस्वा स्वशस्सु हेरण्यो ॲग्न उपयाति वसुँमता रथेॣन। तस्यत्राता मँनसि तस्य सम्वा यस्तैँ आतिथ्यमाँनुषग्जुजोँषत्। महोँरुजामि बन्धुता वचोभिस्तन्माँ पितुर्गोतँमादन्चिँयाय \। तत्रेँ अस्य वचँसश्चि कद्धि होतँयविष्ठ सुक्रतो॒दमूॅना। अम्म्वप्नजस्त॒रणॅयम्सु॒शेवा॒ अनॅन्द्रासोऽवृ॒का अश्रॅमिष्टा।न पा॒यवॅस्स॒धियॅञ्चो नि॒पधाग्ने॒ तवॅनः पान्चमूर। ये पा॒यवाॅ मामते॒यन्तेॅ अगन॒ पश्यॅन्तो अ॒न्धन्दुॅरि॒तादरॅक्षन्। र॒र॒स्वतान्त्सुकृताॅ वि॒श्ववेदा॒
दिप्सॅन्त॒ इद्रि॒पयो नाॅहदे॒भु॥

न्वयॅा व॒य~ मॅचन्यॅता स्तव प्रणी॑य श्यामवा॒जाॅन। उ॒माश~ साॅ सृदय सत्यनानेऽनुष्ठया वृॅणुाहयाण। अया तेॅ अग्ने समिधाॅ विधेम॒ प्रति॒ स्तोमॅ- शस्यमाॅनडगृभाय। दहा॒शसोॅ पसॅ॥ पाहाॅस्मान्द्रहो नि॒दो मिॅत्रम्हो अव॒द्यात। क्ष॒हणॅव्या॒जिन॒माजिघ॒र्मि मित्र प्रथिॅष्ठ॒ मुपॅयामि॒ शमॅ। शिशाॅनो अ॒ग क्रतुॅभि॒म्ममिॅद्धम्स नो दिवा॑ सपि पाॅतु नक्त॑म्। विज्योतिॅपा बृह॒ता मा॑न्यग्निराविर्विॅश्वानि ऋणुते महि॒ त्या। प्रादेवी॒र्मायासॅहते दु॒रेवाश्शिॅशाॅत शृङ्गे॒ पॅसे वि॒नख्प॑। उतस्वा॒नासोॅ दिविॅपन्त्व॒ने स्ति॒ग्मायु॑धा सबसे हन्त॒वाउॅ। मदेचिदस्य॒ प्ररुजन्ति भामा॒ नवॅरन्ते परवामी अदेॅवी। अ॒वशॅ ँसम्मतॅ जरता~ रुजामि इ॒दिवेकवारॅ॥

प्रतिभरः

(4) ‘अग्ने यशम्विन्नि’ति चतस्रः–

** **‘अग्नेॅ यशमि॒न् यॅशसे॒ ममर्पयेन्द्राॅवती॒मॅपचिती मिहाबॅह \। अ॒यमू॒र्धा पॅर॒मष सुबर्चा॑स्समाना॒नामुत्त॒मोका अस्तु॥भ॒द्र पयॅन्त॒ उपॅसेदुरप्रे तपोॅ दी॒ख़्षा॒ मृशॅयस्सु॒र्वावदः। ततॅ॥ ख॒त्रं बल॒मोजश्च जा॒तन्त॒ढम्मै दे॒वा अभिसॅन्नमन्तु॥ धा॒ता विॅधाता पॅर॒मातस॒न्दृक्प्र॒जापॅति पर॒मेष्टी विराजा॑। स्तोमा॒रहन्दा ँमि नि॒विदोॅ म आहुरेत॒स्मैॅ रा॒ष्ट्रम॒भिननॅमाम॥अ॒भ्यॅध्व॒मुपमेतॅ सा॒कम॒य~शा॒स्ताधिॅपतियो अस्तु। अ॒स्य विज्ञानमनुस ~रॅभवमि॒मं प॒श्चादॅनु जीवाथ॒ सर्वे॑॥

(5) ‘हिरण्यवर्णाः’, ‘पवमानम्सुवर्जन’ इत्येतावनुवाको—

हिॅण्यवर्णा॒॥ शुचॅय पाव॒का याॅसु जा॒त. क॒श्यपो॒ याबिन्द्रॅ॥। अग्नि या गॅर्ने दवि॒रे विरूॅपास्ता॒न आप॒दशम् म्यांना भवन्तु॥यामा॒ग्र राजा वरुॅणो याति गयॅ ससानृत अवॅप॒श्य॒ जनाॅनाम्। म॒धु॒श्चुतश्शुपॅयो गा. पाॅवकास्ता न॒ आप॒श्शग् स्यो॒ना भ॑वन्तु॥यासा॑ देवा दिवि वीनसॅ भक्ष या अन्तरिक्ष बहु॒धा भॅवन्ति। या पृॅथियोंपयॅसो॒न्दन्तिॅ शु॒क्रास्ता न॒ आप॒श्श॒गं स्यो॒ना भॅवन्तु॥शि॒वेॅन मा॒ चक्षुॅषा पश्यतापश्शि॒ वया त॒नुत्रोॅप स्पृशत॒ त्वचेॅसे। सर्वांग्अ॒ग्रिग् रॅप्सुषदोॅ हुवे वो॒मायि॒ वर्चो॒ वल॒मोजो॒ निधॅत्त॥

यद॒दस्सॅप्रयती॒ रहा॒वनंॅदता हृ॒ते। तस्मा॒दान॒द्दोॅ नामॅस्थ॒तावो॒ नामाॅनि सिन्धत्र॥॒। यत्प्रेपिता॒ वरुॅणेन॒ ताश्शीभॅ स॒मॅवन्गत। तदा॑प्नो॒- दिन्द्रोॅ वो। य॒तीस्ताम्मा॒दापो॒ आनुस्थन।अ॒प॒का॒म स्यन्दॅमाना॒ अवीॅ- वरत वॊ॒ हिक॑म्। ईन्द्रोॅ ब॒श्शत्किॅभिर्देवी॒ स्तस्मा॒ द्वार्णामॅबों हि॒तम्। एकोॅ देवो अव्यॅतिष्ट॒ध्म्यन्दॅमाना यथाव॒शम्। उदाॅनिषुर्मही रिति॒तस्मादुद॒कमुॅच्यते। आपोॅ म॒द्रा घृ॒तमिदाप आसुर॒ग्रि घोमौॅ बिभ्र॒त्याप॒ इत्ता। ती॒व्रो रसोॅ मधु॒पृचा॑ग। अ॒र॒ङ्ग॒म आमा॑ प्राणेनॅ सह वर्चॅसागन \। आदि पॅश्याभ्यु॒तवाॅ शृणो॒म्यामा॒ घोपोॅगच्छति॒ वाङ्ॅ आसाम्। गन्ये भेजा॒नो अ॒मृतॅस्य॒ तर्हि हिरॅण्यवर्णा॒ अतृॅपय्यंदात्रःॅ। आपो॒हिष्ठा मॅयो॒ भुक्स्ता॒नॅ ऊ॒र्ज दॅधातन। म॒हरणाॅय॒ चख्पॅसे। यो वंॅश्शि॒वतॅमो रसस्तस्यॅ भाजयते हनॅ \। उश॒तीरिॅव मा॒तॅरः। तस्मा॒

प्रतिसरः

अरॅङ्गमामबो॒यस्य॒ क्षयाॅय जिन्घॅथ \। आपोॅ जनयंॅथाचनः। दि॒वि श्रॅयस्त्रा॒न्तरिॅग्वषे यतस्त्र पृथि॒व्या संभॅवब्रह्मवर्च॒सगॅति ब्रह्मवर्च॒मायॅत्वा॥

पॅयमान॒स्सुव॒र्जनःॅ। प॒वित्रेॅण॒ विचॅर्पणि। य पोता॒ ग पुॅनातु मा। पु॒नन्तु॒मा देवज॒ना। पु॒नन्तु॒ मनॅबों धि॒या \। पु॒नन्तु॒ विश्रॅ आ॒यवःॅ। जातॅवेढ. प॒वित्रॅवत् प॒वित्रेण पुनाहि मा। शु॒क्रेणॅ देव॒दीद्यॅत्। अग्रे॒ क्रत्वा॒ क्रतृ॒ग॒ॅ रनुॅ। यत्तेॅ प॒वित्रॅम॒ र्चिपॅ। अग्रे॒ वितँतमन्त॒रा। ब्रह्म तँन पुनीमहे \। उ॒माभ्या॑ देव सविन \। प॒वित्रेॅण स॒वेनँ मा। इ॒द ब्रह्म पुनीमहे॥ वै॒श्व॒दे॒बी पूॅनाती दे॒व्यागा॑त्। यस्यैॅ व॒ह्वीस्त॒नुवाॅ वी॒तपृॅष्ठाः। तया॒ मदॅन्तः समा॒येषु। व॒यग स्याॅम॒ पतॅयो रयीणाम्। वै॒श्वा॒न॒रो र॒श्मिमिॅ-र्मा पुनातु \। वातःॅ प्रा॒णेनेॅषि॒रो मॅयो॒ भूः। द्यावाॅपृथिवी पयॅसा॒ पयोॅभिः। ऋ॒तावॅरी य॒ज्ञयेॅ मा पुनीताम्।बृ॒हद्भिॅ. सवित॒स्तृाभॅ। वऋ षॅष्ठै- र्देव॒मन्मभि। अग्रे॒ दख्पै॑॥पुनाहि मा। येनॅ दे॒वा अपुंॅनत।. येनापोॅ दि॒व्यंकशॅः। तेनॅ दि॒व्येन॒ ब्रह्मॅणा। इ॒दं ब्रह्मॅ पुनीमहे। यः पाॅवमा॒नीर॒द्धयेतिॅ। ऋषिॅभि॒-स्सभृॅतँ॒ रस॑म्। सर्वँ॒ स पू॒तमॅश्नाति। स्वदितं माॅतरिश्वॅना। पावमानीर्यो अध्येतॅ। ऋषॅभिम्समृत॒गू रस॑म्। तस्मै॒ सरॅस्वती दुहे। श्री॒रंग मपि-मधूर्दक्तम्॥‘पा॒त्र॒मा॒नास्व॒स्त्ययॅनी’। सु॒दु॒घाहि पॅयस्वती। ऋदिॅमि॒म्ममुॅतो॒ रम।ब्रा॒ह्म॒णेष्व॒मृतग्ॅ हि॒तम्॥ पा॒व॒मा॒नी॒दिॅशन्तु नः। द॒मकथा अमुम्। कामा॒न् समॅर्पयन्तु न.। दे॒वी दे॒वे ग॒मामुताः पागा॒नीस्वस्थपॅनी।
सु॒दुघा॒ह्नि घृ॒ॅतश्चुतॅः। ऋार्षॅभि॒ नभृतो॒ रसॅ। ब्रा॒ह्ण॒नेव॒गृतग्ॅ हितिम्। यनॅ दे॒वाः प॒वित्रेॅण। आ॒त्मानंॅ पु॒नते॒ सदा॑॥ तेन॑ गृ॒हस्त्रॅपारेण। पा॒व॒मा॒न्यः पुॅनन्तु मा। प्राजा॒प॒त्य पवित्रम॑। शती मग हि॒रण्मयम्॑। ननॅ ब्रह्म विदोॅ व॒यम्। पू॒तं ब्रह्मॅ पुनीमहे। इन्द्रॅनी॒ती म॒ॅहमा पुनातु सोमॅस्वस्त्या वरुॅणस्स॒मीच्या॑। यमो राजा॑ प्रमृ॒णामिॅ पुनातु मा। जातवेॅदा मो॒र्जयॅन्त्या पुनातु।

6. ‘उदुचम’ मित्यादि षड़चम्-

उत्तॅमव्वँॅरुण॒पाशॅमम्मदवाॅधमठिमॅध्यम श्रथाप। अथाॅवय॒मादिॅत्य व्र॒ते तवानाॅगसो॒ अदिॅतये स्याम। अॅस्तभ्र॒दद्यामृष॒भो अन्तरिक्षममिॅमीतत्ररि॒माणॅ पृथि॒व्या आऽसीॅदा॒श्वा॒ भुवॅनानि स॒म्रादनि॒विरुॅणस्य व॒तानिॅ। यत्किश्चे॒दव्वँॅरुण॒दैव्ये जनेॅऽभिद्रो॒हं मॅनु॒ष्या॑वरॅ मसि। अचिॅत्ती

प्रतिसरः

यत्तव॒ धर्माॅयुयोऽपि॒ममान॒स्तस्मा॒देनॅसो देवरीरिष॥। कि॒त॒वासो॒ यद्भिॅरि॒- पुर्नदी॒वि यद्वाॅघास॒त्य॒मुन यन्न वि॒द्म। सर्वा॒ताविष्यॅ शिथि॒रेव दे॒वाथाॅते स्याम वरुण प्रि॒यासॅः। अवॅते॒ हेडोॅ वरुण॒ नमोॅभि॒रवॅय॒ज्ञेभिॅरीमहे ह॒विर्भिॅः। क्षयॅन्न॒स्मभ्यॅमसुरप्रचेतो॒ राज॒न्नानाॅ सि शिश्रथः कृ॒तानिॅ। तत्त्वाॅयामि॒ ब्रह्मॅणा॒ वन्दॅमान॒स्तदाशा॑स्ते॒ यजॅमानो ह॒विभिॅः। अहेॅडमानो वरु॒णेह बो॒ध्युरुश- स॒मान॒ आयु॒ः प्रमोॅषीः॥

7. रुद्रसूक्तं ‘परिणोरुद्रस्ये ति पड़चम्-

** **परिॅणो रु॒द्रस्यॅ हे॒तिर्वृॅणक्तु॒ परिॅत्वे॒षस्यॅ दुर्म॒तिरॅघा॒योः। अवॅस्थि॒रा म॒घवॅद्भ्यस्तनुष्व॒मीढ्वॉस्तो॒का॒य तॅनयाय मृडय॥1॥

स्तुॅ॒हिश्रु॒तङ्गॅ॒र्तसद॒य्युवाॅनं मु॒गन्न भी॒ममुॅपह॒न्तुमु॒ग्रम्। मृ॒डाजॅ र॒त्रे रुॅद्र॒स्तवानो अ॒न्यन्तेॅ अ॒स्मन्निवॅ- पन्तु॒ सेना॑ः॥ 2॥

मीढुॅष्टम॒शिवॅतमशि॒वोनस्सु॒मनाॅ भव \। प॒र॒मे वृ॒क्ष आयुॅधन्नि॒धाय॒ कृत्ति॒व्वॅसान॒ आचॅर॒ पिनाॅक॒ विभ्र॒दागॅहि॥ 3॥

अर्हॅन्विभषि॒ सायंॅकानि॒ धन्वँ। अर्ह॒ॅन्निष्कय्यॅज॒तग्वि॒श्वरूॅपम्। अर्हॅन्नि॒दन्दॅयसे॒ बिब्श॒मब्भुॅम्। नवा ओजॉयो रुद्र॒त्वदॅस्ति॥ 4॥

त्वमॅग्रे रु॒द्रो अॅसुरो म॒हो दि॒वस्त्व-शोंर्ध्दो॒ माॅरुतं पृ॒ख्प ईॅशिषे। त्वं वातैॅ-

ररु॒णैर्याॅस राङ्ग॒यस्व पू॒षा विॅधतः पाॅमि॒ नुत्मना॑॥ 5॥

आवो॒ राजाॅनमध्व॒रस्यॅ रु॒द्र~होताॅर~सत्य॒यज॒ रो॒दस्थो। अ॒ग्रि पु॒रा तॅनयि॒त्नो र॒चित्ता॒द्धिरॅण्यरूप॒ मवॅसे कृणुध्वम्॥ 6॥

(8) ब्रह्मसूक्तं ‘ब्रह्मसुत्क ब्रह्मजज्ञानमिति –

(ब्रह्मसूकम् )

ब्रह्मॅजज्ञा॒नं प्रॅथ॒म पु॒रस्ता॑त। विसीॅम॒तस्सु॒रुचोॅ वे॒न आवः। सबु॒धियाॅ उप॒मा अॅस्य वि॒ष्टाः। स॒तश्च॒ योनि॒मसॅतश्च॒ विवॅ॥ पिता वि॒राजाॅ मृष॒भो रॅयी॒णाम्। अ॒न्तरिॅख्प बि॒श्वरूॅप॒ आविॅवेश। तम॒र्के- र॒भ्यॅर्चन्ति व॒त्सम्। ब्रह्म॒सन्त॒ ब्रह्मॅणा व॒र्धयॅन्त॥ब्रह्मॅ दे॒वानॅजनयत्। ब्रह्म॒ विश्वॅमि॒दञ्जगॅत्। ब्रह्मॅणः ख्प॒त्रन्निमिॅतम्। ब्रह्मॅ ब्राह्म॒ण आ॒त्मना॑। अ॒न्तरस्मिन्नि॒मे लो॒का.। अ॒न्तर्विश्वॅमि॒दञ्जगॅत। ब्रह्मैव भूतानाज्ञ्ज्येष्ठ॑म्। तेन॒ कोॅऽर्हति॒ स्पर्धिॅतुम्॥ब्रह्मॅदे॒वा स्त्रयॅस्त्रि-शत। ब्रह्मॅन्निन्द्रप्रजाप॒ती। ब्रह्मन्ॅ ह॒ विश्वाॅ भू॒तानिॅ। ना॒बीवा॒न्तस्स॒माहिॅता॥।चतन्त्रॅ॒ आशा. प्रचॅरन्त्व॒ग्रयॅ। इ॒मन्नोॅ य॒ज्ञन्नॅयतु प्रजा॒नन्। घृ॒तं पिन्वॅन्न॒जर-सु॒वीर॑म्। ब्रह्मॅसमिद्भॅव॒याहुतीॅनाम्॥

प्रतिसरः

(9) विष्णुसूक्त ‘विष्णोर्नुकं’ इत्यादिषट्टचम्—

** **विष्णो॒र्नुॅकं वी॒र्याॅणि॒ प्रवोॅचं॒ य. पार्थिॅवानि विम॒मे रजाॅग्सि॒ यो अस्कँभय॒दुत्तॅग् स॒धस्थंॅ विचक्रमा॒णस्त्रे॒धोरुँगा॒यः। तॅदत्य प्रि॒यम॒भिपाथोॅ अश्याम्। नरो॒ यत्रॅ देव॒यवो॒ मॅदन्ति। उ॒रु॒क्र॒मस्य॒ स हि वन्धुॅरि॒त्था। विष्णो॑ प॒दे पॅर॒मे मध्य॒ उध्मॅः। प्रतद्विष्णुॅस्स्तवते वी॒र्याॅय। मृ॒गोन मी॒म कुॅच॒रो गिॅरिष्टा। यस्यो॒रुपुॅ त्रि॒षु वि॒क्रमॅणेषु। अधिॅखि॒पयन्ति॒ भुॅवनानि॒ विश्वा॑। प॒रो मात्रॅया त॒नुवाॅ वृधान। न। तेॅ महि॒त्वमन्वॅश्नुवन्ति। उ॒भे तेॅ बिद्म॒ रजॅसी पृथि॒व्या विष्णोंॅ देवचम्। प॒र॒मस्यॅ वित्से। विॅचक्रमे पृथि॒वीमे॒ष ए॒ताम्। स्त्षेत्राॅय॒ बिषनु॒र्मनुॅषेदश॒स्यन्। ध्रु॒वासोॅ अस्य की॒रयो॒ जनाॅसः। उ॒रु॒क्षि॒तिग् सु॒जनिॅमाचकार। त्रिर्देवः पृॅथि॒वीमे॒प ए॒ताम्। विचॅक्रमे श॒तॅर्चमं महि॒त्वा। प्रविष्णुॅरस्तु त॒वस॒स्तवीॅयान्। त्वे॒षगृह्यॅस्य॒ स्थविॅरस्य॒ नामॅ॥

(10) ‘पञ्चदुर्गाः जातवेदस’ इत्यादि पञ्चर्चम्—

(दुर्गासूक्तम् )

जा॒तवेॅदसे सुनवाम॒ सोमॅ मरातीय॒तो निदॅहाति॒ वेदॅ॒ः। स नॅः

पर्षद॒तिॅ दुर्गाणि॒ विश्वाॅ ना॒वेव॒ सिन्धुॅन्दुरि॒तात्य॒ग्रिः॥ ताम॒ग्रिवॅर्णा॒ तपॅसा ज्वल॒न्ती वैॅरोच॒नी कॅर्मफ॒लेषु॒ जुष्टा॑म्। दु॒र्गा दे॒वीग्शरॅणम॒हं प्रॅपद्ये सु॒तरसितरसे॒ नमॅः॥ अग्रे॒ त्व पा॒रया॒ नव्योॅ अ॒स्मान्थ॒स्वस्तिमि॒रतिॅ दु॒र्गाणि॒ विश्वा॑। पूश्चॅ पृ॒थ्वी बॅहु॒ला नॅ उ॒र्वी भवाॅ तो॒काय॒ तनॅयाय॒ शंयोः॥विश्वाॅनि नो दु॒र्गहाॅ जातवेदः॒ सिन्धु॒त्र ना॒वा दुॅरि॒तातिॅपर्षि। अग्रेॅ अत्रि॒वन्मॅनसा गृणानो॑ऽस्माकंॅ बोभ्यबि॒ता त॒नूनाम्॑॥ पृ॒त॒ना॒जितँ॒ सहॅमानमु॒ग्रम॒ग्रिग् हुॅवेम पर॒मात्स॒वस्था॑त्। स न॑ः पर्ष॒दतिॅदु॒र्गाणि॒ विश्वा॒क्षामॅद्दे॒बो आतॅ दुरि॒तात्यग्रिः॥

(11) श्रीसूक्तं ‘हिरण्यवर्णामि ति पञ्चदशर्चम्—

(श्रीसूक्तम् )

हिरॅण्यवर्णा॒ हरिॅणीं सुव॒र्णरॅज॒तस्त्रॅजाम् \। च॒न्द्रा हि॒रण्मॅयी ल॒क्ष्मीं जातॅवेदो म॒ आॅवह॥ तां म॒ आवॅह जातवेदो ल॒क्ष्मीमनॅपगा॒मिनी॑म्। यस्यां॒ हिरॅण्यं वि॒न्देयं॒ गामश्वं॒ पुरुॅषान॒हम् \।\। अ॒श्व॒पू॒र्वा रॅथम॒ध्या ह॒स्तिनाॅद - प्र॒बोधिॅनीम्। श्रियंॅ दे॒वीमुपॅह्व॒ये श्रीर्माॅ दे॒वीर्जुॅषताम् \।\। कां॒ सो॒स्मि॒तां हिरॅण्यप्रा॒काराॅमा॒र्द्रां ज्वलॅन्ती तृ॒प्तां त॒र्पयॅन्तीम्। प॒द्मे॒ स्थितां

प्रतिसरः

प॒द्मॅवर्णा॒ तामि॒होपह्वॅये॒ श्रिय॑म्॥ च॒न्द्रा प्रॅभा॒सा य॒शसा॒ ज्वलॅन्ती॒ श्रियंॅ लो॒के दे॒वजुॅष्टामुदा॒राम्। ता प॒द्मिनीॅमी॒ शरॅणमहं प्रपॅद्ये ऽल॒क्ष्मीर्मेॅ जश्यतां॒ त्वा वृॅणे॒॥ आ॒दि॒त्यवॅर्णे॒ तप॒सोधिॅजा॒तो वन॒स्पति॒स्तवॅ वृ॒रूषोऽथ बि॒ल्वः। तस्य॒ फलाॅनि॒तप॒सा नुॅदन्तु मा॒यान्तॅरा॒याश्चॅ वा॒ह्या अॅल॒क्ष्मीः॥ उपैंॅतु॒ मा देॅवस॒खः की॒र्तिश्च॒ मणिॅना स॒ह। प्रा॒दु॒र्भू॒तोस्मिॅ राष्ट्रे॒ऽस्मिॅन् की॒र्तिमृॉद्धि ददातु मे॥ क्षुत्पिॅपा॒सामॅला ज्ये॒ष्ठामल॒क्ष्मी नाॅशया॒म्यहम्। अभूॅति॒मसॅमृद्धि॒च सर्वा॒ निर्णुॅद मे॒ गृहात्॥ गन्धॅद्वा॒रा दुॅराध॒र्षा॒ नि॒त्यपुॅष्टा करी॒षिणीम्। ई॒श्वरीग्॑ सर्वेॅभूताना तामि॒होपॅह्वये॒ श्रिय॑म्। मनॅसः॒ काम॒माकूॅति वा॒चः स॒त्यमॅशीमहि। प॒शू॒ना रूपॅमन्न॒त्य मयि॒ श्रीः श्रॅयतां॒ यशः॥ कर्दॅमे॒न प्रॅजाभू॒ता मयि संॅभव॒ कर्दॅम। श्रियॅ वा॒सयॅ मे कु॒ले मा॒तरंॅ पद्म॒मालिॅनीम्॥ आपःॅ सृ॒जन्तुॅ स्निग्धा॒नि चिक्ली॒त घॅस मे॒ गृहे \। नि॒चॅ दे॒वीं मातर॒ग् श्रियंॅ वा॒सयॅ मे कु॒ले। आ॒र्द्रा पु॒ष्करिॅणीम् पु॒ष्टि सु॒वर्णा॑ हेम॒मालिॅनीम्। सू॒र्यां हि॒रण्मॅयी ल॒क्ष्मीं जातॅवेदो म॒ आवॅह॥ आ॒र्द्रा यः॒ करिॅणी य॒ष्टिंपि॒ङ्गला॑ पद्म॒मालिॅनीम्। च॒न्द्रा हिरण्मॅयी ल॒क्ष्मी जा॒तॅवेदो म॒ आवॅह। ता म॒ आवॅह जात॒वेदो लक्ष्मीमनॅपगा॒मिनी॑म् \। यस्यां॒ हिरॅण्य॒ प्रभूॅत॒ गावोॅ दा॒स्योऽश्रा॑न्वि॒न्देय॒ पुरुपान॒हम्॥

(12) ‘नमो ब्रह्मण’ इति परिधानीयां त्रिग्न्वाहेति—

** **नमो॒ बह्मॅने॒ नमोॅ आस्व॒ग्रये॒ नमॅ पृथि॒व्यै नम॒ ऑपधीभ्य। नमोॅ वा॒चे नमोॅ बा॒चस्पतॅये॒ नमो॒ विष्णॅवे बृहते कॅरोमि॥

ब्रह्माणं प्रणवेनोत्थाप्य, वरुणं मनसोद्वास्य, (1) सुरभिमत्याटिङ्गाभिः10 प्रतिसरसूत्रं कर्तारं च प्रोक्ष्य, प्रतिसरसूत्रमादाय, हस्तं, अड्गुष्ठानामिकाभ्या गृहीत्वा, भस्मना त्रिरूर्ध्वमुन्मृज्य, (2) त्र्यम्बकेन’ मन्त्रेण11 कर्ता तण्डुलैरञ्जलिं पूरयित्वा तदुपरि फूल निधाय, तदुपरि सूत्रं च निघाय,

प्रतिसरः

( 1 ) ’ अग्निरायुष्मानि’ति पञ्चभिराचार्या हस्तं गृहीत्वा, अभिमन्त्र्य, द्विजैरनुज्ञात॥ कर्तुरुत्तान दक्षिणे हस्ते ( 2 ) ‘बृहत् सामेति निवीती बध्वा, स्त्रीणा इस्ते भस्मना ( 3 ) घृतसूक्तेन रक्षा कुर्यात्। ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणा दद्यात्। आचार्याय विशेषतः। आधानचातुर्मास्येषु, पशुसोमेषु द्वयोर्दम्पत्योः कौतुकं कुर्यात्। आदौ आग्रयणादिषु -

  1. अ॒ग्निरायुॅष्मा॒न्त्सवन॒स्पतिॅभि॒रायुॅष्मा॒न् तेन॒ त्वायु॒षाऽऽयुॅ॒ष्मन्तं करोमि॒। सोम॒ आयुॅष्मा॒न्त्स ओषॅधीभि॒ रायुॅष्मा॒न्तेन॒ त्वायु॒षाॅयुष्मन्तंकरोमि। य॒ज्ञ आयुॅष्मा॒न्त्सॅ दक्षिॅणाभि॒रायुॅष्मा॒न्तेन॒ त्वायुषायुॅष्मन्तं करोमि। ब्रह्मायुॅप्म॒त्तद्द्ब्रा॑ह्म॒णै रायुॅप्म॒त्तेन॒ त्वायु॒षायुॅष्मन्तं करोमि। दे॒वा आयुॅष्मन्त॒स्तेॅ मृ॒तेनायुॅष्मन्त॒स्तॅन॒ त्वायु॒पायुॅष्मन्त करोमि॥

  2. बृ॒हत्सामॅ क्षत्र॒मृद्धृ॒द्ध वृॅष्णिय त्रि॒ष्टुभौजॅश्शुभि॒तमु॒ग्र बाॅरम् \। इन्द्र॒ स्तोमेॅन पञ्चद॒शेन॒ मध्यॅमि॒द वातेॅन॒ सगरेण रक्ष \।\।

(घृतमूक्तम् )

  1. यो ब्रह्मा ब्रह्मण उज्जहार प्राणैः शिरः कृत्तिवासाः पिनाकी।ईशानो देवः स न आयुर्दधातु तस्मै जुहोमि हविषा घृतेन॥१॥

विभ्राजमानः सरिरस्य मध्या-द्रोचमानो धर्मरुचिर्य आगात्। स मृत्युपाशानपनुथ घोरानिहायुषेणो धृतमस्तु देवः॥ २॥

तत्तत्कर्मसमाप्तौ तु व्याहृतीभिस्तु कौतुकम्।

त्यत्तवा नदीतटाकादौ त्यजेदाचार्यसत्तमः॥

      ॥अथ उदकशान्तिविधिरुच्यते॥

‘श्रद्धा वा आपो’ यज्ञो वा आपो वज्रो वा आपो अमृतमापः आपो वै रक्षोघ्नी॥ आपोवै देवाना प्रियंधाम आपोवै शान्ता इत्यादि शान्ति प्रशंसा॥ शान्ति काल जन्मनक्षत्रे विदाह चौलोपनयन समावर्तन सीमन्ताग्न्याधेयेषु, अन्यस्मिन् मङ्गलकार्य ग्रहोपरागे ग्रहोपाते वा द्विपात्सु चतुष्पात्सु वा भय विन्देत्तदा शान्तिमारभते -

ब्रह्मज्योति-र्ब्रह्म-पत्नीषु गर्भं यमादधात् पुरुरूपं जयन्तम्। सुवर्णरंभ ग्रह- मर्कमर्च्य तमायुपे वर्धयामो घृतेन॥॥३॥

श्रिय लक्ष्मी- मौबला- मबिका गा षष्ठी च यामिन्द्रसेनेत्युदाहुः। ता विद्या ब्रह्मयोनि सरूपामिहायुपे तर्पयामो घृतेन॥॥४॥

दाक्षायण्यः सर्वयोन्य सुयोन्य सहस्रशो विश्वरूपाविरूपाः। ससूनवः सपतयः सयूथ्या आयुर्वेणो घृतमिद जुपन्ताम्॥॥५॥

दिव्या गणा बहुरूपाः पुराणा आयुश्छिदो नः प्रमथ्नन्तु वीरान्। तेभ्यो जुहोमि बहुधा घृतेन मा नः प्रजा- रीरिपो मोत वीरान्॥॥६॥

एक॥ पुरस्ताद् य इद बभूव यतो वभूव भूवनस्य गोपा॥।यमप्येति भुवन सापराये स नो हविर्घृत-महायुषेत्तु देव॥॥॥७॥

बसून् रुद्रा- नादित्यान् मरुतोऽथ साध्यान् ऋभून् यक्षान् गन्धर्वांश्च पितृंश्च विश्वान्। भृगून् सर्पाश्चागिरसोथ सर्वान् घृतं हुत्वा स्वायुष्या महयाम शश्वत्॥

उदकशान्तिविधिः

गजाश्वपशुशान्त्यर्थ ग्रहव्याधिविमुक्तये।

पशुबन्धेषु यज्ञेषु चातुर्मास्ये च जन्मभे॥

सीमन्ते च तथोत्पाते तोयशान्ति प्रथक् चरेत्।

शान्त्यर्थ चेद्दिवा कुर्यात् रात्रौ चेत्कर्मसाद्गुणम्॥

शुचौ देशे गोमयेन गोचर्ममात्रं चतुरश्रमुपलिष्य, चतुर्बाह्मणयुक्त॥ आचार्यं प्रक्षालितपाणिपादं, अप आचम्य, ब्राह्मणान् प्रतिदिश दर्भेषूपवेश्य, आचार्य प्राड्मुखो दर्भेषूपविश्य, दर्भान् धारयमाण पवित्रपाणिः, प्रतिसरवन्धावधि कुर्यात्। तन्मध्ये कुम्भं निक्षिप्य, नद्यादितीर्थजलेन (1)अब्लिगैः मन्त्रजलैरापूर्य12, तिर पवित्र, अप आनीय, यज्ञपति ‘तत्सवितुरिति चूतपल्लवाद्यैरलंकृत्य, आवाहनादि नैवेद्यान्त प्रतिसरवत् कृत्वा, प्रागादिषु विप्रान्निमन्त्र्य, संपूज्य, कुम्भमन्वारम्य जपेयु॥। ( 2 ) शन्नो देवीरमिष्ट ॥ न”13। सावित्रं ‘तत्सवितुर्वरेण्यमि’त्येतं पश्चोर्धर्चशोऽनवानमुक्त्वा, वेदादीन् जपति। (3) कृणुष्वपाज’ इत्येतदनुवाकं14,’ ‘मढेचिदस्ये’त्यर्धर्चम्। अप उद्धृत्य, ‘इ’ वो विश्वतस्परी’त्येतमनुवाक, ‘यत इन्द्र’, ‘स्वस्तिदा’ इति द्वे, ‘महां, इन्द्रस्सजोषा’ इति द्वे, ‘ये देवाः पुरः सद’ इति पञ्चभिः पर्यायैः, ‘अग्नये रक्षोघ्न’ इति पञ्च। ‘अग्निरायुष्मानिति पञ्च। ‘यावामिन्द्रा वरुणेति चतस्रः। ‘यो वामिन्द्रावरुणावि’ति अष्टौ। ‘अग्ने यशखिन्निति चतस्त्र॥। ‘ऋताषाडूतधामे’त्ये तमनुवाकं दशभिः पर्यायैः। ‘नमोऽस्तु सर्पेभ्य’ इति चतस्रः। ‘अयं पुरो हृरिकेश’ इति पञ्चभिः पर्यायै॥। ‘आशुश्शिशानो’, ‘श च मे’ ‘ममाग्ने’, अग्नेर्मन्वे’इत्येताननुवाकान्। ‘समीचीनामासी’ति षडभि॥ पर्यायैः। ‘हेतयो नाम रथे’तिषडभि॥ पर्यायैः। ‘शतायुधायेति पञ्च, ‘भूतं भव्यं भविष्यदि त्येतमनुवाकम्। ‘इन्द्रो दधीच’ इत्येतमनुवाकम्। ‘चक्षुषो हेत’ इति प्रतिपद्य ‘भ्रातृव्यं पादयामसी’त्यन्तं,‘प्राणो रक्षति’, सिंहे व्याघ्रे’, ‘अहमस्मि, ‘ता सूर्याचन्द्रमसा, ’ ‘अग्निनः पातु’, ‘ऋध्यास्म हव्यै॥, ‘नवो नव’ इति एताननुवाकान्। उत्तरैरुपहे,मैश्च सु भिमत्याब्लिगाभि॥ हिरण्यवर्णाभि पवमानोभि॥ व्याहृतीभिः, ‘तच्छं यो रावृणीमह’ इ येतमनुवाकं, ‘नमो ब्रह्मण’ इति त्रिरन्वाह। प्रणवेन समाप्य, स्वराक्षरपदभ्रेप्रायश्चित्तं ‘आभिर्गीभ॥ उदारयेतु॥

बरुणमुद्वास्य कर्तारं प्रोक्षयेयुः। व्यहृतीभिः सुरभिमत्याब्लिंगभिश्च ‘देवस्य त्वे’ति पर्यायैश्च। अथ कर्ता स्नायात्, जलस्नानाशक्तं प्रोक्षयेत् आदर्शच्छायायामभिषिचेद्वा। अथ दक्षिणां ददाति। पुरस्तादुपविशते हिरण्यं ददाति। दक्षिणत॥ रजतम्। पश्चात् कुंभम्। उतरतो वासो ददाति। आचार्याय विशेषेण कुर्यात्। पिशाचेन ज्वरेण वा समाविष्टे एवं शान्ति एकरात्रं त्रिरात्रं पञ्चरात्रं सप्तरात्रं नवरात्रमिति व्याधिपानुरूपं कुर्यात्। अपपुनर्मृत्युं जयति।

यत्र वेदऋचामादिः प्रवृति॥ पठ्यते तदा।

जपकाले च पठ्यन्ते ऋचः सर्वाश्च सूरिभिः॥

उदकशान्तिप्रतिसरयोः तन्त्रेण जपकर्म तोयशान्ति प्रतिसरतन्त्रेण। शांतिद्वयोक्तमन्त्रांश्च तत्र तत्र जपेत् सह। ’ शन्नो देवी॥’, सावित्र्यापि, ‘कृणुष्वपाजा’न्ते ‘मदेचिदस्यार्धर्चजपान्तं समानम्। ‘हिरण्यवर्णा’ इति जपकाले तमनुवाकम् जपेत्। अथ पवमानानन्तरं वरुणसूक्तादि श्रीसूक्तानन्तरं व्याहृतीश्च ‘तच्छंयोरि’ति ‘नमो ब्रह्मण’ इत्यादि प्रथमं प्रतिसरसूत्रं पश्चात् कर्तारं प्रोक्षयेत्॥

अङ्कुरार्पणम्

तोयशान्तिजले स्नात्वा पापं हत्वा शुचिर्भवेत्।

सिञ्चेदशक्तः छायायां कुशाग्रप्रोक्षणैः शुचिः॥

तत्तज्जन्मनक्षत्रं तु जपकाले त्रिरुच्यते।

सिंह इत्यनुवाकान्ते नामगोत्रं समुच्चरेत्॥

‘अपायो द्रविणे रस.’, ‘तमहं’, देवदत्तशर्मणे, कौशिकाय तेजसे ब्रह्मवर्वसाय गृह्णामि। एवं त्रभि. ततज्जन्मनक्षत्रजपकाले त्रिः पठेत्। ‘उपहोममन्त्राश्चे’ति केचित्। कुंभपूरणकाले सावित्र्या व्याहृतीभिश्च पूरणं एवं कुर्यात्॥

॥ अथ अङ्कुरार्पणमुच्यते॥

निर्दिष्टदिवसात् पूर्वं युग्मेऽहन्यङ्कुगर्पणम्।

प्रदोषे वाथ सायाह्ने गुणाधिक्ये समाचरेत्॥

चौलोपनयने स्नाने दम्पत्योश्च विवाहके।

अग्न्याधाने च सोमे च कुर्यादङ्कुरवापनम्॥

उत्सवात्पूर्व नवमे सप्तमे पञ्चमे तृतीये वा सायाह्ने वा प्रदोषे वा कुर्यात्। यद्वा, ‘सद्यो वाङ्कुरवापनमि’ति न्यायेन सद्यःकालपक्षे अङ्कूरं कृत्वा, प्रतिसरकार्यम्। आचार्यकार्यमिदम्। अथ शुचौ देशे कर्माङ्गमिति संकल्प्य, ‘ब्रह्मादयः प्रायन्तामिति पुण्याहम्॥

अथ पञ्चपालिका सौवर्णं रजतताम्रमृण्मयं वा यथासंभवं गृह्णाति।
वल्मीकमृतिका मृच्छगोमयं तथैव च।

एतानि प्रक्षिपेत्तासु पालिकासु यथाक्रमम्॥

दुर्वामश्वत्यपत्रं च शिरीपं बिवपत्रकम्।

तासां मूले तु बघ्नीयात् श्वेतसूत्रेण वेष्टयेत्॥

पालिका परिस्तीर्य उत्तरत पालिकाद्रव्यम् मादयित्वा, देवताः सपवित्रासु क्रमेणावाहयेत्ततः।

मध्ये, ओभू ब्रह्माणमावाहयामि। ओ भुवः प्रजापतिमावाहयामि। ओ सुवः चतुर्मुखमावाहयामि। ओ भूर्भुवस्सुवः स्वाहा हिरण्यगर्भमावाहयामि। इत्यावाह्य, ब्रह्मादीना इदमासनम्। पूर्वे, ओ भूः इन्द्रमावाहयामि। ओ भुवः वज्रिणमावाहयामि। ओं सुव शतक्रतुमावाहयामि। ओभूर्भुवस्सुवः शशीपति मावाहयामि।इन्द्रादीनामिदमासनम्।

दक्षिणे, आ भूः धर्ममावाहयामि। ओ मुवं वैवस्वतमावाहयामि। ओ सुवः पितृपतिमावाहयामि। ओ भूर्भुवस्सुवः धर्ममात्राहयामि। यमादीनामिदमासनम् \।

पश्चिमं ओ भू. वरुणमावाहयामि। ओ भुवः प्रचेतसमावाहयामि। ओ सुव॥ स्वरूपिणमावाहयामि। ओ भूर्भुवस्सुवः अपापतिमावाहयामि। वरुणादीनामिदमासनम्।

उत्तरे, ओ भू. सोममावाहयामि। ओ भुवः शाशनमावाहयामि। ओ सुवः इन्दुमावाहयामि। ओ भूर्भुवस्सुवं निशाकरमावाहयामि। सोमादीनामिदमासनम्। ब्रह्मादिभ्यो नम इद पाद्य, इदमाचमनीयम्। इदमर्ध्यमित्यादि। देवताः स्नापयति। ‘आपोहि ष्टा मयो भुव’ इति तिसृभिः, ‘हिरण्य वर्णा’ इति चतसृभि., ‘पवमानः सुवर्जन’ इति एतेनानुवाकेन मार्जयित्वा, ब्रह्मादिभ्यो नम. वस्त्रयज्ञोपवीत - उत्तरीयाभरणार्ये हमे अक्षताः, इत्यक्षतैः क्रमेणार्चयति। ब्रह्मादिभ्यो नमः, एते गन्धाक्षतपुष्पधूपदीपादयः सर्वालङ्कारा सर्वोपचाराः’ इति गन्मादिभिरम्यर्च्य निवेदयेत्। ओं भूर्भुवस्सुव॥’

अंकुरार्पणम्

सत्यं वर्तेन परिपिश्चामि, ‘देवस्य त्वा’, ‘ब्रह्मादिभ्यो नमः, इन्द्रादिभ्यो नमः, यमादिभ्यो नमः, वरुणादिग्यो नमः, सोमादिभ्यो नमः’ गुलं फलं वा यथा भागं निवेदयामि। आचमनीय समर्पयामि। ताम्बूलं समर्पयामि।

 व्रीहियवतिलमुद्गसर्षपान् मिश्रीकृत्य, यवाभावे माषान्वा। ततः दूर्वाङ्कुररूपान् क्षीरेण प्रक्षाल्य सक्षीरमोषधिद्रव्यं सकूर्चमादाय, उत्थाय दिक्पालान् उपतिष्ठते।

 दिशापतीन्नमस्यामि सर्वकालफलप्रदान्।  
 कुर्वन्तु सफलं कर्म कुर्वन्तु सततं शुभम्॥

अथोपविश्य, सकूर्चेन क्रमेणाडकुरान् वापयति। मध्ये 'ब्रह्मज्ञानं ' 'पिता विराजे'ति द्वाभ्याम्।

1.ब्रॅह्मज्ञा॒न प्रॅथ॒म पु॒रस्ता॒द्विसीॅम॒त रसु॒रुचोॅ वे॒न आॅवः। सबु॒घ्रिया उप॒मा अॅस्य वि॒ष्ठास्सॅ॒तश्च॒ योनि मसॅतश्च॒ विवॅः॥

  1. पि॒ता वि॒राॅजा मुप॒भोरॅ॒यीणाम॒न्तररिॅक्ष वि॒श्वरूॅप॒ आविॅवेश तम॒र्केर॒ म्यॅचन्ति व॒त्स ब्रह्म॒सन्त ब्रह्मॅणा व॒र्धयन्तः \।\।

    ब्रह्मादिभ्यो नमः। अयं बीजावापः \। सवृन्मन्त्रेण सकृत्तूष्णीम्। एवं सर्वत्र \। प्राच्या ‘यत इन्द्र भयामहे’ ‘स्वस्तिदा विशस्पतिरिति द्वाभ्याम् \।\।

1.यॅत इन्द्र॒ भयाॅमहे॒ ततोॅ नो॒ अॅभयडकृधि। मघॅवञ्छ॒ग्धि तन्त्रॅ ऊतये॒ विद्विषो विमृधोॅ जहि।

  1. स्वस्तिदा बिशस्पतिॅर्बृत्र॒हा बिमृधोॅ व॒शी। बृपेन्द्रॅः पु॒रएॅतु न स्वस्ति॒दा अॅभयङ्क॒रः॥

दक्षिणतः, ‘योस्य कौष्ठ्य’ ‘यमङ्गाय भङ्गयश्रव,’ इति द्वाभ्याम्।

  1. योस्य॒ कौष्ठ्य॒ जगॅत॒ः पार्थिॅव॒स्यैकॅ इद्व॒शी। य॒मं भॅङ्गंयश्र॒बो गाॅय॒यो राजाॅ न प॒रोध्यॅ.।

  2. य॒मङ्गायॅ भङ्ग॒ श्रबो॒ यो राजाॅनपरोध्यॅ.। येना॒पो न॒द्योॅ धन्वाॅनि॒ येन॒ द्यौः पृॅथि॒वी दृ॒ढा॥

प्रतीच्या, ‘इमं मे वरुण’, ‘तत्त्वायामि’ इति द्वाभ्याम्।

  1. इमं मे वरुण + त्वामवस्युराचके।

  2. तत्त्वायामि + आयुः प्रमोषीः॥

उत्तरतः, ‘सोमो धेनुं’ ‘आप्यायस्वे’ति द्वाभ्याम्।

  1. मोमोॅ धे॒नु सोमो॒ अर्वॅन्तमा॒शु सोमोॅ बी॒रं कॅर्म॒ण्य ददातु।सा॒द॒न्यॅविद॒थ्यॅ- म॒भेयॅपितु॒श्श्रॅवणं॒ यो ददाॅशदम्मै।

2। आप्याॅ यस्व॒ समेॅतु ते वि॒श्वतॅस्सोम॒वृष्णियम्। मन्त्रा॒ वाजॅस्य सङ्ग॒थे॥

ऋतुसंवेशनादि

** **यथाक्रमम् वापयेत्। अत्र कारिका-

** **सुमङ्गल्योऽथवा कन्यास्तिस्रः पञ्चापि सप्त वा।

** **अवन्या निर्वपेयुस्ताः रोगनष्टविवर्जिताः॥

** **एताः स्त्रियश्च संपूज्य पालिकासु यथाक्रमम्।

** **सिकतामिश्र शुद्धाभिः प्रच्छाद्य रक्षयेऽर्थिता॥

** **मूपिकादेस्तु बाघार्थ पञ्चमे बाथ सप्तमे।

** **यात्वनर्म समाप्तिः स्यात् अयुग्मान् हि विसर्जयेत्॥

** **नैवेद्यं प्रत्यहं कुर्यात् देवांस्त्वन्ते विसर्जयेत्।

** **आवाहनमुद्वासन च व्याहृतीसहितं कुर्यात्। अड्कुरं नद्याः तटाके वा पञ्चमे सप्तमे नवमेऽह्नि विवाहयज्ञादीना समाप्तौ विसर्जयेत्॥

॥ अथ ऋतुसंवेशनादि॥

** **जन्मादि वा कुमारः क्रियाभि॥ लुप्त॥ स्यात्। उपनयनकाले ततः पूर्वतन्त्रेण यदि कुर्यात्। यद्वा सीमन्तकाले ततः पूर्वं तन्त्रेण यदि कुर्यात्। प्राशने वा चौले वा ततः पूर्वमन्त्रेण यदि कुर्यात्। तासा क्रियाणां पृथक्करणम्। अस्मिन् पक्षे तन्त्रप्रायश्चित्त कुर्यात्। यद्येकहोमे तन्त्रेण यदि कुर्यात्, प्रधानादौ द्वे द्वे मिन्दाहुती॥ जयानभ्याधानान् रुद्राद्दुत्यन्तं हृत्वा, पश्चात् प्रधानहोम एव। इति तन्त्रप्रायश्चित्तम्।

अथ कालातिक्रमप्रायश्चित्तम्—

** **गर्भाधानादीनि कर्माणि तत्तत्काले अवृतानि कालान्तरे वृतानि चेत् प्रधानादौ, ‘तसम्म आपो’॥ ‘यत्पा कत्रा, ‘मनो ज्योतिः’, ‘मिन्दाहुती’, महाव्याहृती, व्याहृतीश्च प्रायश्चित्तं कुर्यात्।

  1. त॒तम्म॒ आप॒स्तदुॅतायते॒ पुनॅः। स्वादिॅष्ठाधीत रु॒चथाॅय शस्यते। अ॒यसॅमु॒द्र उ॒त वि॒श्वभेॅषजः। स्वाहाॅकृतस्य॒ समुॅतृष्णुतर्भुव॒ स्स्वाहाॅ॥ऋभुभ्य इदम् \।

  2. यत्पाॅक॒त्रा मनॅसा दी॒नदख्या॒ न \। यज्ञ॒स्यॅ म॒न्वते॒ मर्ताॅसः। अ॒ग्रिष्टध्दोता॑ कृतु॒बिब्दीॅ जा॒नन। यजिॅष्टो देवा ऋॅतुशो यॅजाति स्बहा॑। अग्नय इदम्।

  3. मनो॒ ज्योतिॅर्जुषता॒माज्यं॒ विच्छिॅन्नं य॒ज्ञ समि॒म दॅधातु।या इ॒ष्टा उ॒षसोॅ नि॒म्म्रुॅचश्च तास्सन्दॅधामि ह॒विषाॅ घृ॒तेन॒ स्वाहा॑। मनमे ज्योतिष इदम्।

  4. यन्मॅ आ॒त्मनॊॅ मि॒न्दाभूॅदा॒ग्रिस्तत्पुन॒राहा॑र्जा॒तवेॅदा विचॅर्षणि॒ स्स्वाहा॑। अग्रेये जातवेदसे विचर्षणायेदम्।

  5. पुनॅर॒ग्रिश्चख्पुॅ॒रदात्पुन॒रिन्द्रो॒ बृह॒स्पतॅः। पुनॅमे॑ अश्विना यु॒व चख्पु॒राधॅत्तमख्थ्योस्स्वाहा॑। अग्रीन्द्रबृहस्पत्यश्विभ्य इदम्।

  6. भूर॒ग्रयेॅ च पृथि॒व्यै चमह॒ते च॒ स्वाहा॑। अग्रये पृथिव्यै महत इदम्।

7.भुवोॅ वा॒यवेॅ चा॒न्तरिॅक्षाय च मह॒ते च स्वाहा॑। वायवेऽन्तरिक्षाय महत इदम्।

  1. सुबराॅदित्यायॅ च दि॒बे च॒ मह॒ते च॒ स्बाहा॑। आदित्याय दिवे महत ईदम।

  2. भूर्भुव॒स्सुवॅश्चन्द्रमॅसे च॒ नक्षॉत्रेभ्यश्च दि॒ग्भ्यश्चॅ म॒हते च॒ स्वाहा॑। चन्द्रमसे नक्षत्रेभ्यो दिग्भ्यो महत इदम्।

  3. भुस्स्बाहा॑। अग्रयइदम्।

  4. भुव॒स्स्वाहा॑\। वायत्र इदम्।

12 सुव॒स्स्वाहा॑। सूर्यायेदम्।

  1. ओ भूर्भुवस्सुवः स्वाहा॑। प्रजापतय इदम्।

** **युगं नवपदं पदाष्टकमिति केचित्।

** **प्रथमेऽहनि चण्डाली द्वितीये सूतिका भवेत्॥

** तृतीयोहि स्वधर्मस्था चतुर्थे पतितोक्तवत्। **

** **चतुर्थे दिवसे स्नायात् पूर्व पतितत् स्थिता॥

** **मृते च सूतकान्तं व संगमे स्नानमाचरेत्।

** **सङ्गवात्परतः स्नानं आर्तवाना विशिष्यते॥

** **मृदा प्रलिप्य सुस्नायात् एक विशतिधा शुचिः।

** **शिर आरभ्य सर्वाङ्गं पश्चात्स्नानशतं चरेत्॥

** **स्नानान्ते भास्करं दृष्ट्वा सुपुत्रं प्रार्थयेत् सुधीः।

** **भर्तुः शुद्धा चतुर्थेऽहि स्नाता नारी रजस्वला॥

** **अथास्या आत्मानं प्रत्यभिमुशते। ‘अहं गर्भम् दधाम्योषधीनां + अपरीषु पुत्रान्’।

** **अ॒हं गर्भ॒मदॅधा॒मोषॅधीष्व॒हं विब्शेॅषु॒ भुवॅने॑ण्व॒न्तः। अ॒हं प्र॒जा अॅजनयन्पितॄ॒णाम॒हं जॅनिभ्यो अव॒रीषुॅ पुत्रा॒न्।

** **अथैनां उपैति। ‘त्वां पूषञ्छिवतमामेरयस्व + प्रहरेम शेफम्’। त्वां पूँषञ्छिव॒तमा॒मेरॅयस्व॒ यत्यां॒ बीॉज मनु॒ष्याॅ वपॅन्ति। या नॅऊ॒रू उॅश॒ती वि॒स्त्रयाॅ तै॒यस्याॅमु॒शन्तः प्रहरेम॒ शेफ॑म्।

** **चतुर्होतारं मनसानुदुत्य प्रणवेन रतिर्भवेत्।

** **ध्रुवमुत्पादिताः पुत्राः न लिप्यन्ते कदाचन।

** **ऋतुलातां तु यो भार्या सन्निधौ नोपगच्छति।

** **पितरः तस्य तन्मासं तस्मिन् रजसि शेरते॥

** **असन्निधानविषये चतुर्थीप्रभृति आषोडशीमुत्तरामुत्तरा युग्मामुपैति। ‘प्रजानिःश्रेयसमृतुगमनमित्याचार्याः \। ‘सर्वाणि ऋतुगमनानि मन्त्रवन्ति भवन्ति इति बोधायनः। ‘यच्चादौ यच्चर्ताविति शालाकिः॥

॥ अथ गर्भाधानम्॥

** **तत्तत्कालकरणपक्षे पूर्वेद्य, नान्दीमुख प्रतिसर च कृत्वा, तस्मिन् दिने शोभनमुहुर्ते कर्म कुर्यात्। ‘ब्रह्मादयः प्रीयन्तां’ इति पुण्याहम्। अथोल्लेखन प्रभृत्याग्रिमुखात्कृत्वा, पक्काज्जुहोति, ‘प्रवेधसे कवये मेध्याय + हेडयो प्रवेधसे
हेडवान् स्वाहा।

** **प्रवे॒धसेॅ कवये मेन्याय॒ बचौॅ ब॒न्दारु बृष॒भाय॒ बृष्ण। यतो॑ॅ भ॒यमभॅयं॒ तन्नोॅ अस्तु। अवॅ दे॒वान् यॅजे॒ हडयो। प्रववसे ॥- हेडया॒न्त्स्वाहा। प्रवेवस इदम्।

** **स्विष्टकृतमादाय, अन्तः परिधि मादयित्वा आज्याइतीरुपञ्जुहोत—‘ज्येष्ठाय स्वाहेति द्वादशभिः।

( 1 ) ज्ये॒ष्ठाय॒ स्वाहा॑। ज्येष्ठायेदम्

( 2 ) श्रे॒ष्ठाय॒ स्वाहा॑। श्रेष्ठा येदम्।

(3) क॒नि॒ष्ठाय॒ स्वाहा॑। कनिष्ठायेदम्।

(4) कनिॅष्ठित्यै॒ स्वाहा॑। कनिष्टित्या इदम्।

( 5 ) प्र॒ति॒ष्ठाय॒ स्वाहा॑। प्रतिष्ठायेदम्।

(6) प्रतिॅष्ठित्यै॒ स्वाहा॑। प्र॒तिष्ठित्या इदम्।

(7) दम्पॅयै॒ स्वाहा॑। दम्पत्या इदम्।

(8) दम्पॅतये॒ स्वाहा॑। दम्पतय इदम्।

(9) अयॅने॒ स्वाहा॑। अयन इदम्।

(10) अयॅनपतये॒ स्वाहा। अयनपतंय इदम्।

(11) प्र॒जापॅतये॒ स्वाहा॑। प्रजापतय इदम्।

( 12 ) ब्रह्मणे स्वाहा॑। ब्रह्मण इदम्।

** **‘हव्यवाहमिति स्विष्टकृदादि15 जयादिप्रार्यश्चित्तादि कुवा, मंत्रार्थ जुहोति। ब्रह्मोद्वासनं, प्रणीताभ्यो दिशोऽभ्युत्रीय, आत्मानं पन्ति च प्रोक्ष्य, हविष्यमन्नमभिमन्त्रयते। ‘तत्सवितुर्वृणीमह’ इति।

** **तुत्सॅवि॒तुर्वृॅणीमहे व॒य दे॒वस्य॒ मोजॅनम्। श्रेष्ठ सर्वॅ॒धातमॅम् तु॒र मगॅस्य धीमहि। ओम्।

अपरेणाग्निमुभौ जायापती प्राश्नीयाताम्। ‘तत्सवितुः वरेण्यमि’ति प्राश्य, अप आचम्य, जठरम मिमृशति ‘यत इन्द्र भयामहे16’ ‘स्वस्तिद विशस्पति.’ इति द्वाभ्याम्। यं कामं कामयते तं मनसा ध्यायेत्॥

॥ अथ पुंसवनम्॥

विज्ञाते गर्ने ज्योनिश्शास्त्रतः तृतीये मासि वा पूर्वेपु॥ नान्दीमुख प्रतिसरं चया, श्वोभूते स्नानादि चतुष्टयं कृत्वा प्रजापतिः प्रीयतामिति पुण्याहम्। अग्र देवयजनो लेखनप्रमृयाग्निमुखात्कृत्वा पक्काज्जुहोति। ‘प्रजापते तत्र मे जुपस्व + स्यामो। प्रजापते + स्याम स्वाहा।

प्रजाॅपते त॒न्वॅ मे जुषस्व॒ त्वष्टॅर्दे॒वेभिॅस्सह॒सा॒ म इॅन्द्र। विश्वै॑र्दे॒वेरा तिभिॅस्स~ररा॒णः पु॒गं॒मा बॅहू॒नां मा॒तरॅस्यामो। प्रजाॅपते त॒न्वं मे + मा॒तरॅस्याम स्वाहा॑ \। प्रजापतय इदम् \।

स्विष्टकृतमवदाय, अन्तः परिधि सादयित्वा। अथ आज्याहुतीरुपजुहोति।‘गर्भो अस्योषधीनां, तिसृभिरनुच्छन्दसं स्विष्टवृदाद्या परिषेचनं कृत्वा, गर्भोॅ अ॒त्योषॅधीनाम् ! ग॒र्भो बनस्पतीॅनाम्। गर्भो॒ विश्वॅस्य भू॒तस्याग्रे॒ गर्भोॅ अ॒पामॅसे॒ स्वाहा॑। अग्रय इदम्।

प्र॒सध॒ भस्मॅना॒ योनिॅ॒मपश्चॅ पृथिवीमॅग्रे।स॒सृज्यॅ मा॒तृभि॒स्त्वंज्योतिष्माॅन्पुन॒रासॅद॒ स्स्वा॑हा। अग्रेये गर्भायेदम्।

पुनॅरासद्य॒स दॅनम॒पश्चॅ पृथि॒वीमॅग्रे। शेषेॅ मा॒तुर्यथो॒पस्थे॒न्त॒रस्याशि॒वतॅम॒स्स्वाहा॑। अग्रये गर्भायेदम्।

अपरेणाग्रि नववस्त्रमाच्छादितामुपविष्टा पनी, मण्डलाकारं छायायाम्। अथ अस्या आज्यशेष आस्ये प्रज्योतर्यात। तिष्ठन्निवीति प्राङ्मुखः ‘अस्मे देवास’ इति चतसृभिरनुच्छन्दसं स्रुवेण यावदुदरस्थं आज्यं भवति तावत्कर्तव्यम्।

  1. अ॒स्मे देॅवासो॒ वपुॅषे चिकित्मत॒ यमा॒शिरा॒दम्पॅती वा॒ममॅञ्चुतः। पुमा॑न्पु॒त्रो जायते वि॒न्दते॒ वस्वथ॒ विश्वॅअर॒पा एॅधते गृ॒हः।

  2. अ॒शी॒दीया दम्पॅती बाॅ॒म मॅरञ्चुता॒ मरिष्टोॅ॒ गयस्स च ता॒ समोॅकसा। य असिॅच॒ सन्दुग्ध कु॒म्भ्या संहृष्टन॒ याम॒न्नमॅति जहातु सः।

  3. सपिर्ग्री॒वी पीनॅयस्य जा॒या पीवाॅनः पुत्रा अकृशामो अस्य। स॒हजाॅनिर्यम्सुॅमख॒स्य माॅन॒ इन्द्राया॒ शिर स॒ह कु॒म्भ्यादा॑त्।

4। आ॒शीर्म॒ ऊजेॅ मु॒त सुॅप्रजा॒स्वमिषंॅ दधातु॒ द्रविॅण॒ सवॅर्चसम्। स॒ञ्जय॒न्क्षेत्राॅणि सहँसा॒हमिॅन्द्र कृण्वा॒नो अ॒न्या अघॅरान्य्स॒पता॑न्।

अथ परिषेचनादि समानम्। अ प्रथमगर्भायाश्चतुर्थे मासि सीमन्तोन्नयनं ज्योतिश्शास्त्रोक्तकाले षष्ठे अष्टमे वा मासि आपूर्यमाणपक्षै, शोभनमुहूर्ते कुर्यात्। पुंसवन सीमन्त विष्णुबले कर्मणा भार्या कर्त्री, अध्वर्युस्थाने पतिः॥

एकभुक्तेन नक्तेन तथैवायापितेन च।

उपवासेन दानेन पादकृच्छ॥ प्रकीर्तितः॥

केशान् मासत्रयादूर्ध्वं गर्भवन् धारयेद् द्विज।

यज्वन॥ पर्वणोः क्षौरं धारणं विहितादृते॥

किञ्च…

केशान् मासत्रयादूर्ध्वं गर्भवान् धारयेद् द्विजः।

अपि वा पञ्चमादूर्ध्व गर्भे गर्भे च धारयेत्॥

एतद्वचनेन प्रथमगर्भं विना द्वितीयादिगर्भेषु पञ्चममासानन्तरं उपाधिरहिते सति क्षौरं न कर्तव्यम्। पुनश्च अन्यानि निषिद्धानि कार्याणि स्मृतिकारः वदति-

क्षौरं शवानुगमनं नखकृन्तनं च

     श्राद्धान्नभोजनमिह त्विति दूरयानम्।

उद्वाहमम्बुधिजलाप्लवनोपयोग-

       मायुः क्षयं दिशति गर्भिणिकापतीनाम्॥

अन्ननिषेधः॥

चौलोपनयने चैव सीमन्ते ऋतुसङ्गमे।

अह॥शेषं न भोक्तव्यं भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत्॥

तस्मात् संकल्पात्पूर्व, “अद्दआ ब्राह्मणभोजनार्थं तपहुलसस्यादि द्रव्ये नानागोत्रेभ्यः ब्राह्मणेभ्यः तेभ्यस्तेभ्यः संप्रददे न मम” इति दत्वा, पश्चात् सङ्कल्प कुर्यात्। गर्भाधानादि जातकर्मान्तं औपासने समस्ते कर्तव्यम्। द्विभार्याशि संसर्गेऽपि उभयोश्च सीमन्तादि औपासने समस्ते कर्तव्यम्। अध, पूर्वेयुः नान्दीमुखमुदकशन्ति प्रतिसरं च कृत्वा अपरेधुः स्नानादिचतुष्टयं कृत्वा, संकल्प्य, ‘धाता प्रीयतां’ इति पुग्याम्। पात्रसादनकाले त्रेण्या शलल्या दर्भैः उदुंबरप्रसूनैः मुष्टिना यवनसूनैश्च। तन्त्रपक्षे बस्त्र च सादयेत्। परिधान- प्रभृत्याग्रिमुखान्तं कृत्वा पकाज्जुहोति। ‘धाता ददातु नो राय।वनम्’। ‘धाता प्रजाया’ इति द्वाभ्याम्।

अथ स्विष्टकृतमवदाय, अन्तः परिधि साद येत्वा। अथ आज्याहुतीरुपजुहोति ‘धाता ददातु नो राय प्राची मित्यान्ता दनुवाकस्य द्वादशाहुतीः।

  1. धा॒ता दॅदातुनो र॒यिमीशाॅनो॒ जगॅनस्पतिॅ॒ः। स नॅः पूर्णनॅ वाबनोम्।

  2. धा॒ता प्र॒जायाॅ उ॒त रा॒य ईॅशे धा॒तेदं विश्व॒ भुवॅनं जजान। धा॒ता पु॒त्रं यजॅमानाय॒ दाता॒ तत्माॅ उ ह॒व्यं घृतं॒त्रॅद्विधेम॒ स्वाहा॑। धात्र इदम्।

  3. अनुॅनो द्यानुॅमति यज्ञं देत्रेषुॅ मन्यताम्।अग्निश्चॅहब्यव हॅनो भक्तांॅ दाशुषे मयस्स्वाहा।अनुमत्या इदम्।

पुंसवनम्

  1. धा॒ता दॅदातु नो र॒यिं प्राचौँ जी॒वातु॒मक्षिॅताम्। व॒यं दे॒वस्यॅ धीमहि सुम॒ति स॒त्यराॅघस॒स्स्वाहा॑। धात्र इदम्।

  2. धा॒ता दॅदातु दा॒शुषे॒ वसूॅनि प्र॒जाकाॅमाय मीदु॒षेॅ दुरो॒णे। तस्मै॑ दे॒वा अ॒मृता॒स्स॑व्यॅयन्ता॒ विश्वेॅ दे॒वासो॒ अदिॅतिस्स॒ जोषास्वा॒हा॑।धात्र इदम।

  3. अनुॅनो॒ द्यानुॅमति र्य॒ज्ञं दे॒वेषुॅ मन्यताम्।. अ॒ग्रीश्चॅ हव्य॒वाहॅनो भवॅतां दा॒शुषे॒ मयस्स्वा॒हा॑। अनुमत्या इदम्।

  4. अन्विदॅनुमते॒ त्वं मन्याॅसै॒ शंचॅ नः कृधि। क्रत्वे॒ दक्षाॅय नो हिनु॒ प्रण॒ आयूगूँषि तारि॒षस्स्वाहा॑। अनुमत्या इदम्।

  5. अनुॅमन्यतामनु॒मन्यॅमाना प्र॒जावॅन्तग् रय॒मक्षीयॅमाणम्। तस्यैॅ व॒यं हेडँसि॒ मापिॅ भू॒मसा नोॅ दे॒वी सु॒हवा॒ शर्म॑ यच्छतु॒ स्वाहा॑। अनुमत्या इदम्।

  6. यस्याॅमि॒दं प्र॒दिशि॒ यद्वि॒रोच॒तेऽनुॅमतिं॒ प्रतिॅभूषन्त्या॒यवॅः।

शोधनम्॥ 88-पृष्ठे ‘अथ स्विष्टकृते त्यादि पंक्तिद्वयं ‘अनुनो द्दानुमतेः’ पूर्वंपठनीयम्।.
तत्र ‘अनुनो धानुमति’ रित्ययं मन्त्रः व्यक्तव्यः।

यस्याॅ उ॒पस्थॅ उ॒र्वॅन्तरिॅक्षँ॒ सा नोॅ दे॒वी सु॒हवा॒ शर्म॑ यच्छतु॒स्वाहा॑।अनुमत्या इदम्।

  1. रा॒काम॒हंग् सु॒हवाग्ॅ सुष्टु॒ती हुॅवे शृ॒णोतुॅ नसु॒भगा॒ बोधॅतु॒ त्म॑ना। सीव्य॒त्वॅपस्सूच्या॒ऽच्छिॅद्यमानया॒ दॅदातु वी॒रगूं शत॒दाॅय -मु॒क्थ्यग्ग् स्वाहा॑। राकाया इदम्।

  2. यास्तॆॅ राके सुमतॅय रसु॒पेशॅसो॒ याभि॒र्ददाॅसि दा॒शुपे॒ वसूॅनि।तामिॅर्नों अ॒द्य सु॒मनाॅ उ॒पागॅहि सहस्रपो॒गं सुॅभगे॒ रराणा॒स्वाहा॑।राकाया इदम्।

  3. सिनीॅवालि॒ पृथुॅष्टुके॒या दे॒वानामसि॒ स्वसा॑। जु॒षस्वॅ ह॒व्यमाहुॅतं प्र॒जान्देॅवि दिदिढिन॒स्वाहा॑। सिनीवाल्या इदम्।

  4. या सुॅ पा॒णिस्स्वॅङ्गु॒रि स्सु॒षूॅमा बहु॒सूवॅरी। तस्यैॅ वि॒श्पत्निॅयै ह॒विस्सिॅनीवा॒ल्यै जुॅहोतन॒ स्वाहा॑। सिनीवाल्या इदम्।

  5. कु॒हूम॒हगूंं सु॒भगा॑ विद्म॒नापॅसम॒स्मिन् य॒ज्ञे सु॒हबा॑ जोहवीमि। सा नोॅ ददातु॒ श्रवॅणं पितृ॒णा तस्या॑स्ते देवि हा॒बिषाॅ विधे॒म स्वाहा॑। कुह्वा इदम्।

  6. कु॒हूर्दे॒वानाॅम॒मृॅतस्य॒ पत्नी॒ हव्याॅनो अ॒स्य ह॒विषॅश्चिकेतु। सन्दा॒शुषे॑ कि॒रतु॒ भूरिँवा॒मंग् रा॒यस्पोषंॅ चिकि॒तुषे॑ दधातु॒ स्वाहा॑।कुह्वा इदम्।

स्विष्टवृदादि संस्रावान्तं कृत्वा, अपरेण अग्नि प्राड्मुखीमुपक्रम्य,निवीती, त्रेण्या शल यादिमुष्टिना शिरोमध्ये केशान्विभज्य, भ्रूमध्यमारभ्य पिठरान्तं सीमन्त उन्नयति। ‘राकामहं17’, ‘यास्ते राक’ इति द्वाभ्यां मुष्टि उत्तरत व्यक्त्वा अप उपस्पृश्य, तस्याः शिरसि यवप्रसूनान्याबध्नाति ‘यवोऽसि + रातीष्ठ.’ इति।

यवोॅऽसि य॒वया॒स्मद् द्वेषोॅ य॒वयाराॅतीः।

अथ वीणागायिनौ ब्राह्मणौ संशास्ति ‘गायतामिति। तावेतां गाथां गायत॥। ‘सोम एव नो तीरेण कावेरि तव ’ - यस्याः नद्यास्तीरे वसेत् तस्या नाम गृह्णाति।

सोमॅ ए॒व नो॒ राजेत्याॅहुर्ब्राह्म॒णीः प्र॒जाः। विवृॅत्तचक्रा॒ आसीॅना॒- स्तीरेॅण कावेरि॒ तवॅ।

अथ परिषेचनादि समानम्।

विदेशस्थो मृतो वापि भर्ता सीमन्तकालतः।

पिता भ्राताऽथवा कुर्यात् श्वशुरो ज्येष्ठदेवरः॥

अत्र भ्राता ज्येष्ठ एव दैवादकृते सति प्रसूतायां जातकर्मादौ गर्भा- धानप्रभृति क्रियमाणकर्मपर्यन्तं कालातिक्रमतन्त्रप्रायश्चित्तं कृत्वा तन्त्रेण तत्तत्कर्म कर्तव्यम्।

॥अथ विष्णुबलिः॥

अष्टमे मासि विष्णुबलि॥।विष्णुर्हि गर्भस्य देवता।पूर्वपक्षस्य सप्तम्या द्वादश्म्यां रोहिण्यां श्रोणायां वा पत्न्यनुकूलदिने कुर्यात्।पूर्वेद्युः नान्दीमुखं प्रतिसरं च कृत्वा, श्वोभूते स्नानादि चतुष्टयं कृत्वा, ‘सविता प्रीयतामिति पुण्याहम्।अथ देवयजनोल्लेखना द्यापरिधानात् कृत्वा अग्रेणा विष्णुमावा- हृयति।तपडुले पवित्रे ‘ओ भूः पुरुषमावाहयामि’।ओं भुवः पुरुषं आवाहयामि।ओ सुवः पुरुषमावाहयामि।ओ भूर्भुवःसुवः पुरुषं आवाहयामि।चतुर्भिः आसनादिमधुपर्कान्तं कृत्वा, परिधानप्रभृत्याग्नि- मुखान्तं कृत्वा, देवमर्चयति।‘आपो हि ष्ठा मयो भुव इति तिसृभिः, 1 ‘हिरण्यवर्णा’ इति चतसृमि॥18, ‘पवमानस्सुवर्जन इत्येतेनानुवा केन मार्जयित्वा।‘अथाद्भिस्तर्पयति’ ‘केशवं तर्पयामि’ इत्यादि द्वादशनामभिः।अथ, गन्धाक्षत पुष्पधूपदीपैः ‘महाविष्णवे नम’ इत्यभ्यर्च्य \। अथ सावित्र्या पक्कं दुत्वा, स्विष्टकृतमवदाय, अन्तःपरिधि सादयित्वा अथाज्याहुतीरुपजुहोति। 2 ’ विष्णोर्नुकं, ‘तदस्य प्रियं19,’ ‘प्रतद्विष्णु,’ ‘परो मात्रया,’ ‘विचक्रमे,’ ‘त्रिर्देव॥’ इति षड्भि।स्विष्टकृदादिसंत्रावान्तं हुत्वा।अथ गुलपायसं घृतमिश्रमन्न विष्णवे बलिमुपहरति। 3 ‘देवस्यत्वा + भ्या20,’ केशवादिद्वादशनामभिः स्वाहान्तेन पानीय - आचमन- ताम्बूलादि दत्वा, ऋग्यजुस्सामाथर्वभिः वैष्णवीभिः। यद्वा पुरुषसूक्तेन स्तुवन्ति। प्रदक्षिणनमस्काराशीर्वादान् कृत्वा, देवमुद्रासयेत्।
‘ओं भूः पुरुषमुद्रासयामी’त्यादिभिः परिषेचनादि समाप्य, विष्णवे निवेदितपायसं हविः पत्नीं प्राशयेत्।

अष्टममासप्रभृति अहरहः पत्नी उष्णोदकेन स्नानादि कृत्वा, विष्णवे बलिं निवेद्य, निवेदितं भोजयेत्। पुमानस्यै जायत इति विज्ञायते। ब्राह्मणान् द्वादशनामभिरभ्यर्च्य भोजयेत्। अशक्तस्तु यथाशक्ति कुर्यात्। परेन॥ प्रतिसरं त्यक्त्वा अप्सु विसर्जयेत्।

॥ जातकर्म॥

श्रुत्वा कुमारजननं सचेलस्नानमाचरेत्।

तत्कालदोषशान्त्यर्थं दद्यादायुर्विवृद्धये॥

दद्यात् बीजानि तत्काले वंशवृध्यै स्वशक्तितः।

दशदानानि दद्याचेदतीव शोभनं भवेत्॥

एवं दत्वा, तदानीं संकल्प्य, ‘जातं कुमारं जातकर्मणा संस्करिष्ये मृत्युः प्रीयतामि’ति पुण्याहम्। अथ कुमारं अभिमन्यते — ‘अद्भयः संभूते’ नानुवाकेन।

अ॒द्भ्यः संभूॅतः पृथि॒व्यै रसा॑च्च। वि॒श्वकॅर्मणः॒ समॅवर्तताॅधिं। तस्य॒ त्वष्टाॅ वि॒दधॅद्र॒पमोॅति। तत्पुॅरु॒षस्य॒ विश्व॒माजाॅन॒मग्रे। वेदा॒हमे॒तं पुरुॅषंम॒हान्त॑म्। आ॒दि॒त्यवॅर्णं॒ तमॅसः॒ पॅरस्तात्। तमे॒वं वि॒द्वान॒मृतॅ इ॒ह भॅवति। नान्यः पन्थाॅ वि॒द्यतेऽयॅनाय। प्र॒जापॅतिश्चरति॒ गर्मेॅ अ॒न्तः। अ॒जायॅमानो बहु॒धा विजाॅयते॥ तस्य॒ धीराः॒ परिॅजानन्ति॒ योनि॑म्। मरीॅचीनां प॒दॅमिच्छन्ति वे॒धसः। यो दे॒वेभ्य॒ आतॅपति। यो दे॒वाना॑ पु॒रोहिॅतः। पू॒र्वोयो दे॒वेभ्योॅ जा॒तः। नमोॅ रु॒चाय॒ ब्राह्मॅये। रुॅचं ब्रा॒ह्मं ज॒नयॅन्तः। दे॒वा अग्रे॒ तदॅब्रुवन्। यस्त्वै॒वं ब्रह्म॒णो वि॒द्यात्। तस्यॅ दे॒वा अस॒न् बशे॑। ह्रीश्चॅ ते ल॒क्ष्मीश्च॒ पल्यौ। अ॒हो॒रा॒त्रे पा॒र्श्वे नक्षॅत्राणि रू॒पम्। अ॒श्विनौ॒ व्यात्त॑म्। इ॒ष्टं मॅनिषाण। अ॒मुमॅनिषाणस॒र्वॅ मनिषाण॥

अथैनं स्नापयति। ‘क्षेत्रियै त्वा निर्ऋत्यै त्वे’ति षड्भिरनुच्छन्दसम्।

  1. क्षे॒त्रि॒यै त्वा॒ निर्ऋॅत्यै त्वा। द्रु॒हो मुॅच्ञमि॒ वरुॅणस्य॒ पाशा॑त्अना॒गसं॒ ब्रह्मॅणे त्वा करोमि। शि॒वे ते॒ द्यावाॅपृथि॒वी उ॒भे इ॒मे॥

  2. शंतेॅ अ॒ग्नि स्स॒हाभ्दरॅस्तु शं द्यावाॅपृथि॒वि स॒हौषॅधीभिःशम॒न्तरिॅक्षगूं स॒हबातेॅन ते। शन्ते॒ चतॅस्त्रः प्र॒दिशोॅ भवन्तु॥

  3. या दैवी॒श्चॅतस्रः प्र॒दिशॅ॥। वातॅपत्नीर॒भिसूर्यौॅ विच॒ष्टे। तासां॑त्वा ज॒रस॒ आदॅधामि। प्रयक्ष्मॅ एतु॒ निर्ऋॅति परा॒चैः॥

  4. अमोॅचि॒यक्ष्मादुरि॒तादवॅर्त्यै। द्रु॒हः पाशा॒ न्निर्ऋॅत्यै॒ चोदॅमोचि। अहा॒ अवॅर्तिमॅबदत्स्यो॒नम्। अभ्यॅभूद्भ॒द्र सुॅवृ॒तस्यॅ लो॒के॥

  5. सूॅर्य॑मृ॒त तमँसो॒ ग्राह्या॒ यत्। दे॒त्रा अमुॅञ्चन्नसृॅजन्व्येॅनसः। ए॒वम॒हमि॒म क्षे॑त्रि॒याज्जाॅमिश॒गु॒ सात्। द्रुहो॒ मुॅञ्चामि॒ वरुॅणस्य॒ पाशा॑त्।

  6. बृहॅस्पते यु॒वमिन्द्रॅश्च॒ वॅस्वः। दि॒व्यस्येशाथेॅ उ॒त पार्थिॅवस्य। ध॒त्तं र॒यिग्ग् स्तुॅबते की॒रयेॅचित्। यू॒यं पाॅत स्व॒स्तिभिस्सॅदा नः॥

अयैनं स्वोपस्थ आददाति। ‘अङ्गादङ्गादि’ति।

अङ्गऻॅदङ्गा॒त्सम्भॅवसि॒ हृॅदया॒दॅधिज,यसे। आ॒त्मा वै पुत्र॒ नामासि॒
सजीॅव श॒रदॅश्श॒तम्।

अथैनं मूर्ध्यभिजिघ्रति। ‘अश्मा भव परशुर्भव + जिघ्रामि’। अश्माॅ भव पर॒शुर्भॅव हिॅरण्य॒मस्तृॅतं भव। पशू॒ना॒न्त्वाॅ हिङ्का॒रेणा॒भिः जिॅघ्रामि।

आश्वयुज, अपभरण, आपभरण इति। कृत्ताका इति, कार्तिक इति वा। रौहिण, मार्गशीर्ष, आर्द्रा, पुनर्वसो, तिष्य, आश्लेष, माघ, पूर्वफाल्गुन,उत्तरफाल्गुन, हस्त, चैत्र, स्वाते, विशाख, अनुराध, ज्यैष्ठ्य, मूलक, पूर्वाषाढ, उत्तराषाढ, श्रावण, श्रविष्ठ, शातभिषज, पूर्वप्रोष्ठपद, उत्तरप्रोष्ठपद, पाद इति वा, उभयत्र प्रोष्ठपद इति वा, रैवत, एवं नक्षत्रनामधेयेन। अथ अस्य दक्षिणे कर्णे जपति, ‘अग्निरायुष्मानित’ पञ्चभिः पर्यायैः।

अग्निरायुष्मान् +आयुष्मन्तं करोमि।21

अथैनं दधिमधुघृतमिति समुदायुत्य हिरण्येन प्राशयति। प्राणो रक्षति, विश्वमेजत्’ इत्येतेनानुवाकेन प्रत्यचं दशर्चम्। प्राणो रक्षति, यो देवो, मनस, ‘आनये, जुषताम्’, यया रूपाणि, ’ ‘चक्षु’, मनोहासी’च्छ्रोण भद्रं’ ‘येन प्राच्या’ दश।

  1. प्राणो॒ रॅक्षति वि॒श्वमे॒जॅत्। इर्योॅ भू॒त्वा बॅहु॒धा ब॒हूनिॅ। स इत्सर्वं॒ व्याॅनशे॥

  2. यो दे॒वो दे॒वेषुॅ वि॒भूर॒न्तः। आवृॅदू॒दाक्षेत्रियॅध्व॒गवृषा॑। तमिॅत्प्रा॒णं मन॒सोपॅशिक्षत। अग्रॅन्दे॒वानाॅ मिदमॅत्तु नो ह॒विः॥

  3. मनॅस॒श्चित्तें॒दम्। भू॒तं भव्यंचगुप्यते। तद्धि दे॒वेष्वॅप्रि॒यम्॥

  4. आनॅ एतु पुरश्च॒रम्। स॒हदे॒वैरि॒मगूं हव॑म्। मन॒श्श्रेयॅसि श्रेयसि। कर्मॅन् य॒ज्ञपॅति॒ दधॅत्॥

  5. जुपऺता मे॒वाॅ गिद॒गूं ह॒वि.। बिराइदे॒वी पु॒रोहिॅता। ह॒व्य॒वाडॅनपायिनी॥

  6. ययाॅ रू॒पाणिॅ बहु॒धा वॅदन्ति। पेशागूॅसि दे॒वाः पॅर॒मे ज॒नित्रे॑। सानॊॅ बि॒राडॅनपम्पुरन्ती। वाग्दे॒वीजुपॅतामिद॒ ~ह॒वि॥

  7. चषुॅर्दे॒वाना॒ ज्योतिॅर॒मृते॒ न्यॅतम्। अ॒स्य वि॒ज्ञानाॅय बहुधा निधीॅयते। तभ्यॅ सुम्नमॅशीमहि॥

  8. मानोॅ हामीद्विचरू॒पणम्। आयु॒रिन्न॒· प्रतीऺर्यताम्। अनॅन्धा॒श्चक्षुॅपा व॒यम्। जी॒वा ज्योतिॅरशीमहि। सुव॒र्ज्योॅतिरु॒तामृतऺम्॥

  9. श्रोत्रेॅण भ॒द्रमु॒त शृॅण्वन्ति स॒त्यम्। श्रोत्रेॅण वाॅच बहुधो॒द्यमाॅनाम्। श्रोत्रेण॒ मोदॅश्च॒ महॅश्च श्रूयते। श्रोत्रेॅण॒ सर्वा॒ दिश॒ आशृॅणोमि॥

  10. येन॒ प्राच्याॅ उ॒त दॅक्षि॒णा। प्र॒तीच्यैॅ दि॒शश्शृ॒ण्वन्त्युत्त॒रात्। तदिच्छ्रोत्र बहु॒धोद्यमाॅनम्। अ॒रान्नने॒मि· परि॒सर्वॅ बभूव।

अतिशिष्ट गोप्पढे नियति – ‘भूर्भुवस्सुवरिति। अथैनं मातुरुपस्थ आदधाति - ‘सीद त्वं मातुरस्या उपस्थ’ इति चतसृभिः सहंसाभिः।

  1. सीद॒ त्व मा॒तुर॒स्या उ॒पस्थे॒ विश्वान्यग्ने व॒युनाॅनि वि॒द्वान्। मैनाॅमर्चि॒षा॒ मातपॅसा॒भिशॅशुचो॒ऽन्तरॅस्यागं झु॒क्रज्योॅतिर्विभाॅहि॥

  2. अन्तरग्नेॅ रु॒चा वॅपु॒ख॒, यै सदॅने स्वे। त॒स्यास्त्वगूं हरॅसा॒ तप॒न् जातॅवेदशिश॒वो भव॥

  3. शि॒वो भू॒त्वा मह्यॅमग्ने॒ऽथोॅ सीद‌ शि॒वस्त्वम्। शि॒वाः कृ॒त्वा दिशः॒ सर्वा॒स्स्वां योनिॅमि॒हारॅ,दः॥

  4. ह॒गुंसशशुॅचिपद्वसुॅरन्तरिस्प॒। सद्वोॅतावेदि॒षदतिथिॅर्दुरोण॒सत्। नृषद्वॅर॒सदृॅत॒सद् व्योॅमसद॒ब्जा गो॒जा ॠॅतजा॒ अद्रि॒जा ऋ॒तं बृ॒हत्॥

अथ स्तनमभिमन्त्रयते– ‘यस्ते स्तन’ इति।

यस्ते॒ स्तनॅश्शश॒यो यो मॅयो॒ भूः। ये॒न विश्वा॒ पुॅष्यसि॒ वार्याॅणि। यो रॅत्नधा वॅसुविद्यस्सुदत्रॅः। सरॅस्वति तमिह धातॅवेकः॥

धयन्तमनुमन्त्रयते - ‘चौस्ते पृष्ठमिति।

द्यौस्तेॅ पृ॒ष्ठगूं रक्षॅतु वा॒युरू॒रू अ॒श्विनौ च॒ स्त॒नन्धयॅन्तगुं सवि॒ताभिरॅक्षतु। आवासॅसः परि॒धाना॒द् बृह॒स्पति विश्वेॅदेवा अभिरॅक्षन्तु प॒श्चात्॥

** **अथास्योरसि उदकुम्भमुच्छिरसि निदधाति - ‘आपरसुतेषु + ध्वमि’ति आपॅस्सु॒प्तेषुॅ जाग्रत॒ रक्षाॅँ सि॒ निरि॒तोॅनुंदध्वम्।

अथ देवयजनोल्लेखनप्रभृति आग्निमुखात्कृत्वा पक्काज्जुहोति- ‘हरिं हरन्तं’, ‘माच्छिदो मृत्योमावधीरि’ति द्वाभ्याम्।

  1. हरिँ॒ हरॅन्त॒मनुॅयन्ति देवाः। विश्व॒स्येशाॅन वृष॒भं मॅती॒नाम्। ब्रह्म॒सरूप॒ मॅनुमे॒दमागाऺत्। अयॅनं॒ मा विवॅधी॒विक्रॅमम्बोम्।

  2. माच्छिॅदो मृत्यो॒ मावॅधीः। मा मे॒ बलं॒ विवृॅहो॒माप्रमोॅपीः। प्र॒जां मा मेॅ रीरिष॒ आयुॅरुप्र। नृ॒चक्षॅसन्त्वा ह॒विषाॅ विधे॒म स्वाहा॑। मृत्यव इदम्॥

स्विष्टकृतमवदाय, अन्तः परिधि सादयित्वा यथोक्तमाज्याहुतीः उपजुहोति - ‘सद्यश्चकमानाये’ त्यन्ता दनुवाकस्य चतुर्भिः।

  1. स॒द्यश्चॅकमा॒नायॅ। प्र॒वे॒प॒मानाॅय मृ॒त्यवे॑। प्राम्मा॒ आशाॅ अशृण्वन्। कामेनाजनय॒न्पुनस्वाहा॑। मृत्यव इदम्॥

  2. कामेॅन मे॒ काम॒ आगा॑त्। हृॅदया॒द्धृदॅयं मृ॒त्योः यद॒मीषाम॒दः प्रि॒यम्। तदैतू॒पमाम॒मि स्वाहा॑। मृत्यव इदम्॥

  3. पॅरं मृत्यो॒ अंनु॒परेॅहि पन्था॑म्। यस्ते॒ स्व इतॅरो देव॒याना॑त्।

चक्षुॅष्मते शृण्व॒ते ते॑ ब्रवीमि। मानॅ॥ प्र॒जा~ रीॅरिषो॒ मोतवी॒रान्त्स्वाहा॑। मृत्यव इदम्॥

  1. प्रपू॒र्ण्य मॅनसा॒ वन्दॅमानः। नाथॅमानो बृप॒भ चॅर्पणी॒नाम्। यः प्र॒जानाॅ मेक॒र्माणानुॅपीणाम्। मृ॒त्यु यॅजे प्रथम॒जा मृ॒तस्य॒ स्वाहा॑। मृत्यव इदम्।

स्विष्टकृतादिं सस्रावान्त कृत्वा, अश्रानोयुग रथयुग वा स्नाप्य, अच्छाद्य, अलकृत्य, अग्रेणाग्निमुद्धृत्य, तस्याग्रेण अश्वत्थपर्णेषु द्रुतशेपं निदधाति। ‘नमॅ आव्या॒धिनी॑भ्यो वि॒विष्ट॒यॅन्तीभ्यश्च वो॒ नमो॒ नमॅ॒॥’ इति परिपेचनादिसमानम्।

अथ,अस्तमिते आदित्ये सूतिकागृहसमीपे लौकिकाग्निमुपसमाधाय, सपरिस्तीर्य, गौरसर्पपान् फलीकरणमिश्रान् पर्यग्निकरणं कृत्वा अलकृत्य,परिपिच्य, समिधमाधाय, अञ्जलिना जुहोति। ‘वृणुष्व पाज’ इत्यतेनानुवाकेन प्रत्यचं अष्टादशर्च भवति।

  1. कृ॒णु॒ष्व पाजः॒ प्रसिॅति॒ न पृ॒थ्वी या॒हि राजे॒वामॅवाँ इभेॅन। तृ॒ष्वीमनु॒ प्रसॅति दू॒णानोऽस्ताॅऽसि॒ विभ्यॅ र॒क्षस॒स्तपिॅष्ठैः॒ स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन्न इदम्।

  2. तवॅ भ्र॒मासॅ अशु॒या पत॒न्त्यनुॅ स्पृ॒श धृप॒ता शोज्ञुॅचानः तपूॅ~ष्यन्गे जु॒व्हाॅ पत॒ङ्गानसॅन्दितो॒ वि सृॅज॒ विष्वॅगु॒काः स्वाहा॑।अन्गये

रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन्न इदम्। स्वाहा॑। अनये रक्षोन्न इदम्॥

  1. प्रति॒ स्पशो॒ विसृॅज॒ तूर्णिॅतमो॒ भवा पा॒युविंशो॒ अस्या॒ अदॅब्ध। यो नोॅ दू॒रे अ॒घशॅ~सो॒ यो अन्त्यग्ने॒ माकिॅष्ट॒ व्यथि॒राॅदधर्षी- ‘स्वाहा॑।

अग्नये रक्षोघ्न इदम्।स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन्न इदम्॥

  1. उॅदग्ने तिष्ठ॒ प्रत्याऽऽतॅनुष्व॒ न्यॅमित्राॅँ ओषतात् तिग्महेतेयो नो॒ अराॅति ~ समिधान च॒क्रे नी॒चा तं धॅक्ष्यत॒स नॅ शुष्कँ॒ स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन्घ इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन इदम्। स्वाहा॑। अग्नये
    रक्षोन इदम्॥

  2. ऊ॒ब्वो भॅव॒ प्रॅति वि॒न्याध्य॒स्मदा॒विष्कृणुॅष्व॒ दैव्याॅन्यग्ने। अवॅ स्थि॒रा तॅनुहि यातु॒जू॑ना जा॒मिमजाॅमि॒ प्रमृॅणीहि॒ शत्रून्त्स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑।अग्नयेरक्षोघ्न इदम्॥

  3. स तेॅ जानाति सुम॒ति यॅविष्ठ॒ य ईवॅते॒ ब्रह्मॅणे गा॒तुभैरॅत्। विश्वा॑न्यस्मै सु॒दिनानिॅ रा॒यो द्यु॒म्न्नन्य॒र्यो विदुॅरो अ॒भि द्यौ॒त्स्वाहा॑।

अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्॥

  1. सेदॅन्गे अस्तु सु॒भॅगः सु॒दानु॒र्यस्त्वा॒ नित्येॅन ह॒विषा॒ य उ॒क्थैः। पिप्रीॅषति॒ स्व आयुॅषि दुरो॒णे विश्वेॅदमै सु॒दिना॒ सासॅदिष्टिः स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन्घ इदम्। स्वाहा॑। अग्नये
    रक्षोघ्न इदम्॥

  2. अर्चाॅमि ते सुम॒ति घोष्य॒र्वाक् स तेॅ वा॒वाताॅ जरता मि॒यंगीः। स्वश्वा॑स्त्वा सु॒रथा॑ मर्जयेमा॒स्मे क्ष॒त्राणिॅ धारये॒रनु॒ धन्थ्ध्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन्घ इदम्। स्वाहा॑।अग्नये रक्षोन्न इदम्॥

  3. गृ॒ह त्वा॒ भूर्या चरे॒दुप॒ त्मन् दोपाॅवस्तर्दीदि॒वा~स॒मनु॒ द्यन्। क्रीॅडन्तस्त्वा सु॒मनॅसः सपेमा॒भि द्युम्ना तॅस्थि॒वा~ सो॒ जनाॅनाँ॒स्वाहा॑ अग्नये रक्षोन इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्॥

  4. यस्त्वा॒ स्वॅश्व॥ सुहिरण्यो अग्नॅ उ॒पयाति॒ वॅसुमता॒ रथेॅन। तस्यॅ त्रा॒ता भॅवसि॒ तस्य॒ सखा॒ यस्त आति॒थ्यॅमानु॒षग्गूं जुजोषस्वाहा॑अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा। अग्नये रोप्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन इदम्॥

  5. म॒हो रुॅजामि ब॒न्धुता॒ वचोॅभि॒न्तन्माॅ पि॒तुर्गोतॅमादन्विॅयाय। त्व नोॅ अ॒स्य वचनश्चिकिद्धि॒ होतॅर्यविष्ठ सुकतो॒ दमना॒स्स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन्घ इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्।

  6. अस्वॅप्नजस्त॒रणॅय सु॒गेवा अतॅन्द्रामोऽवृ॒का अश्रॅमिष्ठाः। ते पा॒यवॅ. स॒ध्रियॅञ्चो नि॒पद्याने तॅव न. पान्त्वमूर॒ स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्॥

  7. ये पा॒यवोॅ मामते॒यं ते अ॒न पश्यॅन्तो अ॒न्ध दुॅरि॒तादरॉक्षन्। र॒रक्ष॒ तान्त्सु॒कृतोॅ वि॒श्ववेॅदा॒ दिप्सॅन्त॒ इद्रि॒पवो॒ ना हॅ देभु॒स्स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन इदम्।स्वाहा॑। अग्नये रक्षोभ्न इदम्॥

  8. त्वयाॅ व॒यँ सध॒न्यॅस्त्वोता॒स्तव॒ प्रणी॑ त्याश्याम॒ वाजाॅन्। उ॒भा शँसाॅ सूदय सत्यतातेऽनुष्टु॒या कृणुह्ययाण॒ स्वाहा॑। अग्नयेरक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्॥

  9. अ॒या तेॅ अग्ने स॒मिधाॅ विधेम॒ प्रति स्तोमॅँ शस्यमाॅ न गृभाय। दाहा॒शसॊॅ र॒क्षसॅ॥ पा॒ह्यॅस्मान् द्रु॒हो निदो मिॅत्रमहो अव॒द्या त्स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोन इदम। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्॥

  10. र॒क्षो॒हणॅ ‘वा॒जिॅन॒माऽऽजिॅघर्मि मि॒त्र प्राथिॅष्टमुपॅ यामि॒ शर्मॅ। शिशाॅनो अ॒ग्निः क्रतुॅभिः॒ समिॅद्रः॒ स नो॒ दिवा॒ स रि॒पः पाॅतु नक्क॒ग्ग॒ स्वाहा॑। अग्नये रक्षोध्न इदम्। स्वाहा॑।अ ये रक्षोध्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्॥

  11. वि ज्योतिॅषा बृहता भा॑त्य॒ग्निरा॒विविश्वानिॅ वृणुते महि॒त्वा। प्रादॆॅवीर्मा॒याः सॅहते दु॒रेवाः शिॅशीते॒ शृङ्गे॒ रक्षॅसे वि॒निक्षेॅ॒ स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा॑। अग्नये रक्षोभ्न इदम्॥

  12. उ॒त स्वा॒नासौॅ दि॒वि षैॅन्त्वग्नेस्ति॒ग्मायुॅधा॒ रक्षसे॒ हन्त॒वा उॅ। मदेॅ चिदस्य॒ प्ररुॅजन्ति॒ भामा॒ न वॅरन्ते परि॒बाधो॒ अदेॅवी॒स्स्वाहा। अग्नयेरक्षोन्न इदम्। स्वाहा। अग्नये रक्षोघ्न इदम्। स्वाहा। अग्नये रक्षोन्न इदम्॥

अथोदनं तिलसक्तुभिः घृतेन समुदायुत्य, गोष्ठे अश्वत्थपर्णेषु
‘अघोरायमघोराय नेजमेषाय नम’ इति। अथातिशिष्टं सर्वा दिशः संप्रकिरन्ति। ‘आवेशिनी + नम इति।

आवेशिॅना व्यश्रुमु॒खी कुतूहॅलि न्येकस्त॒नी जृ॒म्भिणी॑ स्त॒म्भिनाॅ मो॒हिॅनी च। कृ॒ष्णा वि॒शाखा॒ विमॅला ब्रह्मरा॒त्री भ्रातृॅव्यसं॒ख्येषुॅ प॒तन्यॅ मो॒घाः। ताभ्योॅ वै मा॒तृभ्यो॒ नमो॒ नमॅ॥।

एवमेव फलीकरणहोमं तत्प्रभृति सायं प्रातः दशरात्रं करोति। सायं उपक्रमः प्रातरपवर्ग॥। दशरात्रं सूतकाग्नि रक्षेत्। सूतकानौ उद्दाते सति प्रायश्चित्तं उत्तरत्र वक्ष्यत इति।

अथ दशमेऽहनि प्रातर्होम कृत्वा, सूतकानौ आज्यसंस्कारं कृत्वा, स्रुक्स्रुवसंमार्जनान्तं कृत्वा युगमुत्थापयति। औपासनाग्नेः पुरस्तादुच्छ्रितं ‘ब्रह्मजज्ञानं22’ इति। अथ उदककुम्भमुत्थापयति ‘भूर्भुवस्सुवरोमि’ति।

अथैनम’सु विसर्जयति – ‘समुद्र वः प्रहिणोमि + पयः’ इति। स॒मु॒द्रं वः॒ प्रहिॅणो॒म्यॅक्षितास्स्वां योनि॒मपिॅ गच्छत। अच्छिॅद्रः प्र॒जयाॅ भूयासं॒ मा पराॅसेचि॒ मत्पॅयः॥ अथ पुनरेत्य सूतकाग्निमुपतिष्ठते—‘बोधानो + अग्ने’ इति। बोधाॅनो अ॒स्य वॅचसो यविष्ठ॒ म~हिॅष्ठस्य॒ प्रभृॅतस्य स्वधावः। पीयॅति त्वो॒ अनुॅत्वो गृणाति व॒न्दारुॅस्ते त॒नुवॅ वन्दे अग्ने। पुत्रप्रसूतिमुपतिष्ठते—‘स बोधि + द्वेषांसी’ति। स बोॅधि सू॒रिर्म॒धवाॅ वसु॒दावा॒ वसुॅपतिः। यु॒यो॒ध्यॅस्मद्वेषा~मिॅ। अथ कुमारमुत्थापयति - ‘उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते+सचे’ति। उत्तिॅष्ठ ब्रह्मणस्पते। दे॒व॒यॅन्तस्त्वेमहे। उप॒प्रॅयन्तु म॒रुतॅस्सु॒दानॅवः। इन्द्रॅप्रा॒गर्भवा॒ सचाॅ।

कुमारमादायोपनिष्क्रम्य, आदित्यं उदीक्षयति- ‘उद्वयं तमसस्परि’, ‘उदुत्यं’, ‘चित्रं’, ‘तद्विष्णोः परमं पद’ इति चतसृभिः।

पुत्रं मातृहस्ते दत्वा, सूतकाग्नौ आज्याहुतीर्जुहोति-‘हिरण्यगर्भः समवर्तता’ इत्यष्टभिः।

  1. हि॒र॒ण्य॒ग॒र्भ स्समॅवर्त॒ताग्रेॅ भू॒तस्यॅ जा॒तः पतिरेकॅ आसीत्। सदाॅधार पृथि॒वीन्द्यामु॒तेमा कस्मैॅ दे॒वायॅ ह॒विषाॅ विधेम॒ स्वा॑हा। ब्रह्मण इदम्।

  2. यः प्राॅण॒तो निॅमिष॒तो मॅहि॒त्वैंक॒ इदाजा॒ जगॅतो ब॒भूवॅ। यईशेॅ अ॒स्य द्वि॒पद॒श्चतुॅष्पदः॒ कस्मैॅ दे॒वायॅ ह॒विषाॅ विधेम॒ स्वाहा॑॥ ब्रह्मण इदम्॥

  3. य आ॑त्म॒दा बॅल॒दा यॅस्य॒ विश्वॅ उ॒पासॅते प्र॒शिष॒ यस्यॅ दे॒वाः॥ यस्यॅ छा॒यामृतं॒ यस्यॅ मृ॒त्युः कस्मैॅ दे॒वायॅ ह॒विषाॅ विधेम॒ स्वाहा॑॥ ब्रह्मण इदम्॥

  4. यस्य॒ मे हि॒मवॅन्तो महि॒त्वा यस्यॅ समु॒द्र~ र॒सयाॅ स॒हाहुः॥ यस्ये॒माः प्र॒दिशो॒ यस्यॅ बा॒हू कस्मैॅ दे॒वायॅ ह॒विषाॅ विधेम॒ स्वाहा॑॥ ब्रह्मण इदम्॥

  5. य क्रन्दॅसी॒ अवॅसातस्त॒भाने अ॒भ्यैक्षेॅता॒न्मनॅसा रेजॅमाने॥यत्राधि॒सूर॒ उदिॅतौ॒ व्येति॒ कस्मैॅ दे॒वाॅय ह॒विपाॅ विधेम॒ स्वाहा॑॥ ब्रह्मण इदम्॥

  6. येन॒ द्यौरु॒ग्रा पृॅथि॒वी चॅ दृ॒ढे येन॒ सुवॅस्स्तभि॒तं येन॒ नाकॅ॥॥ यो अ॒न्तरिॅक्षे॒ रजॅसो वि॒मान॒॥ कस्मैॅ दे॒वायॅ ह॒विषाॅ विधे॒म स्वाहा॑। ब्रह्मण इदम्॥

  7. आपोॅह॒ यन्मॅह॒ती विश्व॒माय॒न्दक्ष॒न्दधाॅना ज॒नयॅन्तीर॒ग्निम्॥

ततोॅ दे॒वाना॒ निरॅवर्त॒तासु॒रेकः॒ कस्मैॅ दे॒वायॅ ह॒विषाॅ विधे॒म स्वाहा॑। ब्रह्मण इदम्॥

  1. यश्चि॒दापोॅ महि॒ना प॒र्यपॅश्य॒द्दक्ष॒न्दधाॅना ज॒नयॅन्तीरग्निम्। यो दे॒वेष्वेधिॅ दे॒व एक॒ आसी॒त्कस्मैॅ दे॒वायॅ ह॒विषाॅ विधेम॒ स्वाहा॑। ब्रह्मण इदम्॥अथ सूतकाग्निमुत्सृजति — ‘आयुर्दा अग्ने’ इत्युचा। आ॒यु॒र्दा अग्नेॅ हविषोॅ जुषा॒णो घृतॅप्रतीको घृ॒तयोॅनिरेधि। घृ॒त पी॒चा मधु॒ चारु॒ गव्यॅ पि॒तेवॅ पु॒त्रम॒भिरॅख्पतादि॒मम्। अरपयोर्वा समारोपयते – ‘अयं ते योनिर्ऋत्विय’ इति। अ॒यन्ते॒ योनिॅऋ॒त्वियो॒ यतोॅ जा॒तो अरोॅचथाः। तञ्जा॒नन्नॅग्न॒ आरोहाथाॅनो वर्धया र॒यिम्।

अरणि समारक्षितं कृत्वा तमुपनयनकाले प्राप्ते मथित्वा तत्र होमः। अथ औपासनाग्निमुपतिष्ठते - ‘अग्न आयूंपि’, ‘अग्ने पवस्वे’ति द्वाभ्याम्।

  1. अग्न॒ आयू~पिॅ पवस॒ आसु॒वोर्ज॒मिॅषञ्च नः। आ॒रे बाॅधस्व दु॒च्छुना॑म्।

  2. अग्ने॒ पवॅस्व॒ स्वपाॅ अ॒स्मे वर्चॅस्सु॒वीर्य॑म्। दध॒पोषँरॅयिम्मयिॅ।‘ज्योतिष्मत्या’ पुत्रस्य नाम गृहाति – तामाशिषमाशासे, देवदत्तनाम्ने ज्योतिष्मती तामाशिषमाशासे तन्तवे ज्योतिष्मतीम्।
    अग्नेॅ गृहपते सुगृहप॒तिरहं त्वयाॅ गृ॒हपॅतिना भूयासँ सुगृहपॅति॒र्मया॒ त्व गृ॒हपॅतिना भूयाश्श॒त-हिमा॒स्तामा॒शिषमाशाॅसे॒ तन्तॅवे॒ ज्योतिॅष्मती॒ तामा॒शिषमाशाॅसे कृत्ति॒काय॒ ज्योतिॅष्मतीम्। अथ कुमारं मू\भिजिघ्रति — ‘अश्मा भव + जिग्रामि’। अश्माॅ भव पर॒शुर्भॅव हिॅरण्य॒मस्तृॅतं भम। प॒शू॒नान्त्वाॅ हि॒ङ्कारेणा॒भिजिॅघ्रामि।

‘रौहिण’ इत्यादि एनमभिमन्त्रयते– ‘अग्निरायुष्मान्’ इति पञ्चभिः। पिता स्वयं वा प्रवासादेति। प्रवासादागतं पुत्र वा ‘अग्निरायुष्मान्’ इति पञ्चभि अभिमन्त्रयते। दशमेऽहनि वपनं क्षौर स्नानविधिः।

जनने मरणे चैव वपनं दशमेऽहनि।

अथ स्नानाधिकारी स्यात् आशौचं सर्वदा भवेत्॥

मासर्क्षतिथिवाराणामनवेश्याह गौतमः।

दशाहे वपनं कुर्यात् शुध्यर्थं मृतसूतके॥

आशौत्वान्न पूर्वेधुः नापरेद्युः कथञ्चन।

अशुभ कृते क्षौरे क्षिप्रं कुर्यात् पुनः शुभे॥

राष्ट्रक्षोभे नृपक्षोभे द्रव्याभावे च रोगिणि।

सूतके मृतके चैव पश्चात् क्षौरं समाचरेत्॥

द्वे पत्न्यौ गर्भिणीभूते एकपत्नी प्रसूतिका।

वपन न तु कर्तव्यं नामकर्मादि कारयेत्॥

स्वमातृपितृदीक्षाणा मध्ये भार्याप्रसूतिके।

सूतके वपन कृत्वा पुनर्दीक्षां तथाव्दिकात्॥

एव विचार्य कर्तव्य क्षौरस्नानं विधीयते।

स्मरन् पुण्याने तीर्थानि निगज्योन्मज्य चाप्लुत।

क्षौरस्नानविधिः—

क्षौरम्य मलमोक्षाय मृदालिप्याप्लुत शुचिः।

तुलसी त्तिकाभिश्व प्रतिव्यापादमस्तकम्॥

आद्रवस्त्रं परिव्यज्य शुष्कवस्त्रेण मार्जनम्।

शवानुगमने क्षौरे पुनः रनानं विधीयते॥

स्मरन् पुण्यानि तीर्थानि निमज्योन्मज्य चाप्लुतः।

मुहुर्मुडस्ततः स्मृत्वा मनसा द्रुपदेति च॥

अथ नित्यक्षौरे—

आवाह्य सर्वतीर्थानि यथावदघमर्षणम्।

स्नायात् द्रुपदगायत्र्या यद्वा तत्र विशुध्यति॥ इति स्नायात्।

॥ कन्या क्रियाविधिः॥

कन्यानां चैव जातादि कर्तव्यं कर्म मङ्गलम्।
क्रियामय हि ब्राह्मण्य नाक्रियं ब्रह्म चोच्यते॥

किञ्च—

पुत्राय च दुहित्रे च समाना ब्राह्मणी क्रिया।

मन्त्रबदूगर्भ आजन्माचाव्रत स्त्रियः॥

‘अनग्निरक्यिः शूद्र’ इत्यादिवचनैः स्त्रियो ब्राह्मणस्य इत्युच्यते। तस्मात् गर्भादि विष्णुबलिकर्मान्तं तत्तत्काले कर्माणि यदि कुर्यात् मन्त्रवदेव गर्भाधानं पुंसवनं सीमन्त विष्णुबलि च पुंस इव होमादिक सर्व कुर्यात्॥

जन्मादि आव्रतं चौलान्त अमन्त्रकमेव। तथाहि –

स्त्रीणा चौलादि जन्मान्तं सर्व कुर्यादमन्त्रकम्।

पाणिग्रहणमारभ्य मन्त्रेण च पतिश्चरेत्॥

गर्भादीनि तत्तत्काले अकृते सति तत्रापि जन्मादि अमन्त्रतः कर्तव्यमेव।

तथाहि –

आद्यगर्भजकन्याना गर्भादि मन्त्रञ्चरेत्।

कन्याना जातकर्मादि कुर्यादेव त्वमन्त्रकम्॥

कन्याना होमकर्माणि लौकिका नौ समाचरेत्।

कौतुकाङ्कुरनान्द्यादि गृहयज्ञममन्त्रवत्॥

तत्तत्काले जातकर्मादीनि अकृते सति नान्दीमुखं कृत्या, स्नानादि उच्छिरसि कुम्भनिधानान्तं सर्व तूष्णीं समाचरेत्। एतावदेव स्त्रीणां जातकर्मादिकरणे नान्दीमुख सङ्कल्प पुण्याहं च कृत्वा तत्तत्कर्म तूष्णी कुर्यात्। अथ प्रजासस्कारार्थ औपासनादेकदेशग्रहणं करिष्य इति संकल्प्य, एकदेशं प्रणवेनाहृत्य भूर्भुवस्सुवरिति स्थण्डिले निधाय। द्वाभ्यामात्मन्यग्नि गृह्णाति - ‘मयि गृह्णाम्यग्रे अग्नि’ ‘योनो अग्निः पितर’ इति।

  1. मॅयि गृह्णा॒म्यग्रेॅ अ॒ग्नि ँरा॒यस्पोॅषाय सुप्रजा॒स्त्वायॅ सु॒वीर्याय। मायिॅ प्र॒जां मयि॒ वर्चोॅ दधा॒म्यरिॅष्टा स्स्याम त॒नुवाॅ सु॒वीराः॑।

  2. यो नोॅ अ॒ग्निः पिॅतरो हृ॒त्स्वॅन्तर मर्त्योॅ मर्तॅ आवि॒वेशॅ तमा॒त्मन्परिॅ गृह्णीमहे व॒यं मासो अ॒स्मा ~अवॅ॒हाय॒ पराॅगात्।

स्रुक्स्रुवसमार्जनान्तं कृत्वा, चतुर्गृहीतेन पूर्णाति जुहोति। ‘सप्त ते अग्न’ इति।

स॒प्त तेॅ अग्ने स॒मिधॅस्स॒प्त जि॒ह्वा. स॒प्तऋषॅयस्सप्त॒धामॅ प्रियाणिॅ। स॒प्तहोत्रा॑स्सप्त॒धा त्वाॅ यजन्ति स॒प्तयोनी॒रापृॅणस्वा घृ॒तेन॒ स्वाहा॑। अग्नये सप्तवत इदम्। तदा औपासनाग्निः संपद्यते। प्रजासंस्कारकर्मणि समाप्ते, लौकिकःसंपद्यते। तस्मिन् प्रजासंस्कार इति तथा कुर्वते।

उत्सृष्टसूतकानौ वा जातकर्माकृते तदा।

औपासनैकदेश॥ स्यात् नामायपनयक्रम॥

प्रजासंस्कार उपनयनादयः नामकरणोपनिष्क्रमणा न्नप्राशनकर्ण - वेधनचौलकर्माणि एकदेशे कुर्यात्।

॥अथ नामकरणम्॥

कुर्यातां नामकरणं द्वादशाहेऽथवा शुचौ।

दिने पुत्रस्य पितरौ आचार्यो वा तदाचरेत्॥

अथ पूर्वेध॥ नान्दीमुख कृत्वा, श्वोभूते ‘सविता प्रीयामिति पुण्याहं कृत्वा औपासनानौ विच्छिन्ने अग्निमाधाय, तत्र तु विभज्य, तत्र नामकर्म कुर्यात्। तमुत्सृजेत्। अथ देवयजनोल्लेखनप्रभुति अग्निमुखात्कृत्वा, ‘भूर्भुवस्सुवरोमि’ ति अनुद्रव्य, सावित्र्या पक्काज्जुहोति। स्विष्टकृतमवदाय,अन्त. परिधि सादयित्वा। अध आज्याहुती॥ उपजुहोति। ‘प्रजापते नत्वेतान्यन्य’ इति षइभि’ ‘हविर्न’ इत्यन्तम्। स्विष्टकृत्प्रभृति सत्रावान्त कृत्वा, अग्रेणाग्निमश्वत्थपणेषु हुतशेष निदधाति। ‘नम आव्याधिनीभ्य’ इति।‘रोहिणस्यास्य कुमारस्य नाम धास्यावह’ इति नकल्य, ब्राह्मणान् भोजयित्वा, आशिषो वदेत्। ओ मू क्रमेण, ‘ओ स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु, ओ ऋद्धि भवन्तो वन्तु’। समृदुक्त्वा वाचयित्वा, उपविश्य दिवती नामाम्मै ददाति। द्वयक्षरं, चतुरक्षर,अष्टाक्षर वा हकारवर्ज्योष्मविसर्जनीयप्रथम द्वितीयस्वराक्षरान्विना घोषाक्षरा·। घोषाक्षर आद्य, मन्येऽन्तस्थाक्षरं, अन्ते दीर्वविसर्जनीय वा कृदन्तं वा, न तद्वितान्तम्। अयुगक्षर चेत् ‘सु’ इत्युपसर्गमुच्चरेत्। ‘सुगोविन्द,’ ‘सुकेशव’ इत्यादिक वदेत्। ऋषीणा देवताना वा पूर्वपुरुषाणा वा नामधेयं कुर्यात्॥

पित्रोर्म्त्रातुर्गुरोर्नाम श्वश्रूश्वशुरयोस्तु वा।

दद्यात् श्यालस्य पुत्राय मित्रस्य स्वामिनः स्वसुः॥

एवम्दीना नामधेय कुर्यात्। नदीपर्वतपैशाचनामानि पक्षिवृक्षयोः‌ उक्तं विना न देयानि स्त्रीद्वयोः, स्त्रीपुसयोरपि। अयुगक्षर कुमार्यै युग्माक्षरं चेत् सुगौरी सुलक्ष्मीरिति वक्तव्यम्। दक्षिणे कर्णे वदेत्। ‘अमुकनामासी‌‌’ति। एव स्त्रीणामेव नामधेय कृत्वा, मातृहस्ते दत्वा, अभ्युत्थाय उपवीती वदेत्। पुण्याह स्वस्तिमृद्धिमिति बाचयन् नामास्मै ददाति। ‘रौहिणाय देवदत्तनाम्न्ने स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु’। एव रोहिण्यै पार्वतीनाम्न्यै स्वस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु तत्तन्नक्षत्रनामा- नुसारेण वदेत्। पुण्याहं होमशेषं समापयेत्।अभिवादयन् नामगुह्य- मुयनयनात् पुरा मातापितरौ विद्याताम्। द्विनामा ब्राह्मणो वदेत्।
नक्षत्रनामधेयस्य इदं द्वितीयनामधेयम्। तस्मात् ‘द्विनामा ब्राह्मणोधुक॥ इति श्रुतिः। सोमयाजी तृतीयं नामधेयं कुर्वीत सोमयाजीति। नामकरणो- पनिष्क्रामणान्नप्राशनानि ब्राह्मणभोजनाद्वा पुण्याहाद्वा कुर्यात्।

उपनिष्कामणम्

चतुर्थे मास्युपनिष्क्रामणम्। पूर्वेधु नान्दीमुखं कृत्वा, श्वोभूते स्नानादिचतुष्टयं कृत्वा, संकल्प्य, ‘सविना प्रायताम्’ इति पुण्याह वाचयित्वा। अथ देवयजनोल्लेखनप्रभृत्याग्निमुखात्वृत्वा गायत्र्या पकं हुत्वा,स्विष्टकृतमवदाय अन्तः परेधि सादयित्वा। अथाज्याहुतीः उपजुहोति- ‘स्वस्तिनो मिमीतामि त्यष्टाभि. स्वस्तिसबाधेषु अभय नो अस्त्वित्यन्तम्।

  1. स्व॒स्ति नोॅ मिमीता॒मश्विना॒ भगस्स्व॒स्ति दे॒व्यदिॅतिरन॒र्वणॅ॥। स्व॒स्ति पू॒षा असुॅरो दधातु नस्स्व॒स्ति यावापृॅथिवी॒ सुचेॅ॒तुना॒ स्वाहा॑। अश्विभगा दितिपूषाद्यावापृथिवीभ्य इदम्॥

  2. स्व॒स्तॅये वा॒युमुपॅ ब्रामहै॒ सोमॅ स्व॒स्ति भुवॅनस्य॒ यस्पतिॅ॥। बृह॒स्पति॒ सर्वॅगणं स्व॒स्तये॑ स्व॒स्तयॅ आदि॒त्यासो॑ भवन्तु न॒स्वाहा॑। वायुसोमबृहस्पत्यादित्येभ्य इदम्॥

  3. विश्वे॑ दे॒वा नो॑ अ॒द्या स्व॒स्तये॑ वैश्वान॒रो वसुॅर॒ग्नि स्स्व॒स्तये॑। दे॒वा अवॅन्त्व॒भवरॅस्व॒स्तये॑ स्व॒स्ति नो॑ रु॒द्रः पा॒त्वहॅस॒म्वाहा॑। विश्वेदेववैश्वानरवस्त्रग्निदेवऋभुरुद्रेभ्य इदम्॥

4.स्व॒स्ति मिॅत्रावरुणा स्व॒स्ति पॅथ्ये रेवति। स्व॒स्ति न॒ इन्द्रॅश्चा॒ग्निश्चॅ स्व॒स्ति नो॑ अदिते कृधि॒ स्वाहा॑। मित्रावरुणेन्द्रग्न्यदितिभ्य इदम्।

  1. स्व॒स्ति पन्था॒नमनुॅचरेम सूर्याच॒न्द्रमसा॑विव॥पुनर्द॒दता॒घ्नॅता जान॒ता सङ्गॅमेमहिॅ॒ स्वाहा॑। सूर्याचन्द्रमोभ्यामिदम्।

  2. स्व॒स्त्यॅयनं॒ तार्क्ष्य॒मरिॅष्टनेमि म॒हद्भू॑तं वाय॒सं दे॒वता॑नाम्। अ॒सु॒रन्घ॒मिन्द्रॅमख स॒मत्सुॅ बृ॒हद्यशो॒ नाॅव॒मिवाॅरुहे॒म स्वाहा॑। तार्क्ष्याया-रिष्टनेमये इन्द्रसखायेदम्।

  3. अ॒हो॒मुचॅमाङ्गिरॅसं॒ गय॑श्च स्व॒स्त्या॑त्रे॒यं मनॅसा च॒ तार्क्ष्य॑म्। प्रयतपाणिश्शरणं॒ प्रपॅद्ये स्व॒स्ति स॑म्वा॒धेष्यभॅयं नो अस्तु॒ स्वाहा॑। स्वस्त्यात्रेयतार्येभ्य इदम्॥

  4. पुनरावृत्य एकामृचमभ्यसेत्। ‘स्वस्तिनो मिमीतामित्यादि। स्विष्टकृदादि सस्त्रावान्तं कृत्वा।

अथाग्रेणाग्निमश्वत्थपर्णेषु हुतशेषं ‘नम आव्याधिनीभ्य’ इति निदधाति। ( नमॅ आव्या॒धिनी॑भ्यो वि॒विध्यॅन्तीभ्यश्च वो॒ नमॅ॥।) अथ वाद्यादिमङ्गलसंयुक्तं शिशु निष्क्रमस्य इलाध्यानि चित्रीयाणि देवताप्रतिमानि चित्र्यमश्वत्थं वा अभ्यर्च्य, त्रिवृतान्नेन भक्ष्यपेयखाद्यरूपेण। “अशनं पानं खादमि’ति श्रुतिः ब्राह्मणान् सपूज्य, ‘चित्र्याणि प्रीयन्ता’ इति पुण्याहं वाचयित्वा, ‘चित्र्येभ्यः स्वाहे’ति देवतायै निवेद्य, पश्चात् पुण्याहम्। चित्र्यं प्रदक्षिणीकृत्य, स्वस्तिमङ्गलयुक्तस्सन् गृह नयेत्। परिषेचनादि समानम्॥

॥ अन्नप्राशनम्॥

पठे मास्यन्नप्राशनम्। अनुकूले शुभदिने कुर्यात्। पूर्वेधुः नान्दीमुखं प्रतिसरं च कृत्वा, श्वोभूते स्नानादिचतुष्टयं कृत्वा, संकल्य्य, ‘सविता प्रीयतामितिपुण्याहं कृत्वा। अथ देवयजनोल्लेखनप्रभृत्याग्निमुखात्कृत्वा, अथाज्याहुतीरुपजुहोति। ‘अहमस्मि प्रथमजा ऋतस्ये त्यष्टाभिः ‘मदादित्या अधि सर्वे तपन्ती’त्यन्तम्।

  1. अ॒हमॅस्मिप्रथम॒जा ऋ॒तस्यॅ। पूर्वॅ दे॒वेभ्योॅ अ॒मृतॅस्य नाभिॅः। यो मा॒ ददाॅति॒ सइ देव॒मावाः। अ॒हमन्न॒मन्नॅमदन्तॅमन्दि॒ स्वाहा॑। अन्नायेदम्।

  2. पूर्वॅमन्गे॒रापिॅ दह॒त्यन्न॑म्। य॒त्तौहाॅसाते अहमुत्त॒रेषुॅ। व्यात्तॅमस्य प॒शवॅस्सु॒जम्भॅम्। पश्यॅन्ति॒ धिरा॒ प्रचॅरन्ति॒ पाका॒स्वाहा॑।अन्नायेदम्।

  3. जहा॑भ्य॒न्यन्न जॅहाम्यन्य॒म्। अ॒हमन्त्र॒ वश॒मिञ्चॅरामि। स॒मानम॒र्थं पर्यैॅमि भु॒ञ्जत्। को मामन्नॅम्मनु॒ष्याॅ दयेत॒ स्वाहा॑। अन्नायेदम्।

  4. पॅराके॒ अन्न॒न्निहिॅत लो॒क ए॒तत्। विश्वे॑दे॒व पि॒तृभॅर्गुप्तमन्न॑म्। यद॒द्यतॅ लु॒प्यते॒ यत्पॅरो॒प्यते॑ श॒त॒त॒मी सा त॒नूर्मेॅ बभूव॒ स्वाहा॑। अन्नायेदम्।

  5. महान्तौॅ च॒रू सॅकृद्य॒ग्घेनॅ पप्रौ। दिवॅञ्च॒ पृशिॅञ पृथि॒वीञ्चॅ सा॒कम्। तत्स॒म्पिबॅन्तो नमॅनन्ति वे॒धसॅ। नैतद्भूयो॒ भॅवति॒ नोकनीॅयरस्वाहा॑। अन्नायेदम्।

  6. अन्नॅ प्रा॒णमन्नॅमपा॒नमाॅहु। अन्नॅं मृत्यु तमुॅ जीवातुॅमाहुः। अन्नॅ ब्र॒ह्माणोॅ ज॒रसॅ वदन्ति। अन्नॅमाहुः प्र॒जॅनन प्र॒जाना ~स्वाहा॑। अन्नायेदम्।

  7. मोघ॒मन्नॅ विन्दते॒ अप्रॅचेताः। स॒त्यं ब्रॅवीमि व॒ध इत्सतस्यॅ। नार्य॒मण॒ पुष्यॅति॒ नो सखाॅयम्। केवॅलाघो भवति केवला॒दी स्वाहा॑। अन्नायेदम्।

8.अ॒ह मे॒घस्स्तनय॒न्वर्षॅन्नस्मि। मामॅदन्त्य॒हमॅन्द॒यन्यान्। अहँ॒ सद॒मृततॊॅ भत्रामि। मदाॅदित्या अधि॒ सर्वेॅ तपन्ति॒ स्वाहा॑। अन्नायेदम्

खिष्टकृदादि सनावान्तं कृत्वा, अथाग्रेणाग्निमश्वत्थपर्णेषु हुतशेषं निदधाति। ‘नम आव्याधिनीभ्य’ इति। अथ सौवर्णे राजते कास्ये वा पात्रे पायसमोदन दघ्ना मधुना घृतेन अद्भिः संमिश्रीकृत्य, अभीष्टदेवतायै निवेद्य, मातुः स्वस्य वा अङ्के आसीन शिशुं प्राशयेत्

मानुपे ऋपितृप्तौ च उत्सर्गे मलमूत्रयोः।

निवीती स्याद्विना होम प्रजासस्कारकर्मसु॥

इति निवीती भूत्वा सुवर्णेन प्राशयेत्। ‘या जाता ओषधय’ इति षडभिः भूर्भुवस्सुवरपामोषधीना रस प्राशयामि, शिवास्त आप ओषधयन्तु,अनमीवास्त आप ओपधयस्सन्तु’ इति षड्भिरण्यनुषङ्गः। प्रत्येकं हस्तप्रक्षालनं च।

  1. या जा॒ता ओपॅधयो दे॒वेभ्यस्त्रियु॒गं पु॒रा। मन्दाॅमि ब॒भ्रणाम॒ह~ श॒त धामाॅनि स॒प्त चॅ।भूर्भुव॒स्सुवॅर॒पान्त्वौपॅधीनाँ॒रस॒ प्राशॅयामि शि॒वास्त॒ आप ओपॅधयस्सन्त्वनमी॒ वास्त॒ आप॒ ओषॅधयस्सन्तु।

  2. शतं वोॅ अम्ब॒धामाॅनि स॒हस्रॅमु॒त वो॒ रुहॅः। अथाॅ शतक्रत्वो यृ॒यमि॒मं मे अग॒दं कृॅत।भूर्भुव॒स्सुवॅर॒पान्त्वौपॅधीनाँ॒+ सन्तु।

  3. पुष्पाॅवती. प्र॒सूवॅती॥ फलिनीॅ रफ॒ला उ॒त। अश्वाॅ इव स॒जित्वॅरीवरुधॅ· पारयि॒ष्णवॅ॥। भूर्भु॒वस्सुवर॒पान्त्वौषधीना॒~ + सन्तु।

  4. ओषॅधी॒तिॅ मातर॒स्तोद्वोॅ देवी॒रुपॅब्रुवे। रपाॅ~सि विघ्न॒तीरित॒र पॅश्चातयॅमाना। भूर्भुव॒स्सुवॅर॒पान्त्वौषॅधीना॒~ +सन्तु।

  5. अ॒श्ब॒न्थे वोॅ नि॒षदॅनं प॒र्ण वो वस॒तिः कृ॒ता। गो॒भाज॒ इत्कलाॅसथ॒ यत्स॒नवॅथ॒ पूरुपम्। भूर्भुव॒स्सुवॅर॒पान्त्वौपर्धाना~ + सन्तु।

  6. यद॒ह वा॒जॅयन्नि॒मा ओपॅधीर्हस्तॅ आद॒धे। आ॒त्मा यक्ष्मॅस्य नश्यति पु॒रा जीव॒गृभोॅ यथा। भूर्भुव॒स्सुवॅरपान्त्वौषॅधीनाँ॒ + सन्तु। अथोपवीती। परिपेचनादि समानम्।

** **य सुवर्णेन हस्तेन प्राशनं चामृतोपमम्।

प्राड्मुखो भोजन कुर्यात् दिवारात्रं तु कालयोः॥

कर्णवेधनम्॥

** **सप्तमे अष्टमे वा मासि द्वादशे षोडको अदि वा कुर्यात्। पूर्वेद्यु.नान्दीमुख कुर्यात्। श्वोभूते स्नानादिचतुष्टय वृत्वा सङ्कल्प्य ‘श्रोत्रिय, प्रीयतामि’ति पुण्याह वाचयित्वा। अथ देवयजनोल्ले- खनप्रभृत्याग्निमुखात् कृत्वा, पक्काज्जुहोति - ‘श्रोत्रेण भद्र’ ‘येन प्राच्या’ इति द्वाभ्यामिति।

  1. श्रोत्रेॅण भ॒द्रमुत शृॅण्वन्ति स॒त्यम्। श्रोत्रेॅण॒ वाचम्बहु॒धोद्यॅमानाम्। श्रोत्रेॅण॒ मोदॅश्च महॅश्च श्रुयते। श्रोत्रेणॅ॒ सर्वा॒ दिश॒ आश्रृॅणो॒मो।

  2. येन॒ प्राच्याॅ उ॒त दॅक्ष॒णा प्रतीच्यैॅ दि॒शश्शृ॒ण्वन्त्युॅत्त॒रात्। तदिच्छ्रोत्र बहु॒धोद्यमाॅनम्। अ॒न्नने॒मिः परि॒सर्वॅ बभूव स्वाहा॑। श्रोत्रायेदम्।

स्विष्टकृतमत्रदायान्त परिधि साधयित्वा। अथाज्यहुतीरुपजुहोति। [प्राणोरक्षति23 विश्वमेजदि’ त्येतेनातुवाकेन दशचेन। स्विष्टकृढादि संत्रावान्तं कृत्वा, अथाग्रेणाग्नि वेणुपर्णेषु हुतशेपं निदधाति ‘समुद्राय वयुनाय सिन्धूनां पतये नम’ इति।

स॒मु॒द्रायॅ व॒युनाॅय॒ सिन्धूॅना॒ पॅतये॒ नमॅ॥। न॒दीनाँ॒ सर्वाॅसा पि॒त्रेजुॅहु॒ता वि॒श्वकर्मॅणे॒ विश्वाहा मॅर्त्य ~ह॒विः॥

ततः ‘प्रजापति प्रीयतामि’ति पुण्याहम्। लोहितसूच्या विल्वकण्टकेन वा दक्षिणं कर्णमातृणत्ति ‘गायत्रीत्रिष्टुप्जगत्य अनुष्टुपत्तया सह +सूचीभि. शिम्यन्तु त्वे’ति।

गा॒य॒त्री त्रि॒ष्टृब्जगॅत्यनु॒ष्टु॒क्पत्तॅया स॒ह। बृहन्युॅणिहाॅ कु॒कुसूची-मिॅश्शिम्यन्तु त्वा। ततः सव्यमातृणत्ति ‘द्विपदा या चतुपदा सूचीभि शिभ्यन्तु त्वे’ति। द्वि॒पदा॒ या चतुॅष्पदा त्रि॒पदा॒ या च॒ षट्पॅदा। सछॅन्दा॒ या च॒ विच्छॅन्दास्सू॒चीभिॅरिशम्यन्तु त्वा।

लोहितसूत्रेण शणसूत्रेण वा कर्णौ बध्नाति ‘वरुणस्य स्कमनमसि
इति मन्त्रावृत्तिः। परिषेचनादिसमाप्तिः। श्वोभूते विस्त्रसयति। ‘वरुणॅस्य स्क॒भसंजॅनमसि’ इत्युभयत्र मन्त्रावृत्ति। अत ऊर्ध्व सूत्रेण, वेणुकाण्डेन वा बर्धयेत्।

अथ आयुष्यहोमः॥

संवत्सरे संवत्सरे, षट्सु षट्सु, चतुर्षु चतुर्षु वा मासेषु वा,ऋतावृतौ, मासि मासि वा, कुमारस्य जन्मनक्षत्रे कार्यः। प्रथमारंभे नान्दीमुखं कर्तव्यम्। आचार्यकृत्यमिदम्।‘आयुष्मान् प्रीयताम् इति पुण्याहम्।चरुद्वयं, क्षीरपक्क, जलपक्क च। अथ देवयजनोल्लेखनादि ‘अग्नय आयुष्मते वो जुष्टं निर्वमा मी’ति प्रथमचरुनिर्वापणम्। ‘प्राणाय वो जुष्टं निर्वामी ति द्वितीयम्।आग्निमुखात् कृत्वा, प्रथमचरौ पक्त्वा होम॥- ‘आयुष्ट,’ ‘आयुर्दा अग्न इति द्वाभ्याम्।

  1. आयुॅष्टे वि॒श्वतो दधद॒यम॒ग्निर्वरे॑ण्यः। पुनॅस्ते प्रा॒ण आयॅति परा॒यक्ष्मॅ~सुवामितोम्।

  2. आ॒यु॒र्दा अग्नेॅ ह॒विषोॅ जुषा॒णो घृतप्रॅतीको घृ॒तयोॅनिरोधि। घृ॒तं पी॒त्वा मधु चारु॒ गव्यॅ पि॒तेव पु॒त्रम॒भिरॅक्षतादि॒मग्ग् स्वाहा॑। आयुर्देऽग्नय इदम्।

स्विष्टकृतमवदाय, अन्तः परिधि सादयित्वा, अन्तरेणाग्निं आजजस्थाली च प्रणीय, चरुन्निधाय, आज्याहुतीर्जुहोति।’ यो ब्रह्मा ब्रह्मण24’ इत्यष्टर्चेन षड्विशतिकृत्वः पर्यायैराज्याहुतीः कृत्वा, प्राणाय चरवे अपनयति। प्रत्येक संपातदुतं अष्टोत्तरसहस्राहुती हुत्वा, स्विष्टकृदादि संस्रावान्तं कृत्वा। अथाग्रेणाग्नि दुर्वास्तम्बेष्ठ हुतशेष निदधाति। ‘मानो महान्तं’ ‘मानस्तोक’ इति द्वाभ्याम्।

  1. मानॊॅ म॒हान्तॅमु॒त मा नोॅ अर्भ॒कं मा न॒ उक्षॅन्तमुतमानॅ उक्षि॒तम्। मा नोॅ वधीः पि॒तरं॒ मोत मा॒तरॅ प्रि॒या मानॅस्त॒नुवोॅ रुद्र रीरिषः।

  2. मा नॅ स्तो॒के तॅनये॒ मा न॒ आयुॅषि॒ मा नो॒ गोषु॒ मा नो॒अश्वेॅषु रीरिषः। वी॒रान्मा नोॅ रुद्रभामि॒तोऽवॅधीर्ह॒विष्मॅन्तो॒ नमॅसा विधेम ते। परिषेचनादि कृत्वा।

अपरेणाग्नि, प्राड्मुख उपविश्य, बाग्यतः स्थालीपार्क सगण प्राश्नाति।1’आयुरसीति25’ प्राश्य,अप आचम्य, जठरमभिमृशति-2’यत.,26 ‘स्वस्तिदा26’ इति द्वाभ्याम्। अथाग्निमुपतिष्ठते। बालाना ग्रहज्वरपीडने आयुष्यसूक्तेन कुमारं स्पृष्ट्वा जपेत्। एतैरेव मन्त्रैः आहुतीर्वा जुहुयात्। एतैरेव मन्त्रैर्बलि हरेत्। पिशाचाचाविष्टे, 3’ऋताषाडि ‘त्यनुवाकं27, ‘अयं पुर’ इति पञ्चपर्यायम्।

अयं॒पु॒रो हरिॅकेशः॒ सूर्यॅरश्मिस्तस्यॅ रथगृ॒त्सश्च॒रथौॅजाश्च सेनानिग्राम॒ण्यौॅ पुंजिकस्थ॒ला चॅ कृतस्थ॒ला चा॑प्स॒रसौॅ यातु॒धानाॅ हे॒तीरक्षा ~सि॒ प्रहेॅतिर॒यं दॅक्षि॒णा वि॒श्वकॅर्मा॒ तस्यॅ रथस्व॒नश्च॒ रथे चिॅत्रश्च सेनानिग्रामण्यौॅ मेनका चॅ सहज॒न्याचाॅप्सरसौॅ दं॒क्ष्णवॅ॥ प॒शवोॅ हेॅतिः पौरुषेॅयो व॒धः प्रहेॅ तिर॒य प॒श्चाद्वि॒श्वव्यॅचा॒स्तस्य॒ रथॅप्रोत॒श्चासॅमरथश्च सेनानिग्रामण्यौ॑ प्र॒म्लोचॅती चानु॒म्लोचॅती. चाप्सरसौॅ स॒र्पा हे॒तिर्व्या॒घ्राः प्रहेतिॅर॒यमुॅत्त॒रात्सं- यद्वॅसु॒स्तस्यॅ सेन॒जिञ्चॅ सुषेॅणश्च सेनानिग्रामॅ॒ण्यौ वि॒श्वाचीॅ च घृ॒ताचीॅचाप्स॒रस॒ वापोॅ हे॒तिर्वातः॒प्रहेॅतिर॒यमु॒पर्य॒र्वाग्वॅसु॒स्तस्य॒ तार्क्ष्य॒श्चारिॅष्टनेमिश्च सेनानिग्राम॒ण्याॅवु॒र्वशीॅ च पू॒र्वचिॅत्तिश्चाप्स॒रसौॅ वि॒द्युद्धे॒तिरॅवस्फू र्ज॒न्प्रहेॅति॒रतेभ्यो॒ नम॒स्ते नोॅ मृडयंतु॒ तेयं द्वि॒ष्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ तं वो॒ जमेॅ दधामि॥

‘समीची नामासी’ति पर्यायषट्कम्।

  1. स॒मीची॒नामाॅसि॒ प्राची॒दिक्तस्या॑स्ते॒ग्निरधिॅपतिरसि॒तो रॅक्षि॒ता यश्चाधिॅपति॒र्यश्चॅ गोप्ता॒ ताभ्यां॒ नमस्तौ॒ नोॅ मृडयता॒ ते यं द्वि॒ष्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ त वां॒ जंभेॅ दधामि।

  2. ओज॒स्विनी॒ नामाॅसि दक्षि॒णा दिक्तस्या॑स्त॒ इंद्रोधिॅपतिः॒ पृदाकॅ् रक्षि॒ता यश्चाधिॅपति॒र्यश्चॅ गो॒प्ता ताभ्या॒ नम स्तौॅनो मृडय॒ता ते यं द्वि॒ष्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ तं वां॒ जंभेॅ दधामि।

  3. प्राची॒ नामाॅसि प्र॒तीचीदिक्तस्या॑स्ते॒ सोमोधिॅपतिः स्व॒जोॅरक्षि॒ता यश्चाधिॅपति॒र्यश्चॅ गो॒प्ता ताभ्या॒ नम॒स्तौ नोॅ मृडयता॒ ते यं द्विष्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ तं वां॒ जभेॅ दधामि।

4.अव॒स्था वा॒ नामा॒स्युदीॅची॒ दिक्तस्या॑स्ते वरुणोधिॅपति॒स्तिरश्चॅरॉजीरक्षि॒ता यश्चाधिॅपति॒र्यश्च गो॒प्ता ताभ्या॒ नम॒स्तौ नोॅ मृडयता॒ ते यं द्वि॒प्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ तं वा॒ जंभेॅ दधामि।

  1. अधिॅपत्नी॒नामाॅसि बृह॒ती दिक्तस्या॑स्ते॒ बृ॒हस्प॒तिरधिॅपतिः श्वि॒त्रो रॅक्षि॒ता यश्चाधिॅपति॒र्यश्चॅ गो॒प्ता ताभ्या॒ नम॒स्तौ नोॅ मृडयता॒ ते य द्वि॒ष्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ त वा॒ जभेॅ दधामि।

  2. व॒शिनी॒ नामाॅसी॒यं दिक्तस्या॑स्ते यमोधिॅपतिः क॒ल्माषॅग्रीवो रक्षि॒ता यश्चाधिॅपति॒र्यश्चॅ गो॒प्ता ताभ्या॒ नम॒स्तौ नोॅ बृडयता॒ तेय द्वि॒ष्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ तं वा॒ जंभेॅ दधामि। ‘हेतयो नामस्थे’ ति षट्।

  3. हे॒तयो॒ नामॅस्थ॒ तेषा॑ वः पु॒रोगृ॒हा अ॒ग्निर्व॒ इषॅवः सलि॒लो वाॅतनाम तभ्योॅ वो॒ नम॒स्तेनोॅ मृडयत॒ ते यं द्वि॒ष्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ त वो॒ जमेॅ दधामि।

  4. निलि॒पाॅनामॅस्थ॒ तेषा॑ वो दक्षि॒णा गृ॒हाः पि॒तरोॅ व॒ इषॅवः॒ सॅगरो वातना॒मं तेभ्योॅ वो॒ नम॒स्तेनोॅ मृडयत॒ ते यं द्वि॒ष्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ तं वो॒ जमेॅ दधामि

  5. व॒ज्रिणो॒ नामॅस्थ॒ ते॑षा वः प॒श्चाद्गृ॒हाः स्वप्नोॅ व॒ इषवोॅ॒ गह्वॅरो बातना॒म तेभ्योॅ वो॒ नम॒स्तेनोॅ मृडयत॒ तेय द्वि॒ष्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ त वो॒ जभेॅ दधामि।

  6. अव॒स्था वाॅ नो॒ नामॅस्थ॒ तेषा॑ व उत्त॒राद्गृ॒हा आपोॅ व इषॅवः समु॒द्रो वाॅतना॒मं तेभ्योॅ वो॒ नम॒स्ते नोॅ मृडयत॒ ते यं द्वि॒ष्मो यॅश्च नो॒ द्वेष्टि॒ त वो॒ जंभेॅ दधामि।

  7. अधिॅपतयो॒ नामॅस्थ॒ तेपा॑ व उ॒परिॅ गृ॒हा व॒र्प व॒ इषवो॒ वॅस्वान् वाॅतना॒म तेभ्योॅ वो॒ नम॒स्तेनोॅ मृडयत॒ ते यं द्वि॒ष्मो यश्चॅ नो॒ द्वेष्टि॒ तं बो॒ जमेॅ दधामि।

  8. क्र॒व्यानामॅस्थ॒ पार्थिॅवास्तेषा॑ व इ॒ह गृ॒हा अन्नॅ व॒ इषॅवो निमि॒षो वाॅतना॒म तेभ्योॅ वो॒ नमस्ते नोॅ मृडयत॒ ते य द्वि॒ष्मो यश्चॅ नो द्वेष्टि॒ तं बो॒ जंमेॅ दधामि।

‘नमो अस्तु सर्पेभ्य इति त्रय च जपेत्।

  1. नमोॅ अस्तु स॒र्पेभ्यो॒ ये केचॅपृथि॒वीमनुॅ। ये अ॒तरिॅक्षे॒ ये दि॒वि तेभ्यॅ॥ स॒र्पेभ्यो॒ नॅमः। येॅ दोरोॅच॒ने दि॒वो ये वा॒ सू॒र्यॅस्य र॒श्मिॅपु। येॅषाम॒प्सुसॅदः कृ॒तं तेभ्यॅ॥ स॒र्पेभ्यो॒ नमॅ॥। या इषॅवो यातु॒धानाॅना॒ ये वा॒ वन॒स्पती॒~र॒नुॅ। ये वाॅ व॒टेषु शेरॅते तेॅभ्यः स॒र्पेभ्यो॒ नॅमः।

एतैरेवाहुतीर्वा जुहुयात्। एतैरेव बल हरेद्वा। एवमायुष्कामः कुर्यात्

अथ नक्षत्रहोमः॥

मासि मासि, त्रतावृतौ वा, संवत्सरे वा अब्दपूर्तौ कुमारस्य जन्मनक्षत्रे कार्य॥। आद्यारम्भे नान्दीमुखं कुर्यात्। ‘अमुकनक्षत्रजातस्य अमुकनामधेयस्य नक्षत्रहोम करिष्ये। अत्र पुण्याहदेवता अग्न्यादयः प्रीयन्ताम्। अग्निप्राजापत्यादयः प्रीयन्ताम्।अग्निसोमादयः प्रीयन्तामि’त्यादि कृत्तिकानक्षत्रमारभ्य तत्तज्जन्मनक्षत्रेण सह वदेत्।अत्र आ यः प्रथमश्चरु। यथानक्षत्रचरुद्वितीयः। अनुमत्यै तृतीयः। चन्द्रमादयः सप्तचरवः। दशहविष्ककर्मेदम्। श्यामाकादीनि द्रव्याणि। अशक्तः द्रव्यैक्यादेकभाण्डपचनं कुर्यात्।

औपासनाग्नौ मुखान्त कृत्वा, पक्काज्जुहोति। ‘अग्निर्मूर्धा,’ ‘भुवोयज्ञ’ इति द्वाभ्या प्रथमः।

  1. अ॒ग्निर्मू॒र्धा दि॒वः क॒कुत्पतिॅ॥ पृथि॒व्या अ॒यम्। अ॒पाँरेता~सि जिह्वति॒ स्वाहा॑। अग्नय इदम्।

2.भुवोॅ य॒ज्ञस्य रजॅसश्च ने॒ता यॅत्रानि॒युद्भिस्सचॅसे शि॒वाभिॅ॥। दि॒वि मू॒र्धानॅ दधिपे सुॅव॒रपा जि॒ह्वामॅग्ने चकृषे हव्य॒वाहं स्वाहा॑। अग्नय इदम्।

** **अथ नक्षत्रेष्टिषु उक्ताभ्या तत्तन्नक्षत्रमन्त्राभ्या द्वाभ्या द्वितीयहोमः यथा ‘अग्निर्न॥ पातु’ ‘यस्य भान्ती’ ति द्वाभ्याम्।

1.अ॒ग्निर्नॅ पातु॒ कृत्तिॉकाः। नख्पॅत्रन्देव॒मिॅन्द्रियम् इ॒दमाॅसा वित्तख्प॒णम्। ह॒वेरा॒सञ्जुॅहोतन॒ स्वा॑हा। अग्नय इदम्।

  1. यस्य॒ भान्ति र॒श्मयो॒ यस्य के॒तवः। यस्ये॒मा विश्वा॒भुवनानि॒ स॑र्वा। स कृत्तिॅकाभिरभिसंवसाॅन। अग्निर्नो देवस्सुविते दॅ वातु स्वाहा। अग्नय इदम्।

एवं रोहिण्यादिषु द्वाम्या द्वितीयहोम। ‘अनुनोद्यानुमतिः28’ ‘अन्विदमनुमते त्वं’ इति द्वाभ्या तृतीयहोमः। ‘नवो नवो भवति,’ ‘यमादित्या’ इति द्वाभ्या चतुर्थः।

  1. नॅवो नवो भवति॒जाॅयमा॒नोऽह्ना॑के॒तुरु॒षसाॅमे॒त्यग्रे। भा॒ग दे॒वेभ्यो॒ विदधात्या॒यन् प्रच॒न्द्रमा॑स्तिरति दी॒र्घमायुः स्वाहा।

  2. यॅमादि॒त्या अ॒ शुमा॑प्या॒ययॅन्ति॒ यमाॅक्षत मक्षिॅतयः॒ पिॅबन्ति। तेनॅ नो॒ राजा॒ वरुॅणो॒ बृह॒स्पति॒ राप्याॅयन्तु॒मुवॅनस्य गो॒पाः।‘ये विरूपे’, ‘वयं देवीरि’ति द्वाभ्या पञ्चमः-

1.ये विरूॅपे॒ समॅनसा स॒व्ययॅन्ती। रू॒मानन्तन्तुॅ परितात॒नाते॑। वि॒भू प्र॒भू अनुॅभ् वि॒श्वतोॅ हुवे। ते नो॒ नक्षॅत्रे॒ हव॒मागॅमेतम्।

  1. व॒यन्ढे॒वी ब्रह्मॅणा संविदा॒ना। सु॒रत्नाॅसो दे॒ववीॅतिन्दधाॅना अ॒हो॒रा॒त्रे ह॒विषाॅ व॒र्धयॅन्तः। अतिॅपा॒प्मान॒मतिॅमुत्तया गमेम।

‘प्रत्युव’ ‘उदस्त्रिया’ इति द्वाभ्या षष्टः-

  1. प्रत्युॅव दृश्या॒यती। व्यु॒च्छन्तीॅ दुहि॒ता दि॒वः अ॒पो मही बृॅणुते॒ चक्षुॅषा। तमो॒ ज्योतिॅष्कृणोति सू॒नरी॑।

  2. उद॒क्षिया॑स्स चते॒ सूर्यॅ॥। सचाॅ उ॒द्यन्नक्षॅत्रमचि॒मत्। तवेदुॅषो॒ व्युषि॒ सूर्यॅस्य च। सम्भ॒क्तेनॅ गमेमहि। ‘तन्नो नक्षत्रं,’ ‘प्रनक्षत्रायेति द्वाभ्या सप्तमः -

  3. तन्नो॒ नक्षॅत्रमचि॒मत्। भा॒नु॒मत्तेजॅ उ॒च्चरॅत्। उपॅय॒ज्ञमि॒हागॅमत्।

  4. प्रनक्षॅत्राय दे॒वायॅ। इन्द्रा॒येन्दुँहॅवामहे। सनॅस्सवि॒ता सुॅवत्स॒निम्। पु॒ष्टि॒दां वी॒रवॅत्तमम्

उदुत्यं,’ ‘चित्रं देवानामि’ति द्वाभ्यां अष्टमः -

  1. उदु॒त्यञ्जा॒तवेॅदसं दे॒व वॅहन्ति के॒तवः। दृ॒शे विश्वाॅय॒ सूर्यम्॑।

  2. चि॒त्रन्दे॒वाना॒ मुदॅगा॒दनीॅक॒ञ्चक्षुॅ मि॒त्रस्य॒ वरुॅणस्या॒ग्रे। आप्रा॒द्यावाॅपृथि॒नी अ॒न्तरिॅक्ष~सूॅर्य आ॒त्मा जगॅतस्त॒म्थुपश्च।

‘अदितिर्न उरुष्यतु’ ‘महीम्षा मातरमिति द्वाभ्या नवमः-

  1. अदिॅतिर्न उरुष्य॒न्वदितिशशर्मॅ यच्छतु। अदिॅतिः पा॒त्व ~हॅस।

  2. म॒हिमू॒पा मा॒तरॅँसुव्र॒तानाॅमृ॒तस्य॒ पत्नी॒मवॅसे द्युवेम तु॒वि॒क्षत्रा म॒जरॅन्ती मुरू॒ची ~सुशर्माण॒मदिॅति~सु॒प्रणीॅतिम्।

‘इद विष्णु . ’ ‘प्रतद्विष्णुरिति द्वाभ्या दशम॥-

  1. इ॒द विष्णु॒र्विचॅक्रमे त्रे॒धा निदॅधे प॒दम्। समूॅढमस्या~ सु॒रे।

2.प्रतद्विष्णुॅस्तवते वी॒र्याय। मृ॒गोन भी॒मः कुॅच॒रो गिरि॒ष्टा.। यस्यो॒रुपुॅ त्रि॒षु वि॒क्रमॅणेषु। अधिॅक्षि॒यन्ति॒ भुवॅनानि॒ विश्वा॑।

स्विष्टकृतमवदाय, अन्त.परिधि सादयित्वा। अथाज्याहुती॥ उपजुहोति। ‘अग्नये स्वाहे’ति उपहोमान् जुहोति। तत॥, ‘चन्द्रमसे स्वाहे29‘त्यादि सप्त। ततः स्विष्टकृदादि चरुशेपप्रदानमायुष्यहोमवत्। सवत्सरादयः कुर्याच्चेदाद्यहोमत्रयं हुनेत्। उपहोमश्चन्द्रमस आदिबलिप्राशनमुक्तवत्। प्रत्यब्द जन्मनक्षत्रेकुर्यात्। श्रियमायुष्यमवाप्नुयात्। मासे मासे यदि ‘मासेभ्यः स्वाहा’, ऋतावृतौ यदि ‘ऋतुभ्य॥ स्वाहा, संवत्सरे संवत्सरे यदि ‘संवत्सराय स्वाहा’ इति विशेषः।

अथ चौलम्॥

संवत्सरेषु त्रिषु पञ्चमेषु गतत्रिभागेषु वटोश्च चौलम्।
उदग्गतेऽर्के गुरुशुक्रतेज॥प्रकाशिते व्योनि च शुक्लपक्षे॥

इति ‘द्वादशमासाः संवत्सर’ इति वर्षपक्षे प्रतिवर्ष गतत्रिभागेषु पश्चात् कर्तव्यम्। गर्भादिपक्षे दशमासाः संवत्सरः। तत्रापि एवं त्रिभागे गते सति कर्तव्यम्। गर्भादिपक्षस्तु गौणः। उपनयने मुख्यः।

चूडाकर्म न कर्तव्यं पुनर्गर्भो भवेद्यदि।

अप्रसूतेऽपि कर्तव्ये प्रसूते मरणं भवेत्॥

चूडाकृतौ शिशोर्माता गर्भिणी तु यदा भवेत्।

विपद्यते ततो गर्भो दम्पती च तदब्दतः॥

अनाप्तगर्भिणी माता कुर्यादेव शिशोर्बुधः।

चूडाकर्म प्रशंसन्ति केनाप्यन्तरितस्य च॥

सुनोर्मातरि गर्भिण्या चूडाकर्म न कारयेत्।

पञ्चब्दात्प्रागथोर्ध्व तु गर्भिण्यामपि कारयेत्॥

चौलं शिशोर्मातरि गर्भवत्यां कुर्यात्पुरस्तादपि सप्तमासात्।

गर्ने द्वितीयेऽपि शिशोश्च चौलं शेषं शिशोर्गर्भविनाशनाय॥

अथ उदगयने आपूर्यमाणक्षे पुण्ये नक्षत्रे चौलं कुर्यात्।

दैवोत्सवे प्रवृत्ते तु मनुष्यस्योत्सवादिकम्।

तस्मिन् ग्रामे न कर्तव्यं यदि कुर्याद्विनश्यति॥

** **अथ पूर्वेद्युर्नान्दीमुखं, रात्राबुदकशान्ति, प्रतिसरं च कृत्वा, अपरेद्युः सद्यो वा अड्कुरार्पणं कृत्वा ‘अमुकनक्षत्रजातम् अमुकनामानं कुमारं चौलकर्मणा सस्करिष्ये’ इति संकल्प्य, ‘केशिनः प्रीयन्तामिति पुण्याहम्। औपासनैकदेशे अग्निमुखान्त कृत्वा,

उष्णशीतोदके दर्भों स्वधितिं गोशकृत्तथा।

पात्रसादनकाले तु सादयन्नपि तं बुधः॥

अथ पक्काज्जुहोति ‘ये केशिनः प्रथमाः सत्रमासत’ इति पुरोनुवाक्यामनूच्य, ‘नर्ते ब्रह्मण’ इति याज्यया जुहोति।

1 . ये के॒शिनॅ॥ प्रथ॒मास्स॒त्रमाॅसत। येभि॒राॅभृत॒ यदि॒दं वि॒रोचॅते। तेभ्योॅ जुहोमि बहु॒धा घृ॒तेनॅ। रा॒यस्पोषेॅणे॒मं वचॅसा॒सँसृॅजा॒थोम्।

  1. नर्तेब्रह्मॅण॒स्तपॅसो विमो॒कः। द्वि॒नाम्नीॅ दी॒क्षा व॒शिनी॒ ह्युॅग्रा। प्रकेशास्सु॒वतेॅ का॒ण्डिनोॅ भवन्ति। तेषा॑ ब्र॒ह्मेदीशे॒ वॅपनस्य॒ नान्य॒स्स्वाह केशिभ्य इदम्।

स्विष्टकृतमवदायान्तःपरिधि सादयित्वा। अथाज्याहुतीरुपजुहोति।’आरोह प्रोष्ठं विषहस्व शत्रूनि’त्यान्तादनुवा- कस्य।

  1. आरोॅह॒ प्रोष्ठ॒ विषॅहस्व॒ शत्रूनॅ्। अवा॑साग्दी॒क्षा व॒शिनी॒ हथुॅप्रा। दे॒हि दक्षिॅणां प्रतिॅर॒स्वायुॅ॥। अथाॅमुच्यख॒ वरुॅणस्य॒ पाशा॒त्स्वाहा॑। केशिभ्य इदम्।

  2. येनावॅपत्सवि॒ता क्षु॒रेणॅ। सोॅमस्य॒ राज्ञो॒ वरुॅणस्य वि॒द्वान्। तेॅन ब्रह्माणो वप॒तेदम॒स्योर्जेमम्। र॒य्या वर्चॅसा॒ स~ सृॅजाथ॒ स्वाहा॑। ब्रह्मभ्य इदम्।

  3. मा ते॒ केशा॒नॅनुगा॒द्वर्चॅ ए॒तत्। तथाॅ धा॒ता कॅरोतु ते। तुभ्य॒मिन्द्रो॒ बृहस्प॒तिॅ॥। सवि॒ता वर्च॒ आदॅधा॒त्स्वाहा॑। धात्र इन्द्राय बृहस्पतये सवित्र इदम्।

  4. तेभ्योॅ नि॒धानॅ बहु॒धा व्यच्छनॅ। अ॒न्त॒रा द्यावाॅपृथि॒वी अ॒पस्सुॅवः। द॒र्भ॒स्त॒ग्बे वी॒र्यॅवृते नि॒धायॅ। पौ ~स्येॅ ने॒म वर्चॅसा॒ स~सृॅजाथ॒ स्वाहा॑। द्यावापृथिवीभ्यामद्भय इदम्।

  5. वॅलन्ते बाहु॒बोस्सॅवि॒ता दॅधातु। सोमॅस्त्वानक्त॒ पॅयसा घृ॒तेनॅ। स्त्री॒पु रू॒पमॅश्विन॒त निधॅत्तम्। पौ ~स्यॅ ने॒मं वर्चॅसा॒ स-सृॅजाथ॒ स्वाहा॑। सवित्रे सोमायाश्विभ्यामिदम्।

  6. यत्सी॒मन्तं॒ कङॅ्कस्ते लिलेखॅ। यद्वा॑ क्षु॒रः पॅरिव॒र्ज॒ वपग्गूॅस्ते। स्त्री॒षु रू॒पमॅश्विनै॒त निधॅत्तम्। पौ ~स्यॅने॒म ~स सृॅजाथो वी॒र्येणॅ॒ स्वाहा॑। अश्विभ्यामिदम्।

स्विष्टकृदादिमंत्रावान्त कृत्वा। अथाग्रेण अग्नि उदुम्बरपर्णेषु हुतशेप निदधाति। ‘नमो॒ हिरॅण्य वाहवे सेना॒न्येॅ दि॒शा च॒ पतॅये॒ नमॅ॥’ इति। अपरेण अग्नि उभयीरपस्सन्निपिश्चति। उष्णासु शीता आनयति। ‘उ॒प्णेनॅ न वायवुद॒केने ह्यदिॅतिः॒ केशानॅ् वपतु’ इति। प्रा मुख शिशु कृत्वा, तामिः शिर आर्द्रयति। ‘आपॅ उन्दन्तु जी॒वसेॅ दीर्घायु॒त्वाय॒ वर्चॅसे’ इति। दक्षिणे गोदानप्रदेशे ऊर्ध्वाग्र बहिरनुच्छयति। उन्मुखं शिशुं कृत्वा तामिरद्भिः, ‘ओपधेॅ॒ त्रायस्वैॅनमि’ति। सव्यहस्तेन दर्भैः केशानवष्टभ्य, दक्षिणेन हस्तेन क्षुरं संस्पृशेत्। ‘ज्योक् च॒ सूर्यॅ दृ॒शे’ इति क्षुरमादाय दर्भस्थले तियईनिदधाति। ‘स्वधिॅते॒ मैनॅ~ हिसीः’ इति। अथास्य केशान् वपति। ‘येनावपत् सविता क्षुरेण जाये’ति। अथ पतितकेशान्निरीक्षते, ‘मा ते केशा + दादिति। अत्र यथाकुलधर्मं शिखा कृत्वा, शेषान् केशान् नापितो वपेत्। अथैनमेकशिखः, त्रिशिखः पञ्चशिखो वा यथैवेपा कुलधर्मः स्यात्। सर्वान् केशान् समुच्छिद्य दर्भस्तम्वे निदधाति ‘तेभ्यो निधानं बहुधा + सृजाथेति। अथैनमुणोदकेन स्नापयति ‘वलं ते बाहुवोरि’ति मन्त्रेण। अथैनमाच्छद्यालकृत्य सौवर्णेन पुग्पेण शिखामलड्कृत्य गन्धपुष्पवम्त्रभूषण भूपयेत्। त्रिवृतान्नो ब्राह्मणान् सपूज्य, ‘प्रजापतिः प्रीयतामि’ति पुण्याहम्। परिपेचनादि समानम्। पञ्चशिखेति। पुरो ढक्षिणे पश्चिमतश्च वामे चतुरगुलादूर्ध्व अधश्च मध्ये सहस्रद्वय शतमष्टौ च केशै रेकशिखा पञ्चशिखः प्रकीर्तितः॥

शताना सप्त त्रिगुणमष्टोत्तरमथापि वा।

केशानामपि संख्याः स्युः शिखैका परिकीर्तिता॥

मध्ये च दक्षिणे वामे मध्ये पश्चात्पुरोऽथवा।

कुलधर्म यथापूर्व त्रिशिखः परिकीर्तितः॥

केचित्पूर्वशिखा मूर्ध्नि केचित्पश्चिमतः शिखाः।

यथाऋषि शिखा धार्या यथा पूर्व तथा चरेत्॥

सूत्रं शिखा च पुण्ड च समयाचारमेव च।

पूर्वैराचरितं कुर्यात् अन्यथा पतितो भवेत्॥

माता चेद् गर्मिणी चौलमौरसस्य न कारयेत्।

पण्मासं वर्जयेत् क्षौर चौलादूर्ध्व विशेषतः॥

अक्षरग्रहणम्॥

उदग्गते भास्वति पञ्चमेऽब्दे प्राप्तेऽक्षरस्वीकरणं शिशूनाम्।

सरस्वती विघ्नविनायकं च गुलौदनाद्यैरभियुज्य कुर्यात्॥

पञ्चमे वयसि उत्तरायणे सुमुहूर्ते शिशुं स्नापयित्वा, अलंकृत्य, ‘अकारादय. प्रीयन्तामि’ति पुण्याहम्। लौकिकाग्नो अग्निमुखान्ते स्रुचा सकृद्ग्राहेण पक्काज्जुहोति। पक्कहोमादौ आकारादीनामग्निः ऋषि, जगतीछन्द, वाग्देवी देवता। अकाराय स्वाहा। आकाराय स्वाहा। इत्यादि-क्षकारान्तानेकपञ्चा- शद्धोमान् कुर्यात्। ततः ब्रह्मणे स्वाहा। वाचे स्वाहा। विष्णवे स्वाहा। श्रियै स्वाहा। रुद्राय स्वाहा। रुद्राण्यै स्वाहा। तैत्तिरोयशखायै स्वाहा।एव तत्तच्छाखिनः। ‘यजुर्वेदाय स्वाहा’ एव तत्तद्वेदिन.। ‘बोधायनाय स्वाहा’ एवं तत्तत्सूत्रिणः। व्याहृतीश्चतस्रो दुत्वा। एवचतुष्पष्टिप्रधानाहुतयः स्विष्टकृतमवदाय, अन्त. परिधि सादयित्वा अथाज्याहुतीरुपजुहोतिव्याहृतीर्हुत्वा, ‘अग्नये स्विष्टकृते स्वाहे’ति स्विष्टकृतं हुत्वा, जयादिसस्रावान्त कृत्वा। अथ एकपञ्चाशदक्षरान् दशकृत्वो जप्त्वा ततैः कास्यपात्रे अक्षरा- नभिमन्त्र्य, शालितण्डुलान्निनीय अक्षरैस्तण्डुलान् दशकृत्वोऽभिमन्त्र्य,

सुप्रसन्नमनाः पुरोहित प्राडूमुख. प्राडूमुख शिशुं प्राणायामान् कारयित्वा, शिरस्स्पृष्ट्वा अकारादिमन्त्रैः अभिमन्त्र्य, ब्राह्मणाननुज्ञाप्य, चतुष्कृत्वो अध्यापयेत्। तण्डुलेषु दशकृत्वो लेखयित्वा, पुण्याहं वाचयेत्। ‘सरस्वती प्रीयतामि’ति पुण्याहम्। एव शिशु, शिशुद्वय, चतुष्टयं वा अध्यापयेत्। एवं यदि कृत्वा-आरभेत, वाक्सिद्धिर्भवति। विनायकाय सरस्वत्यै गुलौदनादि निवेद्य, उद्वास्य, परिषेचनादि समानम्। यथाशक्ति ब्राह्मणान् भोजयेत्।

उपवीतविधिः॥

यज्ञोपवीतं कार्पाससूत्रेण ब्राह्मणस्य शणसूत्रेण राज्ञ, आविसूत्रेण वैश्यस्य। कुशमयं वा सर्वेषाम्।

नदीतीरे सुकृषिते व्युप्तस्य वृपलेन च।

कार्पासर समुद्भूतमुपवीताय शोभनम्॥

शुद्धया स्नातया ऽऽचान्तब्राह्मणकन्यया वा, ब्राह्मणविधवया वा, ब्राह्मणेन वा निर्मित प्रदक्षिणीकृत्य सूत्र, स्नातः शुचिरादाय, ग्रामात्प्राचीमुदीची वा दिशमुपनिष्क्रम्य, देवतागरे, गोष्ठे, नद्या वा, झुवौ समे देगे समुपविश्य,दक्षिणहस्ते अड्गुष्ठवर्जिताङ्गुलिचतुष्टयमध्यपर्वप्रदेशे षण्णवतिसख्यया प्रदक्षिणमावृत्य, तत्सूत्रं तथा द्विगुण त्रिगुणंच कृत्वा, अद्भिः प्रक्षालयति। ‘आपो हि ष्ठा मयो भुव’ इति तिसृभिः, ‘हिरण्यवर्णा’ इति चतसृभिः, ‘पावमानीभि’श्च शुचिना सहायेन एकं शिरो ग्राहयित्वा, हस्तयोः प्रतिष्ठापयति। ओ भूः प्रतिष्ठानयामि’। ‘ओं भुवः प्रतिष्ठापयामि’। ‘ओ सुवः प्रतिष्ठापयामि’। ‘ओ भूर्भुवस्सुव प्रतिष्ठापयामि। अथ प्रसारयति, ओ भूर्भुवस्सुवः, ‘‘ओजो बलमि’त्येतेनानुवाकेन प्रदक्षिणाकारं यावत्सुदृढं सुरलक्ष्णं भवति तावत् प्रसार्य, सावित्र्या तत्रिगुण कृत्वा, ‘भूरग्नि चे’ति त्रिभिः मन्त्रैः तन्तुत्रयाणां दक्षिणतः आरभ्य, अमिमन्त्रणम् ‘भूर्भुवरसुव॥ चन्द्रमसमिति।अथ ग्रन्थि करोति। ‘यथा न श्रेयमश्वरदि’ति चतुर्भिर्मध्ये, द्विगुणमन्ते अथ पूर्ववत् ‘ओं प्रतिष्ठापयामी’त्याद्दौ॥ प्रतिष्ठाय सर्वतः सुदृढ प्रसार्य, दृढं कुर्यात्। ‘उशन्तस्त्वा हवामह’ इत्युवमत्र केचिजपेयु।

उपवीत दृढाकार कृत्वात्र ऋषितृप्तये।

तृणं छित्वा करे मुख्यैः आवृत्य सेवयेजले॥

नवतन्तुदेवता. -

ओकारोऽग्निश्च नागश्च सोम पितर एव च।

प्रजापतिश्च वायुश्च सोम. शर्वश्च देवता॥

त्रिगुणीकृस नवकान् ब्रह्मविष्णुशिवात्मकान्।

कृत्वैकग्रन्थिमेतत्त ब्रह्मसूत्रमितीरितम् \।\।

भुक्तोकाले न ध्यायेत् विकृतं दुदिने कृतम्।

उत्सृष्टान्त रणच्छिन्न सप्ततन्तून् परित्यजेत्॥

आकार दुर्दिन हित्वा पूर्वाह्ने शोभनं कृतम्।

चतुर्वेदस्य चत्वारि त्रिवेदस्य त्रयं भवेत् \।\।

द्वे स्याता वै द्विवेदस्य एकमेवैकवेदिनः।

ब्रह्मचारी वहेदेकं समावर्ती द्वय वहेतु \।\।

बहिर्वस्त्रार्थमेकञ्च गृहमेधी तथैव च।

अजिनं वाससूत्रं वा द्वितीयं यस्य तद्भवेत्।

तेन सह ‘उपभूयते देवलक्ष्म कुरुत’ इति न्यायात्।

यज्ञोपवीतमब्दाना दशके दशके गते।

एकैकमधिक धार्य आयुष्का मैविशेषतः॥

द्विशोमन विषयः

नाभेरूवं30 तु मेध्यं स्यात् अधो नामे रमेभ्यकम्।
श्रेष्ठं नाभिसमं कुर्यात् उपवीतं विचक्षणः॥

यज्ञोपवीतानाच्छादने प्रायश्चितं ’ पाहिनो अग्न’ इति पश्चाद्रुतमः॥

उपनयनम्31

चौलकर्माक्षरारंभमुपनीति व्रतानि च।

अग्न्याधानं च सोमं च प्रकुर्यादुत्तरायणे॥

‘गर्भाष्टमेषु ब्राह्मणमुपनयीते ति मुख्यकालः। ‘आषोडशाद् ब्राह्मणस्या नात्ययकाल’ ॥ इति गौणकाल॥। शुद्धाष्टमात्परं कालातीत प्रायश्चित्त कर्तव्यम् ‘आषोडशात्॥ सप्तमे ब्रह्म वर्चसकामं’ इति गर्भसप्तमं च श्रेष्ठम्॥

जन्मादि वत्सरे षष्ठे कुर्यादेवोपनायनम्।

पञ्चमेऽब्देऽथवा कुर्यात् कुमारश्चेत्पटु र्भवेत्॥

कुमारस्तु बुद्धिमान्स्याद्यदि पञ्चमे वयसि कर्तव्यम्॥

॥ अथ द्विशोभन विषयः॥

एकमातृ प्रसूतानां एकस्मिन् वत्सरे अपि।

विवाहं मौञ्जिबन्धं च व्रतंचौलं न कारयेत्॥

पुत्रोपनयनादूर्ध्व षण्मासाभ्यन्तरेऽपि च।

पुत्र्युद्वाहं न कुर्वीत विवाहव्रतबन्धनम्॥ [हाद्व्रत]

एकमातप्रसूताना शुभद्वयमृतुत्रये।

न कुर्याद्वर्ष भेदे तु द्विमासादूर्ध्वमिष्यते॥

फाल्गुने चैत्रमासे च पुत्रोद्वाहोपनायने।

मेदादब्दस्य कुर्वीत नर्तुत्रय विलम्बनम्॥

न पुं विवाहोर्ध्व मृतुत्रयेपि विवाहकायें दुहितुः प्रकुर्यात्।

न मण्डना चापि हि मुण्डन च स्यान्मुण्डनान्मण्डनमन्यदेव॥

एवं विचार्य कर्तव्यम्॥

अत्र मातृ भेदे विशेषः॥

पृथग्भवावेकलग्ने सोदरावुपनीयताम्।

आद्याचार्यः पिताऽन्यस्तु भ्राता वापित सोदरः॥

एकत्र लग्ने यदि पुत्रयुग्मं शुभाय मौजीव्रतकर्म कुर्यात्।

आचार्ययुग्मं खलु वेदियुग्मं नान्दीमुख स्वस्व (स्य) पितृश्च निन्ये।

अत्र विशेषः-

स्वसृयुगे भ्रातृयुगे स्वसृभ्रातृ युगेऽथबा।

सहकापि क्रिया कार्या मातृभेदे तथैव च॥

इति भिन्नोदरयोः पुत्रयोरुपनयनविधिः॥

एकगर्भप्रसूतौ चेत् एकवेदिमवाप्य च।

एकाचार्येणैकलग्ने कुर्यान्मौञ्जीव्रतं यतः॥

चौलोपनीति-सीमन्त-जातनाम्नीव पुंसवे।

चतुर्वतोपाकरणे सोदरे युगपद्भवेत्॥

** एकगर्भप्रसूतयोः**

कुर्याहतुत्रयादर्वाकू मण्डनादन्यमण्डनम्।

प्रवेशनिर्गमं चैव न कुर्यान्मण्डनत्रयम्॥

द्विशोभन चैकगृहे न कुर्यात्कुर्याच्च पश्चान्नवतेर्दिनेभ्यः [भिर्दिनैस्तु] \।

आरभ्यते कौतुकमड्कुरं वा द्वारान्तराचार्य विभेदतो वा॥

** एकगर्भप्रसूयोः ज्येष्ठकनिष्ठत्वं कथमुच्यते॥**

यमलावेकगर्भे तु नारी वा पुरुषोऽपि वा।

आद्यजातः कनिष्ठः स्यात् ज्येष्ठः पश्चात्समुद्भवः॥

यमयोर्जातयोः ज्यैष्ठ्यं जन्मतः प्रोच्यते बुधैः॥

एकगर्भे द्वयं जातं नारी वा पुरुषोऽपि वा।

कनिष्ठः प्रथमोद्भूतः ज्येष्ठःपश्चात्समुद्भवः।

गर्भस्य कस्यचिल्लोके चिराजननदर्शनात्॥

यमयोर्जातयोज्यैष्ठ्यं आधानाज्जैश्यते बुधैः।

यस्मात्पूर्वाऽऽहितं गर्भंचिरकालेन जायते32

** **अलं अतिप्रसङ्गेन॥ निश्चयार्थः एकमातृप्रसूतानां चौलमुपनयनं विवाहं च तत्तदुत्सवसमाप्तेरनन्तरं आचार्यमेदेन द्वयोरमेदेन वा कुर्यात्॥ तत्रापि उत्सतवत्रयं न कुर्यात्॥ वर्षभेदे तु द्विमासादूर्ध्वं कमेण विनापि उत्सवद्वयं कुर्यात्॥ मिन्नोदरपुत्रयोरेककाले आचार्यवेदिमेदेन कुर्यात्। युग्मजननयोः। पुत्रयोरुपनयनान्तं सर्वं एकत्र कुर्यात्॥

आचार्येणैव कर्तव्यं द्विजातीनामुपायनम्।

तदाज्ञात्वा[ऽज्ञानं]शिशोर्गच्छेत् भास्करेण यथा तमः॥

ब्रह्मोपदेशमात्रं वा कुर्यादाचार्यसत्तमः।

आचार्याय त्रय दद्यात् अथवा शकिमात्रकम्॥

भोजयित्वा शतं विप्रान् कुर्यादेवोपनायनम्।

अशक्तोऽपि यथाशक्ति कृत्वा कर्म समाचरेत्॥

प्रतिगृह्योपनीत्यर्थमिति तेनाऽऽचरे यदि।

ब्राह्मणवफलं सर्व (द्य ) दातारमधिगच्छति॥

शूद्राच्चेत् प्रतिगृह्णीयात् स मुढो नरकं व्रजेत्।

सत्याशक्तः प्रतिग्राह्यं आत्मबन्धुषु वा चरे(ये)त्॥

अथ ‘वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत’ यद्वा, ज्योतिश्शास्त्रोक्तकाले उत्तरायणे उपनयेत् सुमुहूर्ते सुलग्ने। पूर्वेद्यु॥ नान्दीमुखं रात्राबुदकशान्ति प्रतिसर च कृत्वा, सद्यो वाड्कुरार्पणं च॥

पूर्वेचरथत्रा सब॥ ग्रहातिथ्यं समाचरेत्।

अथ शर्माणमेनं माणवकमुपनेष्ये। तदङ्गं पुण्याह वाचयिष्ये। ‘इन्द्रः प्रीयतामिति पुण्याहम्॥ कुमारं भोजयित्वा, चौलवत् तूर्णां केशानोप्य, स्नातं शुचिवाससं बद्धशिखे यज्ञोपवीतं धारयन् वाचयति। दक्षिण बाहुं उद्धरतेऽव धत्ते सव्यमिति यज्ञोपवीतम्॥ यज्ञोपवीतं परमं +तेज इति33

य॒ज्ञो॒प॒वी॒तं पॅरमं प॒वित्रॅ प्र॒जापतेॅ॒र्यत् सॅह॒जं पु॒रस्ता॑त्। आ॒यु॒ष्यॅ म॒प्रथं प्रतिॅमुश्च शु॒भ्रं यॅज्ञोपवी॒तं बलॅ मस्तु॒ तेजॅ॥

कुमारमप आचमय्यदेवयजनं दक्षिणभागे आनयति। अथ देवयजनोल्ले- खनप्रभृति पात्रसादनकाले

पालाशी समिधं चाश्मवासश्च मेखला ततः।

दण्ड चतस्रः पालाशीः घृताक्ताः समिधः क्षिपेत्॥

** **सूतकाग्निसमारोपणपक्षे मथित्वा। अन्यत्रपक्षे लौकिकाग्नौ अग्निमुखान्तं कृत्वा, पालाशी समिधमाज्येनात्काऽभ्याधापयन्तं शिशुं वाचयति ‘आयुर्दादेव-जरसमि’ति

आ॒यु॒र्दा देॅव ज॒रसॅ गुणा॒नो घृ॒त प्रॅतीको घृ॒तपृॅष्ठो अग्ने। घृ॒तं पिबॅन्न॒मृत॒ चारु॒ गव्यॅ पि॒तेवॅ पु॒त्रं जर॒सेॅ नये॒म स्वाहा॑ आयुर्देऽग्नयइदम्॥

** **अथैनमुत्थाप्य, उत्तरेणाग्नि दक्षिणेन पदाऽश्मानमास्थापयति, ‘आतिष्ठे- मामि‘त्युचा

आतिॅष्ठे॒म मइमाॅन॒ मॅइमेव॒ त्व स्थि॒रो भॅव। अ॒मितिॅष्ठ पृतन्य॒तःसहॅस्व पृतनाय॒तः॥

** **तिष्ये नक्षत्रे सद्यः कृत्तं परिधापयन् वाचयति, ‘या अकृन्तन्नित्यचा या अकृॅन्त॒न्नवॅय॒न् या अतॅन्वत॒ याश्चॅ दे॒वी रन्ताॅन॒भितोॅऽददन्त। तास्त्वाॅ दे॒वी र्ज॒रसे॒ से व्यॅय॒न्त्वायुॅष्मानि॒दं परिॅधत्स्व॒ वासॅ॥॥

** **परिहितं वस्त्रमनुमन्त्रयते ‘परिधत्तधत्तवाससैनमिति

परिॅ धत्त धत्त॒ वासॅसैन ~श॒तायुॅषं कृणुत दी॒र्घमायुॅ॥। बृह॒स्पति॒॥ प्रायॅच्छ॒ द्वासॅ ए॒तत् सोमाॅय॒ राज्ञे॒ परिॅ धात॒वा उॅ॥ जरां गॅच्छासि॒ परिॅ धत्स्व॒ वासो॒ भवाॅ कृष्टी॒ना मॅमिशस्ति॒पा॑ वा। श॒तं चॅ जीव श॒रदॅ॥
सुवर्चाॅ रायश्च पोष मुप॒ सं व्यॅयस्व॥ प॒रीदं वासो॒ अधिॅ धास्व॒स्तयेऽभूॅरापी॒नामभि शॅस्ति॒ पावा॑। श॒तं चॅ जीव श॒रदॅ॥ पुरू॒ची वसूॅनि चा॒यो विॅ भजासि॒ जीवनॅ्॥

अथ मौञ्जी त्रिवृता त्रिः प्रदक्षिणं परिव्ययन्वाचयति ‘इयं दुरुक्तात्’ इति

इ॒य दुरुॅक्तात् परि॒ बाधॅमाना॒ शर्मव॒रूॅधं पुन॒ती न॒ आगा॑त्। प्रा॒णा॒पा॒नाभ्या॒ बलॅ माभरॅन्ती प्रि॒याॅ दे॒वाना ~सु॒भगा॒ मेखॅले॒यम्॥ मौञ्ज्यभावे कुशेन वा॥

परिवीतामनुमन्त्रयते ‘ऋतस्य गोप्त्रीति

ऋतम्यॅ गो॒त्री तॅपसः पर॒स्पीध्न॒ती रक्षः॒ सहॅमाना॒ अराॅती॥। सानॅ॥ सम॒न्त मनु॒ परीॅहि भ॒द्रयाॅ भ॒र्तारॅस्ते मेखले॒ मा रिॅ॒षाम॥

अथ नामिदेशे ग्रन्थि करोति। ‘प्राणानां ग्रन्थिरसि स मा विसस्त्र’ इति त्रिमि॥ सह ग्रन्थिः॥अथास्मै कृष्णाजिनं प्रतिमुञ्चन्वाचति मित्रस्यचक्षुरिति

मि॒त्रस्य॒ चक्षु॒र्धरुॅणं॒ बलीॅय॒ स्तेजोॅ यश॒स्वि स्थविरँ॒समिॅद्धम्। अ॒नाहनस्यं वसॅनं जरि॒ष्णु परी॒दं वा॒ज्यजिनॅ दघे॒ऽहम्॥

उपवीतवदायामं धायं चैत्रोपवीतवत्।

चतुरंगुलविस्तीर्णं बाह्यरोम च वर्णिनाम्॥

दण्डमस्मै प्रयच्छति ‘सोमोऽसि सोमपं माकुरु’ इति पालाशम्। ‘ब्रह्मवर्चसमसि ब्रह्मवर्चसायत्वे ’ ति बैल्वं वा ‘

अहं वृक्षस्य + सवर्चसमि’ति वार्क्षं वा दण्डं प्रदाय

अ॒हं वृ॒क्षस्य॒ रेरिॅखा \। की॒र्तिः पृ॒ष्ठ नि॒रेरिॅख। ऊ॒र्ध्वॅपवित्रो वा॒जिनीॅव स्व॒मृतॅमस्मि \। द्रॅविण॒ सवॅर्चसम् \।\।

** कोनामासी**’ त्याचार्यों वदेत्। देवदत्तशर्मानामाम्सिइति स्वनामधेयं शिय्षो वदेत् \।\। प्राडूमुखः सन्माणवकरतिष्ठेत्। प्रत्यङ्मुखो गुरुः करेण दक्षिणेन गृह्णीयादक्षिणं करम्। ‘यस्मिन् भूतं च भव्यं च + मह्यं गृह्णामि देवदत्तशर्मन्’ इति शिशोदक्षिणहस्तं दक्षिणहस्तेन गृह्णाति।

यस्मिॅन् भू॒तं च॒ भॅव्यं च॒ सर्वेॅलोकाः स॒महिॅताः। तेनॅ गृह्णामि त्वाम॒हं मॅह्यंगृह्यमि त्वाम॒हं प्र॒जापॅतिना त्वां॒मॅह्यं मृह्यमि शर्मन॥

अथैन देवताभ्यः परिददाति, गृहीतहस्तं विसृजेत् पश्चकृत्वो मुहुर्मुहुः। ,

दे॒वेभ्यॅस्त्वा॒ परिॅ ददामि देवदत्तशर्मन्। वि॒श्वदेॅवेभ्यस्त्वा॒ परिॅददामि देवदत्तशर्मन्। विश्वेभ्वस्त्वा दे॒वेभ्यः॒ परिॅददामि देवदत्तशर्मन्॥ सर्व॑भ्यस्त्वा दे॒वेभ्यः॒ परिॅददामि देवदत्त शर्मन्। सर्वाभ्यस्त्वा दे॒वताभ्यः॒ परिॅददामि देवदत्तशर्मन्॥

अथ शिशु समीपे आनयेत्। देवस्यॅ त्वा सवि॒तुः प्रॅस॒वे॑ऽश्विनो बा॒हुभ्यां॑ पू॒ष्णो हस्ता॑भ्या॒मुप॑नये देवदत्तशर्मन॥

अथ कुमार पक्काज्जुहोति। ‘यश्छन्दसामृषभोविश्वरूप’ इति पुरोऽनुवाक्यामनुष्य तयैव याज्यया जुहोति।

यश्छन्दॅसा मृष॒भो वि॒श्वरूॅपः। छन्दो॒भ्योऽध्य॒मृतात्॑ स ब॒भूवॅ। स मे॒न्द्रोॅ मेधया॑ स्पृणोतु \। अ॒मृतॅस्य देव॒ धारॅणो भूयासो ३म् यश्छन्द सामृषभो + भूया॒स॒ स्वाहा॑ \।\। मेधाकारायेन्द्रायेदम्॥

अथ स्विष्टकृतमवदाय अन्तः परिधि सादयित्वा, गुरुराज्याहुतीरुपजु- होति। ‘क्षेत्रियै त्वा निर्ऋत्यैत्वे’तिषड्भिरनुच्छन्दसं। प्रतिमन्त्रं चत्वारिं बाक्यानि तथा ‘ब्रह्मअज्ञानमिति षड्भिश्च

1 क्षे॒त्रि॒यै त्वा॒ निर्ऋॅत्यैत्वा द्रहो॒ मुॅञ्चाभि वरुॅणस्य॒ पाशा॑त्। अ॒ना॒गसं॒ब्रह्मॅणे त्वा करोमि शिवे ते॒ द्यावापृथि॒वी उ॒से इ॒से स्वाहा॑॥ यावापृथि वीम्यागिदग्॥

2 शत्नेॅ’ अ॒न्गि म॒हआद्रइरॉस्तु शं द्यावाॅपृथि॒वी स॒हौषपॅधीमिः। शम॒न्त रिक्ष स॒ह वातेॅन ते॒ शन्ते॒ चतॅवः प्र॒दिशोॅ भवन्तु॒ स्वा॒हा॑॥ अग्नये नापृथिवीम्या मन्तरिक्षायेदग॥

3 या देवी॒श्चतॅसः प्र॒दिशो॒ वातॅपत्नी र॒मि सूर्योॅ विव॒ष्टे। तासा॑ त्वा ज॒रस॒ आ दधामि॒ प्र यक्ष्मॉ एतु निऋॅति परा॒चैः स्वाहा॥ दिग्भ्यो वातपत्नीभ्य इदम्॥

4 अमोॅचि॒ यक्ष्मा॑द् दुरि॒तादवॉर्त्यै द्रुहः पाशा॒निर्ऋॅत्यै॒ चोदॅमोचि। अहा अपॅर्ति॒मविॅदत् स्यो॒नमध्यॅ भूद्रे॒द्रे सुॅकृ॒तस्यॅ लो॒के स्वाहा॥ इन्द्रायेदम॥

5 सूर्यॅमृ॒तं तमॅसो॒ ग्राह्या॒ यद् दे॒वाः अमुॅञ्च॒त्रसृॅज॒न् व्येॅनसः। ए॒वम॒हमि॒मं क्षे॑त्रि॒याज्जाॅमि श॒ साद् द्रु॒हो मुॅश्वामिं॒ वरुॅणस्य॒ पाशा॒त् स्वाहा॑॥ देवेभ्य इदम्॥

6 बृहॅस्पते यु॒वमिन्द्रॅश्च॒ वस्वोॅ दि॒व्यस्येॅशाथे उ॒त पार्थिॅवस्य। घ॒तँर॒यि स्तुॅव॒ते की॒रयेॅ पि ध॒यं पाॅत स्व॒स्तिमिः॒ सदाॅ नः॒ स्वाहा॑॥ बृहसानय इन्द्रायेदम्॥

7 ब्रह्मॅ जज्ञा॒नं प्रॅथ॒मं पु॒रस्ता॒ द्विसीॅम॒तः सु॒रुचोॅ वे॒न आवॅ॥। मबू॒घ्रियाॅउप॒मा अस्यॅवि॒ष्ठास्सतश्च॒ योनि॒ मसॅतश्च॒ विवः॒स्वाहा॑॥ ब्रह्मण इदम्॥

8 पि॒ता वि॒राजाॅ मृप॒भो रॉयी॒ण। म॒न्तरिॅक्षं वि॒श्वरूॅप आ विवेॅश।तमकौ र॒भ्यॅर्वन्ति ब॒सं ब्रह्म॒ सन्तं॒ ब्रह्मॅणा व॒र्धयॅन्तः॒ स्वाहा॑॥ ब्रह्मण इदम्॥

9ब्रह्मॅ दे॒वानॅजनय॒द्ब्रह्म॒ विश्वॅमि॒दं जगॅत्। ब्रह्मॅणः क्ष॒त्रं निर्मिॅत॒ ब्रह्मॅ ब्राह्मण आ॒त्मना॒ स्वाहा॑॥ ब्रह्मण इदम्॥

10 अ॒न्तरॅस्मिन्नि॒गे लो॒का अ॒न्तर्विश्वॅमिदं जगॅत्। ब्रह्मै॒व भू॒ताना॒ ज्येष्ठ॒ तेन॒ कोॅऽर्हति॒ स्पर्धेिॅतु स्वाहा॑॥ ब्रह्मण इदम्॥

11 बह्मॅन्देवास्त्रयाॉस्त्रि श॒दू ब्रह्मॅ न्निन्द्र प्रजाप॒ती। ब्रह्मॅन् ह॒ विश्वाॅ

सावित्र व्रतम्

** **भू॒तानिॅ ना॒वीवा॒ऽन्तः स॒माहिॅताः॒ स्वाहा॑॥ ब्रह्मण इदम्॥

चॅतत्र॒ आ॒शा॥प्रचॅरन्त्व॒ग्रयॅ इ॒मं नोॅ य॒ज्ञं नॅयतु प्रजा॒नन्। घृ॒तं पिन्वॅ न्न॒जर सु॒वीरं॒ ब्रह्मॅ स॒मिद् भॅव॒त्याहुॅतीना॒ ७॒ स्वाहा॑॥ब्रह्मण इदम्॥

एतैदशमि त्वा, सिष्टवृदादिसंत्रावान्तं कृत्वा अग्रेणाग्निं पलाशपर्णेषु हुतशेषं निदधाति। नमअस्तु नीलग्रीवायेत्यचा॥

नमोॅ अस्तु॒ नीलॅग्रीवाय सहस्रा॒क्षायॅमी॒हुपे॑। अथो॒ ये अस्य॒ सत्वाॅनो॒ऽहं तेभ्योॅऽकर॒न्नॅमः॥

अथ-

परिपद्दक्षिणां दत्वा यथाशक्ति तथा बुधः।

तत्कालसद्गुणार्थाय स्वनुज्ञाप्य ततश्चरेत्॥

अथ शिष्य॥ ‘सावित्र व्रतं करिष्य’ इति सकल्प्य, पालाशी॥ चतस्रः समिध आर्द्राः सपलाशा॥ सप्ररोहा॥ प्रादेशमात्री॥ अप्रतिशुष्काग्रा घृतान्वक्त। अभ्याधापयन्वाचयति॥ याज्ञिकाना वा वृक्षाणामन्यतमस्य॥

** अग्ने व्रतपते सावित्रं व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मे राध्यताँ स्वाहा॥** अग्नये व्रतपतय इदम्॥ वायो व्रतपते सावित्रं, आदित्य बतपते सावित्रं, व्रतानां व्रतले सावित्रं व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मेराध्यता स्वाहा॥ व्रतानां व्रत तय इदम्॥ इति॥

॥ ब्रह्म॑।पदेशः॥

अपरेणाग्निं उदगमं कूर्च निधाय, तस्मिन् प्राङ्मुख आचार्य॥ उपविशति ‘राष्ट्रभृदस्याचार्यासन्दीमा त्वद्योपभिति॥

** **तस्याग्रेण कुमारो दर्भेषु प्रत्यडूमुख उपविश्य, पादानन्वारग्याह् गावित्री मो अनुहीति तस्मा अन्वाहावार्य ओमिति प्रतिपयत॥ प्राणानायम्थ, ग्रणवस्य गायत्र्याश्च ऋषिछान्दोदेवता उक्त्वा, अशु च वाचयित्वा ब्रह्मदेशं कुर्यात्

‘ओ भू॥ तत्मवितु र्वरेण्यम्॥’ ‘ओ मुवः मर्गो देवस्य धीमहि॥ ओ सुत्रः धियो यो नः प्रचोदयात॥ ओ भूः तत्सवितु वरेण्यं भगा देवस्य धीमहि॥ ओ मुबः धियो यो नः प्रचोदयात्॥ ओ सुवः तत्सवितुर्वरेण्यं मर्गो देवम्प धीमहि पियो यो नः प्रचोदयात्॥ ओ भूर्भुवस्सुवः तत्सवितुवरेण्यं भर्गोदेवस्य धीमहि धियो यो नः प्रचोदयात्॥इसनवानम॥ प्राणायामं वाचयेत्॥ इति पादादिपु॥

अन्तेषु वा इति पक्षे - ‘ओ तत्सवितुर्वरेण्ग, ओ गू॥’ एवं न्यायेन ना वदेत्।एवं प्रसिद्धः॥

* प्रणवस्य गायत्र्याश्च ऋपिछन्दो देवता उपदिशति-

प्रणवस्य च गायत्र्या व्याहृतित्रितयन्य च।

ऋपि छन्दश्च दैव च उपदिश्य ततो गुरु॥

प्रणवस्य ऋपिब्रह्म देवी गायत्री छन्दः परमात्मा देउवा \। गृपांढ व्याहृतित्रयाणा अत्रिमगु कुन्सा ऋपयः गाय-युग्मनुष्टुभन्दा अग्नि वाअर्का देवताः॥ सावित्र्या ऋपिर्विश्वामित्र॥ निचृद्गायत्री छन्दः सविता देवता॥

अभिवादनम्

अथ आचार्यमभिवादयेत्॥

प्रथमं ह्यजलि कृत्वा ततः कर्णो पिधाय च।

पादौ कराभ्या स्पृष्ट्वाथ पुनश्चाजलिमाचरेत्॥

गृह्णीयादक्षिणं पादं दक्षिणेन करेण च।

वाम वामेन गृह्णीयात् दक्षिणं बाहुमूतः॥

अभिवादये प्रवर-गोत्र-सूत्र शर्मा नामाहमस्मिभोः- अभिवादये देवदत शर्मा नामाहं भो’ इति वा अभिवादनम्।\।

आयुष्मान् भव सौम्येति वाच्यो विप्रोऽभिवादने।

अकारस्तस्य नाम्नोऽन्ते वाच्यः पूर्वाक्षरः प्लुतः॥

‘प्लुत प्रगृह्या अची’ति व्याकरणसूत्रं ज्ञात्वा, प्रत्यभिवादयेत्॥ प्रत्यभिवादनं - आयुष्मान् भव सौम्य देवदत्ता३- अ-महागणपता३य-महाविष्णा ३ब एवमादि न्यायं विचार्य प्रत्यभिवादयेत्।\।

अथ कुमारः पक्कादुपादाय प्राश्नाति। शरीर +गोपायेति।\। शरीॅरं मे॒ विचॅर्पणम्। जि॒ह्वा मे॒ मधुॅमत्तमा। क॒र्णा॑भ्यां॒ भूरि॒ विश्रुॅवम्। ब्रह्मॉणः को॒शोॅऽसि मे॒धया पिॅहितः॥ श्रुतमेॅ गोपाय॥
प्राश्य, अप आचम्य, आदित्यमुपतिष्ठते। ‘उद्वयं + त्तममिति’। उद्व॒यं तमॅम॒स्परि॒ पश्यॅन्तो॒ ज्योति॒रुत्तॅरम्। दे॒वं॒ देॅवत्रा सूर्य॒ मगॅन्म॒ ज्योतिॅरुत्त॒मम्॥

अथ कुमारं शिक्षयेत्। ब्रह्मचार्यसि, अपोशान, कर्म कुरु, मा दिवसुषुप्था, समिध आधेहि, भैक्षाचर्य चर, सदारण्यात् समिध आहर, उदकुंभचाऽऽहर, आचार्याधीनो वेदमधीष्व इति। आचार्यः शिष्यं नवभिःशिक्षयेत्। नवाना प्रत्येक शिष्य॥ वाढमित्येव ब्रूयात्॥ समिधमुदकुभं च आचार्याय गृहीत्वा दद्यादित्यर्थः॥ अथाचार्यः शिष्याय अरिक्तं पात्रं प्रयच्छन्नाह मातरमेवाग्रे भिक्षस्वेति। सः मातरमेवाग्रे भिक्षते। माता न यदि अप्रत्याख्यायिनी अग्रेभिक्षेत। भवति भिक्षा देहीति ब्राह्मणो भिक्षेत॥ यथा लब्धं भिक्षाद्रव्यमाहत्य आचार्याय प्राह - मैक्षमिदमिति। तत्सुमैक्षमित्याचार्यः प्रतिगृह्णाति॥

उत्तरेणाग्नि द्वे स्त्रीप्रतिकृती कृत्वा श्रद्धायै नमः।मेधायै नमः। आसनादिभिरभ्यर्च्य, नैवेद्यं च, त्रिवृताऽन्नेन ब्राह्मणान् संपूज्याऽऽशिषो वाचयित्वा श्रद्धामेवे प्रीयतामिति पुण्याहम्। प्रीयेतां भगवत्यौ, श्रद्धामेधे इति प्रति वचनम् \। देवते उदास्य परिपेचनादि समानम्॥ त्र्यहमेतमग्नि धारयन्ति। क्षारलवणवर्ज अधश्शत्य्याच एतस्मिन्नेवाऽग्नौ व्याहृतीभिः साय प्रातः समिभो ऽभ्यादध्यात्। एवमन्यस्मिन्नपि सदा॥

चतुर्थदिवसे अग्न्युन्सर्जनपक्षे पश्चाल्लौकिकाग्नौ समिदाधानं कुर्यात्॥

अभिवादन्यायमाह—

ऊर्ध्वं प्राणा उत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आगते।
प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान् प्रतिपद्यते॥

अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविन॥। चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयु. प्रज्ञा यशो बलम्॥ इति॥

अथधर्मवचनं, दीर्घमायुः स्वर्ग चेप्सन् कममन्य मै साधुवृत्ताय गुरुणा अनुज्ञात॥ अमावहं मो इति श्रोत्रे संस्पृश्य मनः समाधानार्थ अधस्ताज्जान्वोःआपद्भ्या दक्षिणं दक्षिणेन सव्यं सव्येन चोपगृह्णीयात्॥

अथाभिवादननिषेधः॥ प्रत्यभिवादनं वक्तुमशक्तश्चेत् तदा कथं —

अभिवादन चेष्टा तु कृत्वा तूष्णी समाचरेत्।

नमेदञ्जलिता यद्वा नमो नम इतीरितम्॥

त्रिपूरुपाज्ञ विप्राश्च नमो नम इतीरयेत्॥

धर्मवचनं, नासीनो नासीनाय न शयानो न शयानाय, नाप्रयतोन प्रयताय, समिद्रारी उरकुभहस्तो नाभिवादयेत्। यच्चान्यदप्येवं युक्तं। न समवाये अभिवादनम् \। ऋत्विक्श्वशुर पितृव्यमातुलाना यवीयसा प्रत्युत्थायाभिभाषणं प्रत्य भवादनम्॥ तथा नोपर्यासीनो नोपर्यासी नाय नाभ्यक्तो नाभ्यक्ताय नार्द्रवस्त्रो नाद्रवस्त्राय न व्रजन्न ब्रजते॥

दूरस्थं जलमध्यस्थं धावन्तं धनगर्वितम्।

कोपा(रोगा)क्रान्तं मदोन्मत्तं पइविप्रान्नाभिवादयेत्॥

एवमादि विचार्य कर्तव्यम्॥

नवती ? घटिकायुक्तं त्रिरहः प्रवसेद्यदि।

आगतं वा तथोत्थाय प्रकुर्यात् अभिवादनम्॥

ऊर्ध्व ज्यारन्तरा ? जान्वोरासीनं शिरसा सह।

मातरं पितरं ज्येषं आचार्य गुरुमातुलौ॥

मातामहं पितृव्यं च श्वशुरं चर्तिजं तथा।

उपाध्यायं तथा बन्धून् प्रणमेच बयोधिकान्॥

पतिवयस स्त्रियः स्युर्मर्तृवत् प्रणमेद् बुधः।

वयोधिकाना पत्नीना नमस्कारं वदेदिति॥

मातरं जननी कुर्यात् साष्टाङ्गं चाभिवादनग्।

मातुलादीनशेपाश्च नमस्कुर्याद्वयोधिकान्॥

अथ माणवकस्य आपः पुनन्त्वग्निश्च सूर्यश्चेति वेदपाठशान्माभ्यंदिनमाचार्येण कर्तव्यम्॥ यहा सायमुपक्रमः प्रातरपवर्ग इतिन्यायेन आचार्यस्तु सायमुपक्रम्य सन्ध्यावन्दनादिकं कारयित्वा पश्चात् प्रातस्सन्ध्यावन्दनं माभ्यंदिन मुक्तकाले कारयेत्॥

मायमारम्य सन्ध्याद्यमाचार्गः कारयेद्धियोः।

सावित्री मगिदाघानं मिक्षान्न भोजनक्रमण॥

ब्राह्मणान् मोजयेदत्र शिशोरायुष्यसिद्धये।

शिशुः सन्ध्याढिमारभ्य पश्चादेवाचरेत्कृती ( बुध॥)॥

मातरं गुरुपनी वाऽप्याद्यमिक्षा समावरेत्॥

एवं क्रमेण कुर्यात्॥

अथ सायं सन्ध्यादिकं गायत्री जपं च वक्ष्यमाण प्रकारेण कृत्वा बा (का) लानुगुण्यम् \।

॥ समिदाधानम्॥

ततः शिष्यः समिदाधानं करिष्य इति संकल्प्य॥ जलेन प्रदक्षिणमन्गि परिसमूहति उपनयनाग्रिमेव जुषस्व न इत्यृचा॥

जु॒षस्वॅ नः स॒मिधॅ मने अ॒द्य शोचाॅ बृ॒हधॅज॒तं धूमॅ मृ॒ण्वन्।

उपॅस्पृश दि॒व्य ७ सा न॒ स्तूपैः॒ स र॒श्मिभि॒ स्वतनः॒ सूर्यॅस्य॥

अथारिन परिषिञ्चति। अदितेऽनुमन्यस्वेति दक्षिणतः प्राचीनम्। अनुमतेऽनुमन्यस्वेति पश्चादुदीचीनम्। सरस्वतेऽनुमन्यस्वेति उत्तरतः प्राचीनम्॥ देव सवेतः प्रसुवेति समन्तं प्रद क्षणम्॥ समन्तमेव वा तूष्णीम्॥

अथ पलाशाश्वत्थखादिरोदुम्बराणामेकतमाश्चतस्रः समिधोऽभ्यादधाति व्याहृतीभिश्चतसृभिः। अथाग्नि “जुषस्त्रन” इति परिसमूह्यान्वमंस्थाइत्याद्यैः परि षिच्यायाग्रिमुपतिष्ठते यत्ते अन इति तिसृभिः मयि मेधामिति तिसृभिश्च॥

यत्तेॅ अग्ने॒ तेज॒स्तेना॒हं तेॉज॒स्त्री भूॅयासम्। यत्तेॅ अग्ने॒ वर्च॒स्तेना॒हं वॅर्च॒स्वी भूॅयासम्।यत्तेॅ अग्ने॒ हर॒ स्तेना॒हँ हॉर॒स्वी भूॅयासम्॥ मयिॅ मे॒घा मयिॅ प्र॒जा मय्य॒ग्नि स्तेजोॅ दधातु। मयिॅ मे॒धां मयिॅ प्र॒जा मयीन्द्रॉ इन्द्रियं दॅधातु।मयिॅ मेधां मयिॅ प्रजां मयि॒ सूर्यो॒ भ्राजो दधातु॥

अथोपविश्य होमभम्म संगृह्य वामकरतले निक्षिप्य शन्नो देवीरित्यद्वः सेवयित्वा अनामिकया मानस्तोक (121 पृष्ठे ) इत्यूचाऽऽलोडय क्रमेण धारयेत् सरस्वतीति शिरसि, मेधावीति ललाटे, तेजस्वीत्युरसि, वर्चस्वीति दक्षिण भुजे ब्रह्मवर्चसीति वामभुजे, आयुष्मानिति कण्ठे अन्नादो भूयासमिति पिठरे। स्वस्तीति पुनरपि शिरसि

करं पात्रे प्रक्षाल्य अभिवाद्य कृष्णाऽनुस्मरणं कृत्वा करचरणकृतं34 वेति जपित्वा तज्जलं गेहोरिष्टान्निनयेत्॥

एवं सायं प्रातरहरहः कुर्यात्। अकरणे दोषः। तथाविधधर्मो ब्रह्मचारी यां रात्रि समिधं नाऽऽहरति आयुष एव तामवदाय वसति। तस्माद्ब्रह्मचारी समिधम, हरेत्॥ सायं सायं समिदाधानमित्येकः पक्षः।ब्रह्मचर्यं च कृत्वा भूतानि आब्रह्मचर्य चरेत्।35**

अथोपनयन दिवसप्रमृति त्रिरात्रमक्षारलवग भोजनमधश्शयनं च कुर्यात्। न स्नाति धारित वस्त्रे न त्यजति, किञ्चित् स्पृष्ट्वा ह्यशुचिर्भवेद्यदि तदाचार्यःसुरभिमत्यादि36*** पवमानान्तमन्त्रैः प्रोक्षयेत्॥

अथ उपनयनाद्यग्निनाश प्रायश्चित्तम्॥

अथ यद्यपनयनाग्निः विवाहाग्निः जातकाग्निः इमशानाग्नि॥ आचतुर्थादादशाहादासञ्चयनादुद्वात. स्यात्। तत्र अपहता असुरा इति मन्त्रेण भस्मप्रोक्ष्य।

अपॉहता॒ असुॅरा॒ रक्षा सिॅ पिशा॒चा ये क्षि (क्ष) यॉन्ति पृथिवीम॒नुॅ \। अ॒न्यत्रेतोॅ गच्छन्तु॒ यत्रैषां॑गतं॒ मॅनः॥

अग्रिनष्टप्रायश्चित्तम्

तद्भस्मसमारोपणं—अयं ते योनिर् ऋत्विय इति समिधि समारोप्य॥ अ॒यं ते॒ योनिॉ ऋ॒त्वियो यतोॅजा॒तो अरोचथाः। तञ्जा॒नन्नम्न॒ आरोहाऽथाॉ नो वर्धया र॒यिम्॥

लौकिकाग्निमाहत्य समिधमादधाति आजुह्वान उद्बुभ्यस्वाग्न इति द्वाभ्याम्॥

आ॒जुॅह्वानः सु॒प्रतीॅकः पु॒रस्ता॒ दग्ने॒ स्वां योनि॒ मासीॅदसा॒ध्या। अ॒स्मिन् स॒धस्थे॒ अध्युत्तॅरस्मि॒ न्विश्वेॅ देवा॒ यजॅमानश्च सीदत॥ उद्बुबुॅध्यस्वाग्र॒ प्रतिॅ जागृह्येन मिष्टापू॒र्ते स सृजेथाम॒यञ्चॅ। पुनः कृ॒ण्व स्त्वाॅपि॒तरं॒ युत्राॅन म॒न्वाता सी॒त् त्वयि॒ तन्तुॉ मे॒तम्॥

शुचौदेशे अग्निमाहत्य संपरिस्तीय परिषेचनान्तं कृत्वा अलंकृत्य समिध माधाय नाना चतुर्गृहीतानि जुहोति-

अयाश्चाग्नेः अग्निर्होतानुवाकं ब्राह्मण एकहोता दशाहुतयः मनो ज्योतिः मिन्दाहुती द्वे महाव्याहृतयः चतस्रः व्याहृतयः चतस्रश्च एवं चतुर्विंशतिः चतुर्गृहीताः॥ सर्वत्र स्रवाहुतीर्वा॥

ओं भूर्भुवः॒ सुवः॒ स्वाहाॅ। प्रजापतय इदम्॥अया॒श्चाग्नेः- 31 पृष्ठे।

अ॒ग्निर्हो॑ता। अ॒श्विना॑ध्व॒र्यू। त्व॒ष्टाऽग्नीत्। मि॒त्र उॅपवक्ता॒। रोमः॒सोमॅस्य पुरो॒गाः। शु॒क्रः शु॒क्रस्यॅ पुरो॒गाः। श्रा॒तास्तॅ इ॒न्द्र सोमाः॑। वाताॅपेर्हवन॒ श्रुत॒स्वाहा॑।वाचस्पतये ब्रह्मण इदम्॥

ब्रा॒ह्म॒ण एकॅहोता। स य॒ज्ञः। स॒ मेॅ ददातु प्र॒जां प॒शूनू पुष्टि॒ यॅशः। य॒ज्ञश्चॅ मे भू॒यात् स्वाहा॑॥ यज्ञायेदम्॥ (ब्रह्मण इदम्) अ॒ग्निहोॅता। स भ॒र्ता। स मेॅ ददातु प्र॒जां प॒शून् पुष्टिं॒ यॅशः। भ॒र्ता चॅ मे भू॒यात् स्वाहा॑। अग्नय इदम्॥

पृ॒थि॒वी त्रिहोॅता। स प्रॅति॒ष्ठा। स मे ददातु प्रजां पशून् पुष्टिं यशॅ॥। प्रतिष्ठा चॅ मे भूया॒त्स्वाहा॑॥ पृथिव्या इदम्॥

अ॒न्तरिॅक्षं॒ चतुर्होॅता। स वि॒ष्ठाः। स मेॅॉ ददातु प्र॒जा प॒शून् पुष्टि॒ यॅश॥। वि॒ष्ठाश्चॅ मे भूया॒त् स्वाहा॑॥ अन्तरिक्षायेदम्।

वा॒युः पञ्चॅहोता। स प्रा॒णः। स मेॅददातु प्र॒जा पशू़न पुष्टि॒ यॅशः। प्राणश्चॅ मे भू॒यात् स्वाहा ॑\।\। वायव इदम्।

अभिनष्टप्रायश्चित्तम्

च॒न्द्रमाः॒ षड्ढोॅता। स ऋ॒तूकॅल्पयाति। स मेॅ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टि॒ यॅशः। ऋ॒तवॅश्च मे कपन्ता॒ स्वाहा॑॥ चन्द्रमस इदम्॥

अन्नॅ सप्तहोॅप्ता। स प्रा॒णस्यॅ प्रा॒णः। स मेॅ ददातु प्र॒जा पशू॒न्पुष्टि॒ यॅशः। प्रा॒णस्यॅ च मे प्रा॒णो भूॅया॒त् स्वाहा॑॥ अन्नायेदम्॥

द्यौर॒ष्टहोॅता। सोॅऽनाधृ॒ष्यः। स मेॅ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टं यॅशः। अ॒ना॒धृ॒ष्यश्वॅ भूया॒सं॒ स्वाहा॑॥ दिव इदम्॥

आ॒दि॒त्यो नवॅहोता। स तेॅज॒स्वी। स मेॅ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टि॒ यॅशः। ते॒ज॒स्वी च भूया॒स॒ स्वाहा॑॥ आदित्यायेदम्॥

प्र॒जापॅति॒र्दशॅहोता। स इ॒द सर्व॑म्। स मेॅ ददातु प्र॒जां प॒शून्पुष्टि॒ यॅशः। सर्वं॒ च मे भूयात्स्वाहा॑॥ प्रजापतय इदम्॥

मनो॒ ज्योॅतिः 30 पृष्ठे

यन्मॅ आ॒त्मॅनः-पुनॅर॒ग्निः- 31पृष्ठे। भू॒रमयेॅ च-भूवोॅ वा॒यवेॅ च –सुवॅरादि॒त्यायॅ च भूर्भुवः॒ सुवॅश्चन्द्रमॅसे च-33 पृष्ठे (एता महाव्याहृतय ) भूःस्वाहा प्रभृति चतस्रः - 31 पृष्ठे॥

व्रत विसर्जनात् पूर्वमग्नौ नष्टे एवं कुर्यात्॥

चतुर्थऽहि समिदाधानानन्तरं एतमग्निमादाय तां दिशं यन्ति यत्र पलाशः स्पष्टो भत्रति। तत्र गत्वा तत्पुरस्तादुत्तरतो वा उपलव्य शिशुं स्नापयित्वा, अस्य माणवकास्य सावित्रत्रतोत्सर्जनं कारयिष्ये सावित्र व्रतोत्सर्जन करिष्य इति शिष्यः॥ अथ पलाशं प्रदक्षिणं परिसमहति जलैः सहशिप्य॥ सुश्रवः सुश्रवसं मा कुरु + भूयासमिति॥

सु॒श्रॅवःसु॒श्रवॅसं मा कुरु॒ यथा॒ व सु॒श्रॉवः सु॒श्रॉवा अस्ये॒वम॒ह सु॒श्रॉवः सुश्रवाॅ भूया॒संयथा॒ त्व सु॒श्रॅवः सुश्रवो देवाना॑ निधिगो॒पो॑ऽस्ये॒व म॒हं ब्राह्म॒णानां॒ ब्रह्मॅणो निधिगो॒पो भूॅयासम्॥

तस्याग्रेणोत्तरेण वा अग्निमुपसमाधाय संपरिस्तीर्य, आज्यं संस्कृत्यक्वौ संमृज्य परिपिच्यालंकृत्य समिधमाधाय अथावत्यप्रायश्चित्तं चतुर्गृहीतेन मिन्दाहुती द्वेच हुत्वा, अथ पाहिनो अग्न इति पञ्च व्याहृतीश्चतस्रश्च स्रवेण हुत्वा॥

अत्र वा सङ्कल्पं कुर्यात्॥

सावित्रतोत्सर्जनं चरिष्यामीति माणवकः। अथ पालाशीश्चतस्रस्समिध +न्वाचयति। अग्ने॑ व्रतपते सावित्रं व्रतमॅचारिषं तदॅशकं तन्मेॅ राधिस्वाहा॑॥

** **अग्नये व्रतपतय इदम्॥ एवं वायो॑ व्रतपते, आदि॑त्य व्रतपते, व्रताना॑ व्रतपते सावि॒त्रं व्रतमॅचारिषं॒ तदशकं॒ तन्मेॅ राधि॒ स्वाहा॑॥ व्रतानां व्रत पतय इदम्॥

अथ सुश्रवसं अर्चयेत् - सुश्रवसे नमः। इत्यासनादिदीपान्तं कृत्वा॥ अपूपादिभिः निवेद्य, अथ ब्राह्मणान् संपूज्य आशिषो वाचयेत्॥ सुश्रवाः प्रीयतां इति पुण्याहम्॥ पालाशमूले दण्डमजिनं मेखलां वासश्च विसृजेत्। प्रथमं वासो विसृजेत्॥ आचार्यः यस्य ते प्रथम वाम्य + सुजातमिति गृह्णीयात्॥

यस्यॉ ते प्रथम वा॒स्य हराम॒ स्तं त्वा॒ विश्व॒ अनुॅमदन्तु दे॒वाः। तं त्वा॒ भ्रातॅरः सु॒वृधो वर्धॅमान॒ मॅनु जायन्तां ब॒हवः॒ सुजाॅतम्॥

अन्यद्वस्त्रं नवं चेन्मन्त्रवद्धारयेत्॥

उपवीतं न त्यजेत्। त्यजेदित्यन्यसूत्रकार आह॥

अथ शिरसिललाटे उरसि भुजयोः कण्ठे च (पिठरे व ) सरस्वत्यादिभिः भस्मवारणं कृत्वा—

शिष्यं शिक्षयेत्। दण्डमजिनं मेखलां च धारयन् श्राद्ध सूतक मैथुन मधुमांसानि च वर्जयन् भैक्षाहारोऽधश्शायीचाऽऽचार्यस्य गृहं गत्वा अचार्याधीनः वेदमधीष्वेति त्रयात्॥ बाढमेति शिष्य उच्चरेत्॥
अथाऽग्नि परिषिच्य समिधमाधायोपतिष्ठते। एतमग्नि धारयेत्समिदाधानार्थम् \। जाताग्नि मथित्वा तस्मिन् कृतस्य च चारणं तस्मिन् अनुगते श्रोत्रियगृहादाहृत्य पञ्च स्रुवाहुतीः। कालातिकम समिदाधाने च तथा॥37

यद्वा एतमग्निमुत्सृजेत्। जातकाग्न्यभावे उत्सर्जनमन्त्रः - आयुर्दा अग्न इति जपेत्॥ आयुर्दाः + दिमम्॥ 121 पृष्ठे॥

तस्मिन्ननौ दीपं गृहीत्वा ब्राह्मणैः स्वस्तिवाचनमङ्गलवाद्यैः सहितः तत आरभ्य गृहपर्यन्तं दण्डाकारेण जलं सिक्त्वा गृहं गच्छेत्। तत्र आशीर्वादं कृत्वा ब्राह्मणान् भोजयेत्। कर्म सद्गुण आयुष्यं च भवति॥

॥ उपनयन दीक्षा॥

मातुरा प्रसवाञ्चौलं पुत्राणां नैव कारयेत् \।

आगर्भपतनात्पत्युः आषाण्मासं विवाहिनाम्॥

क्षुरकर्म न कुर्वीत चौलादूव्ध ऋतुत्रयात् ( यम्)।

तथैवोपनयादूर्ध्वं उपाकर्म विना कचित॥

किञ्च — मौञ्जीबन्धे विवाहे च षाम्मरसं वर्षमेव वा न कुर्यात्॥

मातृ पितृ व्यतिरिक्तानां स एव कर्ता चेत् षण्मासान्त क्षौरं न कुर्यात्॥ पित्रो स्तु कुर्यादेव। एतद्वयतिरिक्त सर्व कुर्यादेव। उभयत्र स एव कर्ता चेत् सपिण्डन च कुर्यात्॥

॥उपाकर्म विधिरुच्यते॥

अत्र बोधायन॥,—

हुतानुकृतिरुपाकर्म॥

श्रावण्या पौर्णमास्यां क्रियेताऽपि वाऽऽषाढ्याम्॥

उपाकर्म

अथ स्मृतिवचनानि—

अध्यायानामुपाकर्म श्रावण्या तैत्तिरीयकाः।38

बहुवृचाः श्रवणे कुर्युः सिस्थोऽर्को भवेद्यदि॥

असिार्के प्रोष्ठद्या श्रवणेन व्यवस्थया।

सहस्तशुक्लपञ्चम्या वा न तद्ग्रहसंक्रमे॥

पर्वण्यौदयिके कुर्युः श्रावण्या तैत्तिरीयकाः।

बहवृचाः श्रवणे कुर्युः हस्तक्षै सामवेदिन॥

आषाढे श्रावणे मासि प्रोष्ठपद्यामथापि वा।

तेषा तु पौर्णमास्या वा वासवर्क्षे समागते॥

उपाकर्म स्वगृह्योक्तकाले दोषविवर्जिते।

वेदोपाकरणं कुर्यु कुर्युः? वेदविधातुकाः॥

पुष्योत्तरार्धात्पश्चयुक्तेऽर्के स्यादुपाकृतिः।

उत्तरार्धकरे भानौ केचिदाहुः मनीषिणः॥

मधाभाग्ययुते भानौ उत्तमा स्यादुपाकृतिः।

गर्हिता सर्प नक्षत्रे पु ये गध्यमतः स्मृता॥

श्रावण्या श्रवणर्क्षेवा कर्तव्यं वासवेऽथवा।

वारुणे प्रोष्टपन्मासि पौर्णमास्यामुपाकृतिः॥

“उभयोर्मासासिह्यकै पञ्चम्यां श्रवणे तथा ?

कृत्वा तं वार्षिकादौ वेदाश्चैव समारभेत्॥

इत्यादिवचनैः सिह्मेर्के उपाकर्म प्रथमोपाकृति च कुर्यात्॥

अत्र विशेष॥-

सौर चान्द्रनमसोस्तु पूर्णिमा विश्व विष्णु वसुभेषु संयुता।

शस्यते यजुरुपाकृतिर्न चेत्वारुणत्रिभयतु नभस्ययोः॥

श्रावणे श्रवणमूचिरे पुनः पश्चमी सहितहस्तमप्यृचाम्।

उक्तकाल उपराग संक्रमे ग्राह्य एव पर गृह्यचोदितः॥

निषिद्धकालमाह -39

श्रवणक्षै ऋचां हस्ते पञ्चमीसहितेऽपि च। (वा)

पूर्णाया यजुषा साम्ना दर्शे हस्तेऽथ वैष्णवे।

हस्ते च श्रावणाद्येषु बुधवारयुते दिने।

अथर्वणां तथा तत्तत् वेदाधीते (शे) प्रकाशिते॥

वेदोपाकरणं कुर्यात् ग्रहसंक्रान्ति वर्जिते।

अर्धरात्रादधस्ताच्चेत् संक्रान्तौ ग्रहणेऽपिवा॥

उपाकर्म

** **उपाकर्म न कुर्वीत परतश्चेन्न दोषकृत्।

** **द्राह्यायनमतेनापि मैनमस्तु मतेन वा॥

** **ससर्पाहस्पतीमासे ऽयधिमासे तथैव च।

** **शुक्रेचास्तं गते जीवे बाल्ये वा वार्धकेऽपिवा॥

** **तददेषाय भवेन्नित्यं उपाकरणसंज्ञितम्।

** **ऋग्वेदाधिपतिर्जीवो यजुर्वेदाधिपः सितः॥

** **सामवेदाधिपो भौमः शनिश्चाथर्ववेदराट्।

** **एवं स्वशाखाधीशप्रबल काले कर्तव्यम्॥

मासत्रये दोषयुक्ते सति तत्राह-

** **मासत्रयेऽपिदुष्टेतु श्रावग्यामेव कारयेत्।

** **श्रावणी दोषयुक्ता स्यात् स्वस्वगृह्योक्तकालतः॥

** **तत्तत्काले सदोषे तु परगृह्योक्तकालतः।

** **यत्र कुत्राप्युपाकर्म नित्यकर्म समाचरेत्॥

** **मासत्रये दोषयुक्ते श्रावण्यामेव कारयेत्।

स्वशाखाधीशे बलवति सति तस्मिन् काले कर्तव्यम्। दुर्बले सतिआषाढया वा स्वस्वगृह्योक्तकाले कर्तव्यम्। कालत्रये दुष्टे सति सौरनभस्य पौर्णमास्यांवा कर्तव्यम्। अन्येषा च श्रवणादिकाले बोधायनीयाना आषाढया विशेषतः। अन्येषा भाद्रपद्या विशेषतः। सर्वेषा श्रावण्यामेव सिंह्नार्क युक्तायां च विशेषतः -

** **वेदेषु नित्यमेवं स्यात् श्रावणं नित्यमेव च।

** **तस्मात् सर्वप्रयत्नेन कर्तव्यं वेदपारगैः॥

तथाह आपस्तम्ब॥-

श्रावण्यां तिलभक्ष उपोष्य वा श्वोभूते महानदमुदकमुपस्पृश्य सावित्र्यासहस्रकृत्वः समिधो जुहुात्।जपेद्वा॥प्रथमोपाकृते निषेधः॥

गुरुभार्गवयोर्मौढये बाल्ये वा वार्धकेऽपिवा।

तथाधिमास ससर्प मलमासादिषु द्विजः॥

प्रथमोपाकृतिर्न स्यात् यदि कुर्याद् विनश्यति।

अध्यायाङ्गमिदं नित्यमिति होवाच भार्गवः॥ इति वचनात्॥

श्रावण्या वा आषाढयां वा सिह्मार्कपौर्णमास्या वा बोधायनीयानाप्रथमोपाकृतेः कालः। अन्येषा श्रावण्या सिह्नार्कपौर्णमास्यां प्रथमोपाकर्म काल॥।

श्रावण्यां वाथ सिह्नार्के कालदोषयुते सति।

प्रथमोपाकृतिर्न स्यात् अपराब्दे समाचरेत्॥

उभयोर्मासयोः सिह्मार्कमासे प्रथमोपाकृतिः कर्तव्या।

अथ तत्काल॥–

श्रावणी पौर्णमासी तु सङ्गवात्परतो यदि।

तदात्वौदायिकी कुर्यात् नचेपूर्वेधुरेव च॥

सन्धिः सङ्गवतः पश्चादर्वाडमध्यन्दिनाद्यदि।

तस्मिन्नुपाकृति कुर्यात् सद्यश्च समिदाहुतिः॥

यदा मध्यंदिनादर्वाक् पूर्वस्मिन् पर्वणि क्रिया।

श्वोभूते समिदाधान एप. श्रावणिको विधिः॥

श्वोभूत इति प्रातः पर्वणिभागे समिदाधानं कर्तव्यम्।

अथ आश्वयुज्यामपि कर्तव्यमित्याह –

जराग्नियुक्ते नृपतेः विनाशे जाते मृते राष्ट्र समाकुले च।

उत्सर्जनोपक्रमणं न कुर्यात् प्रस्तेऽर्क चन्द्रे गुरुशुक्रमौढचे॥

उपाकर्म

आषाढादित्रये मासे देवाद्विघ्न उपागते।

कुर्यादाश्वयुजे मासे पौर्णमास्यादिषु द्विजः॥

एवमाषाढादित्रये मासे दैवादकृते सति आश्वयुज्या

पौर्णमास्या श्रवणादिषु यथासूत्रन्याय कुर्यात्॥

॥ अथ उपाकर्म वपनादि विधिः॥

अध्यायानामुपाकर्म वेदाङ्गानि व्रतानि च।

वापयित्वा चरेद्वर्णी तदुत्सर्गेषु नाचरेत्॥

उपायनस्य दीक्षायामुपाकर्म भवेद्यदि।

वापयित्वा चरेद्वर्णी पुनर्दीक्षान्तथाचरेत्॥

पित्रोर्दीक्षान्तरा वापि वपनं धारणं तथा।

ब्रह्मचर्याविरोधेन दीक्षादि ब्रह्मचारिणः॥

अथाचार्य॥ सशिष्यो मध्याह्ने महानद्या देवखाते वा नित्यकर्म कृत्वाश्रावण्यां पौर्णमास्यां उपाकर्मस्नानं करिष्य इति संकल्प्य, स्नात्वा आर्द्रवस्त्रंपरित्यज्य शुभ्रवस्त्र परिधाय यज्ञोपवीत संधार्य - “ब्रह्मचारिणस्तु मौञ्जी अजिनंदण्ड च धारयेयुः”। श्रावण्या पौर्णमास्यां उपाकर्मतर्पण करिष्य इति संकल्प्यउपवीती अक्षतयुक्ताद्भिः तर्पयति अड्गुलिमुखेन ऊर्ध्वं नामे॥ हृदयस्याधस्तात् हस्ताभ्यां प्रतितर्पणं त्रिः त्रिः कुर्यात्।

याज्ञिकीर्देवता स्तर्पयामि।साहितीर्देवतास्तर्पयामि। वारुणीर्देवतास्तर्पयामि। सर्वादेवताः तर्पयापि। इति द्वादशतर्पणानि कृत्वा॥

अथ निवीती उपवीतमड्गुष्ठाभ्यां परिगृह्य ऊर्ध्वं नामेः हृदयस्याधस्तात् अड्गुल्यग्रैः तिलाक्षतयुक्ताद्भिः तर्पयति।

प्रजापतिकाण्डऋषि तर्पयामि। सोमं कण्डऋषि तर्पयामि। अग्निकाण्डऋषि तर्पयामि। विश्वान् देवान्काण्डऋषीँस्तर्पयामि॥स्वयंभुवकाण्डऋषि तर्पयामि। इति पञ्चदश तर्पणानि च कुर्यात्॥

अथ प्राचीनावीती अंगुष्ठाग्रेण अंगुष्ठतर्जनीमध्येन वा तिलैः तर्पयेत्। पितॄन् स्वधानमः तर्पयायि।पितामहान् स्वधानमस्तर्पयामि। प्रपितामहान्स्वधानमस्तर्पयामि। मातृः स्वधा नमस्तर्पयामि \। पितामहीः स्वधा नमस्तर्प-यामि। प्रपितामहीः स्वधा नमस्तर्पयामि। मातामहान् स्वधानमस्तर्पयामि।मातुः पितामहान् स्वधा नमस्तर्पयामि। मातुः प्रपितामहान् स्वधा नमस्तर्पयामि। मातामहीः स्वधा नमस्तर्पयामि। मातुः पितामही॥ स्वधा नमस्तर्पयामि।मातुः प्रपितामहीः स्वधा नमस्तर्पयामि।

आचार्यान् स्वधा, आचार्यपत्नी स्स्वधा, गुरून् स्त्रधा, गुरुपत्नी स्स्वधा,सरवीन् स्वधा, सखिपत्नीः स्वधा, ज्ञातीन् स्वधा - ज्ञातिपत्नीः स्वधा, अमात्यान्स्वधा, अमात्यपत्नी॥ स्वधा, सर्वान् स्वधा, सर्वाः स्वधा नमस्तर्पयामि॥ इतिचतुर्विंशतितर्पणानि प्रत्येक त्रिः त्रिकुर्यात्। जीवपितृकस्तु न कुर्यात्॥

अथ स्मृति वचनम्॥

अध्यायानामुपाकर्म होमात्पूर्व नदीतटे।

देवानृषीन् पितॄन् थ्यात्वा तर्पयेद्गुरुपूर्वतः॥

अक्षतैः तपयेद्देवान् ऋषीनेव तिलाक्षतैः।

पितृन् कृष्णतिलैरत्र दोषयुक्तेऽक्षतैस्सह॥

अर्कशुकार्किौभौमेषु त्रयोदश्यां च सन्ध्ययोः।

द्वादश्यां च निशाया च न दद्यात्तिलतर्पणम्॥

उपाकर्म

साक्षतं चेन्न दोषाय यद्वा दर्भयुतं चरेत्।

तर्पणानि च सर्वाणि त्रिस्त्रिनैमित्तिकानि तु॥

एवं तर्पणानि कुर्यात्। केचित्तिलतर्पणं कुर्वन्ति॥ केचित् न कुर्वन्ति॥ अत्र पितृतर्पणं सूत्रकारेण नोक्तम्। अन्य सूत्रकार॥ स्मृतिकारश्चवदति॥

सशिष्य. उपाध्यायः नदीतीरे मठे वा आचार्यगृहे वा होमं कुर्यात्। नान्दीमुखं केचित्कुर्वन्ति -

श्रावण्या पौर्णमास्या एमिरछात्रैस्सह अध्यायोपाकरणहोमं करिष्ये। तद सविता प्रीयतामिति पुण्याहम्॥ केचिदौपासने कुर्वन्ति।

बोधायनीयाना श्रोत्रियागारा द्वयाहत्या एकाहुत्या प्रतिसन्धानं, पुनरुत्वादित्या इत्यचा चतुर्गृहीतेन हुत्वा तस्मिन्ननौ कुर्वन्ति। अग्निमुपसमाधाय अग्निमुखान्त कृत्वा सावित्र्या पकंछात्रैरन्वारन्धो जुहुयादानार्यः। स्विष्टकृतमव दाय निधायाज्याहुती रुपजुहोति। याज्ञिकीभ्यो देवताभ्यः स्वाहा इत्यादि चतस्रः-

या॒ज्ञिकी॑भ्यो दे॒वता॑भ्यः॒ स्वाहा॑।

याज्ञिकीभ्यो देवताभ्य इदम्॥

साँहिती॑भ्यो दे॒वता॑भ्यः॒ स्वाहा॑।

साँहितीभ्यो देवताभ्य इदम्॥

वा॒रुणी॑भ्यो दे॒वता॑भ्यः॒ स्वाहा॑।

वारुणीभ्यो देवताभ्य इदम्॥

सर्वा॑भ्यो देवता॑भ्यः स्वाहा॑।

सर्वाभ्यो देवताभ्य इदम्॥

प्रजापतये काण्डऋषये स्वाहा। इति पक्ष।

प्र॒जापॅतये काण्डऋ॒षये॒ स्वा॑हा।

प्रजापतये काण्डऋषय इदम्॥

सोमायॅकाण्डऋ॒षये॒ स्वाहा॑।

सोमाय काण्डऋषय इदम्॥

अ॒ग्नयेॅ काण्डऋ॒पये॒ स्वाहा॑।

अग्नये काण्ऋषय इदम्॥

विश्वेभ्यो दे॒वेभ्यॅ॥ काण्डऋ॒षिभ्यः॒ स्वाहा॑।

विश्वेभ्यो देवेभ्यः काण्डऋषिभ्य इदम्॥

स्वयंभुवेॅ काण्डऋषये॒ स्वाहा॑।

स्वयंभुवे काण्डऋषय इदम्॥

सदसस्पति मित्यादि दश

सदॅस॒स्पति॒ मदभुतं प्रि॒यमिन्द्रॅस्य॒ काम्यम्॒॑। सॅनिं मे॒धा मॅयासिषँस्वाहा॑। सदसस्पतय इदम्॥

तत्स॒वितुर्वरेण्यं॒ + प्र॒चोद॒यात् स्वाहा॑। सवित्र इदम्।

ऋग्वेदाय स्वाहा।

ऋग्वेदायेदम्॥

यजुर्वेदाय स्वाहा।

यजुर्वेदायेदम्॥

उपाकर्म

सामवेदाय स्वाहा। सामवेदायेदम्॥

अथर्ववेदाय स्वाहा। अथर्ववेदायेदम्॥

अथर्वाङ्गिरोभ्यः स्वाहा। अथर्वाङ्गिरोभ्य इदम्॥

इतिहास पुराणेभ्यः स्वाहा। इतिहास पुराणेभ्य इदम्॥

सर्पदेवजनेभ्यः स्वाहा। सर्पदेवजनेभ्य इदम्॥

सर्वभूतेभ्यः स्वाहा। सर्वभूतेभ्य इदम्॥

एवमेकोनविशतिः उपहोमाः। अथ उपाध्यायः वेदमधीयीत। इषेन्वेत्यनु वाकत्रयं षडङ्गं अधीयीरन‌्। आमावास्येन वा+कल्पयते‌‌॥

इ॒षे त्वो॒र्जे त्वाॅ वा॒यवॅ॥ स्थोपा॒यवॅ॥ स्थ दे॒वो वॅ॥ सवि॒ता प्रार्पॅयतु॒ श्रेष्ठॅतमाय॒ कर्मॅण॒ आप्याॅयध्वमघ्निया देवभा॒गमूर्जॅस्वती॒॥ पयॅस्वतीः प्र॒जा-वॅतीरनमी॒वा अय॒क्ष्मा गा वॅ॥ स्ते॒न ईॅशत॒ माऽघशँसोॅ रु॒द्रस्यॅ हे॒तिःपरिॅ वो वृणक्तु ध्रु॒वा अ॒स्मिन्गोपॅतौ स्थात ब॒ह्वीर्यजॅमानस्य प॒शून्पाॅहि॥१॥

य॒ज्ञस्यॅ घो॒षदॅसि॒ प्रत्युॅष्ट ँ॒रक्षः॒ प्रत्युॅष्टा॒ अराॅतयः॒ प्रेयमॅगाद्धि॒षणाॅब॒र्हिरच्छ॒ मनुॅना कृ॒ता स्व॒धया॒ वितॅष्टा॒ त आ वॅहन्ति क॒वयॅ॥ पु॒रस्ताद्दे॒ वेभ्यो॒ जुष्टॅमि॒ह ब॒र्हिरा॒सदेॅ दे॒वाना॑ परिषू॒तमॅसि व॒र्षवृॅद्धमसि॒ देवबॅर्हि॒र्मा त्वा॒ऽन्वड्मा ति॒र्यक्पर्वॅ ते राध्यासमाच्छे॒त्ता ते॒ मा रिॅषं॒ देवॅबहि. श॒तवॅल्श॒ वि रोॅइ स॒हस्रॅवल्शा॥ (२)वि व॒यँ रुॅहेम पृथि॒व्याः स॒पृचॅ पाहि सुसंभृता॑ त्वा॒ सं भॅरा॒म्यदिॅत्यै॒ रास्नाॅसीन्द्रा॒ण्यै सं॒न्नहॅनं पू॒षा ते॑ ग्र॒न्थि ग्रॅथ्नातु॒ स ते॒ माऽऽस्था॒दिन्द्रॅस्य त्वा बा॒हुभ्या॒मुद्यॅच्छे॒ बृह॒स्पते॑र्मू॒र्ध्ना हॅराम्यु॒र्वॅन्तरिॅक्ष॒मन्विॅहि देवंग॒ममॅसि॥ २॥

शुन्धॅध्व॒ दैव्याॅय॒ कर्मॅणे देवय॒ज्यायैॅ मात॒रिश्वॅनो घर्मोॅ॒ऽसि॒ द्दौराॅसिपृथि॒व्यॅसि वि॒श्वधाॅया असि पर॒मेण॒ धाम्ना॒ दृहॅस्व॒ माह्वा॒र्वसूॅना प॒वित्रॅमसि श॒तधाॅरं॒ वसूॅना प॒वित्रॅमसि स॒हस्रॅधार ँहु॒तः स्तो॒को हु॒तो द्रप्सो॑ऽग्नयेॅ बृहते नाकाॅय स्वाहा द्यावाॅपृथिवीभ्याँसा विश्वायुः॒ सा वि॒श्वव्यॅचाः॒ सा वि॒श्वकॅर्मा॒ सं पृॅच्यध्वमृतावरीरू॒मिंणीर्मधुॅमत्तमा म॒न्द्रा

उपाकर्म

धनॅस्य सा॒तये॒ सोमेॅन॒ त्वाऽऽ तॅन॒च्मीन्द्राॅय॒ दधि॒ विष्णोॅ ह॒व्य रॅक्षस्व॥ ३॥

आमावास्येन वा पौर्णमासेन वा हविषा यक्ष्यमाणो भवति स पुरस्तादेव हविरातञ्चन मुपकल्पयते॥

यथो एतद्धुत + पाक यज्ञसंस्था इति,यथो एतत् हुतः प्रहुत आहुत॥ शूलगवो बलिहरण प्रत्यवरोहणमष्टकाहोम इति सप्त पाकयज्ञसंस्था इति॥

उपदिष्टो धर्मः+ शिष्टागमः, उपदिष्टो धर्मः प्रतिवेदं तस्यानु व्याख्यास्यामः स्मार्ता द्वितीय॥ तृतीयः शिष्टागमः॥

शीक्षा व्याख्यास्याम इत्यनुवाकं, शीक्षां व्याख्या॑स्या॒मः। वर्णः॒स्वरः। मात्रा॒ बलम्। सामॅ सन्ता॒नः।
इत्युक्तः शीक्षा॑ध्यायः॥

ओ अ इ उण् + हल्,

अ इ उण्। ऋ ऌक्। ए ओड्। ऐ औच्। हयवरट्। लण्। ञ म ड ण नम्। झ भञ। घ ढ धष्। ज ब ग ड दश्। ख फ छ ठ थ

वेदाक्षराणि यावन्ति पठितानि द्विजातिभिः। तावन्ति हरिनामानि कीर्तितानि न संशयः॥

यज्ञाना तपसा चैत्र शुभाना चैव कर्मणाम्। वेद एव द्विजातीला निश्श्रेयसकरः परः॥र्य यं क्रतुमधीयीत तस्य तस्यामुयाफलम्॥

च ट त व्। क प य् ! श ष सर्।हल्। इति माहेश्वराणि सूत्राणि। वृद्धि रादैच्। अदेड्गुणः॥

ओ गीर्णश्रयः गीण श्रेयः। धेनवः श्रीः। रुद्रस्तु नभ्यः। भगोहि याज्या। धन्येय
नारी। धनवान्पुत्रः॥

अग्निमीले - अग्न आ याहि - शन्नो देवीः॥

होमस्य श्रवः पुराणादि तपः स्वाध्यायनिरतम्॥ नारायणं नमस्कृत्य॥ अथातो धर्मजिज्ञासा॥ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा॥ ओ एवमध्याय, स्विष्टकृढादि समाप्य॥ ओ नमो ब्रह्मणे + करोमि॥ त्रिः॥ (70)

अध्येतन् अपूपैर्धानाभिः सक्तुभिः ओदनैः धृतेन फलैर्लाजादिभि ब्राह्मणान् भोजयेत्। सर्वेऽपि हुतशेषं प्राश्याचम्याचार्य सपूज्य गृहं ययुः॥ सर्वेऽपि उपोष्य वा तिलं वा हविष्यं वा भक्षयेयुः॥

      ॥**गायत्रीजप विधिः॥**

इवो भूते महानद्या स्नानादि कृत्वा गायत्रीमष्टोत्तरशतं जपित्वा नित्यसमि दाधानौपासनाग्नि होत्रादिक यथान्याय कृत्वा मिथ्याधीत प्रायश्चित्तार्थं गायत्री मष्टोत्तरसहस्रवृत्व जपेत॥

ब्रह्मचारिणस्तु गायत्र्या समिदाधानं कुर्युः। तदशक्तो जपेत्॥

प्रथमोपाकरणे अवश्यं समिदाधानमेव कुर्यात्॥ तदाह- गायत्र्या समिदाधान ब्रह्मचारी समाचरेत्। तदशक्तो जपेद्वापि प्रथमोपाकृति विना॥ अनधीतभृषावाद नित्यानुष्ठानलोपतः। प्रायश्चित्तमुपाकृत्य प्रति चाब्द परेहनि॥ महानदीजले स्नात्वा गायत्र्याष्टसहस्रकम्। समिद्रोमं जपं वापि कृत्वा शुद्धो भवेद्विजः॥प्रतिमाम तु पूर्णाया व्रतीभूत्वा परेऽहनि तथा जपेच्च गायत्री

उपाकर्म

महापातकनाशिनी॥ समिदाधान पक्षे उल्लेखनादि कृत्वा लौकिकाग्निमुपसमा घाय परिस्तरणान्तं कृत्वा प्रोक्षणी संस्कृत्याज्यं संस्कृत्य स्त्रुव निष्टप्य संमृज्याग्नि परिषिच्याऽलंकृत्य समिध माधाय आज्येन व्याहृतीत्वा॥

ततः मम समस्त पापक्षयार्थ अनधीत मिथ्याधीत संवत्सरप्रायश्चित्तार्थं अष्टोत्तर सहस्र गायत्र्या समिदाधानं करिष्य, इति संकल्प्य आज्येन पयसा वा ऽभ्यज्य समित्सहस्रं गायत्र्या जुहुयात्। अन्ते व्याहृतीत्वा परिषिच्य गायत्रीमु द्वास्याग्निमुपस्थायानन्तरं नित्यकर्माचरेत्।\।

॥ अथ विद्यारंभ कर्मोच्यते॥

श्रुतिस्मृति समारंभ तिथिवारक्षशोभने।

वाणी विघ्नेश्वरं प्रार्थ्य गुरुः शिष्यस्य कारयेत्॥

कुमारस्य विचारम काले सरस्वतीयेत्। पूर्वपक्षे देव नक्षत्रे लौकि- काग्नौ कार्यम्। सरस्वती प्रीयतामिति पुण्याहम्।आपरिधानात्कृत्वा

अग्रेणाग्नि सरस्वतीमावाहयेत्। त·डुलराशौ सपवित्रे

आयातु वरदा देवी अक्षर ब्रह्म सम्मितम्। गायत्री छन्दसा मातेद ब्रह्म जुषस्व नः। ओजोऽसि सहोऽसि वलमसि भ्राजोऽसि देवाना वाम नाम सि विश्वमसि विश्वायुः सर्वमसि सर्वायुः अभिभूरो सरस्वतीमावाहयामीति आसनं कल्नपति वाग्देव्यैकल्पयामि, गीर्देव्यैकल्पयामि, सरस्वत्यै कल्पयामि, ब्राह्मयै कल्पयामि इति चतुर्भिः। पाद्यादि तथा कृत्वा

अदमि मर्जयति, आपोहिष्ठादिमि [7 पृष्ठे ] हिरण्यवर्णाभिः पावमानीभिश्च [8 पृष्ठे] अथतर्पयति - याग्देवी तर्पयामि, गीर्देवी तर्पयामि, सरस्वती तर्पयामि, ब्राह्मी तर्पयामि, इति तर्पयित्वा। वाग्देव्यै नम इत्यादि चतुर्भिः गन्धादि भिरभ्यर्च्य परिधान प्रभृत्यानिमुखात्कृत्वा -पक्काज्जुहोति। अत्र पायस चरुः। चोदयित्री सूनुतानां पावीरवीकन्येति द्वाभ्याम्॥

चो॒द॒यि॒त्री सू॒नुताॅना॒ चेतॅन्ती सुमती॒नाम्। य॒ज्ञ दॅधे॒ सरॅस्वतो३म्पावीॅरवी क॒न्याॅ चि॒त्रायुः॒ सरॅस्वती वी॒रपॅत्नी॒ धिॅय धात्। न्गाभि॒ रच्छद्रँशर॒णँ स॒जोषाॅ दुरा॒धर्षॅ गुण॒ते शर्मॅ यँस॒त् स्वाहा॑
इदम्॥

अथ उपहोमाः- प्रणो देवी, आनोदिवो बृहतः, येते सरस्व ऊर्मयः, उतनः प्रिया प्रियासु, इमाजुह्वाना, यस्तेस्तनः, देवी वाचमजनयन्त, यद्वाग्वदन्ती इति बाक्सूक्तेन -

  1. प्र णोॅ दे॒वी सरस्वॅती॒ वाजेॅभिर्वा॒जिनीॅवती। धी॒नामॅवि॒त्र्यॅवतु॒ स्वाहा॑सरस्वत्या इदम्॥

  2. आ नोॅ दि॒वो बृह॒तः पर्वॅता॒ दा सरॅस्वती यज॒ता गॅन्तु य॒ज्ञम्। हवॅ दे॒वी जुॅजुषा॒णा घृ॒ताचीॅ श॒ग्मा न्नो॒ वाचॅ मुश॒ती शृॅणोतु॒ स्वाहा॑। सरस्वत्या इदम्॥

  3. ये तेॅ सरस्व ऊ॒र्मयो॒ मुधुॅमन्तो घृत॒श्चुतॅः। तेषा॑ ते सु॒म्न मीॅमहे॒ स्वाहा॑। सरस्वत्या इदम्॥

उपाकर्म

  1. उ॒त नॅः प्रि॒या प्रि॒यासुॅ। स॒प्त स्वसा॒ सुजुॅष्टा। सरॅस्वती॒ स्तोम्याॅऽभू॒त्स्वाहा॑। सरस्वत्या इदम्॥

5.इ॒मा जुह्वाॅना यु॒ष्मदा नमोॅभिः। प्रति॒ स्तोमँ सरस्वति जुषस्व। तव॒ शर्मॅन् प्रियतॅमे॒ दधाॅनाः। उपॅ स्थेयाम शरणं॒ न वृ॒क्ष ँस्वाहा। सरस्वत्या इदम्॥

  1. यस्ते॒ स्तनॅः शश॒यो यो मॅयोभूः। ये॒न विश्वा॒ पुष्यॅसि॒ वार्याॅणि। यो रॅत्न॒धा वॅसु॒विद्यः सु॒दन्नॅः। सरॅस्वति॒ त मि॒ह धातॅवे कः॒स्वाहा॑। सरम्बत्या इदम्॥

  2. दे॒वी वाचॅ मजनयन्त दे॒वाः। ता वि॒श्वरूॅपाः प॒शवोॅ वदन्ति। सा नोॅ म॒न्द्रेष॒ मूर्ज॒ दुहाॅना। धे॒नु र्वाग॒स्मा नुप सुष्टु॒तैतु॒ स्वाहा॑। सरस्वत्या इदम्॥

  3. यद्वाग्वदॅन्त्य विचेत॒नानिॅ। राष्ट्रीॅ दे॒वाना॑ नि ष॒सादॅ म॒न्द्रा। चतॅस्र॒ ऊॅर्जं दुदुहे॒ पयाँ सि। कॅ स्विदस्याः पर॒मं जॅगाम॒ स्वाहा॑। सरस्वत्या इदम्॥

स्विष्टकृदादि संस्त्रावान्तं कृत्वाअप्रैणाग्नि पलाशपर्णेषु देवस्यत्वेति हुतशेष निवेद्य बाह्यबलि दत्वाअपरेणाग्निं प्राड्मुखं कुमारमुपवेश्य विद्यारंभं कुर्यात्। अथदेवीमुद्वास येत्। उत्तमे शिखरे देवि + सुखम्॥

उ॒त्तमेॅ शिखॅरे दे॒वि॒ भू॒म्या पॅर्वत॒मूर्धॅनि। ब्रा॒ह्म॒णे॑भ्यो ह्यॅनु॒ज्ञा॒न गच्छ॒ देॅवि यथासुॅखम्॥

परिषेचनादिसमानम्॥ बहून् शिष्यान् विद्यारंभं कारयेत्॥ एवं कृते विद्वान् भवेत्॥

   **॥ब्रह्मचर्यत्रतभङ्गप्रायश्चित्तम्॥**

यज्ञोपवीत मौञ्जी कृष्णाजिन दण्ड कमण्डलु वस्त्राद्यधारणे सन्न्याग्नि कार्य स्वाध्याय मिक्षाचरणलोपे गुरुशुश्रूषोदकुंभ लोपे च अन्येषु अनाम्नातेषु प्रायश्चित्तम्॥ अग्निमुपसमाधाय संपरिस्तीर्य आज्यसंस्कारान्तं कृत्वा पाहि नो अग्न एनसे स्वाहेति [34 पृष्ठे] पश्च स्रुवाहुतीर्जुहुयात्॥

यावद्व्रतफलं भवति। सर्वत्राव्रत्यप्रायश्चित्तं ब्रह्मचारी मिन्दाहुती च [31 पृष्ठे] जहुयात्॥

पूर्वोक्त प्रायश्चित्त निमित्तानि दीर्घकालकृतानि चेत् ब्राह्मणैरनुज्ञातः सावित्र्या शतकृत्व॥ घृतमभिमन्त्र्य प्राश्य कृत प्रायश्चित्तो भवति॥ यद्वा गुरोः उच्छिष्टं भुञ्जीत॥

आचार्योपाध्याय गुरुव्यतिरिक्तशवकर्म न कुर्यात्। कुर्वन् एवगाहुतीश्च भृतप्राशनं च कुर्यात्॥

पातकं विना महापाप प्रायश्चित्तार्थमेषं कुर्यात्॥

अवकीर्णिप्रायश्चित्तम्

पुरुषाद्यमेध्य प्राशने तु पञ्चगव्यं विधिवत्कृतं प्राश्य एव प्रायश्चित्तं कुर्यात्। प्रायश्चित्तानंतरं तु हंसश्शुचिषदित्यृचाऽऽदित्यमुपतिष्ठते।

हँ॒ सः॒ शुॅचि॒ष द्वसुॅ रन्तरिक्ष॒स द्धोताॅ वेदि॒षदतिॅथिर्दुरोण॒सव। नृ॒षद्वॅरस॒दृॅत॒स द्वॅयोम॒सद॒ब्जा गो॒जा ऋॅत॒जा अद्रि॒जा ऋ॒तं बृ॒हत्॥

अघमर्षण स्नानं च वक्ष्यमाण प्रकारेण कुर्यात्।40

तथा मृत्तिकास्नानं च। द्रुपदगायत्र्या स्नानं च कुर्यात्॥

ब्रह्मचारी मैथुन कुर्याश्वेत् सोऽवकीर्ण। यो ब्रह्मचार्यवकिरेत् अमावास्थाया राज्या अग्नि प्रणीयोपसमाधाय -आपूर्विकविधिना आज्यसंस्कारांतं कृत्वा चतुर्गृहीते द्वे आज्याहुती जुहोति।

कामावकीर्णो॒ऽस्म्यवकीॅर्णोस्मि॒ काम॒ कामाॅय॒ स्वाहा॑॥ कामामिॅदुग्धो॒ ऽस्म्यमिॅद्रुग्धोऽस्मि॒ काम॒ कामाॅय स्वाहा॑॥

उत्थाय प्रयताजलि॥ तिर्थड्मुख उपतिष्ठते संमासिंचन्तु + आयुष्मन्तं करोत मा इति त्रिरुक्त्वा

स माॅ सिंचन्तु म॒रुतः॒ समिन्द्रः सं बृह॒स्पतिॅ॥। सं॒ माऽय॒मग्निः सिॅच॒त्वायुॅषा च॒ बलेॅन॒ चाऽऽयुॅष्मन्तं करोत मा॥

वरं दत्वा कृतप्रायश्चित्तो भवति॥

योऽपूत इत्यात्मानं मन्येत स इत्थं जहुयात्। इत्थं अमिमन्त्रयते। वरं च दद्यात्॥

महाव्रतारम्भात् पूर्व प्रायश्चित्तार्थ ब्राह्मणैरनुज्ञातः अव्रत्य प्रायश्चित्तं एकादश स्रुवाहुती॥ पाहिन इत्यादिभिः कुर्यात्॥

मातापित्रोर्गुरो भ्र्त्रातुः सपिण्डानां परत्र च।

जनने मरणे चैव नाशौचन्नोदक क्रिया॥

न वापन स कर्ता चेत् क्षौरं पिण्डोदकक्रियाम्।

कृत्वा स्नात्वा शुचिर्वर्णी मिक्षान्नं प्राशयेत्सुधीः॥

॥ होतृव्रतम्॥

ब्रह्मचारी तु वपनं कुर्यादेव व्रतेष्वपि।

उपाकर्मणि चारंमे कृत्वा कर्म समाचरेत्॥

इतिस्मृतिवचनम् — सूत्रोक्तं शुक्रिये वपनम्॥

यद्वा तत्तत्कालाकरणपक्षे होतृ व्रतकर्माङ्ग पुण्याहानन्तरं सर्वव्रताङ्ग वपनकृत्यं चरेत्॥

व्रतान्याचार्य कृत्यानि। पूर्वेध ॥ नान्दीमुखं कृत्वा आश्वयुजं महादेव- शर्माण कुमारं होतृव्रतकर्मणा संस्करिष्ये। सविता प्रीयतमिति पुण्याहं वपनं स्नानादिकं च कृत्वा॥

मौंञ्जीदण्डोपवीतानि वासः कृष्णाजिन तथा।

पूर्वोपयुक्तान्युत्सृज्य धार्याणि स्युव्रतेव्रते॥

एव मन्त्रवद्धार्य उल्लेखनादि अग्निमुखान्ते अवस्य प्रायश्चित्तं मिन्दाहुती जुहोति॥ सावित्र्या पक्कहोमः॥ अथ उपहोमाः

होतृव्रतम्

या॒ज्ञिकी॑भ्यो देव॒ता॑भ्यो हो॒तृभ्यः॒ स्वाहा॥
याज्ञिकीभ्यो देवताभ्यो होतृभ्य इदम्॥

साँ॒हिती॑भ्यो दे॒वताभ्यो हो॒तृभ्यः॒ स्वाहा॑।
साँहितीभ्यो देव + इदम्॥

वा॒रुणी॑भ्यो देवता॑भ्यो हो॒तृभ्यः॒ स्वाहा॑।
वारुणीभ्यो देव + इदम्॥

सर्वा॑भ्यो देवता॑भ्यो हो॒तृभ्यः॒ स्वाहा॑।
सर्वाभ्यो देव + इदम्॥ इति चतस्रः॥

अथकाण्डऋषिं जुहोति -प्र॒जापॅतये काण्डऋ॒षये॒ स्वाहा॑।
प्रजापतये काण्डऋषय इदम्॥

सदॅस॒स्पति॒मद्द्भुॅत प्रि॒य मिन्द्रॅस्य॒ काम्य॑म्। सानिँ मे॒धा मॅयासिषँ॒ स्वाहा॑। सदसस्पतय इदम्॥ तत्सवितु॥ + दयात्स्वाहा सवित्र इदम्॥ [ सावित्रीहोमेषु सर्वत्र देवाय सवित्र इद इति केचित् ]

ऋग्वेदाय स्वाहा।
ऋग्वेदायेदम्॥

यजुर्वेदाय स्वाहा।
यजुर्वेदायेदम्॥

सामवेदीय स्वाहा।
सामवेदायेदम्॥

अथर्ववेदाय स्वाहा।
अथर्ववेदायेदम्॥

अथर्वाङ्गिरोभ्यः स्वाहा।
अथर्वाङ्गिरोभ्य इदम्॥

इतिहासपुराणेभ्य॥ स्वाहा।
इतिहास पुराणेभ्यः इदम्॥

सर्पदेवजनेभ्यस्स्वाहा।
सर्प देवजनेभ्य इदम्॥

सर्वभूतेभ्यः स्वाहा।
सर्वभूतेभ्य इदम्॥

अथ पालाशीश्चतस्रः समिध॥ आर्द्रा ॥ सपलाशा॥ सप्ररोहा॥ प्रादेशमात्रा॥ अप्रतिशुष्काग्रा॥ घृतान्वक्ता अभ्याधापयन्वाचयति। याज्ञिकाना वा वृक्षाणामन्यतमस्य॥

अत्र वा कर्मारंभे वा शिष्यसंकल्पहोतृव्रत करिष्ये। चरिष्यामीतिवा॥ अग्नि समन्त तूष्णी परिषिच्य वाचयेत्। अग्नेव्रतपते होता॒रं व्र॒तं चॅरिष्यामि। तच्छॅकेयं॒ तन्मेॅ राध्यता॒ ँस्वाहा॑। अग्नये व्रतपतय इदम्॥

एव वायो तपते, आदित्य व्रतपते, व्रतानां व्रतपते तूष्णीं परिषिच्य प्राजापत्य काण्डस्याद्यमनुवाकम धीयीत॥ इषेत्वेत्यनु- बाकमधीयीत \। [169 पृष्ठे41]

होतृव्रतोत्सर्जनम्

स्विष्टकृदादि संत्रावान्तं कृत्वा। आहुतानुकृतिधर्माणि व्रतानि।

अग्रेणाग्नि पलाशपर्णेषु द्रुतशेषं निदधाति। नमो अस्तुनीलग्रीवाय + अकर नमः इति

नमोॅ अस्तु॒ नीलॅग्रीवाय सहस्रा॒क्षायॅ मी॒दुषे॑। अथो॒ ये अस्य॒ सत्वाॅनो॒ऽहं तेभ्योॅऽकरन्नमॅः॥नीलप्रीत्रदेवतायै बलिमुपहरामि॥ अथ पक्कादुपादाय प्राश्नाति शरीरं मे विचर्षणमिति -

शरीॅर मे॒ विचॅर्षणम्। जि॒ह्वा मे॒ मधुॅमत्तमा। कर्णाम्या॒ भूरि॒ विश्रॅवम्। ब्रह्मॅणः को॒शोॅऽसि मे॒धया पिॅहितः। श्रु॒त मेॅ गोपाय॥

प्राश्य अप आचम्य आदित्यमुपतिष्ठते उद्वयमिति [14पृष्ठे] परिषेचनादि समानम्॥

संवत्सरमेतद्द्व्रत चरेत्। अनधीतपक्षे यावदध्ययनमेतद्व्रतं चरेत्। यद्वा अध्यापयते। अशक्तश्चेच्छावयेद्वा

॥होतृव्रतोत्सर्जनम्॥

होतृव्रतोत्सर्जनाङ्ग नान्दीमुखं कृत्वा, सविता प्रीयतामिति पुण्याहम्॥ अग्निमुखान्ते अनत्य प्रायश्चित्तं मिन्दाहुती हुत्वा सावित्र्या पकंवा उपहोमा॥ याज्ञिकीभ्य इत्यादि पूर्ववत् कृत्वा पालाशी श्चतस्रः समिधः-

अग्नं॑व्रतपते होता॒रं व्रलमॅचारिष॒ तदॅशकं॒ तन्मेॅ राधि॒ स्वाहा॑॥

एवं वायो व्रतपते, आदित्य व्रतपते, व्रताना व्रतपत - इत्यादि स्विष्टकृदादि सस्रावान्तं कृत्वा, हुतशेष प्रदानं प्राशन मादित्योपस्थानं परिषेचनादि च पूर्ववत्॥

॥ अथ शुक्रिय व्रतम्॥

व्रतान्येतानि चत्वारिं कर्तव्यान्युत्तरायणे। इतिज्योतिश्शास्त्रकाराः। सूत्रकारस्तु - शुक्रियव्रतमुत्तरायणे कर्तव्यं इत्याह॥

अत्र पूर्वपक्षे पुण्ये नक्षत्रे केशशमश्रुणि वापयित्वा पूर्वेषुः नान्दीमुखं कृत्वा सविता प्रीयतामिति पुण्याहं। अग्निमुखान्ते अव्रत्य प्रायश्चित्तं सावित्र्या पकहोम॥ स्विष्टकृदवदानम्॥

अथ उपहोमा॥- या॒ज्ञिकी॑भ्यो देवता॑भ्यः शुक्रि॒येभ्यः॒ स्वाहा इति चतस्रः, याज्ञिकीभ्यो देवताभ्यश्शुक्रियेभ्य इदमित्यादि

अथ काण्डऋषि जुहोति। सोमाॅय काण्डऋ॒षये स्वाहा॑। सोमाय काण्डऋषय इदम्॥ सदसस्पति मित्यादि दश। नात्र समिदाहुतिः (धानम) अथ सौम्यकाण्डा द्यमनुवाकम धीयीत।आप उन्दन्तु जीवस इति आपॅ उन्दन्तु जी॒वसेॅ दीर्घायु॒त्वाय॒ वर्चॅस॒ ओषॅधे॒ त्रायस्वैॅनँ॒ स्वधिॅ॒ते मैनँहिँसी र्देॅव॒श्ररे॒तानि॒ प्र वॅपे स्व॒त्युत्तॅराण्यशी॒याऽऽपोॅ अ॒स्मान् मातरॅश्शुन्धन्तु घृ॒तेनॅ नो घृ॒तपुवॅः पुनन्तु विश्वॅम॒स्मत् प्रवॅहन्तु रि॒प्रमुद्रा॑भ्यः॒ शुचि॒रा पू॒त एमिॅ॒ सोमॅस्य ॥ त॒नूरॅसि त॒नुवॅ मेपाहि मही॒ना पयोॅऽसि बचों॒धा असि॒ वर्चॅ॥ [१] मयिॅ धेहि वृ॒त्रस्यॅ कनीनिॅकाऽसि चक्षु॒ष्पा असि॒ चक्षुॅर्मे पाहि चित्प॒तिॅस्त्वा पुनातु वा॒क्पतिॅस्त्वा पुनातु देवस्त्वाॅ सवि॒ता पुॅना॒त्वच्छिॅद्रेण प॒वित्रेॅण वसो॒स्सूर्यॅस्य र॒श्मिभि॒ स्तस्यॅ ते प॒वित्रपते प॒वित्रेॅण यस्मै॒ कं पु॒ने तच्छॅकेय॒मा वोॅ देवास ईमहे॒ सत्यॅधर्माणो अ॒ध्वरे यद्वोॅ देवास आगु॒रे यज्ञिॅयासो॒ हवाॅमह॒ इन्द्रा॑ग्नी॒ द्यावाॅपृथिवी॒ आपॅ ओष॒धी स्त्वं दी॒क्षाण॒मांधॅपतिरसी॒ह मा सन्तॅ पाहि॥ २॥

स्विष्टकृदादि, हुतशेष प्रदानं प्राशनं परिषेचनादि समानम्॥

॥ अथ अवान्तर दीक्षा॥

ग्रामात्प्राचीमुदीचीं वा दिशमुपनिष्क्रम्य, यत्र गृहा न दृश्यन्ते तत्र गत्वा शुचौ देशे—

एनमवान्तरदीक्षया संस्करिष्यामि-अग्निमुपसमाधाय सपरिस्तीर्य आज्यं संकृत्य मदन्तीरधिश्रित्य नमोवाच इति प्रथमानुवाकं जपित्वा नमोॅ वा॒चे या चोॅदि॒ता या चानुॅदिता॒ तस्यैॅ वा॒चे नमो॒ नमोॅ वा॒चे नमोॅ वा॒चस्पतॅये नम॒ ऋषिॅभ्यो मन्त्र॒कृद्भ्यो॒ मन्त्रॅपतिभ्यो॒ मा मामृषॅयो मन्त्रकृतोॅ मन्त्र॒पॅतयः॒ पराॅदुर्माऽहमृषी॑न् मन्त्रकृतोॅ मन्त्र॒पती॒न् पराॅदा वैश्वदे॒वीं वाचॅमुयासँ शि॒वामदॅस्ता॒ जुष्टां॑ दे॒वेभ्यः॒ शर्मॅ मे॒ चौश्शर्मॅ पृथि॒वी शर्म॒विश्वॅमिद॒ जगॅत् शर्मॅ च॒न्द्रश्च॒ सूर्यॅश्च॒ श्रर्मॅ ब्रह्मप्रजाप॒ती।भू॒त वॅदिष्ये॒ भुवनं वदिष्ये॒ तेजोॅ वदिष्ये॒ यशोॅ वदिष्ये॒ तपोॅ वदिष्ये॒ ब्रह्मॅ वदिष्ये स॒त्यं वॅदिष्ये॒ तस्माॅ अ॒हमि॒दमुॅप॒स्तरॅण॒मुपॅस्तृण उप॒स्तरॅण मे प्र॒जायैॅ पशू॒ना भ्रूॅयादुप॒स्तरॅणम॒हं प्र॒जायैॅ पशू॒ना भूॅयासं॒ प्राणाॅपानौ मृ॒त्योर्माॅ पातं॒ प्राणाॅपानौ॒ मा माॅ हासिष्टं मधुॅ मनिष्ये॒ मधुॅ जनिष्ये॒ मधुॅ वक्ष्यामि॒ मधुॅ वदिष्यामि॒ मधुॅमती दे॒वेभ्यो॒ वाचॅमुद्यास ँशुश्रू॒षेण्या॑ मनु॒ष्येॅभ्य॒स्तं माॅ दे॒वा अवन्तु शो॒भायैॅ पि॒तरोऽनुॅमदन्तु॥

॥ ओं शान्तिः॒शान्तिः॒शान्तिॅः॥

दर्भैरासनानि प्रवर्ग्य देवताभ्यः कल्पयति॥ अग्रेणाग्निम् -प्रवर्ग्याय कल्पयामि धर्माय कल्पयामि महावीराय कल्पयामि सम्राज्ञे कल्पयामि॥

दक्षिणेनाग्निम् – ब्रह्मणे कल्पयामि प्रजापतये कल्पयामि॥

उत्तरेणाग्निम् — ऋषिभ्यो मन्त्रक्रुद्भयो मन्त्रपतिभ्य. कल्पयामि देवेभ्यो धर्मपेभ्य॥ कल्पयामि

दक्षिणतः प्राचीनावीती, पितृभ्यो धर्मपेभ्यः कल्पयामि। यमायाऽङ्गि-.रस्वते पितृमते कल्पयामि अथाप उपस्पृश्यउत्तरतो यज्ञोपवीती, रुद्राय रुद्रहोत्रे कल्पयामि-अप उपस्पृश्य-सर्वाभ्यः प्रवर्ग्य देवताभ्यः कल्पयामि॥

अथ प्रदक्षिणमग्नि परिषिच्य व्याहृतीभिः वैकङ्कीश्चतस्रः समिधो ऽभ्यावाय, मदन्तीभिः प्रवर्ग्यदेवताः तर्पयति। अग्रेणाग्नी- प्रवर्ग्यं तर्पयामि। धर्मं तर्पयामि। महावीरं तर्पयामि। सम्राजं तर्पयामि॥ दक्षिणेनाग्नि ब्रह्माणं तर्पयामि। प्रजापति तर्पयामि॥ उत्तरेणाग्नि ऋषीन् मन्त्रकृतो मन्त्रपतीँ स्तर्प -यामि। देवान् धर्मपा ँस्तर्पयामि॥ दक्षिणतः - प्राचीनावीती- पितन् धर्मपा ँस्तर्पयामि। यममङ्गरस्वन्तं पितृमन्तं तर्पयामि॥ अप उपस्पृश्य, उत्तरतो यज्ञोपवीती- रुद्रं रुद्रहोतारं तर्पयामि॥ अप उपस्पृश्य। सर्वाः प्रवर्ग्य देवता स्ततर्पयामि॥

चतस्रः औदुबरीः समिधोऽप्रतिशुष्काग्रा वृतान्वक्ता अभ्याधापयन्वा - चयति। पृथिवी समित् + समिन्तां स्वाहा।

पृ॒थि॒वी स॒मित्। ताम॒ग्निः समिॅन्धे। साग्निँ समिॅन्धे। ताम॒हँसमिॅन्धे। सा मा॒ समिॅद्धा। आयुॅषा॒ तेजॅसा। वर्चॅसा श्रि॒या। यशॅसा ब्रह्मवर्च॒सेनॅ। अन्ना॒द्येॅन॒ समिॅन्ताँ॒ स्वाहा॑॥ अग्नय इदम्॥ अन्तरिक्षं समित् + स्वाहा। अ॒न्तरिॅक्षँ स॒मित्। ता वा॒युः समिॅन्धे। सा वा॒युुँ + समिॅन्ताँ॒ स्वाहा॑॥ वायव इदम्॥द्यौस्समित + स्वाहा। चौः स॒मित्। तामाॅदि॒त्यः समिॅन्धे। साऽऽदि॒त्य ँसमिॅन्धे। ताम॒हँ+ समिॅन्ताँ॒ स्वाह॑॥ आदित्यायेदम्॥

प्राजापत्यामे + मेऽसि स्वाहा॥

प्रा॒जा॒प॒त्या मेॅ स॒मिदॅसि सपत्न॒ क्षयॅणी। भ्रा॒तृ॒व्य॒हा मेॅऽसि॒ स्वाहा॑॥ प्राजापतय इदम्॥

अथ देवता उपतिष्ठते। अग्ने॑ व्रतपते शुक्रि॒यं व्र॒तं चॅरिष्यामि। तच्छॅकेयं॒ तन्मेॅ राध्यताम्। एवं -वायो॑ व्रतपते, आदिॅत्य व्रतपते, व्र॒ताना॑ व्रतपते शुक्रि॒य व्र॒तं + राध्यताम्॥ इति॥

मन्त्रब्राह्मणानुवाकानामादिपदानि वाचयति। प्रथमोत्तमयोर्वा, युञ्जते सविता॥

अथ सप्रैषमेनं संशास्ति। “संमील्य वाचं यच्छ42” इति॥

अथ अहतेन वाससा शिष्यस्य समुखं त्रिः प्रदक्षिण शिरो वेष्टयति। चितॅस्स्थ परि॒चितॅ। स्वाहाॅ म॒रुद्भिः॒ परिॅ श्रयस्व। इति॥

प्रदक्षिण मन्झि परिषिच्य व्याहृतीमि॥ वैककतीः समिधोऽभ्याधाय मदन्तीभिः प्रवर्ग्यदेवतास्तर्पयित्वा
शन्नोवात इत्युत्तमेनानुवाकेन शान्ति कृत्वा -

शन्नो॒ वातॅ॥ पवतां मात॒रिश्वा॒ शन्नॅस्तपतु॒ सूर्यॅ॥। अहाॅनि॒ शम्भॅवन्तु नः॒ श~ रात्रिः॒ प्रतिॅधीयता। शमु॒षा नो॒ व्युॅच्छतु॒ शमाॅदि॒त्य उदेॅतु

** **नः। शि॒वा नः॒ शन्तॅमा भव सुमृडी॒का सरॅस्वति। मा ते॒ व्योॅम सं॒दृशिॅ।इॅडायै॒ वास्त्वॅसि वास्तु॒मद्वा॑स्तु॒मन्तोॅ भूॅया॒स्म मा वास्तो॑रिछत्स्म ह्यवा॒स्तुः स भूॅया॒थो॑ऽस्मान्द्वेष्टि॒ यं चॅ व॒यं द्वि॒ष्मः। प्र॒ति॒ष्ठाऽसिॅ प्रति॒ष्ठावॅन्तो भूयास्म॒ मा प्रति॒ष्ठाया॑छिसमयप्रति॒ष्ठः स भूॅया॒द्यो॑ऽस्मान्द्वेष्टि॒ यं चॅ व॒यं द्वि॒ष्मः। आ वाॅत वाहि मेष॒जं वि वाॅत वाहि॒ यद्रपॅः। त्वँहि वि॒श्वमेॅषजो दे॒वाना॑ दू॒त ईयॅसे। द्वावि॒मौ वातौॅ वात॒ आसिन्धो॒रा पॅरा॒वतॅः॥

दक्षॅ मे अ॒न्य आ॒ वातु॒ परा॒ऽन्यो वाॅतु॒ यद्रपॅः। यद॒दो वाॅत ते - गृ॒हेॅऽमृतॅस्य नि॒धिर्हि॒तः। ततोॅ नो देहि जी॒बसे॒ ततोॅ नो घेहि मेष॒जम्। ततोॅ नो॒ मह॒ आवॅह॒ वात॒ आ वाॅतु मेष॒जम्। शं॒भूर्मॅयो॒भूर्नोॅ हृ॒दे प्र ण॒ आयूँषॅ तारिषत्। इन्द्रॅस्य गृ॒होॅऽसि॒ तं त्वा॒ प्रपेॅद्य॒ सगुः॒ साश्वॅः। स॒ह यन्मे॒ अस्ति॒ तेनॅ। भूः प्रपॅद्ये॒ भुवः॒ प्रपॅद्ये सुवः॒ प्रपॅद॒ये भूर्भुवः॒ सुवः॒ प्रपॅद्य वायुं ग्रूपद्येऽना॑त दे॒वतां॒ प्रप॒द्येऽश्माॅनमास्व॒णं प्रपॅद्ये

प्र॒जापॅतेर्ब्रह्मको॒श ब्रह्म॒ प्रपॅद्य॒ ओ प्रपद्येॅ। अ॒न्तरिॅक्ष म उ॒र्वॅन्तरॅ बृ॒हद॒ग्नयः॒ पर्वॅताश्च॒ यया॒ वातॅ॥ स्व॒स्त्या स्वॅस्ति॒ मां तथा स्व॒स्त्या स्वॅस्ति॒ मानॅसानि। प्राणाॅपानौ मृ॒त्योर्माॅ पातं॒ प्राणाॅपानौ॒ मा माॅ हासिष्टं॒ मयिॅ मे॒धा मयिॅ प्र॒जा मय्य॒ग्निस्तेजोॅ दधातु॒ मयिॅ मे॒धा मयिॅ प्र॒जां मयीदॅ् इन्द्रि॒यं दॅधातु॒ मयिॅ मे॒धा मयिॅ प्र॒जा मयि॒ सूर्यो॒ भ्राजोॅ दधातु॥

घु॒मि॒रक्तुभिः॒ परिॅपातम॒स्मान रिॅष्टेभिरश्विना॒ सौभगेॅभिः। तन्नोॅ मि॒त्रो वरुॅणो मामहन्ता॒मदिॅतिः॒ सिन्धुॅ॥ पृथि॒वी उ॒त द्यौः। कयाॅ नश्चित्र॒ आ भुॅवदू॒ती सदावृॅधः सखा॑। कया॒ शविॅष्ठया वृ॒ता। कस्त्वाॅ स॒त्यो मॅदानां॒ महिॅष्ठो मत्स॒दन्धॅसः। दृ॒ढा चिॅदा॒रुजे॒ बसुॅ। अ॒भी षुॅ णः॒ सखीॅनामवि॒ता जॅरितॄ॒णाम्। श॒त भॅवास्यू॒तिभिॅः। वयॅ॥ सुपर्णा उपॅसेदुरिन्द्रॅ प्रि॒यमेॅधा॒ ऋॅषयो॒ नाधॅमानाः। अपॅ ध्वा॒न्तमू॑र्णु॒हि पू॒र्धि चॅक्षुर्मु॒मुध्यस्मान्नि॒धयेॅव ब॒द्धान्॥

शन्नोॅ दे॒वी॒रभिष्टॅय॒ आपोॅ भवन्तु पीतये। शंयो॒रभि स्रॅवन्तु नः। ईशाॅना

बार्याॅणा॒ क्षयॅन्तीवर्षणी॒नाम्। अ॒पो याचामि भेष॒जम्। सु॒मि॒त्रा न॒ आप॒ ओषॅधय. सन्तु दुर्मि॒त्रास्तस्मैॅ भूयासुर्यो॑ऽस्मान् द्वेष्टि॒ यश्चॅ व॒य द्वि॒ष्मः। आपो॒ हि ष्ठा मॅयो॒भुव॒स्ता नॅ ऊ॒र्जे दॅधातन। म॒हे रणाॅय॒ चक्षॅसे। यो वॅ॥ शि॒वतॅमो॒ रस॒स्तस्यॅ भाजयते॒ह नॅ॥। उ॒श॒तीरिवॅ मा॒तरॅ॥। तस्मा॒ अरॅङ्गमाम वो॒ यस्य॒ क्षयाॅय॒ जिन्वॅथ। आपोॅ ज॒नयॅथा च नः॥ पृ॒थि॒वी शा॒न्ता साऽग्निनाॅ शा॒न्ता सा मेॅ शा॒न्ता शुचॅँ शमयतु। अ॒न्तरिॅक्षँ शा॒न्तं तद्वा॒युनाॅ शा॒न्तं तन्मेॅ शान्तँशुचँशमयतु। द्यौः शा॒न्ता साऽऽदि॒त्येनॅ शा॒न्ता सा मेॅ शा॒न्ता शुचँशमयतु। पृ॒थि॒वी शान्तिॅर॒न्तरिॅक्ष॒ ँ॒शान्ति॒र्वैः शान्ति॒र्द्दिशः॒ शान्तिरवान्तरदिशा ॥ शान्तिरग्निः शान्तिर्वायुः शान्तिरादित्व शान्तिॅश्च॒न्द्रमा॒ शान्ति॒र्न क्षॅत्राणि॒ शान्ति॒रापः॒ शान्ति॒रोषॅधयः॒ शान्ति॒र्वन॒स्पतॅयः॒ शान्ति॒र्गौः शान्तिॅर॒जा शान्ति॒रश्वः॒ शान्तिः॒ पुरुॅषः॒ शान्ति॒र्ब्रह्म॒ शान्तिॅर्ब्राह्म॒णः शान्तिः॒ शान्तिॅरे॒व शान्तिः॒ शान्तिॅर्मे अस्तु॒ शान्तिॅ॥। तथा॒ऽहँशा॒न्त्यासॅर्वशा॒न्त्या मह्यॅ द्वि॒पदे॒ चतुॅष्पदे च॒ शान्तिॅकरोमि॒ शान्तिॅर्मे अस्तु॒ शान्तिॅ॥। एह॒ श्रीश्च॒ ह्रीश्च॒ धृतिॅश्च॒ तपोॅ मे॒धा प्रॅति॒ष्ठा श्र॒द्धा स॒त्यं धर्मॅश्चै॒तानि॒ मोत्तिॅष्ठन्त॒मनूत्तिॅष्ठन्तु॒ मा माँ॒ श्रीश्च॒ हीश्च॒ धृतिॅश्च॒ तपोॅ मे॒धा प्रॅति॒ष्ठा श्र॒द्धा स॒त्य धर्मॅश्चै॒तानिॅ मा॒ मा हाॅसिषुः। उदायुॅषा स्वा॒स्नुषोदोषॅधीना॒ ँरसे॒नोत्प॒र्जन्यॅस्य॒ शुष्मे॒णोदस्थाम॒मृ॒ता॒ अनुॅ तच्चक्षुॅर्देवहिॅतं पु॒रस्ता॑च्छु॒कमु॒च्चरॅत्। पश्येॅम श॒रदॅ॥ श॒त जीवेॅम श॒रदॅ॥ श॒तं नन्दाॅम श॒रदॅः श॒तं मोदाॅम शरदॅ॒॥ श॒तं भवाॅम श॒रदॅः श॒तँशृ॒णवाॅम श॒रदॅ॥ श॒तं प्रब्रॅवाम श॒रदॅ॥ श॒तमजीॅताः स्याम श॒रदः श॒तं ज्योक् च॒ सूर्यं दृ॒शे॥

य उदॅगान्मह॒तोऽर्णवाद्वि॑भ्राजॅमानः सरि॒रस्य॒ मध्या॒त्स माॅ वृष॒भो लोॅहिता॒क्षः सूर्योॅ विप॒श्चिन्मनॅसा पुनातु। ब्रह्मॅण॒श्चोतॅन्यसि॒ ब्रह्मॅण आ॒णी स्थो॒ ब्रह्मॅण आ॒वपॅनमसि धारि॒तेयं पृॅथि॒वी ब्रह्मॅणा म॒ही धाॅरि॒तमेॅनेन म॒हद॒न्तरिॅक्षं॒ दिवॅ दाधार पृथि॒वी सदेॅवा यद॒हं वेद॒ तद॒हं

धाॅरयाणि॒ मा मद्वेदोऽधि॒ विस्त्रॅसत्॥ मे॒धा॒मनी॒षे माऽऽविॅशताँ स॒मीचीॅ भू॒तस्य॒ भव्य॒स्यावॅरुध्यै॒ सर्व॒मायुॅरयाणि॒ स॒र्वमायुॅरयाणि॥ आ॒भिर्गी॒र्भिर्यदतोॅ न ऊ॒नमा प्याॅयय हरिवो॒ वर्द्धॅमानः॥ य॒दा स्तो॒तृभ्यो॒ महिॅ गो॒त्रा रु॒जासिॅ भूयिष्ठ॒भाजो॒ अघॅ ते स्याम॥ ब्रह्म॒ प्रावाॅदिष्म॒ तन्नो॒ मा हाॅसीत्॥ ओ शान्तिः॒ शान्तिः॒ शान्तिॅ॥॥

अथाऽस्तमित आदित्ये ग्राममायान्ति॥ न यानमारोहेदिति न्यायेन पद्- भ्यामेव ग्रामं प्रविशेत्॥ एता रात्रि वाग्यत उपविशेत्॥ संविशेद्वा॥

अथ प्रातरुदित आदित्ये पूर्ववत् वनं गत्वा अग्निमुपसमाधाय संपरि- स्तीर्य मदन्तीरधिश्रित्य नमोवाच इत्यनुवाकं जपित्वा दर्भे॥ प्रवर्ग्यदेवताभ्यः आसनानि कल्पयित्वा वयस्सुपर्णा इति शिरोवेष्टित वासो विमोचयति॥

वयॅ॥ सुप॒र्णा उपॅसेदु॒ रिॅन्द्रं प्रि॒यमेॅधा ऋषॅयो॒ नाधॅमानाः। अपॅ ध्वा॒न्त मू॑र्णु॒हि पू॒र्धि चक्षुॅ र्मुमु॒ग्ध्यॅस्मा न्नि॒धयेॅव ब॒द्धान्॥

अथास्य षड्भिर्दर्शयति॥ अग्निमप आदित्यं गा ब्राह्मणं हिरण्यमिति॥ आदौ त्रीन् वा दर्शयेत्॥ यथोपपातमितराणि दर्शयेत॥ प्रदक्षिणमनि परिषिच्य व्याहृतीभिः वैकंकतीः समिधोऽभ्याधाय मदन्तीभिः प्रवर्ग्यं देवतास्तर्पयित्वा शन्नोवात इत्यनुवाकं जपित्वा॥ अथाऽस्य व्रत चर्या मुपदिशेत्॥ न यानं वृक्षं चाऽऽरोहेत्॥ न छत्रोपानही धारयेत्॥ न कूपमवरोहेत्॥ न कटे शयीत॥ न स्त्रीशूद्रैः संभाषेत॥ यदि संभाषेत ब्राह्मणेन सह संभाषेत॥

शव चण्डाल पतितामेध्य दर्शने ज्योतिषा दर्शनम्॥ अमेभ्यं दृष्टवाजपति अबद्धं मनो + हासी, रिति॥

अबॅद्धं॒ मनोॅ द॒रिद्र॒ चक्षुः॒ सूर्यो॒ ज्योतिॅषाँ॒श्रेष्ठो॒ दक्षे॒ मा माॅ हासीः॥ अभिवृष्टो जपति - उ॒न्द॒तीर्बलॅ ध॒त्तौजोॅ धत्त॒ बलॅ धत्त॒ मा मेॅ दी॒क्षा मा तपो॒ निर्वॅधिष्ट इति॥

॥ अथ शुक्रिय व्रतोत्सर्जनम्॥

संवत्सरमेतद्व्रतं चरेत्। इत्यादि व्रतान्ते नान्दीमुखं पुण्याई च कृत्वा अग्निमुखाते अव्रत्य प्रायश्चित्तं मिन्दाहुती हुत्वा सावित्र्या पकं दुत्वा, स्विष्ट- कृत मवदाय निधाय॥ याज्ञिकीभ्यी देवताभ्यः शुक्रियेभ्य॥ स्वाहेति चतुष्टयम्॥

सोमाय काण्डऋषये स्वाहा॥ सदसस्पतिमित्यादि दशाहुती॥, न समिधः नानुवाकः, स्विष्टकृदादि संस्त्रावान्तं कृत्वा, हुत शेष प्रदानं प्राशनमादित्योप स्थानं परिषेचनादि समानम्॥

॥अवान्तर दीक्षा व्रतोत्सर्जनम्॥

व्रतान्ते एनं माणवकं अवान्तर दीक्षाव्रतोत्सर्जन कर्मणा संस्करिष्ये। इति संकल्याचार्यः, पूर्ववद्वनं गत्वा अग्निमुपसमाधाय संपरिस्तीर्य आज्यं संस्कृत्य स्रुक् स्रुवं निष्टप्य संमृज्य मदन्तीरधिश्रित्य प्रथमेनानुवाकेन शान्ति कृत्वा दर्भैः प्रवर्ग्य देवताभ्यः आसनानि कल्पयित्वा अव्रत्य प्रायश्चिंत मिन्दाहुता हुत्वा प्रदक्षिणमाग्नि परिषिच्य व्याहृतीभिः वैकङ्कतीः समिधोभ्याधाय मदन्तीभिः प्रवग्यदेवताभ्यस्तर्पयित्वा चतस्र औदुम्बरी॥ + पयन्वाचयति॥ शुक्रिय व्रतोत्स-र्जन करिष्ये, परिषिष्य द्यौस्समित्+समिन्त ँस्वाहा। अन्तरिक्षँ समित्+ समिन्ता ँस्वाहा। पृथिवी समित्। + समिन्ताँ स्वाहा। प्राजापत्या इति चतस्न्नः॥अथ देवता उपतिष्ठते। आदिॅत्य व्रतपते शुक्रि॒य व्र॒तमॅचारिषम्। तदॅशक॒ तन्मेॅ राधि। एव वायो व्रतपते, अग्रे व्रतपते, व्रताना व्रतपते + तन्मे राधि। प्रदक्षिण मग्रि परिषिच्य व्याहुतीभिः वैकंकती॥ समीधोऽभ्याधाय मदन्तीभिः प्रवर्ग्य देवतास्तर्पयित्वा शन्नो वात इत्यनुवाकं जपित्वा समापयेत्॥

॥ गोदान व्रतम्॥

षोडशे वर्षे गोदानम्॥ होतारः शुक्रियाण्युपनिषदो गोदानमिति चतुर्थव्रतमित्येकः पक्षः॥ अन्यस्तु अग्रिगोदानो वा भवतीति वचनात्। मन्त्रपाठवशात् – अग्रये काण्डऋषये विश्वेभ्योदेवेभ्य इति गोदानव्रतमेवाग्रिकाण्डम् तस्मात् अत्र सशिखं वपनं कुर्यात्। तदुत्सर्जने शिखावर्जवपनम्। एवं नियमाध्ययने कर्तव्यम्। गुरवे वरं च। तस्य द्वादश संवत्सरानेकादश इत्यादि मासं वा व्रतं चरेत् इति नियमं च43

एनं कुमार गोदानव्रतकर्मणा संस्करिष्ये। पूर्वेद्यु॥ नान्दीमुख सविता प्रीयतामिति पुण्याहं। अग्रिमुखान्ते अव्रत्य प्रायश्चित्तं सावित्र्या पकहोमः।या॒ ज्ञिकी॑भ्यो दे॒वता॑भ्यो गोदा॒नेभ्यः॒ स्वाहा॑। याज्ञिकीभ्यो देवताभ्यो गोदानेभ्य इदम्॥ इत्यादि चतस्रः॥

अग्नयेॅ काण्डऋ॒षये॒ स्वाहा॑॥ सदसस्पतिमित्यादि दश॥ अत्र संमितव्रतवत् चतस्त्र औदुंवरी॥ समिधो + न्वाचयति - अग्नेव्रतपते गोदा॒नं व्र॒तं चॅरिष्यामि। तच्छॅकेयं॒ तन्मेॅ राध्यताँ॒ स्वाहा॑। एवं वायो व्रतपते, आदित्य व्रतपते, व्रतानां व्रतपते॥

आग्रेय काण्डस्याऽऽद्यमनुवाकमधीयीत - उद्धन्यमानमस्या अमेध्यम् इत्यनुवाकम्॥

उ॒द्ध॒न्यमाॅन म॒स्या अमे॒ध्यम्। अपॅ पा॒प्मानं॒ यजॅमानस्य हन्तु।शि॒षा नॅ॥ सन्तु प्र॒दिश॒ श्चतॅस्त्रः। शन्नोॅ मा॒ता पृॅथि॒वी तोकॅसाता।श नोॅ दे॒वीरमिष्टयेॅ। आपोॅ भवन्तु पी॒तये॑।शं योर॒मि स्रॅवन्तु नः॥वै॒श्वा॒न॒रस्यॅ रू॒पम्। पृ॒थि॒व्यां पॅरि॒स्त्रसा। स्यो॒नमा विॅशन्तु नः॥ यदि॒दं दि॒वो यद॒दः पृॅथि॒व्याः। सं॒ ज॒ज्ञा॒ने रोदॅसी सं बभू॒वतुॅ॥। ऊषा॑न् कृ॒ष्णमॅवतु कृ॒ष्ण मूषाः॑। इ॒होभयो॑र्य॒ज्ञिय॒ मागॅमिष्ठाः॥ ऊ॒ती॥ कुॅर्वा॒णो यत्पृॅथिवीमचॅरः। गुहाकारॅ माखुरूपं प्रतीत्यॅ। तत्ते न्यॅक्त मिह सं भरॅन्तः। शतं जीॅवेम शरदस्सवीॅराः। ऊर्जॅ पृथिव्या रसॅमाभरॅन्तः।श॒तं जीॅवेम श॒रदॅ॥ पुरू॒चीः। व॒म्रीमि॒रनुॅवित्तं॒ गुहाॅसु। श्रोत्रॅ त उर्व्यबॅघिरा भवामः। प्रजापतिॅसृष्टाना प्रजाना॑म्। क्षु॒धोऽपॅहृत्यै,सुवि॒तन्नोॅ अस्तु। उप॒ प्रभिॅन्न॒मिष॒ मूर्जॅ प्र॒जाभ्यॅः। सूदॅं गृ॒हेभ्यो॒ रस॒मा भॅरास्मि॥ यस्यॅ रू॒पं बिभ्रॅदि॒मा मविॅन्दत्। गुहा॒ प्रविॅष्टाँ सरि॒रस्य॒ मध्ये॑। तस्ये॒दं विहॅत मा॒भरॅन्तः। अछॅबटूकार म॒स्यां विॅधेम॥ यत्पर्य॒ पॅश्यत्सरि॒रस्य॒ मध्ये॑। उ॒र्वीमपॅश्य॒ जगॅतः प्रति॒ष्ठाम्। तत्पुष्कॅरस्या॒यतॅना॒द्धि जा॒तम्। प॒र्णं पृॅथि॒व्याः प्रथॅनँ हरामि॥ यामि॒रहँ हज्जगॅतः प्रति॒ष्ठाम्। उ॒र्वीमि॒मा विॅश्वज॒नस्यॅ भ॒त्रौम्। ता नॅ॥ शिवाः शर्कॅराः सन्तु॒ सर्वा॑॥ अग्रे॒ रेतॅश्च॒न्द्रँ हिरॅण्यम्। अ॒द्भयः संभूॅत म॒मृतॅ प्र॒जासुॅ। तत्सं॒ भरॅन्नुत्तर॒तो नि॒धायॅ। अ॒ति॒ प्र॒यच्छ॒न्दुरिॅति तरेयम्॥ अश्वोॅ रू॒पं कृ॒त्वा यदॅश्व॒त्थेऽतिॅष्ठः। सं॒वत्स॒रं दे॒वेभ्योॅ नि॒लायॅ। तत्ते॒ न्यॅक्तमि॒ह सं॒भरॅन्तः। श॒तं जीॅवेम श॒रदः॒ सवीॅराः॒॥ ऊ॒र्जः पृॅथि॒व्या अभ्युत्थिॅ- तोऽसि। वॅनस्पते श॒तवॅल्शो॒ विरोॅह। त्वयाॅ व॒यमिष॒मूज॒ मदॅन्तः।रा॒यस्पोषेॅण॒ समि॒षा मॅदेम॥ गा॒य॒त्रि॒या हि॒यमाॅणस्य॒ यत्ते॑। प॒र्णमपॅत-तृ॒तीयॅस्यै दि॒वोऽधिॅ। सोॅऽयं॒ प॒र्णः सोॅमप॒र्णाद्धिॅ जा॒तः। ततोॅ इरामिसोमपी॒थस्यावॅरुद्ध्यै॥ दे॒वाना॑ ब्रह्मवा॒दं वदॅता॒ यत्\। उ॒पाशृॅणो॥ सु॒श्रवा॒ वै श्रु॒तोॅऽसि। ततो॒ मामाविॅशतु ब्रह्मवर्च॒सम्। तत्सं॒ भरँ॒ स्तदबरुॅन्धीय सा॒क्षात्॥ ययाॅ ते सृ॒ष्टस्या॒ग्नेः। हे॒तिमशॅमयत्प्र॒जापॅतिः। तामि॒मा मप्रॅदाहाय। श॒मीँ शान्त्यैॅ हराम्य॒हम्॥ यत्तेॅ सृ॒ष्टस्यॅ य॒तः। बिकॅङ्कतं॒ भा आ॑च्छेज्जादवेदः। तयाॅ भा॒सा सस्मिॅतः। उरुन्नोॅ लो॒कमनु॒ प्रभाॅहि॥ यत्तेॅ ता॒न्तस्य॒ हृदॅय॒ माच्छिॅन्द ञ्जातवेद। म॒रुतो॒ऽद्भि स्तॅमयि॒त्वा। ए॒तत्ते॒ तदॅश॒ने॥ संभॅरामि। सात्माॅ अग्रे॒ सहृॅदयो भवे॒ह॥ चित्रिॅयादश्व॒त्था त्समृॅता बृहृ॒त्यॅः। शरीरम॒भि सँ स स्कृॅतास्थ। प्र॒जापॅतिना यज्ञमु॒खेन॒ सम्मिॅताः। ति॒स्र स्त्रि॒वृद्धिॅर्मिथु॒नाः प्रजा॑त्यै॥अ॒श्व॒त्था द्रॅव्यवा॒हाद्धिॅ जा॒ताम्। अ॒ग्रेस्त॒नूं य॒ज्ञियाँ॒ सं भॅरामि।शान्तयोॅनिँ शमीग॒र्भम्। अ॒ग्रेये॒ प्रजॅनयि॒तवे॑॥यो अश्व॒त्थ॥शॅमीग॒र्भ॥।आ॒रु॒रोह॒ त्वे सचा। तन्तेॅ हरा॒मिं ब्रह्मॅणा। य॒ज्ञियैः॑ के॒तुभिः सह॥ यन्त्वाॅ स॒मभॅरञ्जातवेदः। य॒था॒ श॒री॒रं, भू॒तेषु॒ न्यॅक्तम्। ससम्भृॅत स्सीद शि॒व॥ प्रजाभ्यॅः। उ॒रुन्नोॅ लो॒क मनुॅनेषि वि॒द्वान्॥प्रबे॒धसेॅ क॒वये॒ मेध्याॅय। बचोॅ ब॒न्दारुॅ वृ॒षभाय॒ वृष्णेॅ। यतोॅ भ॒यमभॅयं॒ तन्नोॅ अस्तु। अवॅ दे॒वान् यॅजे॒हेडयानॅ्॥ स॒मिधा॒ग्रे दुॅवस्यत। घृ॒तैर्बोॅधय॒तातिॅथिम्। आऽस्मिॅन् ह॒व्या जुॅहोतन॥उपॅ त्वाऽग्रे ह॒विष्मॅतीः।घृ॒ताची॑र्यन्तु हर्यत। जु॒षस्वॅ स॒मिधो॒ ममॅ॥तन्त्वाॅ स॒मिद्भिॅ रङ्गिरः। घृ॒तेनॅ वर्धयामसि। बृ॒हच्छोॅचा यविष्ठ्य॥स॒मि॒ध्यमाॅनः प्रथ॒मो नु धर्मॅ॥। सम॒क्तुभिॅ रञ्यते वि॒श्ववाॅरः। शो॒चिष्केॅशो घृ॒तनिॅर्णिक् पाव॒कः। सु॒य॒ज्ञो अ॒ग्नि र्य॒जथाॅय दे॒वान्॥ घृ॒तप्रॅतीको घृ॒तयोॅनिर॒ग्नि। घृ॒तौ समिॅद्धो घृ॒तम॒स्यान्न॑म्। घृतप्रुषॅस्त्वा स॒रितोॅ वहन्ति।घृ॒तं पिब॑न् त्सु॒यजाॅ यक्षि॒ दे॒वान्॥ आ॒यु॒र्दा अग्ने ह॒विषोॅ जुषा॒णः।घृ॒तप्रॅतीको घृ॒तयोॅनि रेधि। घृ॒तं पी॒न्वा मधु॒ चारु॒ गव्य॑म्। पि॒तेवॅ पुत्र॒म॒मि रॉक्षतादि॒मम्॥ त्वामॅग्ने समिधा॒नं यॅविष्ठ। दे॒वा दू॒तं चॅक्रिरे हव्य॒वाह॑म्। उ॒रु॒ज्रयॅसुंं घृ॒तयोॅनि माहुॅतम्। त्वे॒षं चक्षुॅर्दधिरे चोद॒यन्वतिॅ॥

त्वामॅग्मे प्र॒दिव आहुॅतं घृ॒तेनॅ। सु॒म्न्ना॒यवॅः सुष॒मिधा॒ समीॅधिरे। स वाॅ वृधा॒न ओषॅधीभिरुक्षि॒तः। उ॒रु जयाँ सि॒ पाथिॅवा॒ वितिॅष्ठसे॥ घृ॒तप्रॅ-तीक व ऋ॒तस्यॅ धूर्॒षद॑म्। अ॒ग्नि मि॒त्रं न सॅमिधा॒न ऋॅञ्जते।इन्धाॅनो अ॒को वि॒दथेॅषु॒ दीद्यॅत्। शुक्रवॅर्णा॒ मुदुॅनो यँसते॒ धिय॑म्॥ प्र॒जा अग्ने॒ सं वाॅसय। अशा॑श्व प॒शुभिॅ॥ स॒ह। रा॒ष्ट्राण्यॅस्मा आधेॅहि। यान्यास॑न् त्सवि॒तुः स॒वे॥ म॒ही वि॒श्पत्नी॒ सदॅने ऋ॒तस्यॅ। अ॒र्वाची॒ एतॅ धरुणे रयी॒णाम्। अ॒न्तर्वॅत्नी॒ जन्यॅ जा॒तवेॅदसम्। अ॒ध्व॒राणा॑ जनयथः पुरो॒गाम्॥ आ॒रोॅहतं द॒शतँ॒ शकॅरी॒र्ममॅ। ऋ॒तेना॑ग्न॒ आयुॅषा॒ वर्चॅसा स॒ह। ज्योग्जीवॅन्त॒ उत्तॅरा मुत्तराँ॒ समा॑म्। दर्शॅम॒ह पू॒र्णमाॅसं य॒ज्ञं यॅथा यजै॑॥ ऋत्विॅयक्तीस्थो स्थो अ॒ग्निरेॅतसौ। गर्भॅ दधाथा॒ ते वाॅम॒हं दॅढे। तत्स॒त्यं यद्वी॒रं बिॅभृथः।वी॒रं जॅनयिष्यथॅ॥। ते मत्प्रा॒तः प्रजॅनि॒ष्येथे। ते मा॒ प्रजाॅते॒ प्रजॅनयि॒ष्यथॅ॥। प्र॒जयाॅ पशुभिॅर्ब्रह्मवर्च॒सेॅन सुव॒र्गे लो॒के॥ अनृॅताध्स॒त्यमुपैॅमि। मा॒नु॒षाद्‌दैव्यमुपैमि। दैवी॒ वाचॅ यच्छामि॥ शल्कैॅ रग्रि॒मिॅन्धा॒नः।उ॒भौ लो॒कौसॅनेम॒हम्। उ॒भयो॑ लैँ॒कियोरॅ ऋ॒ध्वा। अतिॅ मृ॒त्युं तॅराम्य॒हम्॥जातॅवे॒दो भुवॅनस्य॒ रेतॅ॥। इ॒ह सिॅश्च॒ तपॅसो॒ यज्जॅनि॒ष्यते॑। अ॒ग्निमॅश्वत्था॒दमिॅ हव्य॒वाह॑म्। श॒मी॒ग॒र्भाज्ज॒नय॒न् यो मॅयोभूः॥ अ॒यं ते॒ योनिॅर‌्ऋ॒त्वियॅ॥।यतोॅ जातो अरोचथाः। तञ्जा॒नन्नॅग्र॒ आरोॅह। अथाॅ नो वर्धया र॒यिम्॥अपेॅत॒ वीत॒ वि चॅ सर्प॒तातॅ॥। येऽत्र॒ स्थ पुॅरा॒णा ये च॒ नूतॅनाः। अदाॅदि॒दं य॒मोॅऽव॒सानं पृथि॒व्याः। अक्रॅन्नि॒मं पि॒तरोॅ लो॒कमस्मैॅ॥अ॒ग्ने र्भस्मा॑स्य॒ग्नेः पुरीॅषमसि। सं॒ज्ञानॅमसि काम॒धरणम्। मयिॅ ते कामधरॅणं भूयात्॥ सं वॅ॥ सृजामि॒ हृदॅया नि। सँ सृॅष्टं मनोॅ अस्तु वः। स ँसृॅष्टः प्रा॒णो अस्तु वः॥ सं या वॅ॥ प्रि॒यास्त॒नुवः।सं प्रि॒या हृदॅयानि वः। आ॒त्मा वोॅ अस्तु॒ सं प्रिॅयः। सं प्रिॅयास्त॒नुवो॒ ममॅ_॥ कल्पेॅतां॒ द्यावाॅपृथि॒वी। कल्पॅन्ता॒माप॒ ओषॅधीः। कल्पॅन्ता म॒ग्रयः॒ पृथॅक्। मम ज्यैष्ठॅ्याय सव्रॅताः॥ये॑ऽग्रयः समनॅसः। अ॒न्त॒राद्यावाॅपृर्थिवी॒। वासॅन्तिकावृ॒तू अ॒भिकल्पॅमानाः। इन्द्रॅमिव दे॒वा अ॒भि सं विॅशन्तु॥ दि॒वस्त्वाॅ वी॒र्येॅण। पृ॒थि॒व्यै मॅहि॒म्ना। अ॒न्तरिॅक्षस्य॒ पोषेॅण। स॒र्वपॅशु॒ मादॅधे॥ अजीॅजनन्न॒मृतं॒ मर्त्याॅसः। अ॒स्त्रे॒माणॅ त॒रणिॅ बी॒डुजॅम्भम्। दश॒ स्वसाॅरो अ॒ग्रुवॅ॥ समी॒ची॥। पुमाँसं जा॒तम॒भि सँरॅभन्ताम्॥प्र॒जापतेॅ स्त्वा प्रा॒णेनाऽभि॒प्राणिॅमि। पू॒ष्णः पोषेॅण॒ मह्य॑म्। दी॒र्घा॒यु॒त्वायॅ श॒तशाॅरदाय। श॒तँ श॒रद्भय॒ आयुषे॒ वर्चॅसे। जी॒वा वै पुण्याॅय॥ अ॒हं त्वदॅस्मि॒ मॅदसि॒ त्वमे॒तत्। ममाॅसि॒ योनि॒स्तव॒ योनिॅरस्मि। ममै॒व सन्वहॅ ह॒न्यान्यॅग्ने। पु॒त्रः पि॒त्रे लोॅक॒कृज्जाॅतवेदः॥प्रा॒णे त्वा॒ऽमृ॒त आ दॅधामि। अ॒न्ना॒द म॒न्नाव्द्याॅय। गो॒प्तारं॒ गुप्त्यै॑॥सु॒गार्हपत्यो बि॒दह॒न्नराॅतीः। उ॒षसः॒ श्रेयॅसीः श्रेयसी॒र्दधॅत्। अग्नेॅ स॒पत्नाँ अप॒ बाधमानः। राय॒स्पोष॒ मिष॒मूर्ज म॒स्मासु धेहि॥ इ॒मा उ॒मामूपॅ तिष्ठन्तु॒ रायॅ॥। आ॒भिः प्र॒जाभिॅरिह संवसेॅय इ॒हो इडाॅ तिष्ठतु विश्वरू॒पी। मध्ये वसो॑र्देदिहि जातवेदः॥ ओजॅसे॒ वलाय॒त्वोश्चॅच्छे। वृषॅणे॒ शुष्मा॒याऽऽयुॅषे॒ वॅर्चसे। स॒प॒त्नतूरॅसि वृत्र॒तूः॥ यस्ते दे॒वेषुॅ महि॒मा सुॅवर्गः। यस्तॅ आ॒त्मा प॒शुषु॒ प्रविॅष्ट॥। पुष्टि॒र्या तेॅ मनु॒ष्येॅषु पप्र॒थे। त॒थाॅ नो अग्ने जु॒षमाण॒ एहिॅ॥ दि॒वः पृॅथिव्याः पर्य॒न्तरिॅक्षात्। वाता॑त्प॒शुभ्यो॒ अभ्योषॅधीभ्यः। यत्रॅ यत्र जातवेदः मं ब॒भूथॅ। ततोॅ नो अग्ने जु॒षमाॅण एहिॅ॥ प्राची॒मनुॅ प्र॒दिशं॒ प्रेहिॅ वि॒द्वान्। अ॒ग्नेरॅग्ने पु॒रो अग्निर्भवे॒ह। विश्वा॒ आशा॒दीद्याॅनो॒ विभाॅहि। ऊर्जॅ नो धेहि द्वि॒पदे॒ चतुॅष्पदे॥ अन्व॒ग्निरु॒षसा॒ मग्रॅमख्यत्। अन्वहाॅनि प्रथ॒मो जा॒तवेॅदाः। अनु॒ सूर्यॅस्य पुरु॒त्रा चॅ र॒श्मीन्। अनु॒ द्यावाॅपृथि॒वी आतॅतान॥विक्रॅमस्व म॒हाँ असि। वे॒दि॒षन्मानुॅषेभ्यः। त्रि॒षु लो॒केषुॅ जागृहि॥ यदि॒द दि॒वो यद॒दः पृथि॒व्याः। सं॒ वि॒दा॒ने रोदॅसी सं बभू॒वतुॅः। तयोः॑ पृ॒ष्ठे सीॅदतु जा॒तवेॅदाः। शं॒भूः प्र॒जाभ्यॅस्तनुवे॑ स्यो॒न॥ प्रा॒णन्त्वा॒ऽमृत॒ आदॅधामि। अ॒न्ना॒दमन्नाद्याॅय। गो॒प्तार गुल्यै॑॥ यत्तेॅ शुक्र शुक्रं वर्चॅ॥शु॒क्रा त॒नूः। शु॒क्रं ज्योति॒रजॅस्रम्। तेनॅ मे दीदिहि॒ तेन॒ त्वाऽऽदॅधे। अ॒ग्निना॑ऽग्ने॒ ब्रह्मॅणा॥ आ॒न॒शे व्याॅनशे॒ सर्व॒मायु॒र्व्यानशे। नयेॅ प्र॒जा मे॒ गोपाय। अ॒मृ॒तत्वायॅ जी॒वसे॑। जा॒ता जॅनि॒ष्यमाॅणाञ्च। अ॒मृतेॅ॒ स॒त्ये प्रतिॅष्ठिताम्॥ अथॅर्व पि॒तुं मेॅ गोपाय। रस॒मन्नॅमि॒हाऽऽयुॅषे। अदॅब्धा॒योऽशीतॅतनो। अविॅषन्नः पि॒तुं कृॅणु॥ शँस्यॅ पशून्मेॅ। गोपाय। द्वि॒पादो॒ ये चतुॅष्पदः। अ॒ष्टाशॅफाश्च॒ य इ॒हान्ये॑। ये चैकॅशफा आशु॒गाः॥ सप्रॅथ स॒भां मेॅ गोपाय। ये च॒ सभ्याः॑ सभा॒सदॅः। तानिॅन्द्रियावॅत॥ कुरु। सर्व॒मायुरुॅपासताम्॥ अहेॅ बुध्निय॒ मन्त्रॅ मे गोपाय। यमृषॅय स्त्रैविदा विदुः। ऋचः सामाॅनि यजूँ षि। सा हि श्री रमृ॒ताॅ स॒ताम्॥चतुॅः शिखण्डा युव॒ति॥ सु॒पेशाः॑। घृतप्रॅतीका भुवॅनस्य॒ मध्ये॑। मर्मृज्यमाॅना महते सौभॅगाय। मह्यॅ धुक्ष्व॒ यजॅमानाय॒ कामानॅ॥ इहै॒व सन्तत्र स॒तो वोॅ अ॒ग्नय। प्रा॒णेनॅ वा॒चा मॅनसा बिभर्मि। तिरो मा सन्तमायुर्मा प्र हाॅसीत्। ज्योतिॅषा वोवैश्वानरेणोपॅतिष्ठे॥ प॒श्च॒धाऽमीन्व्यॅक्रामत्। वि॒राट् सृ॒ष्टा प्र॒जापॅतेः। ऊ॒र्ध्वाऽऽरोॅहद्रोहि॒णी। योनिॅर॒ग्नेः प्रतिॅष्ठितिः॒॥
स्विष्टकृदादि संस्रावान्तं द्रुतशेष प्रदानं प्राशनमादित्योपस्थानं परिषेचनादि समानम्॥

अत्र नियमाध्ययने तु गोदानव्रते कृते संवत्सरं केशधारणं कर्तव्यं इति स्मृतिः॥

॥ गोदान व्रतोत्सर्जनम्॥

गोदानव्रतोत्सर्जने नान्दीमुखं पुण्याहम्।अग्निमुखान्ते अत्यप्रायश्चित्त सावित्र्या पकहोमः \। गोदानव्रतवदुपहोमाः पश्चदश॥ चतस्र औदुम्बरीस्समिधः। अग्ने व्रतपते गोदानं व्रतमचारिषम्। तदशक तन्मे राधि स्वाहा। एव वायो व्रतपते, आदित्य व्रतपते, व्रताना व्रतपते। स्विष्टकृदादि हृतशेषप्रदानं प्राशनमादित्योपस्थान परिषेचनादि समानम्॥

॥ उपनिषद्व्रतम्॥

नान्दीमुखं पुण्याह अग्निमुखान्ते अत्रत्य प्रायश्चित्तं सावित्र्या पक्कहोमः॥ तत उपहोमा॥ — या॒ज्ञिकी॑भ्यो देवता॑भ्य उपनि॒षद्भ॒यः स्वाहा॑ इत्यादि चतस्रः॥ विश्वे॑भ्यो दे॒वेॅभ्यः काण्डऋ॒षिभ्यः॒ स्वाहा॑॥ सदसस्पति मित्यादि दश॥

अथ पालाशीश्चतस्त्रः समिधो + पयन्वाचयति। अग्ने॑ व्रतपते उपनिषदं व्रत चॅरिष्यामि। तच्छॅकेयं तन्मेॅ राध्यताँ स्वाहा॑॥ एवंवायो व्रतपत इत्यादि॥अथ वैश्वदेव काण्डस्याद्यमनुवाकमधीयत। अनुमस्यै पुरोडाश मष्टाकपालं निर्वपति धेनुर्दक्षिणा इत्यनुवाकम्॥

अनुॅमत्य पुरो॒डाशॅ म॒ष्टाकॉपालं॒ निर्वॅपति धे॒मुर्दक्षिणा॒ ये प्र॒त्यक्षः॒ शम्याॅया अव॒शीयॅन्ते॒ तन्नैरॅ ऋ॒त मेकॅकपालं कृ॒ष्णं वाॅसःकृष्णतूॉषं॒ दक्षिॅणा॒ वीहि॒ स्वाहाऽऽहुॅति जुषा॒ण ए॒ष तेॅ निरर्ऋते मा॒गो भूतेॅ ह॒विष्मॅत्यसि मु॒श्वेमम हॅसः॒ स्वाहा॒ नमो॒ य इ॒द च॒काराॅऽऽदि॒त्यं च॒रुं निर्वॅपति॒वरो॒ दक्षिॅणाऽऽग्नावैष्ण॒व मेकाॅदशकपालंवाम॒नो व॒ही दक्षिॅणाग्नीषो॒मीय॒ मेकाॉदशकपाल॒ ७ हिरॅण्य॒ दक्षिॅणेन्द्र मेकाॅदशकपाल मृप॒भो व॒ही दक्षिॅणाऽऽग्ने॒यम॒ष्टाकॅपालमै॒न्द्रं दध्यॅष॒भो व॒ही दक्षिॅणैन्द्रा॒नं द्वाढॅशकपालं वैश्वदे॒वं च॒रु प्रॅथम॒जो व॒त्सो दक्षिॅणा सौ॒म्य श्याॅमा॒कं च॒रुं वासो॒ दक्षिॅणा॒ सरॅस्वत्यै च॒रु सरॅस्वते च॒रुं मिॅथु॒नौ गावौ॒ दक्षिॅणा॥

स्विष्टकृदादि हुतशेष प्रदानं प्राशनमादित्योपस्थानं परिषेचनादि समानम्॥

॥ उपनीषव्रतोत्सर्जनम्॥

सवत्सरमेतदूव्रत चरेदित्यादि व्रतान्ते नान्दीमुखं पुण्याहं अग्निमुखान्ते मिन्दाहुती प्रायश्चित्तम्॥ सावित्र्या पकहोमः। उपनिषदूव्रतवदुपहोमाः।पालाशीश्चतस्रः समिधः + यन्वाचयति। अग्ने व्रतपते उपनिषदं व्रतमचारिषं तदशकं तन्मे राधि स्वाहा। एवं वायो व्रतपत इत्यादि॥

स्विष्टकृदादि हुतशेषप्रदान प्राशनमादित्योपस्थानं परिषेचनादि समानम्॥

नापक्का॥ पाकयज्ञाः। सर्वत्र पकहोमं कुर्यादिति न्यायेन होम प्रदान प्राशनानि व्याख्यातानि भवन्तीति वचनात् व्रताना चतुर्णा तदुत्सर्जनाना च पक्क होम हुतशेषप्रदान प्राशनमादित्योपस्थानं च आहुतधर्मा॥उपनयनवत् कर्तव्यम्॥

पकं तु अनाम्नातत्वात सावित्र्या पक्क कुर्यात्॥ अष्टाचत्वारिशद्वर्षे संमितव्रतं कुर्यात्। अत्र स्वायंभुवं काण्डं सह वै देवानामिति प्रश्नः॥ तै- आर - द्वितीयप्रश्नः॥

॥ अथ काण्डानुक्रमः॥

॥ अथ प्राजापत्य काण्डः॥

पौरोडाशिकं याजमान होतारो हौत्रं पितृमेध इति, इयेत्वादि॥

॥ अथ सौम्यकाण्डः॥

आध्वर्यव ग्रहा दाक्षिणानि समिष्टयजूंष्यवमृथयजूंषि वाजपेयः शुक्रियाणि सवा इति, आप उन्दन्त्वित्यादि।

॥ अथ आग्नेय काण्डः॥

अग्न्याधानं अग्निहोत्रं अग्न्युपस्थानं अग्निचयनं सावित्रं नाचिकेतं चातुनं वैश्वसृजारुणा इति उद्धन्यमानमित्यादि \।

॥अथ वैश्वदेव काण्डः॥

राजसूयः पशुवन्ध इष्टयो नक्षत्रेष्टयो दिवश्येनयोऽपाघाः सात्रायणमुपहोमा॥ कौर्किली सूक्तान्यौपानुषाक्यं याज्याऽश्वमेधः पुरुषमेधसौत्रामण्यच्छिद्रीणि पशुहौत्रमुपनिषद इति, अनुमत्यै पुरोडाश मष्टाकपालं निर्वपति धेनुर्दक्षिणा इत्यादि॥

काण्ड चतुष्टयेऽपि सब्राह्मणानि सानुब्राह्मणानि तत्तन्नामानि॥ सह वै देवाना मिति प्रश्नः स्वायंभुव काण्डः॥44

॥अध्यायोत्सर्गः॥

श्रावण्या यधुपाकर्म माध्या मुत्सर्ग॥। आपाढया चेत्तैष्यामुत्सर्गः। प्रोष्ठपद्यां चेन्माध्यामेवोत्सर्गः॥ तत्र उपाध्यायः सशिष्यः ग्रामात् प्राचीमुदीची वा दिशमुपनिष्कम्य यत्र सुतीर्था आपः शुद्धा भवन्ति। तत्र शनैर्गत्वा संकल्य स्नात्वा सुरभिमत्याद्यैरद्भिः मार्जयित्वा अन्तर्जलगतः अघमर्षणेन त्रीन् प्राणायामान् धारयित्वा तत उत्तीर्य वासः पीडयित्वा प्रयतानि वासांसि परिधाय अप आचम्य, अपा समीपे पृथक् पृथक् दक्षिणमध्योतराणि त्रीणि सैकतानि स्थण्डिलानि कृत्वा दर्भा नन्योन्यस्मै प्रदाय दर्भेरासनानि कल्पयति45

देवाना मध्ये उत्तरत ऋषीणा दक्षिणतः पितृणाम्॥ देवमाण्डले – प्राचीरुदकुसंस्था षट्, उदीचीः प्राक्संस्था अष्ट च रेखा लिखित्वा तत्र पञ्चत्रिशत्पदानि कल्पयित्वा तदक्षिणतोऽगस्त्यायैकं च कल्पनीयम्॥

ऋषिमण्डले प्राची॥ उदक्संस्था अष्टौ उदीची॥ प्राकूसंस्थाचाऽष्टौ लिखित्वा तत्र एकोनपञ्चाशत् पदानि कल्पनीयानि॥

पितृमण्डले – प्राची॥ दक्षिणासंस्था श्चतस्रः दक्षिणाग्राः प्रत्यक्रूसंस्था अष्टौ च रेखा लिखित्वा तत्र एकविशतिपदानि कल्पयित्वा, तदक्षिणतःप्राचीदक्षिणासस्थाश्रतत्र ॥ दक्षिणाम्रा ॥ प्रत्यक्सन पञ्च च रेखा लिखित्वा द्वादश च कल्पनीयानि॥

35 28 21 14 7
34 27 20 13 6
33 26 19 12 5
32 25 18 11 4 36
31 24 17 10 3
30 23 16 9 2
29 22 15 8 1

49 42 35 28 21 14 7 1 2 3
48 41 34 27 20 13 6 4 5 6 22 23 24
47 40 33 26 19 12 5 7 8 9 25 26 27
46 39 32 25 18 11 4 10 11 12 28 29 30
45 38 31 24 17 10 3 13 14 15 31 32 33
44 37 30 23 16 9 2 16 1718
43 36 29 22 15 8 1 19 2021

सर्वेषु चतुर्थ्यन्तेषु कल्पयामीत्यनुषङ्गः कार्यः॥

मध्ये स्थण्डिले - ब्रह्मणे कल्पयामि, प्रजापतये कल्पयामि बृहस्पतये अग्नये वायवे सूर्याय चन्द्रमसे नक्षत्रेभ्यः ऋतुभ्यः संवसराय इन्द्रायराज्ञे यमायराज्ञे वरुणायराज्ञे सोमायराज्ञे वैश्रवणायराज्ञे वसुभ्यः रुद्रेभ्यः आदित्येभ्यः विश्वेभ्योदेवेभ्यः साध्येभ्य॥ देवेभ्यः मरुद्भ्य॥ ऋभुभ्यः भृगुभ्यः अथर्वभ्यः अङ्गिरोभ्य॥ विश्वमित्राय जमदग्नये जामदग्न्याय भरद्वाजाय गौतमाय आत्रेयाय वसिष्ठाय कश्यपाय अरुन्धत्यै कल्पयामि। अथ दक्षिणतः अगस्त्याय कल्पयामि॥

उत्तरतो निवीतिनः -

कृष्णद्वैपायनाय जातुकर्ण्याय तरुक्षाय तृणबिदवे सोमशुष्मिणे सोम शुष्मायणाय वाजिनेवाज्ञश्रवसे बृहदुक्थाय वर्मिणे वज्रिणे रूथाय सनत्कुमारायवामदेवाय बाजिरत्नाय वारजिताय हर्यश्वाय उदमेधाय ऋणंजयाय तृणजयाय कृतञ्जयाय धनञ्जयाय सत्यंजयाय बभ्रुवे व्यरुणाय त्रिवर्षाय त्रिधातवे अश्वज्ञाय पराशराय मृत्यवे कर्त्रे विकर्त्रे सुकर्त्रे त्वष्ट्रे धात्रे विधात्रे सुश्रवसे सुतश्रवसे सत्यश्रवसे सवित्रे सावित्र्यै छदोभ्यः ऋग्वेदाय यजुर्वेदाय सामवेदाय अथर्ववेदाय अथर्वाङ्गिरोभ्यः इतिहास पुराणेभ्य, सर्पदेव जनेभ्यः सर्वभूतेभ्यः कल्पयामि॥

दक्षिणतः प्राचीनावीतिनः - - वैशंपायनाय फलिङ्गवे तित्तिरये उखाय उख्याय आत्रेयायपदकाराय कौण्डिन्यायवृत्तिकाराय काण्वायबोधायनाय प्रवचनकाराय आपस्तम्बायसूत्रकाराय सत्याषाढाय हिरण्यकेशाय वाजसनेयाय याज्ञवल्क्याय भरद्वाजाय आग्निवेश्याय आचार्येभ्यः ऊर्ध्वरेतोभ्य वंशस्थेभ्यः एकपत्नीभ्यः कल्पयामि इति॥

अथ यथास्वपितृभ्यः कल्पयन्ति –

पितृभ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यः मातृभ्यः पितामहीभ्यः प्रपितामहीभ्यः मातामहेभ्यः मातुः पितामहेभ्यः मातुः प्रपितामहेभ्यः मातामहीभ्यः मातुः पितामहीभ्यः मातुः प्रपितामहीभ्यः॥

अथ ब्रह्मणे नम इत्यादि मन्त्रैः पृथक् पृथक् पाद्यमर्ध्यमाचमनीयं च दत्वा सुरभिमत्याद्यैः मार्जनम् \। ब्रह्मणे नम इत्यादिभिः गन्धपुष्पधूपदीपादीन्दत्वा देवऋषि पितृतर्पणानि क्रमेण कृत्वा अन्नेन पृथक् पृथक् बलीन् हरेत् ब्रह्मणे नम इस्यादि मन्त्रैः॥ अथ फलमिश्रोदकेन ब्रह्माण तर्पयामि इत्याद्यैः पृथक् पृथक् तर्पयित्वा त्रीननुवाकान् अघीयीरन्॥काण्डादीन् बा सर्वान्॥ काण्डात्काण्डात्प्ररोहन्तीति द्वाभ्या उदक समीपे दूर्वाड्कुराणि जापयन्ते॥

** **काण्डाकाण्डात्प्र॒रोहॅन्ती॒ परुॅष॥ परुषः॒ परि। ए॒वा नोँदू॒र्वे प्रतॅनु स॒हस्रेॅण श॒तेनॅ च॥ या श॒तेन प्रत॒नोषिॅ स॒हस्रेॅण वि॒रोहॅसि। तस्या॑स्ते देवीष्टके वि॒धेमॅह॒विषाॅ व॒यम्॥

अथ माणवकाः परस्परं हस्तैः हस्तान् गृहीत्वा अमुष्मै नमोऽमुष्मै नम इति नामग्राहं उदक मूर्मिंमत कुर्यात्। स्नात्वा तत्र जलमुद्दिश्य यथाबलं धावन् गृहान् गत्वा अपूर्णैर्धानामिरोदनेनेति यथालिङ्गं ब्राह्मणास्तर्पयति॥

पुण्याहं वाचयेत्। छन्दास्योषधयः आवार्यः प्रीयन्तामिति॥ उपाकर्मोत्सर्जनमकृतं चेत् उपाकर्मारंभात् पूर्व प्रायश्चित्तं कृत्वा आरभणीयम्॥यद्वा उपाकर्मणि पक्कहोमात् पूर्वं प्रायश्चित्तं कार्यम्॥ उपाकर्मोत्सर्जन प्रायश्चित्तं करिष्ये॥ पाहिनो अग्न इति पञ्च॥

आपस्तंबः- आदौ कामो कार्षीन्मन्युरकार्षीन्नम इत्यष्टोत्तरशतकृत्वो जपेदिति प्रायश्चित्तमाह॥ पश्चादुपाकर्मारंभः।

॥समावर्तनम्॥

वेदमधीव्यस्त्रास्यन्निति वेदं वेदौ वेदान् वा अधीत्य अन्ते स्नास्यन्वेदस्नातकः॥यस्तु वेदमनधीत्य विवाहार्थ स्नास्यन् स व्रत स्नातकः॥

यस्तु वेदमधीत्य विवाहार्थं स्नास्यन् स वेदव्रतस्मातकः॥ एवं त्रयः स्नातकाः भवन्ति वेदस्नातकः व्रतस्नातक॥ वेदव्रतस्नातक इति॥

आपूर्यमाणप रोहिणी पुष्पोत्तरफल्गुनी हस्त चित्रा विशाखा नक्षत्राणामेकस्मिन् दिने कुर्यात्॥ इतः पूर्वमाचार्यकृत्यम्॥ समावर्तनं तु शिष्यकृत्यम्॥

नान्दीमुख उदकशान्ति प्रतिसरबन्धमङ्कुरार्पणं च आचार्यमुखेन कारयित्वा, अथ संभारानुपकल्पयते- एरका चोपबर्हणं च नापितं च क्षुरं च एकविंशति इमदारूणि एरकोपरि समास्तीर्ण वस्त्रं च वृकलकाष्ठं दन्त धावनार्थं उष्णाः शीताश्चापः सर्वसुरभिपिष्टं च सुगन्धादि अंजनं स्रजं च आदर्श चाहतं वासः प्रपानं च वसनान्तरमुत्तरीयं द्वे यज्ञोपवीते बादरमणि सुवर्णोपधानं सूत्रं च प्रवर्ती च दण्डं चोपानहौ छत्रमानडुहं चर्म सर्वलोहितं एवं संभारानाहृत्य शिष्यः कुर्यात्॥

स्नास्यामीति संकल्प्य, श्रीः प्रीयतां इति पुण्याहम्॥ उल्लेखनादि लौकिकानौ कुर्यात्। पात्र सादनकाले संभारान् सर्वान् सहैव संसाद्याऽऽग्नि- मुखात् कृत्वा आमध्यन्दिनादास्ते॥

अत्र विशेष॥, पुरा आदित्यस्योदयाद् व्रजमभिगच्छेत्। यदि न गच्छेत् एनमादित्य ॥ तेजसा तपति। पूर्वार्धमध्ये व्रजस्य कर्म कार्यम्। ब्रजद्वारं चर्मणा पिधाय कुर्यात्॥

अथ मध्याहे मिक्षाकाले पलाश समिधमाज्येनाक्त्वाऽभ्यादधाति इमं स्तोमं + तब स्वाहेति॥

इ॒म स्तो॒म मर्हॅते जा॒तवेॅद॒से रथॅमिव॒ सं मॅहेमा मनी॒षया॑। भ॒द्रा हि नः॒ प्रमॅतिरस्य स॒ सद्यग्रेॅ स॒ख्येॅ मा रिॅषामा व॒यं तव॒ स्वाहा॑॥ अग्नये जातवेदस इदम्॥

अथ एरकायामुत्तरत उपबर्हणयुक्तायां उदीचीनशिरा निपद्यते त्र्यायुषं जमदग्नेः + अस्तु व्यायुषमितित्र्या॒यु॒षं ज॒मदॅग्रेः क॒श्यपॅस्य त्र्यायु॒षं अ॒गस्त्यॅस्य त्र्यायु॒षमृषीॅणां त्र्यायु॒षं यदूदे॒वानां॑ त्र्यायु॒षं तन्मेॅ अस्तु त्र्यायु॒षम् \॥

क्लिद्यमानमनुमन्त्रयते — शिवा मे भवथ स स्पर्शाः इति॥ क्षुरममिमन्त्रयते - - क्षु॒रो नामाॅसि॒ स्वधिॅतिस्ते पि॒ता नमॅस्ते अस्तु॒ मा मा हि सीरिति॥

उप्यमानमनुमन्त्रयते – यत् क्षुरेणवर्चयसि + प्रमोषीरिति॥ यत् क्षु॒रेणॅ व॒र्चयॅसि वप्ता॒ वपॅसि केशश्म॒श्रु वर्चॅया मे॒ मुख॒ मा म॒ आयुः॒ प्रमोॅषीः॥

क्षुरकृत्यमाचार्यः कुर्यान्निवीती॥ पश्चान्नापितेन कारयेत्॥ शमश्रूण्येवाग्रे वपते अथोपपक्षौ अथ केशान् यथोपपातमितराण्यंगानि एतन्मानुषवपनम्॥

उपपक्षावप्रेऽवपन्त अथश्मश्रुणि अथकेशानितराण्यङ्गानि इति देववपनम्॥ केशानग्रेऽवपन्त अथ इमश्रणि अथोपपक्षौ इतराण्यंगानि इति आसुरवपनम्॥

आचार्यस्तु (अ)नियमेन सर्वाङ्गवपनापेक्षया केशशमश्रुलोमनखवपनेनैव प्रतिपद्यते इति च \।\। अवश्यं देववपने॑न मानुष वपनेन वा कर्तव्यम्। देववपनेन स्वर्गंगमिष्यति। मनुष्यवपनेन प्रजया पशुभिरेति। आसुरवपनेन सदापराजितो भवेत्। अथ सर्वाङ्गपनं कर्तव्यमित्यत आह –

प्रकोष्टभ्रशिखावर्ज वपनं श्रुतिचोदितम्। आयुः क्षीणं तपो नष्टं अज्ञानाद्यदि वापयेत्॥ एवं वापयित्वा अथैतानि समुच्चित्य ब्रह्मचारिणे प्रयच्छन्नाह — इमानि हृत्वा दर्भस्तंबे वा उदुंबरमूले वा निधत्तादिति॥ तानि स तत्र निदधाति॥

अपरेणागि प्राड्मुख उपविश्य मेखला विस्रंसयति इमं वि ष्यामि वरुणस्य पाशमित्मचा–

इ॒मं वि प्याॅमि॒ वरुॅणस्य॒ पाशं॒ यमबॅघ्रीत सवि॒ता सु॒शेॅवः। धातुश्च॒ योनौॅ सुकृ॒तस्यॅ लो॒के स्यो॒नं मेॅ स॒ह पत्याॅ करोमि॥ ता मेखलां मित्रस्य पुत्राय शिष्याय वा प्रयच्छन्नाह - इमां हृत्वा न्यग्रोधे बा उदुंबरमूले वा निधत्तादिति। तां स तत्र निदधाति- इ॒दम॒हं देॅवदत्त श॒र्मॅणः अमुकगो॒त्रस्यॅ शु॒चा पा॒प्मान॒मपॅगूहा॒म्युत्तॅरस्य द्वि॒षद्भॅयः इति॥ अथ वृकलकाष्ठेन दन्तधावनं कुर्यात् अन्नाद्याय व्यपोहध्वं + भगाय च इति—

अ॒न्नाद्याॅय॒ व्यपोॅहध्वं॒ भगो॒ राजा॒ यमागमत्। स मे॒ मुखं प्रसॅर्पतु॒ वर्चॅसे च॒ भगाॅय च॥

** **अथ उष्णासु शीता आनयति देवमानुषस्य व्यावृत्यै इति॥ उभयीरपो अलिना उपहत्यामिषिंचति — आपोहिष्ठतितिसृभिः46”) हिरण्यवर्णा इति तिसृभिः47”)

अथ सर्वसुरभिपिष्टं सुगन्धं समुदायुत्य हस्ताभ्यामलोडय त्रिः प्रसिञ्चति = प्रक्षिपति–नमः शाकजंज॒भाभ्या॒ नम॒स्ताभ्योॅ दे॒वता॑भ्यो॒ या अभिॅग्रा॒हिणीः॑ इति।

अथ शिरसि आदावनुलिंपेत् = धारयेत् - अप्सरासुयो + विशविह॥ अ॒प्स॒रासु॒ यो ग॒न्धो गॅन्ध॒र्वेषुॅ च॒ यद्यॅशः। दि॒व्यो यो माॅनु॒षो ग॒न्धः स मामाविॅशत्वि॒ह॥

अत्र द्वे वाससी द्वे यज्ञोपवीते॥ अहतं वासः परिधत्ते—स्वा माॅ त॒नूराविॅश, शि॒वो माॅ त॒नूराविॅश \। इत्येवमेव सायमुत्तरीयम्॥ यद्वा अजिनं वासः सूत्रं वा उत्तरीयं इति वचनात् तृतीयमुपवीतं उत्तरीयार्थं धारयेत्। यज्ञोपवीत- मिति द्वयं मन्त्रद्धार्य तृतीयमुपवीतं भूर्भुवस्सुवः इति धारयेत्॥ आचम्य सर्वदा नववस्त्रं नवोपवीतं च मन्त्रवद्वारयेत्॥

अत्रोक्तवत् बादरमणि सुवर्णोधानं सूत्रे प्रोत्य दर्व्यामाधाय दर्विदण्डे सूत्रेण पर्यस्याज्याऽऽहुतीर्जुहोति - इयमोषधे + करोतु स्वाहेति॥

इ॒य मोषॅधे॒ त्रायॅमाणा॒ सहॅमाना॒ सहॅस्वती। सा माॅ करोतु सोमवर्च॒स सूर्यॅवर्च॒सं ब्रॅह्मवर्च॒सिॅनंमा॒ऽन्नाॅदंकरोतु॒ स्वाहा॑॥ ओषधय इदम्॥ अयैनमुदपात्रेण परिप्लावयति — विश्वा उत + द्विष इति॥ विश्वाॅ उ॒त त्वयाॅ व॒यं धाराॅ उद॒न्याॅ इव। अतिॅ गाहेमहि॒ द्विॅषः॥ बादरमणिमुपवीतवत् बध्नाति – अपाॅशोऽसीति॥

अथ सौवर्णे प्रवर्ती कुण्डले सूत्रे प्रोत्य दर्ग्यामाधाय दर्वीदण्डे सूत्रेण पर्यस्याज्याहुती र्जुहोति आयुष्य वर्चस्यं। रयि स्वाहा, शुनी मिवाहं हिरण्यस्य, उच्चैर्वाजि, विराजं च, यशो मा कुरु इति पञ्चभिः॥

आ॒यु॒ष्यॅवर्च॒स्य ँरा॒यस्पोष॒ मौद्भिॅदयम्। इ॒द हिरॅण्यं॒ वर्चॅसे॒ जत्र्या॒या विॅशता दि॒म र॒यि स्वाहा॑॥ हिरण्यायेदम्॥

शु॒नीमिॅवा॒ह हिरॅण्यस्य पि॒तुरिॅव॒ नामॅग्राहम्। तं माॅ करोतु सोमवर्चस सूर्यवर्च॒सं ब्रॅह्मवर्च॒सिनॅ मा॒ऽन्नादॅ करोतु॒ स्वाहा॑॥ हिरण्यायेदम्॥

उ॒च्चै॒र्वा॒जि पृॅतनासा॒ह सॅभासा॒हं धॅनञ्ज॒यम्। स॒र्वाः समृॅद्धी्र॒। ऋद्धॅयो हिरॅण्ये याः समाहिॅताः स्वाहा॑॥ हिरण्यायेदम्॥

वि॒राजॅंच स्व॒राजॅं चाभि॒ष्टीर्या चॅ नो गृ॒हे। ल॒क्ष्मी राष्ट्रस्य॒ या मुखे॒ तयाॅमा॒ स सृॅजामसि स्वाहा॥ हिरण्यायेदम्॥

यशोॅ मा कुरु ब्राह्म॒णेषु॒ यशो॒ राजॅसु मा कुरु। यशो॒ विश्येॅषु शू॒द्वेष्व॒हमॅस्मै॒ यशस्तव॒ स्वाहा॑॥ हिरण्यायेदम्॥

कुण्डलावुदपात्रे परिप्लावयति विशवा उतत्वया वयमित्येतया॥ तयोरेकमादाय दक्षिणे कर्णे आवघ्राति आयुष्य वर्चस्यमिति पचभिः॥ एनमावर्तयति - ऋतुभिस्त्वार्तवै + करोमि इति॥

ऋतुभिॅस्त्वाऽऽर्त॒वैः संवॅत्स॒रस्य॒ धायॅसा॒ तैस्त्वाॅ स॒हानुकरोमि॥ अथ सव्ये कर्णे अन्यं कुण्डलं एतैर्मन्त्रैः षड्भिश्च आबध्नाति॥ अथ शिखाया स्रजं प्रतिमुञ्चति - शुभिकेशिर आरोह + भगायचइति॥ शुभिॅके॒शिर॒ आरोॅह शो॒भयॅन्ती॒ मुखं॒ ममॅ। मुख हि॒ मॅम शोभय॒ भूयाॅ सञ्च॒ भगॅ कुरु॥ यां त्वा जॅहार ज॒मदॅग्निः श्र॒द्धायैॅ कामाया॒न्यै। तां त्वे॒मा प्रतिॅमुञ्चामि॒ वर्चॅसे च॒ भगाॅय च॥

अथ त्रैककुदेनाऽञ्जनेनाऽऽके सतूलयाङ्क्ते पश्चकृत्व आङके— यदाञ्नं + मस्तु॥केचिदेवं कुर्वन्ति। आवहन्ती इति पुरोऽनुवाक्यामनूष्यं ततो मे श्रियमावहेति याज्यया जुहोतीति॥ एवं न्यायः सूत्रे नोकः। यत्रैकाम्न्नाता स्यादिति न्यायेन कर्तव्यम्॥

अथ आज्याहुतीरुपजुहोति। आ माँ यन्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा। इति पञ्चभिः॥

आ माॅ यन्तु ब्रह्म॒चारिणः॒ स्वाहा॑॥ ब्रह्मचारिण इदम्॥ यशो॒ जनेॅऽसानि॒ स्वाहा॑॥ यशस इदम्॥ श्रेया॒न् वस्यॅसोऽसानि॒ स्वाहा॑॥ श्रेयस इदम्॥ तं त्वाॅ भग॒ प्र विॅशानि॒ स्वाहा॑ \।\। भगायेदम्॥ स माॅ भग॒ प्रविॅश॒ स्वाहा॑॥ भगायेदम्॥

स्विष्टकृदादि संत्रावान्तं कृत्वा। अप्रेणानिं बिल्वशाखायां द्रुतशेषं निदधाति— तस्मि॑न् त्स॒हस्रॅशाखे। निभॅगा॒हं त्वयिॅ मृजे॒ स्वाहा॑॥

अथ पक्कादुपादाय प्राश्नाति - यथापः प्रवतायन्ति + स्वाहेति॥ यथाऽऽपः॒ प्रवॅता॒ यन्तिॅ। यथा॒ मासाॅ अहर्जरम्। एवं मा ब्रह्मॅचा॒रिॅणः। धात॒रायॅन्तु स॒र्वतः॒ स्वाहा॑॥

प्राश्य अप आचम्य उरः प्रत्यात्मानं प्रत्यभिमृशते॥

प्र॒ति॒ वे॒शोॅऽसि॒ प्र.माॅ भाहि॒ प्र माॅ पद्यस्व॥परिषैवनादि समाप्य अत्रैवास्ते आनक्षत्राणामुदयात्॥ अथोदिते—म्य–पादुके वैणव द डं छत्रमुष्णषपुस्तकम्।

गच्छेत् स्नातक आदाय तण्डुलांश्च कमण्डलुम्॥

गम्यां दिशं उपतिष्ठते - देवी षडुवः + वीरयध्वमिति॥

देवीः॑षडुर्वी रु॒रुॅणः कृणोत॒ विश्वेॅ देवास इ॒ह्न बोॅरयध्वम्॥

मा हा॑स्महि प्र॒जया॒ मा त॒नूॅभिः इति नक्षत्राण्युपतिष्ठते॥

चन्द्रमस मुपतिष्ठते- मा रॅधाम द्विष॒ते सोॅम राजन्॥ इति॥

॥ अथ तूष्णीं समावर्तनम्॥

पूर्वोक्ते(पूर्वेदयुः) नान्दीमुखादि चतुष्टयं च आचार्यमुखेन कृत्वा नास्यामीति॥

अग्निमुपसमाधाय संपरिस्तीर्य आज्यं संस्कृत्य पालाश समिघं आज्येनाक्त्वाऽभ्यादधाति। इम स्तोम मत्युवा। वपनादि छत्रादानान्तं तूष्णी वृत्वा॥

॥ अथ शिष्यायाचार्यो मधुपर्के दद्यात्॥

अथ रथस्य दक्षिणं चक्रमभिमृशति—- रथन्तरमसीति। सव्यं चक्रं बृहदसीति॥ रथस्य मध्यमममिमृशति वामदेव्यमसीति॥ रथ प्रवर्तमानममि - मन्त्रयते - अ॒यं वाॅ म॒शिवना॒ रथो॒ मा दु॒खे मा सु॒खे रिॅषत् इति॥ रथाभावे अप उ॒पस्पृश्य भूमिमभिपृशति- इ॒ह धृॅत र॒ह विधृॅत रि॒ह रन्तिॅ रिह॒ रॅमतिरिति48॥ अप उपरस्पृशय ह्रदयममिमृशति —- मयी॑न्द्रि॒यं वीर्य॑म्। इति॥

अपो व्रीहिमिः यवैर्वा संमिश् शिष्याय प्रयच्छति। स प्रतिगृह्णाते आम आगाद्वर्चसा + पशूनामिति।

आ म॒ आगा॒इचॅसा॒ यशमा॒ स सृॅज॒ पयॅमा॒ तेजॅसा च। तं मा प्रि॒यं प्र॒जा॑नां कु॒र्बंधिॅपति पशू॒नाम्॥ इति तदु स्पृश्य वदेत्॥ प्राक्सितं तज्जलं पुरस्तासिञ्चति॥

दधिमध्वाज्य,दकमिश्र वा दधिमध्वाज्ये दक क्षीरमिश्र वा मधुपर्क इति निवेदयेत्॥ तदभिमन्त्रयते -स माऽवतु स माऽवन्तु स मा जुषता इति॥ हस्ताभ्यां प्रतिगृह्णाति -आम आगाद्वचसा + पशूनामिति॥ अर्ध्यपतित तृणमड्गुष्ठेन महानाम्न्याच नैर्ऋत्यांदिशि निरस्यति नेष्टाविद्धि + द्विष्म इति।

नेष्टा॒ विद्धिॅ कृन्तामि॒ यातेॅ घो॒रा त॒नुः \। तथा॒ तमाविॅश॒ यो॑ऽस्मान्द्वेष्टि॒ यं चॅ व॒यं द्वि॒ष्मः॥

अपः स्पृष्ट्वा सर्वाभिः अड्गुलीभिः समुदायुत्य प्राश्नाति- इदंतेचलं हरामीति प्रथमं। श्रेष्ठ माऽधिपति कुर्वितिद्वितीयं। सोमोऽसि सोमपं मा कुर्विति तृतीयम्।अन्नमस्यन्नं मा कुर्विति चतुर्थम्॥ यमात्मनः श्रेयासमिच्छेत् तस्मै शेषं दद्यात्॥

गामनुमन्त्रयते - जहि मे पाप्मानमुपवेत्तुः इति॥ अथगामुत्सृजेत्गौर्धेनुभव्या + ओं उत्सृजतेति॥

गौर्धेनुॅभ॒व्या मा॒ता रु॒द्राणांदुहि॒ता वसूॅना॒ स्वसाॅऽऽदि॒स्याॅना म॒मृतॅस्य॒ नाॅमिः। प्र णु॒ वोचॅचिकि॒तुषे॒ जनाॅय॒ मा गामनाॅगा॒ मदिॅतिं वधिष्ट।पिबॅतूद॒कं तूणा॑न्यत्तु।ओमुत्सृजत॥ओदनमाहतं प्राइ्नाति - ब्रहमन्वाऽनामि इति॥ डदकमिश्र सक्तु आहृतमशनाति – ब्रह्मन्त्वाऽशनामि49 इति॥

एवं जड बधिर मूकान्धकुब्जादीनाम्‌॥

अशक्तस्तूष्णीं समिधमाधाय शेषं तृष्णीमाचरेत्‌॥

समावतैन प्रभति सायं प्रातः आज्येन व्याहतिभिरेव होमः। ओपासनो दण्डः कमण्डलुरुपानहौ छत्रं दे वाससी दे यज्ञोपवीते उष्णीषमजिन- मन्तर्वास इति नित्यानि॥ विबाहाथै स्नातकः तस्मिन्‌ दिवसे पाणिग्रहणं कुर्यात्‌॥

॥ अथ परिवेदनम्‌॥

दाराग्रिहोत्र संयोगं कुरुते योऽग्रेजे स्थिते।

परिवेत्ता स विज्ञेयः परिवित्तिस्तु पूर्वज॥॥ इति।

परिवित्तिः परिवेत्ता यया च परिविद्यते।

सर्वे ते नरकं यान्ति दातृ याजक पञ्चमाः॥

ज्येष्टायां सत्यनूढाया येनाग्र गृह्यतेऽनुजा।”

सैवाउप्रेदिधिषुज्ञेया पूर्वजा दिधिषूस्पृता॥

एकमातृप्रसूतानां श्रातणा परिवेदने।

दोषः स्यात्‌ सर्ववर्णषु न दोषो मिन्नमातृषु॥

परिवित्रादि दोषाभावमाह—

उन्मत्तः किल्विषी ज्येष्टो जायन्धः कटीव एव वा।

राजयक्ष्ममयोपि स्यात्‌ न दोषः परिदने॥

अत्र जात्यन्ध इति वचनात्‌ कालान्तरे संभूत्यापि न दोषः।

धर्मसारेऽपि –

षण्डान्ध पतित स्तब्ध जड गद्गद पड्गुषु।

ज्येषेषु सोदरेष्वेव न दोषः परिवेदने॥

काशयप‌ः-

उन्मत्तः पतित कुष्ठी तथा षण्डस्तु सोदरः।

चक्षुःश्रोत्र विहीनश्च तथाऽपस्मारदूषितः॥

पाणिपाठ विहीनो वा न दोषः परिवेदने॥

कात्यायन‌ः-

देशान्तरस्थ क्लीबैकपादहस्तांश्च सोदरान्।

वेश्यादिसक्त पतित शूद्रकल्पादि (ति) रोगिणः॥

जडमूकान्ध बाधेर कुब्जवामन को (खे )टकान्।

अतिवृद्धानभार्यांश्च कृषिसक्तान् नृपेषु च॥

धनुर्वृत्ति (धनवृद्धि) प्रसक्तांश्च कामतः पापचारिणः।

कुहकोन्मत्तधो (चो)राश्च परिवेत्ता न दुष्यति॥

कोटो भग्नपाद॥, अथ शातातपः—-

क्लीबे देशान्तरस्थे वा पतिते भिक्षुकेऽपिवा

योगशास्त्रप्रयुक्ते वा न दोषः परिवेदने॥

एवमादि वचनैः परिवेत्तुः परिवेदकस्य च दोषाभावः प्रतिपादितः॥तथाऽग्रेदिधिषु दिधिष्वोश्च॥ अथ धर्मः॥

परिवित्तः परिवेत्ता या चैनं परिविन्दति।

सर्वे ते नरकं यान्ति दाता याजकपञ्चमाः॥

परिवित्तः परिवैत्ता दाता यश्चापि याजकः।

कृष्छद्वादशरात्रेण त्रिरात्रेण विशुध्यति।

एवं कृच्छ्रं कृत्या प्रायश्चित्तं मिन्दाहुती जुहुयात॥

तथैवाऽग्रेदिधिषूपतिरपि प्रायश्चित्तं कुर्यात्

परिवित्तः परिवेत्ता तयोः दातारौ याजकश्च इति पञ्च॥ अग्रेदिधिषूः दिधिषुः द्वयोर्भ्रातरौ द्वयोर्दाता याजकः षट्। एते सर्वेऽपि प्रायश्चित्तयोग्याः॥ तस्मादेकस्मात् प्रसूतानां स्त्रीपुरुषाणां कर्मणि उतप्रकारेण दोषाभावः॥ पुरुषाणां क्रमेण तत्तत्कर्माणि कार्याणि॥

सर्वे मासा विवाहस्य शुचितपस्तपस्य वर्ज्यमिति सूत्रकारः॥

कुंभ कन्या धनुः कर्किराशिस्थे तु दिवाकरे।

न कुर्यात्पाणिग्रहणं शेषेषु शोभनं स्मृतम्॥

पुत्रीपरिणयादूर्ध्वं यावद् दिनचतुष्टयम्।

पुत्र्यन्तरस्य कुर्वीत नोद्राहमिति सूरयः॥

एकोदये करतल ग्रहणं प्रशस्तमेकोदरस्थकरयोः कुलनाशहेतुः।

एकाब्दके तु विधवा भवतीति कन्यानद्यन्तरव्यवहिते यदि नाऽत्र दोषः॥

एवमादि शुभद्वयनिषेध उपनयनात् पूर्वमुक्तः॥

॥ कन्या वरविधिः॥

स्वबन्धुष्वेव गृह्णीयात् कन्या बुद्धिकुलान्विताम्।

पञ्चमात्सप्तमादूर्ध्वं मातृतः पितृतः क्रमात्॥

किंच—-

चतुर्थी वरयेत्कन्या पञ्चमो नतु पञ्चमीम्।

चतुर्थ्यश्च चतुर्थी यो मातुलस्य पितृष्वसुः \।\।

मातुलभूतस्य पितृष्वसृभूतायाश्च कन्यावरयोर्विवाहः शुभ इत्यर्थः॥ एवमसगोत्रजां सर्वलक्षणसंपन्नां उभयनुलविशुद्धां वरस्य यवीयसीं सजातीयांकन्या तथाविधः पुरुषः सर्वलक्षण युक्तः श्रुतशीलवृत्तसपन्नः ज्येष्ठो बयसा वरयेत्॥

अत्राह - दशानुकूलं च मृत्पिण्डलक्षणं गृहे गौलिकावाक्यं तथा काकपिण्डान् उपश्रुतं वरणकाललक्षण यात्रानिमित्तं सुविचार्योद्वहेत्॥

॥दशानुकूलम्॥

ज्योतिः शास्त्रोक्त प्रकारेण विचारणीयम्॥

अथ दुर्ज्ञेयानि लक्षणानि दिनादीनि तानि परीक्षयेत्। प्रशस्ते मुहूर्ते वेद्याः क्षेत्रात् श्मशानाञ्च मृत्पिण्डत्रयं गोशकृत् नानाबीजानि मृद्भिः प्रच्छाद्य। देवताग्रे शुचिस्थले देवं संपूज्य पिण्डानभिमन्त्रयते। ऋतममे प्रथमं जज्ञे ऋते सत्यं प्रतिष्ठितम् यदियं कुमार्यभिजाता तदियमिह प्रतिपद्यताम्। यत्सत्यं तदू श्यतामिति॥

अथ कुमारी ब्रूयात्। एषामेक गृहाणेति, यदि बीजानि गृह्णीयात् धान्यपुत्रवती यदि क्षेत्रं स्पृशेत् श्रीमती यदि गोमयं स्पृशेत् गोमती यदि पुरीषं स्पृशेत् ब्रह्मवर्चसिनी यदिश्मशानं स्पृशेत् विधवा भूयादितिमन्येत॥

यद्वा अष्टौ पिण्डान् कृत्वा एवं प्रकारेण कुर्यात्। क्षेत्रात गृह्णीयाच्चेत् अन्नवती प्रजावती भूयात्। गोष्ठात् पशुमती। यदि पुरीषाद्ब्रह्मवर्चसिनी। अविदासिनोहदात् सर्वसंपन्ना देवनात् कितवी चतुष्पथात् द्विप्रब्राजिनी। इरिणादधान्या॥इमशानात् पतिघ्नी एव विचार्य कर्तव्यम्॥

॥ अथ गौलीशकुनम्॥

गत्वा वधूगृहं युग्मा ब्राह्मणाः प्राडूमुखाः शुभाः वधूज्ञातियुक्ताः तत्र स्थित्वा कार्यं यथार्थतः उच्यतामिति शृण्वन्तु गृहस्य दक्षिणेस्थले वदेत् गौली शुभं ब्रयादि वेइ सुनिश्चितम्। तथा च श्रुतिः अवक्रंदक्षिणतो ग्रहाणां सुमङ्गलो भद्रवादी शक्ते? इति॥

पूर्वपक्षस्य सप्तम्यामष्टम्यां त्रयोदश्यां पश्चदश्यां वा ग्रामात् प्राचीं उदीचीं वा दिशमुपनिष्क्रम्य देवालये गोष्ठे नदीतीरे वा गोमयेन स्थण्डिलमुपलिप्य प्रागादिषु चतसृषुदिक्षु मध्ये च काक प्रतिकृति कृत्वा क्रमेण दर्भैरास-नानि कल्पयति। अङ्कतेभ्यः कल्पयामि।कंकतेभ्यः कल्पयामि। कद्रुपुत्रेभ्यः कल्पयामि। वायसेभ्यः कल्पयामि॥ब्रह्मपुत्रेभ्यः कल्पयामि॥

तत आवाहयति, न कपिलान्न लोहितान्नाऽरिष्टान्न महारिष्टान्, वायसमात्रकान्॥

आयान्तु शकुनाः शीघ्रा वायसा बलिभोजनाः। अङ्कतानावाहयामि। कंकतानाबाहयामि। कटुपुत्रा नावाइयामि। वायसानावाहयामि। ब्रह्मपुत्रानावाहयामि॥

अङ्कतादीनामिदमासनं। अंकतादिभ्यो नमः। पाद्यमर्थ्य माचमनीयम्। अथाद्भिः मार्जयति आपोहिष्ठादिभिः हिरण्यवर्णाभिः पवमानमन्त्रैश्च॥ अथाद्भिः तर्पयति – अंकतान् तर्पयामी त्यादिभिः। अंकतादिभ्यो नमः इत्यादिभिः गन्धादि। अथ पायसं हवि॥ दध्योदनंवा निवेदयेत् अंकतेभ्यः स्वाहेत्येव मादिभिः॥ अथ वायसान् ज्ञापयति॥

सत्याःस्थ सत्यं वदत सत्ये रमत वायसाः।

यत सत्यमिह तत् ब्रयात् यो मिथ्या बलि मश्नीयात॥

अत्रैते मातृघातेन पितृधातेन वा पुनः।

तदुदुष्कृतं प्रतिगृह्णीया द्यो मिथ्याबलि मशनीयात्॥

कपिलानां शतं हत्वा ब्राह्मणानां विशेषतः।

तददुष्कृतं प्रतिगृह्णीया यो मिथ्या बलिमशनीयात॥

केचिदेव कुर्वन्ति। आवहन्ती इति पुरोऽनुवाक्यामनुष्यं ततो मे श्रियमावहेति याज्यया जुहोतीति॥ एवं न्यायः सूत्रे नोक्तः। यत्रैकान्नाता स्यादिति न्यायेन कर्तव्यम्॥

अथ आज्याहुतीरुपजुहोति। आ मी यन्तु ब्रह्मचारिणः स्वाहा। इति पञ्चभिः॥ आ माॅ यन्तु ब्रह्मचा॒रिणः॒ स्वाहा॑॥ ब्रह्मचारिण इदम्॥ यशो॒ जनेॅऽसानि॒ स्वाहा॑॥ यशस इदम् \।\। श्रेया॒न् वस्यॅसोऽसानि॒ स्वाहा॑॥श्रेयस इदम्॥ त त्वाॅ भग॒ प्र विॅशानि॒ स्वाहा॑॥ भगायेदम्॥ स मा॒ भग॒ प्रविॅश॒ स्वाहा॑॥ भगायेदम्॥

स्विष्टकृदादि संत्रावान्तं कृत्वा। अप्रेणाग्रिं बिल्वशाखायां हतशेषं निदधाति— तस्मि॑न् स॒हस्रॅशाखे। निमॅगा॒हं त्वयिॅ मृजे॒ स्वाहा॑॥

अथ पक्कादुपादाय प्राशनाति- यथापः प्रवतायन्ति + स्वाहेति॥ यथाऽऽपः॒ प्रवॅता॒ यन्तिॅ। यथा॒ मासाॅ अहर्ज॒रम्। ए॒वं मां ब्रॅह्मचा॒रिॅणः। धात॒रायॅन्तु स॒र्वतः॒ स्वाहा॑॥

प्राश्य अप आचम्य उरः प्रत्यात्मानं प्रत्यभिमृशते॥

प्र॒ति॒ वे॒शोॅऽसि॒ प्र माॅ भाहि प्र माॅ पद्यस्व॥परिषेवनादि समाप्य अत्रैवास्ते आनक्षत्राणामुदयात्॥ अथोदितेषूपनिष्क्रम्य – पादुके वैणवं द डं छत्रमुष्णिषपुस्तकम्।

गच्छेत् स्नातक आदाय तण्डुलांश्च कमण्डलुम्॥

गम्यां दिशं उपतिष्ठते - देवीः षडुर्वीः + वीरयध्वमिति॥

देवीः॑षडुर्वी रु॒रुॅणःकृणोत॒ विश्वेॅ देवास इ॒ह वीॅरयध्वम्॥

मा हा॑स्महि प्र॒जया॒ मा त॒नूॅभिः इति नक्षत्राण्युपतिष्ठते॥

च॑न्द्रमस मुपतिष्ठते — मा रॅधाम द्विष॒ते सोॅम राजन्॥ इति॥

॥ अथ तूष्णीं समावर्तनम्॥

पूर्वोके (पूर्वेदयः) नान्दीमुखादि चतुष्टयं च आचार्यमुखेन कृत्वा स्नास्यामीति॥

अग्निमुपसमाधाय संपरस्तीर्य आज्यं संस्कृत्य पालाशीं समिध आज्येनाक्त्वाऽभ्यादधाति। इमं स्तोम मत्य॒ना॥

वपनादि छत्रादानान्त तूष्णीं कृत्वा॥

॥ अथ शिष्याथाचार्यो मधुपर्के दद्यात्॥

अथ रथस्य दक्षिण चक्रमभिमृशति — रथन्तरमसीति। सव्यं चक्रं बृहदसीति \।\। रथस्य मध्यममभिमृशति वामदेव्यमसीति॥ रथ प्रवर्तमानमभिमन्त्रयते-अ॒यं वाॅ म॒शिवना॒ रथो॒ मा दुः॒खे मा सु॒खे रिॅषत् इति \।\। रथाभावे अप उपम्पृश्य भूमिमभिपृशति-इ॒ह धृॅतर॒ह विधृॅत रिह॒ रन्तिॅ रि॒ह रमॅतिरिति50
अप उपस्पश्य हृदयमभिमृशति — मर्या॑न्द्रि॒यं वी॒र्य॑म्। इति॥अपो व्रीहिभिः यवैर्वा संमिश् शिष्याय प्रयच्छति। स प्रतिगृह्णाति आम आगाद्वर्चसा + पशूनामिति।

आ म॒ आगा॒इचॅसा॒ यश॑मा॒ स सृॅज॒ पयॅमा॒ तेजॅसा च। तं मा॑ प्रि॒यं प्र॒जा॑नां कु॒र्वधिॅपति पशू॒नाम्॥ इति तदु स्पृश्य वदेत्॥ प्राक्सितं तज्जलं पुरस्तासिञ्चति॥

दधिमध्वाज्योदकमिश्र वा दधिमध्वाज्येदक क्षीरमिश्र वा मधुपर्क इति निवेदयेत् \।\। तदभिमन्त्रयते स माऽवतु स माऽवन्तु स मा जुषता इति॥ हस्ताभ्यां प्रतिगृह्णाति आम आगाद्वचसा + पशूनामिति॥ अर्ध्यपतित तृणमड्गुष्ठेन महानाम्न्याच नैव्यदिशि निरस्यति नेष्टाविद्धि + द्विष्म इति। नेष्टा॒ विद्धिॅ वृन्तामि॒ या तेॅ घो॒रा त॒नुः। तथा तमाविॅश॒ यो॑ऽस्मान्द्वेष्टि॒ यं चॅ व॒यं द्वि॒ष्मः॥

अपः स्पृष्ट्वा सर्वाभिः अगुलीभिः समुदायुत्य प्राशनाति - इदंतेबलं हरामीति प्रथमं। श्रेष्ठ माऽधिपति कुर्वितिद्वितीयं। सोमोऽसि सोमपं मा कुर्विति तृतीयम्। अन्नमस्यन्नं मा कुर्विति चतुर्थम् \।\। यमात्मनः श्रेयासमिच्छेत् तस्मै शेषं दद्यात्॥

गामनुमन्त्रयते - जहि मे पाप्मानमुपवेत्तुः इति॥ अथगामुत्सृजेत् - गौर्धेनुभव्या + ओं उत्सृजतेति॥
गौर्धेॅनुभ॒व्या मा॒ता रु॒द्राणां॑ दुहि॒ता वसूॅना॒ स्वसाॅऽऽदि॒स्यानाॅ म॒मृतॅस्य॒ नाॅभिः। प्र णु॒वोॅचं चिकि॒तुषे॒ जॅनाय॒ मा गामनाॅगा॒ माद्यॅति वधिष्ट। पिबॅदकं तृणा॑न्यतु॒। ओमुत्सृजत॥

ओदनमाहृतं प्रशनाति ब्रह्मन्त्वाऽश्नामि इति॥ उदकमिश्र सक्तुं आहृतमशनाति – ब्रह्मन्त्वाऽश्नामि51 इति॥

एवं जड बधिर मूकान्धकुब्जादीनाम्॥

अशक्तस्तूष्णी समिधमाधाय शेषं तूष्णीमाचरेत्॥

समावर्तन प्रभृति सायं प्रातः आज्येन व्याहृतिभिरेव होमः।

औपासनो दण्डः कमण्डलुरुपानहौ छत्रं द्वे वाससी द्वे यज्ञोपवीते उष्णीषमजिन- मन्तर्वास इति नित्यानि॥

विवाहार्थं स्नातकः तस्मिन् दिवसे पाणिग्रहणं कुर्यात्॥

॥ अथ परिवेदनम्॥

दाराग्निहोत्र संयोगं कुरुते योऽग्रजे स्थिते।

परिवेत्ता स विज्ञेयः परिवित्तिस्तु पूर्वजः॥ इति।

परिवित्तिः परिवेत्ता यया च परिविद्यते

सर्वे ते नरकं यान्ति दातृ याजक पञ्चमाः॥

ज्येष्ठाया सत्यनूढाया येनाग्रं गृह्यतेऽनुजा।?

सैवाऽप्रेदिधिषूर्ज्ञेया पूर्वजा दिधिषूस्मृता॥

एकमातृप्रसूताना भ्रातॄणा परिवेदने।

दोषः स्यात सर्ववर्णेषु न दोषो भिन्नमातृषु॥

परिवेत्रादि दोषाभावमाह ——

उन्मत्तः किल्बिषी ज्येष्ठो जात्यन्धः क्लीब एव वा।
राजयक्ष्ममयोपि स्यात् न दोषः परिवेदने॥

अत्र जात्यन्ध इति वचनात् कालान्तरे संभूतस्यापि न दोषः।

धर्मसारेऽपि —

षण्डान्ध पतित स्तब्ध जड गद्गद पड्गुषु।

ज्येष्टेषु सोदरेष्वेव न दोष॥ परिवेदने॥

काशयपः—

उन्मत्तः पतितः कुष्ठी तथा षण्डस्तु सोदरः।

चक्षुः श्रोत्र विहीनश्च तथाऽपस्मारदूषितः॥

पाणिपाद विहीनो वा न दोषः परिवेदने॥

कात्यायनः—

देशान्तरस्थ क्लीबैकपादहस्तांच सोदरान्।

वेश्यादिसक्त पतित शूद्रकल्पादि (ति) रोगिणः॥

जडमूकान्ध बधिर कुब्जवामन को (ख) टकान्।

अतिवृद्धानभार्यांश्च कृषिसकान् नृपेषु च॥

धनुर्वृत्ति (धनवृद्धि) प्रसक्तांश्च कामतः पापचारिणः।

कुहकोन्मत्तघो (चो) राश्च परिवेत्ता न दुष्यति॥

कोटो भग्नपादः, अथ शातातपः—

क्लीबे देशान्तरस्थे वा पतिते भिक्षुकेऽपिवा।

योगशास्त्रप्रयुक्ते वा न दोषः परिवेदने।

एवमादि वचनैः परिवेत्तुः परिवेदकस्य च दोषाभावः प्रतिपादितः॥

तथाऽग्रेदिधिषु दिधिष्वोश्च॥ — अथ धर्मः॥

परिवित्तः परिवेत्ता या चैनं परिविन्दति।

सर्वे ते नरकं यान्ति दाता याजकपञ्चमाः॥

परिवित्त॥ परिवेत्ता दाता यश्चापि याजकः।

कृच्छ्रद्वादशरात्रेण त्रिरात्रेण विशुध्यति॥

एवं कृच्छ्रं कृत्वी प्रायश्चित्तं मिन्दाहुती जुहुयात्॥

तथैवाऽग्रेदिधिषूपतिरपि प्रायश्चित्तं कुर्यात्॥

परिवित्तः परिवेत्ता तयोः दातारौ याजकश्च इति पञ्च॥ अग्रेदिधिषूः दिधिषुः द्वयोर्भ्रातरौ द्वयोर्दाता याजकः षट्। एते सर्वेऽपि प्रायश्चित्तयोग्याः॥ तस्मादेकस्मात् प्रसूतानां स्त्रीपुरुषाणां कर्मणि उक्तप्रकारेण दोषाभावः॥ पुरुषाणां क्रमेण तत्तत्कर्माणि कार्याणि॥

सर्वे मासा विवाहस्य शुचितपस्तपस्य वर्ज्यमिति सूत्रकारः॥

कुंभ कन्या धनुः कर्किराशिस्थे तु दिवाकरे।

न कुर्यात्पाणिग्रहणं शेषेषु शोभनं स्मृतम्॥

पुत्रीपरिणयादूर्ध्वं यावद् दिनचतुष्टयम्।

पुत्र्यन्तरस्य कुर्वीत नोद्राहमिति सूरयः॥

एकोदये करतल ग्रहणं प्रशस्त

मेकोदरस्थकरयोः कुलनाशहेतुः।

एकाब्दके तु विधवा भवतीति कन्या

नद्यन्तरव्यवहिते यदि नाऽत्र दोष॥

एवमादि शुभद्वयनिषेध उपनयनात् पूर्वमुक्तः॥

॥कन्या वरविधिः॥

स्वबन्धुष्वेव गृह्णीयात् कन्या बुद्धिकुलान्विताम्।

पश्चमात्सप्तमादूर्ध्वं मातृतः पितृतः क्रमात्॥

किंच -

चतुर्थी वरयेत्कन्या पञ्चमो नतु पञ्चमीम्।

चतुर्थ्यश्च चतुर्थी यो मातुलस्य पितृष्वसुः॥

मातुलभूतस्य पितृष्वसृभूतायाश्च कन्यावरयोर्विवाहः शुभ इत्यर्थः॥ एवमसगोत्रजां सर्वलक्षणसंपन्नां उभयकुलविशुद्धां वरस्य यवीयसीं सजातीयांकन्या तथाविधः पुरुषः सर्वलक्षण युक्त॥ श्रुतशीलवृत्तसंपन्नः ज्येष्ठो वयसा वरयेत्॥

अत्राह - दशानुकूलं च मृत्पिण्डलक्षणं गृहे गौलिकावाक्यं तथा काकपिण्डान् उपश्रुतं वरणकाललक्षण यात्रानिमित्तं सुविचार्योद्वहेत्॥

॥ दशानुकूलम्॥

ज्योतिः शास्त्रोक्त प्रकारेण विचारणीयम्॥

अथ दुर्ज्ञेयानि लक्षणानि दिनादीनि तानि परीक्षयेत्। प्रशस्ते मुहूर्ते वेद्याः क्षेत्रात् श्मशानाच मृत्पिण्डत्रयं गोशकृत् नानाबीजानि मुद्भिः प्रच्छाद्य। देवताग्रे शुांचस्थले देवं सपूज्य पिण्डान भिमन्त्रयते। ॠतम प्रथमं जज्ञे ऋते सत्यं प्रतिष्ठितम् यदियं कुमार्यभिजाता तदियमिह प्रतिपद्यताम्। यत्सत्यं तदू श्यतामिति॥

अथ कुमारी ब्रयात्। एषामेकं गृहाणेति, यदि बीजानि गृह्णीयात् धान्यपुत्रवती यदि क्षेत्रं स्पृशेत् श्रीमती यदि गोमयं स्पृशेत् गोमती यदि पुरीषं स्पृशेत् ब्रह्मवर्चसिनी यदिश्मशानं स्पृशेत् विधवा भूयादितिमन्येत॥

यद्वा अष्टौ पिण्डान् कृत्वा एवं प्रकारेण कुर्यात्। क्षेत्रात् गृह्णीयाचेत् अन्नवती प्रजावती भूयात्। गोष्ठात् पशुमती। यदि पुरीषाद्ब्रह्मवर्चसिनी। अविदासिनोहदात् सर्वसंपन्ना देवनात् कितवी चतुष्पथात् द्विप्रवाजिनी \। इरिणादधान्या \।\। श्मशानात् पतिघ्नी एवं विचार्य कर्तव्यम्॥

॥ अथ गौलीशकुनम्॥

गत्वा वधूगृहं युग्मा ब्राह्मणाः प्राड्मुखाः शुभाः वधूज्ञातियुक्ताः तत्र स्थित्वा कार्यं यथार्थतः उच्यतामिति शृण्वन्तु गृहस्य दक्षिणेस्थले वदेत् गौली शुभं ब्रूयादि वेद सुनिश्चितम्। तथा च श्रुतिः—अवक्रंदक्षिणतो ग्रहाणां सुमङ्गलो भद्रवादी शंक्रते ? इति॥

॥ अथ वायसबलिः॥

पूर्वपक्षस्य सप्तम्यामष्टम्यां त्रयोदश्यां पञ्चदश्यां वा ग्रामात् प्राचीं उदीचीं वा दिशमुपनिष्क्रम्य देवालये गोष्ठे नदीतीरे वा गोमयेन स्थण्डिलमुपलिप्य प्रागादिषु चतसृषुदिक्षु मध्ये च काक प्रतिकृति कृत्वा क्रमेण दर्भैरासनानि कल्पयति। अङ्कतेभ्यः कल्पयामि। कंकतेभ्यः कल्पयामि। कद्रुपुत्रेभ्यः कल्पयामि। वायसेभ्यः कल्पयामि। ब्रह्मपुत्रेभ्यः कल्पयामि॥

तत आवाइयति, न कपिलान्न लोहितान्नाऽरिष्टाम्न महारिष्टान् वायसमात्रकान्॥

आयान्तु शकुनाः शीघ्रा वायसा बलिभोजनाः।

अङ्कतानावाहयामि। कंकतानाबाहयामि। कहुपुत्रा नावाहयामि। वायसानावाहयामि। ब्रह्मपुत्रानावाहयामि॥अङ्कतादीनामिदमासनं। अंकतादिभ्यो नमः। पाद्यमर्ध्य माचमनीयम्।अथाद्भिः मार्जयति आपोहिष्ठादिभिः हिरण्यवर्णाभिः पवमानमन्त्रैश्च॥ अथाद्भिः तर्पयति – अंकतान् तर्पयामी त्यादिभिः। अंकतादिभ्यो नमः इत्यादिभिः गन्धादि। अथ पायसं हविः दध्योदनंवा निवेदयेत् - अंकतेभ्यः स्वाहेत्येव मादिभिः॥ अथ वायसान् ज्ञापयति॥

सत्या॥स्थ सत्य वदत सत्ये रमत वायसाः।

यत् सत्यमिह तत् ब्रयात् यो मिथ्या बलि मश्नीयात॥

अत्रैते मातृघातेन पितृघातेन वा पुनः।

तद्दुष्कृतं प्रतिगृह्णीया द्यो मिथ्याबलि मशनीयात्॥

कपिलानां शतं हत्वा ब्राह्मणानां विशेषतः।

तद्दुष्कृतं प्रतिगृह्णीया धो मिथ्या बलिमशनीयात॥

अथ दूरतोनिरीक्षते—

भावाय पूर्व गृह्णीयात् अभावायैव दक्षिणम्।

नास्तीत्यपर गृह्णीयात् उत्तरः कार्यसिद्धये॥

मध्ये तु सर्वलाभाय ज्ञात्वा कार्य समाचरेत्॥

॥उपश्रुतिकल्पः॥

आदित्यागारवारे वा पक्षद्वयचतुर्थ्यामष्टम्या चतुर्दश्या [ पञ्चदश्या वा ] भरण्या कृत्तिकायां वा क्रियेत॥ पूर्वे॥ एक [अकृत] मुक्तः श्वोभूते शुचिर्दिने वा अनशन् प्रदोषे अग्निमुपसमाधाय संपरिस्तीर्याज्यं संस्कृत्य दक्षिणतोऽग्ने- रुपश्रुति देवीमावाहयेत्। ओं भूः रात्रीन्देवीमावाहयामि। ओ भुवः उपश्रुति देवी आवाहयामि।ओं सुवः महारात्री देवीमावाहयामि। ओ भूर्भुवस्सुवः महाकालरात्री देवीमावाहयामि। राज्यादि देवीनामिदमासनम्। पाद्यमर्ध्य माचमनीयं च दत्वा स्नापयति। आपोहिष्ठेति तिसृभिः हिरण्यवर्णा इति चतसृभिः पवमान इत्यनुवाकेन च मार्जयित्वा, रात्री देवीं तर्पयामीत्यादिभिस्तर्प- यित्वा, कृष्णवर्णैः गन्धादिभिरभ्यर्च्य अथाग्नि परिषिच्यालंकृत्य समिधमाधायाज्या हुतीर्जुहोति स्रुवेण॥

रात्र्यै देव्यै स्वाहा। उपश्रुत्यै देव्यै स्वाहा। महाररात्र्यै देव्यै स्वाहा। महाकालरात्र्यै देव्यै स्वाहा। निशायै, क्षपायै, कृष्णायै, अन्धकारिण्यै, यत इन्द्र, स्वस्तिदा विशम्पतिः [32 पृष्टे] इति च हुत्वा परिषिच्य अथोत्थाय रात्री उपतिष्ठते। रात्रीव्यख्यदायती - उपतेगाइवाकरमिति द्वाभ्याम्॥

रात्री॒ व्यॅरव्य दाय॒ती। पु॒रु॒त्रा दे॒व्यॅक्षमिः।विश्वा॒ अधि॒ श्रियोॅऽधित॥

उपॅ ते॒गा इवा॒ऽकॅरम्।वृणीष्व दुॅहित दिवः।रात्री स्तोम न जिग्युषी॑॥

अर्थ उप श्रुतिदेवीमुद्रासयेत्। ओं भूः रात्रिदेवीमुद्वासयामीत्यादिभिः॥ ततः श्रोत्रियगृहं देवालयं श्मशानं कुलालगृहं वा प्रति गत्वा नवधनुर्मात्रात् पूर्व कर्णौ पिधाय तत्र गत्वा कर्णौ विसृजेत् स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः इति॥

स्व॒स्ति न॒ इन्द्रोॅ वृ॒द्धश्रॅवाः स्व॒स्ति नःॅ पू॒षा वि॒श्ववेॅदाः। स्व॒स्ति न॒स्तार्क्ष्यो॒ अरिॅष्टनेमिः स्व॒स्ति नो॒ बृ॒हस्पतिॅर्दधातु॥ तत्र श्रुतं गृहीत्वा तदनुरूपेण कार्यं कुर्यात्॥

॥अथकन्यावरणम्॥

युग्मान् ब्राह्मणान् वरान् प्रहिणोति प्रसुग्मन्ता इत्यूचा॥

प्र॒सु॒ ग्मन्ताॅ धि॒यसा॒नस्यॅ स॒क्षणिॅ व॒रेभिॅर्व॒रा अ॒भि षु॒ प्रसीॅदत।

अ॒स्माक॒ मिन्द्रॅ उ॒भयॅजुजोषति॒ यत् सौ॒म्यस्याऽन्धॅसो॒ बुबोॅधति॥ यतोऽनुमन्त्रयते अनृक्षरा इत्यचा॥ अ॒नृ॒क्ष॒रा ऋ॒जवॅःसन्तु॒ पन्था॒येभिः॒ सरवाॅयो॒ यन्तिॅ नो वरे॒यम्। समॅय॒मा सं भगोॅ नो निनीया॒त् सञ्जा॑स्प॒त्य सुयमॅ मस्तु देवाः॥

यात्राकालनिमित्तानि पक्षि गौली द्विजातिभिः।

ज्ञात्वा सद्भिस्ततो गत्वा वरयेत् कन्यका बुधः॥

॥ वधूगृहे कन्यालक्षणम्॥

सुप्ता तथाती च विकीर्णकेशीम्

  रूदती च काष्ठाग्निकरा न (स ) दीपाम्।

** **क्रूरा च दुर्वाक्ययुता विलक्षणा

  दृष्ट्वांगहीना वरयेन्न कन्यकाम्॥

एवं विचार्य शोभन सदीपशुचिः भूत्वा गृहं गत्वा सर्वलक्षणसंपन्ना कन्या पितुरङ्के आसीना वरयेयुर्द्विजा॥- पराशरगोत्राय देवदत्तशर्मणः पौत्राय यज्ञदत्तशर्मणः पुत्री हरदत्तशर्मणे वराय, भारद्वाज गोत्रजां शंकरशर्मणः पौत्रीं दिवाकरशर्मणः पुत्री पार्वतीनाम्नी भवदीयिमिमां कन्यां धर्मप्रजार्थं वृणीमहे॥

दास्यामीति प्रतिवचनम्॥ ब्राह्मणान् संपूज्य आशिषो वाचयित्वा व्रजेयुः॥

कन्यावरणकाले कन्यादाता वराय फलदानं कुर्यात् इति केचित्। फलदान मन्त्रः—तुभ्यं दास्यामि मत्कन्यां ब्राह्मण विधिना वर।व्रतादीनि यथा- शास्त्रं कृत्वाऽऽगच्छ गृहं मम॥

॥अथाष्टो विवाहा॥

श्रुतवृत्त लक्षणसंपन्नाय ब्रह्मचारिणेऽथिने अलंकृत्य कन्यामुदकव दद्यात्। एष ब्राह्मो विवाहः॥ तस्या जातः द्वादश पूर्वान् द्वादश परान् पुनात्यु भयतः॥

अथान्तेर्वेदि ऋत्विजे दक्षिणासु नीयमानासु दद्यात् स दैवः॥ तस्यां जातः दश पूर्वान्दशापरान् पुनात्युभयतः॥

सह धर्मं चरत इति प्राजापत्यः॥अष्ट पूर्वानष्टपरान् पुनात्युभयतः॥ गोमिथुनं दत्वोपयच्छेत स आर्षः॥ सप्त पूर्वान् सप्त परान् पुनात्यु भयतः॥

अत्र धर्मवचनं — ब्राह्म देव प्राजापत्यार्षविवाहाश्चत्वारः पूर्वःपूर्वः श्रेयानिति॥

सकामेन सकामाया मिथः संयोगः स गान्धर्वः॥

धनेने पतोष्य उपयच्छेत स आसुरः॥

हत्वा भित्वा च शीर्षाणि रुदती रुदद्भयो हरेत्। स राक्षसः॥

सुप्ता मत्तां प्रमत्तां वा अपहरेत् स पैशाचः॥ एते चत्वारः निन्द्याः न ब्राह्मणविषयाः॥

पूर्वेषुः नान्दीमुख मुदकशान्ति प्रतिसर गृहयज्ञं च कुर्यात्। अड्कुरार्पणं तु सद्यःकाल पक्षे प्रधानकर्म दिवा यदि कुर्यात् तदा ढिवा कार्यम्। यदि रात्रौ कुर्यात् तदा रात्रौ कर्तव्यम्॥

विवाहे क्षौरं कर्तव्य तथाह—-

दारकर्मणि मृते च सूतके

कन्यका कटक कुंभधन्विते।

यागदीक्षण विधौ नृपेष्टतः

भास्करेऽपि वपनं विधीयते॥

समावर्तनदिवसे विवाहश्चत् तदा समावर्तने क्षौरं मन्त्रवत् कुर्यात्॥

॥ यक्षिबलिः॥

अथ नियम॥—स्नातोऽहतवासा गन्धानुलिप्तः स्रग्वी मुक्तवान् प्रतोद पाणि॥ अपदा तिर्गत्वा वधूज्ञातिभिः अतिथिवदभ्यर्चित॥ भुक्त्यनंतर गृहद्वार प्रदेशे यक्षिबलिं कुर्यात्। उद्वाहा यक्षिबलि करिष्ये। सर्पबिले अपा समीपे गृहद्वारे वा द्वे स्त्रीप्रतिकृती कृत्वा यक्षिणी देवते आवाहयामीत्यावाहनादिभिः
अभ्यर्थ्य मन्त्रद्वयेन बलिद्वयं दद्यात्। ते सूनवः ते मायिन इति द्वाभ्याम्॥

ते॒ सू॒नवः॒ स्वपॅसः सु॒दंसॅसो म॒हीजॅन्नु र्मा॒तराॅ पू॒र्वचिॅत्तये। स्था॒तुश्चॅ सत्यं जगॅतश्च धर्मॅणि पुत्रस्यॅ पाथः पद मद्वयाविनः॥

** **ते मा॒यिनोॅ ममिरे सु॒प्रचेॅतसो जा॒मी सयोॅनी मिथु॒ना समोॅकसा।

नव्यॅनव्य॒ तन्तु॒ मातॅन्वते दि॒वि सॅमु॒द्रे अ॒न्तः कवॅय, सुदी॒तॅयः॥

यक्षिणीदेवते प्रीयेतामिति पुण्याहम्॥ अत्र द्यावापृथिवी देवते इतिकेचित् दिवं पृथिवीमिक्ष्यावाहनम्।दिवे नमः पृथिव्यै नमः इत्यासनादि। द्यावापृथिवी प्रीयेतामिति पुण्याहम्॥

अथ विवाहार्थं पूर्ववदलंकृत्य—

रथे गजे वा खट्वाया वाद्यदुंदुभिसंयुतः।

स्वस्तिवाचन संयुक्तः बन्धुवर्ग समन्वितः॥

कन्यागृहबहिरं पूर्णकुंभाचलंकृतम्।

रमामङ्गलसंयुक्त गत्वा डोलागतां वधूम्॥

सुवीक्ष्य सुक्रियां कृत्वा मुहुः कन्यावरौ मिथः।

कन्यावधू जनास्तत्र कुर्युः नीराजनक्रियाम्॥

अन्नपिण्डै॥ हरिद्राङ्कः पूर्णकुमैः प्रदक्षिणम्।

अपाती उपेयाता होमस्थानं तु दंपती॥

॥अत्र कन्यानियमः॥

स्नातामहतवाससं गन्धानुलिप्तां स्रग्विणी भुक्तवती इषुहस्तां दत्ता वधू समीक्षते। इति वधून्यायः। वरप्रेषणमन्त्रं वा कुर्यात्॥

ब्राह्मे च प्राजापत्ये च किन्तु चार्षे त्रयेष्वपि।

वरान् संप्रेषयेद्विद्वान् दैवे नास्ति विवाहके॥

॥ मधुपर्कः॥

वधूज्ञातिभिः अतिथिवदर्चित इति वराय मधुपर्क कुर्यात्॥ एते मधुपर्कयोग्याः श्वशुरपितृव्यमातुलाचार्यस्नातक प्रियाश्च यज्ञादौ ऋत्विग्भ्यः प्रधानेभ्यश्च विवाहे वराय संवत्सर पर्यागतेभ्यः। दृष्टमात्रेण राज्ञे मधुपर्क कुर्यात्। तस्य प्रयोग॥-

गृहमध्ये शुचौ देशे उदीचीनाग्रा एरका आस्तीर्य तासु उदीचीनदशान्यहतानि वासांस्यास्तीर्य वरादयः प्राङ्मुखाः उपविशन्ति। उत्तरपूर्वदेशेऽगारस्य प्रागग्रान् दर्भान् संस्तीर्य तेष्वर्ध्य द्रव्याणि युगपत्सादयेत्। यावन्त ऋत्विजः तावन्ति कांस्यानि पात्राणि सादयित्वा पवित्रे कृत्वा तूष्णी संस्कृत्य ताभिरद्भिः उत्तानानि पात्राणि कृत्वा प्रोक्ष्य कूर्चे कांस्यं निधाय तिरः पवित्रं मध्वानयति। दधि पयो वा द्वितीयं व्रतं। घृतं तृतीयं यद्वितीयं तच्चतुर्थं आपः पञ्चमीः॥वर्षीयसा तेजोमयेन अपिधाय कूर्चेनापिधाय वरसमीपं गत्वा कूर्चं प्रदर्शयेत्। कूर्च इति प्राह। सुकूर्च इति वरो गृहीत्वा प्रदक्षिणमावृत्य उदगग्रं निधाय तस्मिन्नु पविशेत्। रा॒ष्ट्र॒भृदॅस्याचार्यास॒न्दी मा त्वद्योॅषं इति॥

उदकपात्रमादाय कूर्चाभ्यां परिगृह्य पाद्या आप इति प्राह—ता अभिमन्त्रयते। आपः + असानीति।

आपॅः पादाव॒नेजॅनी र्द्वि॒षन्तॅं नाशयन्तु मे। अ॒स्मिन् कुले॑ ब्रह्मवर्च॒स्यॅसानि॥

दक्षिण पादं पूर्व प्रक्षालयेत् ब्राह्मणः। सव्यं शूद्रः। भार्या अभिषिञ्चति। समस्त संपदित्यादि—

समस्त संपत् समवाप्तिहेतवः समुत्थितापत्कुल धूमकेतवः। अपार संसार समुद्र सेतवः पुनन्तु मां ब्राह्मणपाद पांसवः॥

आपद्धन ध्वान्त सहस्रभानवः समीहितार्थार्पण कामधेनवः। समस्त तीर्थाम्बु पवित्रमूर्तयो रक्षन्तु मा ब्राह्मण पाद पांसवः॥

आधि व्याधिहरं नणा मृत्यु दारिद्रय नाशनम्।

श्रीपुष्टि कीर्तिदं वन्दे विप्र श्रीपाद पङ्कजम्॥

(विप्रौध दर्शनात् सद्यः क्षीयन्ते पापराशयः।

वन्दनान्मङ्गलाऽवाप्तिः अर्चनादच्युतं पदम्॥)

अवनेक्तु॥ पाणी संमृशति – मयि॒ महो॒ मयि॒ भगो॒ मयि॒ भर्गो॒ मयि॒ यॅशः इति॥ अप उपस्पृश्य मयी॑न्द्रि॒यं वी॒र्य॑म् इत्युरः प्रत्यात्मानं प्रत्यमिमृशते॥

अपो व्रीहिभिः समुदायुत्य तथैव कूर्चाभ्यां परिगृह्य अर्हणीया आप इति प्राह —ता अभिमन्त्रयते आम आगा + पशूनामिति आ म॒ आगा॒द्वर्चॅसा॒ यशॅसा स सृॅज॒ पयॅसा॒ तेजॅसा च। तं मा॑ प्रि॒य प्र॒जाना॑ कु॒र्वधिॅपति पशू॒नाम्॥

एकदेशमञ्जलावानीयमान मनुमन्त्रयते— विराजोऽसि + राजेति

वि॒राजोॅऽसि वि॒राजो॒ दोहॅमशीय॒ मम॒ पद्याॅय॒ विराॅज॥

अतिशिष्टाः पराचीर्निनीयमाना अनुमन्त्रयते— समुद्रंवः +पय इति॥

स॒मु॒द्रं वः॒ प्रहिॅणो॒म्यक्षिॅताः॒ स्वां योनि॒ मर्पिॅ गच्छत।

अच्छिॅद्रः प्र॒जयाॅ भूयासं॒ मा पराॅ सेचि॒ मत् पॅयः॥

उदकपात्र मादाय तथैव कूर्चाभ्यां परिग्रृहा उपस्तरणीया आप इति प्राह। ताः पिबति — अमृतोपस्तरॅणमसीति॥त्रिराचामेत्। त्रिः परिमृजेत्॥दि्त्येिके॥आचान्तायाऽपावृत्तान तथैव क्चा्भ्या परिगृह्य मधुपर्क इति प्राह। तमनुमन्त्रयते – त्रय्यै विद्यायै + पशूनामिति - त्र॒व्यै वि॒द्यायै॒ यशोऽसि॒ यशॅसो॒ यशोॅऽसि॒ ब्रह्मॅणो॒दिप्तिरसि। तं मा॑ प्रि॒यं प्र॒जानां॑ कु॒र्वधिॅपति पशूनाम्॥

तमुभाभ्या हस्ताभ्या प्रतिगृह्णाति देवस्यत्वा + प्रतिगृह्णामीति देवस्यॅ त्वा सवि॒तुः प्रॅस॒वे॑ऽश्विनो॑ ब॒हुम्यां॑ पू॒ष्णो हस्ताभ्या॑ प्रतिगृह्णामि॥

मधुपर्कम्थतृणमङ्गुष्ठेन महानाम्न्या चोपसंगृह्य नैर्ऋत्यां दिशि निरस्यति। नेष्टा +द्विष्म इति [219] अप उपस्पृश्य सर्वामिरंगुलीमि॥ समुदायुत्य प्राशनाति। यन्मधुनो+सानीति। यन्मधुनो मध॒व्यंॅ पर॒म म॒न्नाद्यॅ वी॒र्य॑म्। तेना॒हे मधुॅनो मधव्येॅन पर॒मेणा॒ऽन्नाद्येॅन वी॒र्येण पर॒मो॑ऽन्ना॒ढो मॅघ॒व्योॅऽसानि॥

त्रिःप्राश्य, सकृन्मन्त्रेण द्विस्तूष्णी शेषमिष्टाय दद्यात्॥ चान्तायापावृत्ताय तथैवकूर्चाभ्यां परिगृह्यापिघानीया आप इति प्राह ताः पिवति – अ॒मृ॒ता॒पि॒धा॒न मसीति॥ त्रिराचामेत्। त्रि॥ परिमृजेत्॥
गां दर्शयेत् गौरिति॥ वरो गामनुमन्त्रयते। गौरस्पहॅत पा॒प्माऽपॅ पा॒प्मानॅ नुद॒ ममॅ च देवदत्तशर्मण॒श्चॅ इति *दातुर्नाम गृह्णाति।

गोदान मन्त्रः–गघरामङ्गषु तिष्ठन्ति भुवनानि चतुर्दश। तस्मादस्याः प्रदानेन अतः चाति प्रयछ मे॥ भस्मैवराय अमुकशारवाध्यायिने अमुकशर्मणे प्रतिग्रहीत्रे मधुपर्कपूजाज्गं परमेश्ररप्रीत्यथं इमां गा सदक्षिणा तुम्यमहं संप्रददे न मम। प्रतिग्रहमन्त्र;— देवस्यत्वा + प्रतिगृहामि। राजात्वा वरुणोनयतु देबिदक्षिणे रुद्रायगां। तयामृतत्वमश्या + प्रतिगृह्णातु। इति

दे॒वस्यॅ ता सवि॒तुः प्रॅस॒वे। अ॒श्विनो॑बा॒हुम्या॑म्‌। प॒ष्णो हस्ता॑भ्या॒ प्रतिॅगृद्यामि राजा॑ त्वा॒ वरूॅणो नयतु देवि दक्षिणे रु॒द्राय॒ गाम्‌। तयाॅऽगमृत॒त्वमॅदयाम्‌। वयोॅ दा॒त्रे। मयो॒ मह्यॅमस्तु प्रतिग्रही॒त्रे। क इ॒दं कस्माॅ अदात्‌। कामः कामाॅय। कामोॅ दा॒ता। काॅमःप्रतिग्रही॒ता। कामॅ समु॒द्रमाविॅश। कामेॅन त्वा॒ प्रति॑गृह्णामि। कामै॒तत्ते॑। एषा तेॅ काम॒ दक्षिॅणा उ॒त्ता॒नस्त्वा॑ ऽऽङ्गीर॒सः प्रतिॅगृह्णातु।

गामुत्सृजेत्‌। गौरभूवभव्या + ओमुत्घृजतेति[219]॥ अत्र मधुपकैवपाहोमस्तु गवालभनस्य कलिनिषिद्धत्वान्नास्ति॥अय अन्नं दरोयेत्‌ भूतम्‌ इति प्राह। तदमिमन्त्रयते— सु॒भू॒तं। सा वि॒राट्‌ तन्मा क्षाॅयि॒ तन्मेऽशीॅय॒ तन्म ऊर्जॅ घाः।

ओ कल्पयत॥ चतुरो नानागोत्रान्‌ मोजयत इति वदेत्‌। तदन्नंप्राश्नाति - वि॒राडॅसि वि॒राडन्नॅ वि॒राइ वि॒राजो॒ मयि घेहि इति।

भुक्तब्राह्मणेभ्यो वस्त्रयुगानीत्यादि दद्यात्॥

एवे सर्वेषां मधुपर्कयोग्यानां कुर्यात्।

कन्याशुल्कं तु यत्किचित् स्तन्य (तत्र) मूलमितीरितम्। ?

दाता चेत् प्रतिगृह्णीयात् तस्मै दद्यात्तदा वरः॥

न चेदासुर उद्वाह कन्यादानेन किफलम्॥

॥ अथ कन्या दातारः॥

पिता दद्यात्स्वयं कन्यां पितृव्यः सोदरोऽपिवा।

पितामहो मातुलो वा पितामह सकुल्यकः॥

सपिण्डो जननीबन्धुः पूर्वाभावे परः परः।

जलश जननी भ्रात्री ज्येष्ठा पत्नी पितामही॥

मातामही मातुलानी पितृव्यस्त्री सकुल्यका॥

अद्य पूर्वोक्त एवं गुण + शुभतिथौ मम दशानां पूर्वेषां दशानां परेषां आत्मनश्च एकविंशति कुलोत्तारण द्वारा नित्य निरतिशयानन्द शाश्वत ब्रह्मलोकावाप्त्यर्थं ब्राह्मेन विधिना कन्यका दानाख्यमहादानं करिष्ये॥

प्राड्मुखस्य वरस्याङ्घ्री दाता प्रक्षालयेस्त्रयम्।

आच्छाद्य नववस्त्रेण हस्तौ कर्णौ च भूषयेत्॥

वरस्तु प्राड्मुख स्तिष्ठेत् वधू प्रत्यइमुखी भवेत्।

तिष्ठन्दाता हिरण्याद्भिः सह दद्याद्वराय ताम्॥

लवणानि हरिद्राणि व्रीह्रींश्च सर्षपास्तथा।

मुदगाङ्कुराणी निक्षिप्य पदं तेषु वधूं नयेत्॥

वरस्य गोत्रमादाय प्रथमं सविचक्षणः।

कन्यागोत्रं ततो दद्यात् हिरण्योदक पूर्वकं॥

तत्तज्जगेत्रजा पौत्राय पुत्राय शर्मणे तथा।

तत्तज्जगोत्रजा पौत्री पुत्री श्रीदामिमामिति॥

त्रिपूरुषं च दम्पत्योः नयाद्दाने विशेषतः॥

गोदाने कन्यकादाने तिष्ठन्नेव प्रतिग्रहः।

पुच्छे केशं करं स्पृष्ट्वा दद्यात्तिष्ठन् क्रमेण तु॥

प्रागाननो वरस्तिष्ठेद्वधूः प्रत्यङ्मुखी तथा।

उदडूमुखी तु जननी कन्यादानेष्वयं विधिः॥

॥ अथ दानमन्त्रः॥

कन्या कनक संपन्नां कनकाभरणैर्युताम्।

दास्यामि शंभवे तुभ्यं ब्रह्मलोकजिगीषया॥

विश्वंभराः सर्वभूताः साक्षिण्यः सर्वदेवताः।

इमा कन्या प्रदास्यामि पितॄणा तारणाय च॥

इमा मदीयां कन्या प्रजा सहत्वकर्मभ्यः प्रतिपादयामि। तुभ्यमहं संप्रददए न मम॥ वरतु— देवस्य त्वा + प्रतिगृह्णामि। राजा त्वा + प्रति ग्रृहातु इति वदेत्॥

दैवविवाहे दक्षिणाभिः सह दत्ता स्याद्यदि तदा प्रतिगृह्य प्रजापति स्त्रियां यश इति षड्भिरनुच्छन्दसं जपेत्।

प्र॒जापॅतिः स्त्रि॒यां यॅशः। मु॒ष्कयोॅ रद॒धात्सप॑म्।

कामॅस्य तृॅप्ति॰ मानन्दम्। तस्या॑ऽग्ने भाजयेह मा॑॥

मोदॅः प्रमो॒द आॅन॒न्दः। मु॒ष्कयो॒ र्निहिॅतः॒सपॅः।

सृ॒त्वेष॒ कामस्य तृप्याणि। दक्षिॅणानां प्रतिग्र॒हे॥

मनॅस श्चि॒त्तमाकूॅतिम्। वा॒चः स॒त्य मॅशीमहि।

प॒शू॒ना रू॒पमन्नॅस्य। यशः॒श्रीः श्रॅयता॒ मयिॅ॥

यथा॒ह म॒स्या अतृॅपँ स्त्रि॒यै पुमानॅ्।यथा॒ स्त्री तृप्यॅति पु॒० सि प्रि॒ये प्रि॒या। ए॒व भगॅस्य तृप्या॒णि। य॒ज्ञस्य॒ काम्यॅः प्रियः॥

ददा॒मीत्य॒ग्रिर्वेॅदति। तथेतिॅ वा॒युराॅह॒ तत्।

हन्तेतिॅ स॒त्य च॒न्द्रमाः॑। आ॒दि॒त्यः स॒त्यमोमितिॅ।

आप॒स्तत् स॒त्य माभॅरन्। यशोॅ यज्ञस्य॒ दक्षिॅणाम्।

प्र॒जा (अ॒सौ) मे॒ कामः॒समृॅद्ध्यताम्॥

तत्र दाता जपेत्।

सकृ.. शो निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते।

सकृदाह ददानीति त्रीण्येतानि सकृत् सकृत्॥

कन्ये ममाग्रतो भूयाः कन्ये मे देवि पार्श्वतः।

कन्ये मे पृष्टतो भूयाः त्वद्दानान्मोक्षमाप्नुयाम्॥

कन्यादानानुदानानि यथाशक्ति कुर्यात्। तथाह -

दासीदासगृहक्षेत्रं यत्किचिद्वा यथाफ (ब) लम्।

कन्यादानानुदानानि जामात्रे तु समर्पयेत्॥

वरः कन्यां प्रतिगृह्य अद्य पूर्वोक्त + शुभतियौ उद्वाह कर्म

करिष्ये इति संकल्प्य अग्रिः प्रीयतामिति पुण्याहं कुर्यात्॥

॥अथ मन्त्रवस्त्रम्॥

क्षौमं वा रक्तवस्त्रं वा मन्त्रवासस्सुशोभनम्।

बहुप्रजावती नारी धारयेज्जीवभर्तृका॥

स्वामाॅ त॒नूराविॅश शि॒वो माॅत॒नूराविॅश इति धारयेत्॥

॥माङ्गल्य सूत्रम्॥

निष्कं हेम तदर्धं वा तदर्थं वा तदर्धतः।

माङ्गल्या (मङ्गला ) ख्यं मणि कुर्यात् तन्न्युन चेदशोभनम्॥

हेमा[रुन्धति] (जति)सूत्रेतन्तुसूत्रेऽथवा नयेत?।

भर्ता तदा वधूकण्ठे बन्घीयाद्वा सुमङ्गली॥

मन्त्रः-

माङ्गल्यं तन्तुनाऽनेन मम (भर्तृ) जीवन हेतुना।

कण्ठे बध्नामि सुभगे त्वं जीव शरदः शतम्॥

कन्यादानमितः पूर्वं चरेद्यदि पुण्याहानन्तर वस्त्रादीन् धारयेत्॥ अथ वधूं समीक्षते। अभ्रातृघ्नी + सुवेति अभ्राॅतृघ्नी वरुणाऽपॅतिघ्नीं बृहस्पते। इन्द्राऽपुॅत्रन्नी ल॒क्ष्यंॅ तामस्ये सॅवितः सुव॥तयेक्षमाणो जपति अघोर चक्षुः + चतुष्पद इति॥ अघोॅर चक्षु॒ रपॅतिघ्न्येधि शि॒वा प॒तिभ्यॅः सु॒मना॑ः सु॒वर्चा॑ः। जी॒व॒सू दे॒वकाॅमा स्यो॒ना शं नोॅ भव द्वि॒पदे॒शं चतुॅष्पदे॥

तस्याः भ्रुवोर्मध्ये दर्भेण संमार्ष्टि इदमहं + निर्दिशामीति॥ इ॒दम॒हं या त्वयिॅ पति॒घ्न्यॅल॒क्ष्मिस्ता निर्दिॅशामि॥

दर्भमुदङ् निरस्याप उपस्पृश्य॥अथैनां दक्षिणे हस्ते गृह्णाति— मि॒त्रोॅऽसि इति॥

॥ सप्तपदी॥

वधू होमस्थानमुदानयति, ईशान दिश वा, सप्तपदानि। एकमिषे विष्णुस्त्वान्वेतु। एवमादिभिः

  एकॅमि॒षे विष्णु॒स्त्वाऽन्वेॅतु॥ द्वे ऊ॒र्जे विष्णु॒स्त्वाऽन्वेॅतु॥ त्रीणिॅ व्र॒ताय॒ विष्णु॒स्त्वाऽन्वेॅतु॥ च॒त्वारि॒ मायोॅभवाय॒ विष्णु॒स्त्वाऽन्वेॅतु॥पन्चॅ प॒शुभ्यो॒ विष्णु॒स्त्वाऽन्वेॅतु॥ षडा॒यस्पोषाॅय॒ विष्णु॒स्त्वाऽन्वेॅतु॥

स॒प्त स॒प्तभ्यो॒ होत्रा॑भ्यो॒ विष्णु॒स्त्वाऽन्वेॅतु॥

 सप्तमस्थानममिमृश्य जपतिं सरवायः + मायोष्ठाः इतिसरवाॅयः स॒प्तपॅदा अभूम स॒ख्यन्तेॅ गमेयँ स॒ख्यात्ते॒ मां योॅषँ स॒ख्यान्मे॒ मा यो॑ष्ठाः॥

होमस्थानस्य पश्चात् उदक्छिरसमेरका साधीवासामास्तीर्य तस्यां प्राडमुखावुपविशतः उत्तरतः पतिर्दक्षिणतः पत्नी॥

अथ स्थण्डिलादि, अग्रि मथित्वा। श्रोत्रियागाराद्वाहृत्य \। पात्रसा-दनकाले लाजान् अश्मानं च संसाद्य॥

[ आज्यस्थाली स्रुवं चैव प्रणीता प्रोक्षणी तथा। शूर्पं स्रुगिधमं बर्हिश्च शिलापुत्रिक मेव च॥ अथ यदि शम्याः परिदधाति शमीमय्यः शम्याकृतयो वाऽरत्निमात्रा॥]

 न चरु निर्वापणम्॥ अन्यो वा आपरिधानात्कृत्वा वरस्याऽऽगमनं काक्षेत्॥ अथान्वारब्धायां परिषेचनादि अग्रिमुखान्ते उत्थाय दौच॥ वरः तस्या दक्षिणमंसं दक्षिणेन हस्तेन गृहीत्वा तस्याः हृदयदेशमभिमृशति। मम + मया भवेति॥     

 मम॒ हृदॅये॒ हृदॅयं ते अस्तु। मम॒ चित्ते॒ चित्तॅ मस्तु ते। मम॒ वाच॒ मेकॅमनाः शृणु। मामेवाऽनुॅव्र॒ता स॒हचर्याॅ म॒या भॅव॥

  अथास्यै दक्षिणे कर्णे जपति — भान्ते मनः + ग्रत इति॥

  मा ते॒ मनॅः प्रविशतुॅ॒मा चक्षु॒ र्मामु ते॒ भगॅः। मयि॒ सर्वाॅणि भू॒तानि॒ मयिॅ प्र॒ज्ञान म॒स्तु ते॥ मधुॅगे॒ मध्वॅगा॒हे जि॒ह्वा मे॒ मॅधुवादिनी। मुखे मे सारघंॅ मधु दत्सु संवॅननं कृतम्॥

चा॒क्र॒वा॒कँ सॅंवननं य॒न्नदीभ्य उ॒दाहृॅतम्।

यद्वित्तौॅ देवगन्ध॒र्वो तेन॒ संवॅनिनौ॒ स्वॅः॥

स्पृशाॅमि ते॒ऽहमङ्गाॅनि वायु॒रापॅश्च मा॒ परॅः।

मा चैव पॅश्य सू॒र्यं चॅ मा॒ चान्येॅषु म॒नः कृ॒थाः॥

सोमॅः प्रथ॒मो विविदे गन्ध॒र्वो विॅविद॒ उत्तॅरः।

तृ॒तीयोॅ अ॒ग्रीष्टे॒ पतिॅस्तु॒रीयॅम्ते मनुष्य॒जाः॥

सोमोॅऽददद्गन्ध॒र्वायॅ गन्ध॒र्वोऽदॅदद॒ग्रये॑। रयि

चॅ पु॒त्रा श्वाॅदाद॒ग्रि र्मह्य॒मथोॅ इ॒माम्॥

सरॅस्वति॒ प्रेदमॅत्र॒ सुभॅगे॒ वाजिॅनीवति।

तां त्वा विश्वॅस्य भू॒तस्यॅप्र॒गायाॅमस्यग्रतः॥

अथ दक्षिणेन नीचा हस्तेन दक्षिण मुत्तानं हस्तं सागुष्टमभी व॒ लोमानि गृह्णाति— गृभ्णामिते + देवा इति॥

गृम्णामिॅ ते सुप्रजास्त्वाय हस्तं मया॒ पत्याॅ ज॒रदॅष्टि॒र्यथाऽसॅः। भगोॅ अर्थमा सॅविता पुरॅन्धि॒र्मह्यॅ त्वाऽदु॒ गर्हॅपत्याय देवाः॥

उपयमनीहोमविधिः

हस्तं गृहीत्वैव प्रदक्षिणमग्निंपर्याणयति—परित्वाग्रे+वत इति॥

परिॅ त्वाग्ने॒ पुरॅंव॒यं विप्रँ सहस्य धीमहि। घृषदूॅण दि॒वेदिॅवे मेत्तारॅंभड्॒गुरावॅतः॥

॥प्रदक्षिणविधिः॥

लाजमाज्यं स्रुव चैव प्रणीतारमानमेव च।

सर्वमभ्यन्तरं कृत्वा ब्रह्मैवैको बहि भवेत्॥

दक्षिणा दिश माश्रित्य यमो मृत्युश्चतिष्ठति।

दम्पत्यो रक्षणार्थाय ब्रहको बहिर्भवेत्॥

(आद्य प्रदक्षिणं कुर्यात् सहैव ब्रह्मणा सह।

प्रदक्षिणत्रयं चैव विना ब्रह्माणमाचरेत्॥)

अथ धर्मोक्तप्रकारः। अभ्यन्तराणि यज्ञाङ्गानि इति न्यायेन ऋत्विगेव ब्रह्मा। तस्मात् दम्पती प्रदक्षिण चतुष्टयं ब्रह्माग्री अन्तरतः कुर्याताम्॥

अथ तथोपविश्य करं विसृज्य अन्वारब्धायामुपयमनीराज्यहुतीर्जुहोति स्त्रवेण अग्नेशर्धमहत इति एकादशाहुती॥ मुञ्चामि पाशमित्यन्तम्॥

अग्ने॒ शर्धेॅ मह॒ते सौभॅगाय॒ तत्रॅद्दु॒म्न्नान्युॅत्त॒मानिॅ सन्तु।संजा॑स्प॒त्य सु॒यम॒माकृॅणुष्व शाय॒ताम॒मितिष्ठा॒ महासि॒ स्वाहा॑॥ अग्रयेशर्वायेदम्॥ सोमाॅय जनि॒विदे॒ स्वाहा॑॥ सोमाय जनिविद इदम्॥ ग॒न्ध॒र्वायॅ जनिविदे स्वाहा॑॥ गन्धर्वाय जनिविद इदम्॥ अग्रयेॅज॒निविदे॒ स्वाहा॑। अग्रये जनिविद इदम्॥ क॒न्य॒ला पि॒तृभ्योॅ य॒तीपॅतिलो॒क मत्रॅदी॒क्षामॅदास्थ॒ स्वाहा॑॥ अग्रये इदम्॥

प्रेतो मु॒ञ्चाति॒ नामुतॅ. सुब॒द्धा म॒मुतॅस्करत्। यथे॒य मिॅन्द्र मीढ्वः सुपु॒त्रा सु॒भगा सॅती॒ स्वाहा॑॥ इन्द्राय मीढुष इदम्॥

इ॒मा त्व मिॅन्द्र मीढ्त्रः सुपु॒त्रा सु॒भगां वृणु (कुरु)। दशा॑ऽस्यां पुत्रानाघेॅहि॒ पतिॅ मेकाद॒शं कृॅषि॒ स्वाहा॑॥ इन्द्राय मीढुष इदम्॥

अ॒ग्रिरैॅतु प्रथ॒मो दे॒वताॅना॒ ॥ सो॑ऽस्यै प्र॒जा मुॅञ्चतु मृत्युपा॒शात्। तद॒य राजा॒ वरु॒णोऽनुॅ मन्यता यथे॒ स्त्री पौत्रॅ मघं न रोदा॒- स्वाहा॑॥ अग्रीवरुणाभ्यामिदम्॥

इ॒माम॒ग्रि स्त्राॅयता॒ गर्हॅत्यः प्रजा पॅस्यै नयतु दी॒र्घ युॅः। अशू॑न्यो।पस्था॒ जीत्रॅता मस्तु मा॒ता पौत्रॅमान॒न्द्र म॒मि प्रबुॅव्यता मि॒य स्वाहा॑॥ अग्रये गार्हपत्यायेदम्॥

मा तँ गृहे निशि घोष उत्थाॅदन्यत्र त्व दुॅदत्यॅः स विॅशन्तु। मा त्वं

लाजहोमविधिः

विॅके॒श्पुर॒ आवधेष्ठा जी॒वपॅत्नी पतिलो॒के विराॅज॒ पश्यॅन्ती प्र॒जाँसुॅमन॒स्यमाना॒ स्वाहा॑॥ अग्नये गार्हपत्यायेदम्॥

अ॒ज॒स्तां पो॑त्रमृ॒त्युं पा॒प्मानॅमु॒त वा॒ऽघम्। शी॒ष्णः स्रजॅमित्रो॒- न्मुच्यॅ। द्वि॒षद्भ्यः॒प्रतिॅमुञ्चामि॒ पाश स्वाहा॑॥ अग्रये गार्हपत्यायेदम्॥

अथैनामुन्याप्य उतरेणाग्रि दक्षिणेन पदाश्मानमा स्थापयति। अतिष्ठेमं + यत इति।

आतिॅष्ठे॒म मश्माॅन॒ मश्मेॅत्र॒ त्व स्थि॒रा भॅत्र। अ॒भितिॅष्ठ पृतन्य॒तः सहॅस्व पृतनाय॒॥

अपरेणाग्रि वध्वंजलावुपस्तृणाति। तस्या भ्राता वा भ्रातृस्थानगो वा मेक्षणेन लाजानालोडय द्विर्लाजानात्रपति त्रिर्जमदग्रीना। अथाभिघार्य पुर स्तादाहुतिं च [तूष्णीं] कृत्वा वनूकरी हस्ताभ्या गृहीत्वा जुहोति॥

  अंगुल्यग्रैर्न होतव्यं न कृत्वाजलिभेदनम्।

  अंगुलेमभागेत लाजहोम उदाहृतः॥

  इयं नार्युपते शतो३मिय + शत स्वाहा। इति॥ इ॒यं ना॒र्युपॅतेऽग्रौ लाजाना॒वपॅन्ती। दी॒र्घा॒युरॅस्तु मे॒ पति॒ र्जीवाॅतु शरदॅ॥ शतो३ मियन्नायुप + शत म्वाहा॥ अग्रय इदम्॥

उपरिष्टादाहुति हुत्वा एवं प्रागन्तमुदगन्तं वाऽऽहुतित्रयं कुर्यात् अथैना प्रदक्षिणमग्नि पर्याणयति॥ अत्र करग्रहण गमन न्यायेन बोधनार्थं तुभ्यम + सहेति॥

तुभ्यु॒मग्रे॒ पर्यॅवहन् थसू॒र्यां व॒हतुना॒ स्व॒ह। पुनः॒पतिॅभ्यो जा॒यां दा अॅग्ने प्र॒जयाॅ स॒ह॥

पुनरश्मानमा स्थापयति। अथ लाजहोम। तथा प्रदक्षिणम्। पुनः पत्नीं + शतमिति॥

पुनः॒पत्नीॅप॒ग्रि रॅदा॒दायुॅषा स॒ह वर्चॅमा। दी॒र्घा॒युरॅस्या॒ यः पति॒ स एॅतु श॒रदः श॒तम्॥

पुनरश्मनि आस्थापनम्। तथा लाजहोमः॥

अथ स्त्रिष्टकृत उपस्तीय उत्तरार्धात्विष्टकृतमवदाय द्वरभिघारयति। न प्रत्यव्यक्ति। ( उपविश्य ) व्याहतार्हुत्वा पुरस्तात्नुबाहुति च॥ (उत्थाय हव्यवाहं स्विष्टमिति जुहोति [20] पक्वादेव स्विष्टवतीभ्या सौविष्टकृत जुहोति। लाजरितरत्र। मेक्षणं प्रहृत्य अथैनां पुनरेव प्रदक्षिणमभि पर्याणयति। विश्वा उत + द्विष इति।

विश्वाॅ उ॒त त्वयाॅ व॒यं धारा उद॒न्याॅ इव। अतिॅ गाहेमहि॒ द्विषॅः। अथ तथोपविश्यानत्रारब्धाय मनूयाजसमिधमिध्म सञहनं च जयायपस्थानान्तं समानम्॥

अनुनयत्येतमग्रिम्॥अथैनां पितुरकादुद्वति। गुरोर्वा गृह्णाति। ये वध्वश्चन्द्रं + आगता इति॥

विवाहः

ये व॒ध्वश्च॒न्द्रं वॅह॒तुं यक्ष्मा॒ यन्ति॒ जना॒ अनुॅ। पुन॒स्तान् य॒ज्ञियाॅ दे॒वा नयॅन्तु॒ यत॒ आगॅताः॥

एना दक्षिणे हस्ते गृहीत्वा स्व वाहनमारोप्य पश्चाद्भाग आगतेऽग्नौ स्वगृह प्रति गच्छेत् - पूषात्वेतो + दासि इति॥

पू॒त्रा त्वे॒तो नॅयतु हस्त॒गृह्याश्विनौ॑ त्वा॒ प्रबॅहता॒ रथेॅन। गृहान् गॅच्छ गृ॒हपॅत्नी॒ यथाऽसो व॒शिनी॒ त्व वि॒दथ॒मावदासि॥

पन्थानमनुमन्त्रयते। सुगं पन्थानं + वस्विति।

सु॒गं पन्थाॅन मारुॅक्ष॒ मरिॅष्ट स्वस्ति॒वाहॅनम्। यस्मिॅन्वीॅरो न रिष्यॅत्य॒न्येषां॑ वि॒न्दते॒ वसुॅ।

ओषधि वनस्पतयो नयो वनान्यनुमन्त्रयते — या ओषधयो यावनस्पतयो +
त्व हस इति॥

या ओषॅधयो॒ या वन॒स्पॅतयो॒ या न॒द्योॅ यानि॒ धन्वाॅनि॒ये बना॑\। ते त्वाॅ वधु प्र॒जावॅतीं॒ प्रत्वे मुॅश्चन्त्व हॅसः \।\।

वधूं स्वगृहं प्रपादयति। भद्रान् + संविशानीति॥ भद्रान् गृहान् सुमनॅसः प्रपद्येऽवीॅरघ्नी बीरवॅतः सुवीरानॅ्।

वहॅतो घृतमुॅक्षमाॅणा॒ स्तेपग्र॒ह ँसु॒मनाः॒ संविॅशानि॥

बधूमानुडुहे. चर्मण्युनवेशयति - इह गावः + निषीदत्विति॥

इह गाव॥ प्रजाॅयध्व मि॒हाश्वाॅ इ॒ह वरुॅषाः। इ॒हो स॒हस्रॅ दक्षिणो रा॒यस्पोषो॒ निषीॅदतु॥

गृहे अग्नि निधाय, इदानीं ज्ञातयः व्रीहितोकुमाणामारोपणैराशीर्वादं कुर्युः॥ अथ वाचं यच्छतः आनक्षत्राणामुदयात्। अत्रैव तिष्टेतां यदि दिवा विवाहं कुर्यात्॥ रात्रौ चेत् तन्नास्ति॥ अस्तमित आदित्ये अहोरात्रयोः सन्धिमनुमन्त्रयते। नीललोहिते + बध्यताम्॥

नी॒ल॒लो॒हि॒ते भवतः कृ॒त्या स॒क्ति व्यॅज्यते। एधॅन्तेऽस्या ज्ञा॒तयः॒ पॅति र्ब॒न्धेषुॅ बध्यताम्॥

उदितेषु नक्षत्रेषु उपनिष्क्रम्य ध्रुवमरुन्त च दर्शयति। ध्रुवोऽसि + अरुन्धतीं इति—

धु॒वोॅऽसि ध्रु॒वक्षिॅति र्ध्रु॒वमॅसि ध्रु॒वतॅ॥ स्थितम्। त्वं नक्षॅत्राणां मेध्यसि स माॅ पाहि पृतन्यतः॥ इति ध्रुवम्॥ सप्तर्षयॅ॥ प्रथ॒मा कृत्तिॅकाना मरुन्ध॒तीम्। यद्ध्रुवता॒ ँ॒ ह नि॒न्यु षट् कृत्तिॅका मुख्ययोगं वहॅन्तीय मस्माकॅमेधत्वष्टम्यॅरु वती(म्)॥ इत्यरन्वतीम्॥

कुश्माण्डहोमः

ध्रुवारुन्धत्युपस्थानमारभ्य उपयमन वनभेत्र। अरुन्धत्युपस्थानात्त्रिरात्रमक्षार लवणाशिना वित्युक्तत्वात्। दूरप्रयाणादौ ध्रुवाद्यपस्थानं कृत्वा औपासनमारभ्य कुर्यात्। व्रतारंभकाले उपस्थानादि कार्यम्॥

औपासनात्पूर्व अग्न्युदासने वक्ष्यमाणन्यायेन पुनर्विवाहः कार्यः। उपयमनवतारंभात् परं औपासनारंभः॥

रात्रिं कृत्वा त्रिधाऽऽद्याशे होमारंभं समाचरेत्।

मध्यने मध्यमाशे स्यात् निषिद्धं स्यात्तृतीयके॥

नारभेत्तयामे तु तस्मादाये समारभेत्।

तत्काल शोभनार्थं तु दयाद्धान्य हिरण्यकम्॥

आकालात्काल इष्यत इति उदयपर्यन्तं होमकाल इत्युक्तः तन्नित्य विषयम्॥ दैवाद्विध्ने सति आकलाकाल इति न्यायः प्राप्यते। प्रथमारंभे तु तुर्ययामो निषिद्ध एव॥

कूश्माण्डहोमः॥

अथ कूश्माण्डै र्जुहुयात्। कर्मादिप्वेतै र्जुहुयादिति ब्राह्मणात् औपासनारमार्थं कुश्माण्डै होप्यामि। अग्नयादयः प्रीयन्तामिति पुण्याहम्॥ अग्निमुपसमाधाय संपरिस्तीर्य प्रोक्षणी॥ संस्कृत्य प्रोक्ष्य आज्यं संस्कृत्य स्रुवं निष्टप्य संमृज्य अग्नि परिषिच्याभ्यर्च्य समिधमाधाय पत्न्यावारब्धोजुहोति।

यद्देवा देवहेलनं यददीव्यन्नृणमहं बभूवायुष्टे विश्वतो दघदित्येतै स्त्रिभिरनुवाकैः प्रत्य चमेकपञ्चाशदाहुतीर्जुहोति।

यदेॅवा देव॒हेलनं॒ देवाॅसश्चकृ॒मा व॒यम्। आदिॅत्या॒स्तस्मा॑न्मा मुश्वत॒र्त- स्यर्तेन मामित स्वाहा॑। देवेभ्य आदित्येभ्य इदम्॥ देवाॅ जीवनका॒भ्या यद्वा॒चानृतॅमूदि॒म। तस्मा॑न्न इ॒ह मुञ्चत॒ विश्वेॅ देवाः स॒जोषॅसः॒ स्वाहा॑। विश्वेभ्यो देवेभ्य इदम्॥ ॠतेनॅ द्यावापृथिवी ॠ॒तेन॒ त्व ँसॅरस्वति। कृ॒तान्नॅ॥ पा॒ह्येनॅसो॒ यत् किश्चानृतमूदि॒म स्वाहा॑। द्दावापृथिवीभ्यां सरस्वत्या इदम्॥ इ॒न्द्रा॒ग्नी मित्रा॒वरुॅणौ सोमोॅ धा॒ता बृह॒स्पतिॅ॥। ते नोॅ मुञ्च॒न्त्वेनॅसो॒ यद॒न्यकृॅतमारि॒म स्वाहा॑। इन्द्राग्नि मित्रावरुण सोमधातृ बृहस्पतिभ्य इदम्॥ स॒जा॒त॒श॒ ँ॒ सादु॒त जाॅमिशँ॒साञ्ज्यायॅसः॒ श ँसाॅदु॒त वा॒ कनीॅयसः। अनाॅधृष्ट देवकृॅतं॒ यदेनस्तस्मा॒त्त्व॒मस्माञ्जाॅतवेदो मुमुग्धि॒ स्वाहा॑। अग्नये जातवेदस इदम्॥यद्वा॒चा यन्मनॅसा बा॒हुभ्याॅमूरुभ्याॅमष्ठी॒वद्भया ँशि॒श्नैर्यदनृॅतचकृ॒मा व॒यम्। अ॒ग्निर्मा॒ तस्मा॒देनसः॒ (गार्हॅपत्य॒॥) प्रमुॅञ्चतु चकृ॒म यानिॅ दुष्कृता स्वाहा॑। अग्नये गार्हपत्यायेदम्॥ येनॅ त्रि॒तो अर्णॅ॒वान्निॅर्बभूव॒ येन॒ सूर्यं॒ तमॅसो निर्मु॒मोचॅ। येनेन्द्रो॒ विश्वा॒ अजहा॒दराॅती॒स्तेना॒हं ज्योतिॅषा ज्योतिॅरानशान आक्षि स्वाहा॑। अग्नये ज्योतिष इदम्॥

यत् कुमाॅद॒प्रतात्तं॒ मये॒ह येनॅ य॒मस्यॅ नि॒घिना चराॅमि। ए॒तत् तदॅमे अनृ॒णो भॅवामि॒ जीवॅन्ने॒व प्रति॒ तत्तेॅ दधामि॒ स्वाहा॑। अनय इदम्॥ यन्मयिॅ मा॒ता इत्यादि त्रयोदश होमा॥ [ 28 _29 _30 पृष्ठेषु ] यददी॑व्यन्नृ॒णमहं ब॒भूवादिॅत्सन्वा स॒ञ्जग॒र जने॑भ्यः। अ॒ग्निर्मा॒ तस्मा॒दिन्द्रॅश्च संविदा॒नौ प्रमुॅञ्चताँ॒स्वाहा॑। अग्नीन्द्राभ्यामिदम्॥ यद्धस्ता॑म्या च॒कर॒ किल्बिॅषाण्य॒क्षाणा॑ व॒ग्नुमुॅपजिघ्नॅमानः। उ॒ग्र॒म्प॒श्या चॅ राष्ट्र॒भृच्च॒ तान्यॅप्स॒रसावनुॅदत्तामृ॒णानि॒ स्वाहा॑। उग्रपश्या राष्ट्रभृद्भयाम सरोभ्या- मिदम्॥ उग्रॅम्पश्ये॒ राष्ट्रॅभृ॒त् किल्बिॅषाणि॒ यदक्षवृॅत्त॒मनुॅदत्तमे॒तत्। नेन्नॅ ऋ॒णानृ॒णव॒ इत्सॅमानो य॒मस्यॅ लोके अधिॅरज्जुरा॒य॒ स्वाहा॑। उग्रं पश्यारा + मिदम्॥ अव ते हेलो वरुण + कृतानि स्वाहा। वरुणायेदम्॥ [65] उदुत्तमं + स्याम स्वाहा। वरुणायेदम्॥ [64] इम मे वरुण + मूलय। त्वा + चकेस्वाहा। वरुणायेदम्॥ तत्वा यामि + अहेलमानो + मोषी॥ स्वाहा॥ वरुणायेदम्॥ [29]. त्वन्नो अग्ने + हेलो + सम्वाहा। अग्नीवरुणाभ्यामिदम्॥ मन्वन्नो + मुलीक + एधि स्वाहा। अग्नीवरुणाभ्यामिदम्॥सङ्कुॅसुको विकुॅसुको निर्ऋथो यश्चॅ निस्वनः। ते ( १ ) ऽस्मद्यक्ष्म॒मनाॅगसो दू॒रादू॒दूरमचीचतँ स्वाहा॑। संकुसु विकुसुक निर् ऋथ निस्वनेभ्य (अनागोभ्योदेवेभ्य) इदम्॥ निर्यॅक्ष्ममचीचते कृ॒त्यान् निर्ऋ॒तिॅञ्च॥ तेन॒ योऽ(१॒)स्मत् समृॅच्छातै॒ तमस्मै॒ प्रसुॅवामसि॒ स्वाहा॑। निर्ऋत्या (अनागोभ्यो देवेभ्य) इदम्॥ अप उपस्पृश्य॥ दुः॒शँ॒ सा॒नु॒श॒ ँ॒साभ्या॑ घ॒णेनाॅनुघणेॅन च। तेना॒न्योऽ( १॒)स्मत् समृॅच्छातै॒ तमस्मै॒ प्रसुनामसि॒ स्वाहा॑। अनागोभ्यो देवेभ्य(दुःशंसानुशंसघणाऽनु-घणेभ्यः) इदम्॥ सं वर्चसा॒ पयॅसा॒ सन्त॒नूभि॒रगन्महिं॒ मनसा॒ सँ शि॒वेनॅ। त्वष्टाॅ नो अत्र॒ विदधातु रा॒योऽनुॅमार्टु त॒न्वो ( १॒ ) यद्विलिॅष्ट॒ ँ॒ स्वाहा॑। त्वष्ट इदम्॥

आयुॅष्टे वि॒श्वतोॅ दवदयमग्निर्वरे॑ण्यः। पुनॅस्ने प्रा॒ण आयाॅति॒ परा॒ यक्ष्म ँसुत्रामि ते॒ स्वाहा॑। ( वरेण्याय) अग्नय इदम्॥ आ॒यु॒र्दा अग्नेॅ हविपी जुपा॒णो घृ॒तप्रॅतीको घृ॒तयोॅनिधि। घृ॒तं पी॒त्वा मधु॒ चारु॒ गव्यॅ पि॒तवॅ पु॒त्रम॒भि रॅक्षतादि॒म ँस्वाहा॑। आयुर्वेऽग्य इदम्॥ इ॒ममॅग्न॒ आगुषे वर्वॅसे हावि तिग्ममोजोॅ तरुण सँशिॅशोधि। मातेवास्माअदिते॒ शर्मॅ यच्छ॒ विश्वेॅदेवा॒ जरॅदष्टि॒यथाऽस॒त् रवाहा॑। अग्निवरुणा-ढितिभ्यो निश्वभ्यो देवेभ्य इदम्॥ अम्न॒ आयूँषॅ पवस॒ आसु॒वोर्ज॒-मिषॅञ्च नः। आ॒रे बाॅघस्व दु॒च्छुनाँ॒स्वाहा॑। अग्नये पवमानायेदम्॥अग्ने॒ पवस्व॒ स्वपाॅ अ॒स्मे वर्चॅ॥ सुवीर्यं॑। दधॅद्र॒यि मयि॒ पोषँ॒ स्वाहा॑। अग्नये पवमानायेदम्॥ अ॒ग्निर् ऋषिः॒ पवॅमानः॒ पाञ्चॅजन्यः पु॒रोहिॅतः। तमीॅमहे महाग॒यँ स्वाहा॑। अग्नये पवमानायेदम्॥ अग्नेॅ जा॒तान् प्रणुॅदा नः स॒पत्ना॒न् प्रत्यजाॅताञ्जातवेदो नुदस्व। अ॒स्मे दीॅदिहि सु॒मना॒ अहेॅलञ्छर्मॅन्ते स्याम त्रि॒वरूॅथ उ॒द्भौ स्वाहा॑। अग्नये जातवेदस इदम्॥ सहॅसा जा॒तान्प्रणुॅदा नः स॒पत्ना॒न्प्रत्यजाॅताजातवेदो नुदस्व। अघिॅ नो ब्रूहि सुमन॒स्यमाॅनो व॒यँ स्याॅम॒ प्रणुॅदा नः स॒पत्ना॒ न्त्स्वाहा॑। अग्नये जातवेदस इदम्॥ अग्ने॒ यो नो॒ऽभितो॒ जनो॒ वृको॒ वारो॒ जिघाँ सति ताँस्त्वं वृॅत्रहञ्जहि॒ वस्त्रस्मभ्य॒माभर॒ स्वाहा॑। अग्नये वृत्रघ्न इदम्॥ अग्ने यो नोऽभिदासॅति समानो यश्च निष्टयॅ॥। तं वय ँसमिधॅ कृत्वातुभ्यॅम॒ग्नपिॅ दमसि॒ स्वाहा। अग्नय इदम्॥ यो नः॒ शपा॒दशपतो॒ यश्चॅ नः॒ शपॅतः॒ शपा॑त्। उ॒षाश्च॒ तस्मैॅ नि॒म्रक्च॒ सर्वॅ पा॒पँ समूॅहताँ॒स्वाहा॑। उषो निमुरुग्भ्यामिदम्॥ यो नॅ स॒पत्नो॒ यो रणो॒ मर्नोॅऽमि॒दासॅति देवाः। इ॒ध्मस्येॅव प्र॒क्षायॅतो॒ मातस्योच्छेॅषि॒ किश्च॒न स्वाहा॑। देवेभ्य इदम्॥ यो मा द्वेष्टिॅ जातवेदो॒ य चा॒हं द्वेष्मि॒ यश्च॒ माम्सर्वाँ॒ स्तानॅग्ने॒ सन्दॅह॒ या ँश्वा॒हं दृष्मि॒ ये च॒ मा ँस्वाहा॑। अग्नये जातवेदस इदम्॥ यो अ॒म्मभ्यॅमराती॒याद्यश्चॅ नो॒ द्वेषॅते॒ जनॅः। निन्दा॒द्यो अ॒स्मान्दिप्सा॑च सर्वाँ॒स्तामॅष्म॒मा कुरु॒ स्वाहा॑। अग्नय इदम्॥ स ँशिॅतं मे॒ ब्रह्म सँ शिॅत वी॒या(१॒) बलम्॑। मँशिॅतं क्ष॒त्रं मेॅ जि॒ष्णु यस्या॒हमस्मिॅ पु॒रोहिॅतः॒ स्वाहा॑। अग्नय इदम्॥ उदेॅपा बाहू अतिॅर॒मुर्चा॒ अथो॒ बलम्। क्षि॒णोमि॒ ब्रह्मॅणा॒ऽमित्रा॒नुन्नॅयामि॒ स्वा(२) अ॒हँस्वाहा॑। अग्नय इदम्॥ पुनर्मनः पुनरायुॅर्म आगात्पुनश्चक्षुः पुनः श्रोत्रॅ म आगात् पुनॅ॥ प्राणः पुनराकूत म आगात्

क्रूझमाण्डहोम

पुनॅश्चि॒त्तं पुन॒राधीॅतं म॒ आगात्॑॥ वै॒श्वा॒न॒रो मेऽदब्धस्तनू॒पा अवबाधता

दुरि॒तानि॒ विश्वा॒ स्वाहा॑। अग्नये वैश्वानरायेदम्॥

हुवा समित्पार्णियजमानलोकेऽवस्थायाग्निमुपतिष्ठते—वैश्वानराय प्रति वेदयाम इत्यनुवाकेन अनृणं कृणोत्वित्यन्तेन॥

वै॒श्वा॒न॒राय॒ प्रतिॅवेदयामो॒ यदीॅनृ॒ण ँसॅङ्ग॒रो दे॒वताॅसु। स ए॒तान्पाशा॑न्प्र॒मुचन्प्रवेॅद॒ स नोॅ मुश्चातु दुरि॒तादव॒द्यात्। वै॒श्वा॒न॒रः पवॅयानः प॒वित्रै॒र्यत् सॅङ्ग॒रम॒भिधावा॑म्या॒शाम्। अनाॅजान॒न्मनॅसा॒ याचमानो॒ यदत्रैनो॒ अव॒ तत् सुवामि। अ॒मी ये सु॒भगेॅ दि॒वि वि॒चृतौ॒ नाम॒ ता॒रके। प्रेहामृतॅस्य यच्छतामे॒तद्वॅद्धक॒मोचॅनम्। विजिॅहीर्ष्व लो॒कान्कृॅघि ब॒न्धान मुॅश्वासि॒ बद्धॅकम्।योनेॅरिव॒ प्रच्युॅतो॒ गर्भः सर्वा॑न्पथो अनुॅष्व। स प्रॅजा॒नन्प्रतिॅगृभ्णीत वि॒द्वान् प्र॒जापतिः प्रथम॒जा ऋ॒तस्यॅ। अ॒स्माभिॅर्दत्तं॒ ज॒रमॅ॥ पर॒स्ता॒दच्छिॅन्नं॒ तन्तुॅमनु॒सञ्चॅरेम॥ ततं॒ तन्तु॒मन्वके॒ अनुसञ्चॅरन्ति॒ येषा॑ द॒त्तं पित्र्य॒मायनवत्। अ॒ब॒न्ध्वेके॒ ददॅतः प्र॒यच्छादातु॒भेच्छ -क्नवाँसः स्वर्ग एषाॅम्। आरॅमेथामनुसँ रमेधा ँसमानं पन्थाॅमषथो घृ॒तेनॅ। यद्वा॑ पू॒र्त परिविष्ट यदग्नौ तस्मै गोत्रायेह जायापती सँरॅमेथाम्। यद॒न्तरिॅक्षं पृथि॒वीमु॒त द्या यन्मा॒तरॅ पि॒तरॅ वा जिहिँसि॒म। अ॒ग्निर्मा॒ तस्मा॒देनॅसो॒ गार्हॅपत्य॒ उन्नोॅ नेषदूदुरि॒ता यानिॅ चकृ॒म।भूमिॅर्मा॒तादिॅतिर्नो ज॒नित्रं॒ भ्राता॒न्तॅरिक्षम॒भिशॅस्त एनः। द्यौर्नॅ॥ पि॒ता पिॅतृ॒याच्छम्भॅवासि जा॒मि मि॒त्वा मा विॅवित्सि लो॒कात्। यत्रॅ सुहार्दॅः सु॒कृतो॒ मदॅन्ते वि॒हाय॒ रोगॅ त॒न्वा (१॒)ँ॒ स्वाया॑म्। अश्लोणाङ्गैरहुॅता - स्वर्गे तत्रॅ पश्येम पि॒तरॅ च पु॒त्रम्॥ यदन्न॒मद्भ्यनृॅतेन देवा दास्यन्नदा॒स्यन्नु॒तवाॅ करि॒ष्यन्। यद्दे॒वाना॒ चक्षु॒ण्यागो॒ अस्ति यदे॒व किञ्चॅ प्रतिजग्रा॒हम॒ग्नि॒र्मा तस्माॅदनृ॒णं कृॅणोतु। यदन्न॒मभिॅ बहु॒धा विरूॅपं॒
वासो॒ हिरॅण्यमु॒त गाम॒जामवि॑म्। य॒द्देवा॒ना चक्षुण्यागो॒ अस्ति॒ यदे॒व किञ्चॅ प्रतिजग्रा॒हम॒ग्निर्मा॒ तस्मादनृ॒णं कृॅणोतु॥

उपविश्य समिधमादधाति -यन्मे (न्मया) मनसावाचा + यथा तथ ँस्वाहा इति॥

( यन्मयाॅ) यन्मे मनॅसा वा॒चा॒ कृ॒त॒मेनॅ॥ कदा॒चन। सर्वस्मात्तस्मान् मेलिॅतो मो॒ग्धि॒ त्वँ हि वेत्थॅ यथात॒यँस्वाहा। अग्नये वैश्वानरायेदम्॥ अत्र वरं ददाति॥

॥औपासनारम्भः॥

अत्र ब्राह्मणाननुज्ञाप्य पूर्वोक्तवत्संकल्प्य औपासनमारप्स्ये। यथा संभव नियमेन अग्निहोत्रहविषामन्यतमेन द्रव्येण52 यावज्जीवं यावदाधानं वा तावद्धोध्ये॥अग्नि सूर्य प्रजापतयः प्रीयन्तामिति पुण्याहं कृत्वा अद्य सायमौपासन होमं करिष्ये। परिसमूह्य परिस्तीर्याग्नये नमः इत्यष्टाभिरलंकृस्य- अग्नये नमः। जातवेदसे नमः। सहोजसे नमः। अजिराप्रभवे नमः। वैश्वानराय नमः। नर्यापसे नमः। पङ्क्तिराधसे नमः। बिसर्पिणे नमः। इति पूर्वाद्यष्टासु दिक्षु। यज्ञपुरुषाय नमः इत्यग्नौ। आत्मने नम.। सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमः। इति सर्वान् सदस्यानलं करोति। अन्तः परिस्तरणमुत्तरतोऽग्ने॥ हविः सादयित्वा अभिद्योत्य प्रोक्ष्य पुनरभिद्योत्य त्रिः पर्यग्नि कृत्वा उदगुद्वास्याग्नि परिषिञ्चति अदितेऽनुमन्यस्वेति त्रिभिः, देव सवितः प्रसुवेति समन्तं प्रदक्षिणं च परिषिच्य, समिधमग्नावाधाय समिधि आदीप्तायां विद्युदसीत्यप उपस्पृश्य अग्नयेस्वाहा। प्रजापतये स्वाहेति सायं। सूर्याय स्वाहा। प्रजापतये स्वाहेति प्रातः॥ द्वितीयाहुतिः स्विष्ट कृत्स्थानीया॥ वृष्टिरसीति अप उपस्पृशेत्॥ (केषा चिन्मते न विधुदूवृष्टी)

प्रस्थस्य षोडशाशेन ह्याहुति द्वयमाचरेत्।

चतुरड्गुलपूर्णं वा हस्तयोश्च समाचरेत्॥

कनीयस्तस्य पूर्वं हुत्वा। उत्तरं भूयो जुहुयात॥ यत्पूर्वस्यामाहुत्या इतायामुत्ताराहुतिः स्कन्देत्। यत्र वेत्थ वनस्पते देवाना गुह्या नामानि।

तत्र हव्यान गामयहांत वानस्पत्ययर्चा सामघमाधाय तूष्णीमेव पुनः जुहुयात॥ श्रुतयोराहुत्यो रुपस्थानं, यत्ते अग्ने + भूयासं, मयिमेधा + भ्राजो दधातु [ 153 पृष्ठे] अग्ने नय + विधेम अग्नये नमः मन्त्रहीनं + शिवानुस्मरणं परं। [38 पृष्ठे] नमस्कृत्य भस्म सधार्य स्वयं पत्नी च। उपनयनाग्निस्त मौपासनमिति वचनादुपनयने समिदाधानमन्त्राः औपासनहोम मन्त्रा॥ कर चरणकृतं वा + शंभो [154 पृष्ठे]

अथ विवाहस्याऽऽरुन्धत्युपस्थानात् कृत्वा व्रतमुपैति- उपयमनव्रतं चरिष्यामि। अग्ने व्रतपते उपयमन व्रतं चरिष्यामि तच्छकेयं तन्मेराध्यताम् एवं वायो व्रतपते, आदित्य व्रतरते, व्रताना व्रतपते, उभौ जायापती व्रत चारिणौ अधः शयाते॥

उद्वाहे धान्य।शौ च तल्पमास्तीर्य दंपती।

प्राक् शिरस्कौ शयातेऽस्मिन् त्रिरात्रं व्रतचारिणौ॥

तयोः शय्यामन्तरेणोदुंबरो दण्ड आहितः।

गन्धानुलिप्तो वस्त्रेण परिवीतस्तु तिष्ठति॥

सकूर्च प्राक्शिरस्कं च शय्याधस्तं निधाय च।

त्रिरात्रं मंगलार्थाय निशि दीपोऽत्र वर्तते॥

तत्रैव शयनं कार्यं दपतिभ्या त्रिरात्रत.॥

॥अथ व्रतनियमः॥

अरुन्धत्युपस्थानात् त्रिरात्रमक्षारलवणाशिनौ अधश्शायिनौ ब्रह्मचारि- णावासाते। अहतवासः परिधानं सायं प्रातश्चाऽलकरणं इषु प्रतोदयोश्च धारणमग्निपरिचर्या च चतुर्थ्यां पक्कहोम इति॥

ऋतुमतीमिव स्नातौ वस्त्रान्तर विवर्जितौ।

उदाहदीक्षितौ स्याता त्रिरात्रं ब्रह्मचारिणौ॥

होमकालादि

पतिताद्यैस्तु दंपत्योः स्पर्शो यदि भवेत्तदा।

कुर्यात्सुरभिमल्याद्यैः पवित्रैः प्रोक्षयेद्गुरुः॥

दम्पत्योः व्रतभङ्गः स्यात् त्वमग्ने यद् इयेन च।

हुत्वा चतुगृहीतेन भिन्दादि व्याहृती हुनेव॥

अथ होमकाल द्रव्यादि रुच्यते - सायमुपक्रमः। प्रातरपवर्गः॥ पौर्ण- मास्यामुपक्रमः। अमावास्यायामपवर्गः॥ उत्तरायणे उपक्रम॥। दक्षिणायने अपवर्गः इति सूत्रं॥ औपासन पक्षे उपनयनाग्नि त्रिरात्रादूर्ध्वं उत्सृजेत्। दायविभागकालमारभ्य होमपक्षे विवाहाग्नेः आधानानन्तरमुत्सर्गः। दायविभाग- काला द्यग्निमुपासीत। पाणिग्रहणमारभ्यैन औपासनविधिः?॥

॥अथ कालः॥

प्रातः सूर्योदयात्पश्चात् सायं नक्षत्र दर्शनात्।

सायंकाल॥ प्रदोषान्ते प्रातस्तु संगवात्पुरा॥

होमस्य मुख्यकालः स्यात् आहिताग्नेः परस्य च।

यद्वा त्रिधा कृतस्याह्नः पूर्वः पूर्वोबली भवेत्॥

आप्रातराहुतिकालात् प्रातराहुतिकालो नातियाति, आसायमाहुति कालात् प्रातराहुतिकालः नातियाति, इति सूत्रोक्तं। आपद्विषये दैवात् संकटे एवं कर्तव्यम्॥

औपासनं स्वयं कर्तुं संकटस्तु भवेद्यदि।

ऋत्विक् पुत्रो गुरुर्भ्राता जामाता भगिनीसुतः।

शिष्यम्तैस्तु हुतं यत्स्यात् सुद्रुतः स्वयमेव हि॥

॥ अथहोमद्रव्याणि॥

श्रीहिभिर्ग यत्रैर्वाऽऽज्यैः तण्डुलैः पयसाऽपि वा।

कुर्याद्धोमं तु दन्धा वा तण्डुलैर्नियसेन वा॥

व्रीहिन्यः तण्डुलाः श्रेष्ठाः कुर्यादेकेन च द्वयोः। [कालयोरित्यर्थ ]

दुर्ब्राह्मणत्व नाशाय कुर्यादौपानं सदा॥

आपक• होमान्निशायां हुने, पक्कहोम इति सूत्रम्। निशायाः पश्चिमे भागे पूर्वभागेऽथवा हुनेत्। जायापती दिवेपोष्ण कुरुना शेषहोमकम्॥ इति। अन्यसू त्रेणां पश्चिमे भागे होम बोधायनीयानां पकहोम व्रतोत्सर्जनानन्त रमुपमवेशनमुच्यते। अत एव पूर्वरात्रे पक्कहोमः। पाणिग्रहणमारभ्य आसमाप्तेः वधूगृहात् चरुमाज्यं च गन्धाय तत्कालयोग्यमानयेत्॥

अथ सायं होमानंतरं पक्क होमं करिष्ये। अग्निः पुत्रवान् प्रीयतामिति पुण्याहम्। मुखान्तं कृत्वा पक्काज्जुहोति। यस्त्वा हृदेति पुरोनुवाक्यामनूच्य यस्मै त्वमिति य ज्यथा जुहोति।

यस्त्वाॅ हृ॒दा की॒रिणा॒ मन्यॅमा॒नो ऽसॅत्यं॒ मर्त्यो॒ जोहॅवीमि। जातॅवेदो॒ यशोॅ अ॒स्मःसुॅ घेहि प्र॒जाभिॅरग्ने अमृत॒त्वमॅश्यो३म् यस्मै॒ त्वँ सु॒कृतेॅ जातवेद॒ उ लो॒कमॅग्ने कृ॒णवॅः स्यो॒नम्। अ॒श्विनँ॒स पु॒त्रिणॅ वी॒रवॅन्तं॒
गोमॅन्तँ रयि॒ नॅशते स्व॒स्ति स्वाहा॑॥ अग्नये पुत्रवत इदम्॥

स्विष्टकृतमवदाय अन्त.परिधि सादयित्वा। अथाज्य हुतीरुप जुहोति- अग्ने प्रायश्चित्ते + कृणोमि स्वाहा, इति चतुर्भिः।

अग्ने॑ प्रायश्चित्ते॔ त्वं दे॒वाना॒ प्रायॅश्चित्तिरसि ब्राह्म॒णस्त्वाॅ ना॒थकाॅम॒ःप्रपॅद्ये याऽस्यां पॅतिघ्नी तनूः प्रॅजाघ्नी पॅशुघ्नी लॅक्ष्मिनी जाॅरघ्नी मॅस्यैतां

॥उपयमन व्रतोत्सर्जनम्॥

कृॅणोमि॒ स्वाहा॑॥ अग्नय इदम्॥ एवं वायो॑ प्रायश्चित्ते, आदिॅत्य प्रायश्चित्ते, प्रजाॅपते प्रायश्चित्ते + स्वाहा॑॥ प्रजापय इदम्॥

स्विष्टकृदादि संस्रावान्तं कृत्वा वध्वाः मूर्ध्नि हिरण्यं निधाय आज्यशेषेग हिरण्योपरि जुहोति व्याहृतःभिः॥

अथ वधूमग्नि प्रदक्षिणं पर्याणयति। अर्यम्णो अग्नि +देवराश्चेतिअ॒र्य॒म्णो अ॒ग्नि परिॅयन्तु क्षि॒प्रं प्रती॑क्षन्ता॒ ँ॒श्वश्रुवोॅ दे॒वरा॑श्च॥

ततो व्रतमुत्सृजति। उपयमन व्रतोत्सर्जन करिष्यामि। अग्ने॑ व्रतपते उपयम॒नं व्र॒तमॅचारिषम्। तदॅशक॒ तन्मेॅ राधि। एवं वायो व्रतपते, आदित्य व्रतपते, व्रतानां व्रतपते + राधि॥ गन्धर्व कूर्चदण्डमुत्थापयति- ऊर्ज॥ पृथिव्या अध्युत्थितोऽसीति॥

ऊ॒र्जः पृॅथि॒व्या अध्युत्थॅतोऽसि॒ वनॅस्पते श॒तवॅल्शो॒ विरोहॅ।

त्वयाॅ व॒यमिष॒मूर्ज॒ म(व)दॅन्तो रा॒यरपोषेॅण॒ समि॒षा मॅदेम॥

दण्डं वध्वै प्रयच्छति-प्र॒जया॑ त्वा॒ सँसृॅजामि॒ मासॅरेण॒ सुगमिव इति॥

दण्डं वधूः प्रतिगृह्णाति -प्रजावती भूयासं इति।

अथ दण्डं वराय प्रयच्छति -प्रजया॑ त्वा पशुभिः सँ

सृॅजामि मासॅरेण सुराॅमिव इति।

दण्डं वरः प्रतिगृह्णाति + प्र॒जावान् पशु॒मान् भूयासमिति॥ दण्डं स्थूणादेशे निधाय। परिषेचनादि कृत्वा समाप्य द्विजैराशीर्वादं कारयित्वा भोजनानन्तरं दम्पती शयाते।

अथ श्रीमन्तमगारं संसृष्टोपलिप्तं गन्धवन्तं पुष्पवन्तं धूपबन्तं दीपयन्तं तल्पवन्तं साधिवासं चतुर्दिक्षु सर्पिः सूत्रेन्धन प्रद्योतितमुदकुंभमादर्श च उच्छिरसं प्रपाद्य तस्मिन्नेनां संवेश्य तस्याः समीपे उपविश्य जपति- उदीर्वातो + जनुषा तस्य विद्वीति॥

उ॒दी॒र्ष्वातोॅ विश्वावसो॒ नमॅसेडामहे त्वा। अ॒न्यामिॅच्छ प्रफ॒र्व्यँसञ्जा॒या पत्याॅ सृज॥ उद्दी॒र्ष्वातः॒ पतिॅवती॒ ह्येॅपा वि॒श्वावॅसु॒ नमसा गी॒र्भिरीट्टे। अ॒न्यामिॅच्छ पितृ॒षदं॒ व्यॅक्ताँ॒ स तेॅ भा॒गो जनुषा॒ तस्यॅ
विद्धि।

अथैनामुपैति—प्रजापतिस्त्रिया यशः + इह मा इत्यृचा [235]॥ अथास्यास्तोकोतिं योनि विवृणोति—प्रजायै त्वा इति॥ सा यद्यश्रु कुर्यात,तामनुमन्त्रयते—जीवाँ रुदन्ति + परिष्वजे इति॥

जी॒वाँ रुॅदन्ति॒ विमॅयन्ते अध्व॒रे दी॒घांमनु॒ प्रसिॅति दीधियु॒र्नरॅ॥। वा॒मं पि॒तृभ्यो॒ य इ॒दँमॅमेरि॒रे मयः॒ पतिॅभ्यो॒ जनॅयः परि॒ष्वजे॑॥

अथाभ्या पश्चमेऽहनि नापितकर्म कुर्वीत। नापिताय पयोदनं दत्वा वध्वाः केशवजे कृत्वा स्न्नात्वाऽलंकृत्य53

॥ औदुंबरपूजा॥

ग्रामात्प्राचीमुदीची वा दिशमुपनिष्क्रम्य एकमूलमुदुंबरं यत्र तत्र, गत्वा तं प्रदक्षिणं परिसमूह्य। उदुंबरमावाहयामि। आसनादि दत्वा प्रदक्षिणं गन्धैरनु- लिपन् जपति- यथा त्व वनस्पते + रुहेमेति॥

यथा॒ त्वं वनॅस्पत ऊ॒र्जा ऽभ्युत्थिॅ॒तः (तो॒ वनॅस्पते) श॒तवॅल्शो॒ विरोॅहस्ये॒वम॒हं पु॒त्रैश्चॅ प॒शुभिॅश्च स॒हस्रॅवलूशा॒ विव॒यँ रुॅहेम॥ पुष्पमालां परिवेष्टयति- यथा त्वं + भवानीति — यथा॒ त्वं वन॒स्पतेॅ फल॒वानॅस्ये॒वम॒हं पु॒त्रैश्चॅ प॒शुभिॅश्च फल॒वान् भॅवानि॥

अत्रैव त्रिवृतान्नेन बलिमुपहरति - अशनं पानं खाद्यमिति त्रिवृदन्नम् ऊर्जस्वान् + वृत्स्वेति॥

ऊर्जॅरखा॒न् पॅयस्वा॒न् पॅयसा॒ पिन्वॅमानो॒ऽस्मान्वन॒स्पते॒ पयॅसा॒ऽभ्यावॅ- वृत्स्व॥

अथ उदुंबर इण्डमादाय पुण्याहं वाचयित्वा उदुंबर॥ प्रीयतामिति। दण्डमप्सु विसर्जयति॥

॥ मत्स्यग्रहणम्॥

अथ जायापती जानुदघ्नजले स्थित्वा प्राचीनदशेनाऽहतेन वाससा मत्स्यान् गृह्णन्तौ ब्रह्मचारिण पृच्छतः ब्रह्मचारिन् किं पश्यसि इति। स पृष्टः प्रतिबूयाद् ब्रह्मचारी -पुत्रांश्च पशूंश्च इति। एतान् मत्स्यानुदुंबरमूले बकानांबलिमुपहरति—दी॒र्घा॒यु॒त्वाय॒ वर्चॅसे इति॥ इदमत्र निर्माल्य परिभुक्तवस्त्र प्रतिसरांश्च प्रतिमुच्य उदुचरशाखायां विसृज्यात्र स्नानार्थ नभ्यंगमन्योन्यं कृत्वा जलं प्राप्य स्न्नात्वा परस्परं पृष्ठे विशोध्य स्नात्वोत्तीर्य जलं पृष्टीकृत्य उदकसमाप्तिस्थलं प्रतियाति— प्रतिॅयुतो॒ वरुॅणस्य॒ पाशः॒ प्रत्यॅस्तो॒ वरुॅणस्य॒ पाशॅ इति॥

अन्योन्यमलंकृत्य रक्तानि वासांसि अहतानि वा परिधाय यानेन पद्भ्यां वा गृहं गत्वा सुप्रक्षालित पाणिवादावप आचम्य वाग्यतावासाते॥

॥आग्नेयस्थालीपाकः॥

आग्नेय स्थालीपाकेन यक्ष्ये, इति संकल्प्य अग्निः प्रीयतामिति पुण्याहम्। औपासनाग्नौ अग्निमुखान्ते अग्नर्मूर्धा भुव इति [126पृष्ठे] द्वाभ्या पक्कहोमः॥ उपहोमान्व्याहृतीमि जुहुयात्। स्विष्टवृदादि समापयेत्॥

अथास्तमित आदित्ये वाग्यतौ शयनंगतौ अन्योन्यमवृत्य उप रेशय्यां शयाते। अथ वधूममिमन्त्रयते - सुमङ्गलीरियं + तनेति।

सु॒म॒ङ्ग॒लीरि॒यं व॒धूरि॒मा ँसॅमे॒त पश्यॅत। सौभा॑ग्य म॒स्यै द॒त्वायाथास्तं॒ विं परेॅतन॥

अथ वधूं सार्वसुरभि गन्धमाल्यादिभिरलंकरोति॥

सन्नौ मॅनः॒ सं हृदॅयानि॒ सन्ना॒ (S)भिः सं तनुत्वचॅ॥ (त्यजॅ.)। सं त्वा कामॅस्य यो॒क्रेणॅ यु॒ञ्जन्त्यॅ (ञ्जाम्यॅ) वि॒मोचॅनाय॥

श्वोभूते वैश्वदेवेन प्रतिपद्यते। मासि श्राद्धेनापरपक्षे—-उद्वाह पञ्चमाहे तु स्नानमभ्यज्य दम्पती। ताम्बूलभक्षणं चात्र कुर्यातां द्विजचोदितम्॥ श्वश्रश्वशुर वाक्याभ्यां वध्वै नाम यदाचरेत्। भर्त्रा नामाख्य देवस्य नायकी नामवाचनम्॥ इति न्यायेन श्वश्व्रादिभि कृतं भर्तृगृहोक्तनामधेयं पञ्चमेऽहनि कृत्वा युः॥

मत्स्य ग्रहणानन्तर दिवसे वैश्वदेव होमारंभः। तदनंतर कृष्णपक्षे वैवाहिकाख्यमासिश्राद्धं कुर्यात्॥ यद्वा दशमेऽहनि वैश्वदेवारम्भः। तदानीमेव वैवाहिक श्राद्धमापरपक्षिकं कुर्यात्॥

॥ वैश्वदेवस्थालीपाकः॥

विश्वेदेवाः प्रीयन्तामिति पुण्याहम्॥ औपासने अग्निमुखान्ते पक्काज्जु- होति। विश्वेदेवा ऋता वृधः, विश्वेदेवाः णुतेममिति द्वाभ्याम्॥

विश्वॅदे॒वा ऋॅता॒वृधॅ ऋ॒तुमिॅर्हवन॒श्रुतॅः। जु॒षन्तां॒ युज्यं॒ पयो३म्विश्वेॅदेवाः शृणु॒तेमँहवॅ मे॒ ये अ॒न्तरिॅक्षे॒ य उप॒ द्यवि॒ ष्ठ। ये अग्निजि॒ह्वा उ॒त वा॒ यजॅत्रा आ॒सद्या॒ऽस्मिन् ब॒र् हिषिॅ मांदय॒ध्वँ॒ स्वाहा॑॥ विश्वेभ्यो देवेभ्य इदम्॥

स्त्रिष्टकृतमवदाय निधाय चरौ हस्तेन सकृदवदाय निधाय अवग्राहं जुहोति॥ यद्वा वधूगृहागतान्नेन जुहोति॥

वैश्वदेवाख्यहोमांर्थं आगतं वा वधूगृहात्।

शुद्धान्नं पायस वाऽपि तेनैव जुहुयात्तु वा॥

॥ शकलहोमः॥

एनो निर्हरणार्थं शकल होमं करिष्ये। अग्निं समन्तं तूष्णीं परिषिच्य शकलानि प्रोक्ष्य जुहोति देत्रकृतस्यैनसोऽव यजनमसि स्वाहेत्यष्टौ पाहि नो अग्न इति पञ्च [34पृष्ठे] व्याहृतीभि श्चतस्रः एताः सप्तदश॥

दे॒व कृॅतम्यैनॅसोऽव॒यजॅनमसि॒ स्वाहा॑। अग्नय इदम्॥ म॒नु॒ष्यॅकृत॒स्यै-नॅसोऽव॒ + स्वाहा॑। अग्नय इदम्॥ पि॒तृकृॅत॒स्यैनॅ + स्वाहा॑। अग्नय इदम्॥ आ॒त्मकृॅत॒स्यैनॅ + स्वाहा॑। अग्नय इदम्॥ यद्दि॒वा च॒ नक्तं चैनॅ श्वकृ॒म तस्याॅव॒ + स्वाहा॑। अग्नय इदम्॥ यत्स्व॒पन्तॅश्च॒ जाग्रॅत॒श्चैनॅ + स्वाहा॑। अग्नय इदम्॥ यद्वि॒द्वाँ स॒ञ्चाऽविॅद्वाँ स॒ञ्चैनॅ + स्वाहा॑ अग्नय इदम्॥एनस एनसोऽतवयजन्मॅसि॒ स्वाहा॑। अग्नय इदम्॥ समन्तं
तूष्णीं परिषिच्य॥

अथ वैश्वदेवहोमं करिष्ये अग्निं परिषिच्याऽभ्यर्च्य हविः प्रोक्ष्य समिध माधाय हस्तेन जुहोति। अग्नये स्वाहेति विशतिः। व्याहृतीभिश्चतस्रः॥ अग्नये स्वाहा। अग्नय इदम्॥ सोमाय स्वाहा। सोमायेदम्॥ ध्रवाय स्वाहा। ध्रुवायेदम्॥ ध्रुवाय भूमाय स्वाहा। ध्रुवाय भूमायेदम्॥ धुवक्षितये स्वाहा। ध्रुवक्षितय इदम्॥ अच्युतक्षितये स्वाहा। अच्युतक्षितय इदम्॥ ईशानाय स्वाहा। ईशानायेदम्॥ जयन्ताय स्वाहा। जयन्तायेदम्॥ धर्मरुचये स्वाहा। धर्मरुचय इदम्॥धन्वन्तरये स्वाहा - धन्वन्तरय इदम्॥ विद्यायै स्वाहा।

** **विद्याया इइम्॥ अम्बिकायै स्वाहा। अम्बिकाया इदम्॥हस्ये स्वाहा। हरय इदम्॥ गणेभ्य॥ स्वाहा। गणेभ्य इदम्॥ गणपतिभ्यः स्वाहा। गणपतिभ्य इदम्॥ परिषद्भ्यः स्वाहा। परिषद्भयं इदम्। विश्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा। विश्वेभ्यो देवेभ्य इदम्॥ साध्येभ्यो देवेभ्यः स्वाहा। साध्येभ्यो देवेभ्य इदम्॥ सर्वेभ्यो देवेभ्यः स्वाहा। सर्वेभ्यो देवेभ्य इदम्॥ सर्वाभ्यो देवताभ्यः स्वाहा। सर्वाभ्यो देवताभ्य इदम्॥ भूः स्वाहा + प्रजापतय इदम्॥

अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा इति उत्तरार्धपूर्वार्धे जुहोति। अग्नये स्विष्टकृत इदम्॥ परिषिष्य॥ उदीचीनमुष्णं भस्मापोह्य तस्मिन् तूष्णीं जुहोति - स्वाहा। प्रजापतय इदम् (क्षारलवणमिश्रान्नहोमः॥)

॥अथ बलिहरणम्॥

सर्वेष्वायतनेषु पाणिना परिसमूह्योभयतः परिषेकं निदध्यात्॥ देशाभ्यासे मन्त्राभ्यासः कामं समानस्थानेषु॥ अरेणाऽग्निं प्रागपवर्गे धर्माय स्वाहा। धर्मायेदम्॥ अधर्माय स्वाहा। अधर्मायेदम्॥ अग्रेणाऽग्नि कटुवै नागमात्रे स्वाहा। कदुवै नागमात्र इदम्॥ सर्पेभ्य स्वाहा। सर्पेभ्य इदम्॥ सर्वत्र आद्यन्तयोः परिषिश्चेत्॥

अथ बल्यादिस्थानेषु बलि कर्तुमशक्तः अग्नेरुत्तरतः अष्टासु पङ्क्तिषु बलिमन्नं हरेत्॥ अचलादि नव प्रोक्तमोषध्यादिभिरष्टकम्। धनधान्यादि सप्त स्युः गृह्याभ्यादि नवाऽऽहुतीः। भूत्यै दश तथा वास्तोः चराचष्टौ वसु मुनिः॥ मुनिः सप्तेत्यर्थः॥

अभ्रिण्यावकाशे—अचलायै देव्यै स्वाहा। अचलायै देव्या इदम्॥ वास्तृपल्यै सगणायै स्वाहा॥ वास्तुपाल्यै सगणाया इदम्॥ अभ्रिणदेशे-अद्भ्यः स्वाहा। अद्भय इदम॥ वरुणाय स्वाहा। वरुणा येदम्॥ स्थाल्यां—प्रजापतये स्वाहा। प्रजापतय इदम्॥ परमेष्टिने स्वाहा। परमेष्ठिन इदम्॥ देवताऽवकाशे ऋषभाय स्वाहा। ऋषभायेदम्॥ रुद्राय स्वाहा। रुद्रायेदम्॥ रुद्राण्यै स्वाहा। रुद्राण्या इदम्॥ अपउपस्पृश्य॥ मध्येऽगारस्य—ओषधि वनस्पतिभ्यः स्वाहा। ओषधि वनस्पतिभ्य इदम्॥ रक्षोदेवजनेभ्यः स्व.हा। रक्षोदेव जनेभ् इदम्॥ उच्छिरसि—कामाय स्वाहा। कामायेदम्॥ भगाय स्वाहा। भगायेदम्॥ श्रियै स्वाहा। श्रिया इदम्॥ विष्णवे स्वाहा। विष्णव इदम्॥ म्थूण.देशे—गृहाय स्वाहा। गृहायेदम्॥ गृहराजाय स्वाहा। गृहराजायेदन॥ धनधान्याऽवकाशे— धनधान्याभ्याय स्वाहा। धनधान्याभ्यामिद्दम्॥ वैश्रवणाय स्वाहा ! वैश्रवणायेदम्॥ गोष्ठे पल्ले वा– श्रियै स्वाहा। श्रिया इदम्॥ पुष्टयै स्वाहा। पुट्या इदम्॥ उलूखल मुसलाव- काशे—उलूखलमुमलाभ्या स्वाहा। उलूखलमुमलाभ्यामिदम्॥ स्वाहा। दृपदुपलावकाशे—दृषदुपलाभ्या स्वाहा। दुबदुपलाभ्यामिदम्॥ समूहन्य- वकाशे—समूहन्यै देव्यै स्वाहा। समूहन्यै देव्या इदम्॥ उत्तरपूर्वदेशे—डगारस्य गृह्याभ्यः स्वाहा गृह्याभ्य इदम्॥ अवसानेभ्य स्वाहा। अवमानेभ्य इदम्॥ अवसानपतिभ्यः स्वाहा। अवसानपतिभ्य इदम्॥ सर्पदेवजनेभ्यः स्वाहा। सर्पदेवजनेभ्य इदम्॥ सर्वभूतेभ्य॥ स्वाहा। सर्व—भूतेभ्य इदम्॥ द्वारमध्ये—अन्तरिक्षाय स्वाहा। अन्तरिक्षायेदम्॥अवान्तरिक्षाय स्वाहा। आन्तरिक्षायेदम्॥ पार्श्वयोः धात्रे स्वाहा। धात्र इदम्॥ विवात्रे स्वहा। विवात्र इदम्॥ उपपार्श्वयोः—भूत्यै स्वाहा। भूत्या इदम्॥ प्रभूत्यै स्वाहा। प्रभूत्या इदम्॥ संत्ररणदेशे—यदेजति जगति यच्च चेष्टति नाम्नो भागोऽयं नाम्ने स्वाहा। वायत्र इदम्॥ (नाम्न इदम्—अथोपनिष्क्रम्य ज्येष्ठावकाशे—ज्येष्ठाभ्याँस्वाहा। ज्येष्ठाभ्यामिदम्॥करस्करावकाश—करस्कराभ्याँस्वाहा। करस्कराभ्यामिदम्॥ अनसि वा रथे वा—श्रियै स्वाहा। श्रिया इदम्॥ विष्णवे स्वाहा। विष्णव इदम्॥ गोष्ठे—रुद्राय स्वाहा। रुद्रायेदम्॥ पशुभ्यः स्वाहा। पशुभ्य इदम्॥ पशुपतये स्वाहा। पशुपतय इदम्॥ वास्तुमध्ये वास्तोष्पतये स्वहा। वास्तोपतय इदम्॥ पृथव्यै स्वाहा। पृथिव्या इदम्॥ अन्तरिक्षाय स्वाहा। अन्तरिक्ष येदम्॥ दिवे स्वाहा। दिव इदम्॥ सूर्याय स्वाहा। सूर्यायेदम्॥ चन्द्रमसे स्वाहा। चन्द्रमस इदम्॥ नक्षत्रेभ्यः स्वाहा। नक्षत्रेभ्य इदम्॥ अद्भयः स्वाहा। अद्भय इदम्॥ ओषधीभ्यः स्वाहा। ओषधिभ्य इदम्॥ वनस्पतिभ्यः स्वाहा। वनस्पतिभ्य इदम्॥ चराचरेभ्य॥ स्वाहा। चराचरेभ्य इदम्॥ परिक्लत्रेभ्यः स्वाहा। परिलत्रेभ्य इदम्॥ सरीसृपेभ्य॥ स्वाहा। सरीसृपेभ्य इदम्॥ देशेभ्यः स्वाहा। देशेभ्य इदम्॥ कालेभ्यः स्वाहा। कालेभ्य इदम्॥ लोकेभ्यः स्वाहा। लोकेभ्य इदम्॥ देवेभ्य स्वाहा। देवेभ्य इदम्॥ ऋषिभ्यः स्वाहा। ऋषिभ्य इदम्॥ वसुभ्य स्वाहा। वसुभ्य इदम्॥ रुदेभ्य स्वाहा। रुद्रेभ्य इदम्॥ अपः स्पृष्ट्वा॥ आदित्येभ्यः स्वाहा। आदित्येभ्य इदम्॥ इन्द्राय स्वाहा। इन्दायेदम्॥ बृहस्पतये स्वाहा। बृहस्पतय इदम्॥ प्रजापतये स्वाहा। प्रजापतय इदम्॥ ब्रह्मणे स्वाहा। ब्रह्मण इदम्॥ अथ दक्षिणतः प्राचीनावीती पितृभ्य॥ स्वधानमः स्वाहा पितृभ्य इदम्॥ पितामहेभ्यः स्वधानमः स्वाहा। पितामहेभ्य इदम् प्रपितामहेभ्यः स्वधानमः स्वाहा। प्रपितामहेभ्य इदम्॥ अप +श्य॥ उत्तरतो यज्ञोपत्रीती नमो रुद्राय भगवते स्वाहा। रुद्राय भगवत इदम्॥ अप + इय अथ दिक्षु प्राच्यै दिशे स्वाहा। प्राच्यैदिश इदम्॥ दक्षिणायै दिशेस्वाहा। दक्षिणायै दिश इदम्॥ प्रतीच्यै दिशे स्वाहा। प्रतीच्यै दिश इदम्॥ उद्दीच्यै दिशे स्वाहा। उदीच्यै दिश इदम॥ ऊर्ध्वायै दिशै स्वाहा। ऊर्ध्वायें दिश इदम्॥ अधरायै दिशे स्वाहा। अधरायै दिश इदम्॥ अवान्तरदिक्षुयमाय स्वाहा। यमायेदम्॥ निर्ऋत्यै स्वाहा।’ निर्ऋत्या इदम्॥ अप + श्यरक्षोभ्यः स्वाहा। रक्षोभ्य इदम्॥ अप+श्य॥ ईशानाय स्वाहा। ईशानायेदम्॥ अथाकाश उत्क्षिपति ये भूताःप्रचरन्ति दिवा नक्तिमित्यूह्य कुर्यात्॥ ये भूताः प्रचरन्ति दिवा बलिमिच्छन्तो वितुदस्य प्रेष्याः। तेभ्यो बलि पुष्टिकामो हरामि मयि पुष्टिं पुष्टिपति र्दधातु स्वाहा। इति दिवा। पुष्टिपतय इदम्॥ (भूतेभ्य इदम्) ये भूताः प्रचरन्ति नक्तं बलिमिच्छन्तो + स्वाहा। इति रात्रौ॥

बलिपात्र संक्षालनं प्रागुदीच्यां दिशि निनयति—नमो रुद्राय भौमाय स्वाहा। रुद्राय भौमायेदम्॥ आप + श्य॥

॥ अथ धर्मोक्त पञ्चमहायज्ञान कुर्यात्॥

देवयज्ञेन यक्ष्ये—विधुदसि विद्य मे पाप्मानमृतात्सत्यमुपैम इत्यपः स्पृष्ट्वा। अदितेऽनु मन्यस्त्रेति परिषिच्याऽग्रौ जुहोति - देवेभ्य स्वाहा। देवेभ्य इदम्॥ वृष्टिरसि वृश्च मे पात्मानमृतात्सस्यमुपागाम। इत्यपः स्पृष्ट्वा परिषिच्य समिधमाधाय॥

प्राचीनावीती—पितृयज्ञेन यक्ष्ये, विद्यदसि + पैमि, अपःस्पृष्ट्वा। पितृभ्यः स्वधा नमः स्वाहा इति दक्षिणतः।पितृभ्य इदम्॥ [ केषां चिन्मते पितामहेभ्यः स्वधा नमः स्वाहा। प्रपितामहेभ्य॥ स्वधा नमः स्वाहा॥ इति च॥] अप + इय यज्ञोपवीत्यप उपस्पृश्य।

भूतयज्ञेन यक्ष्ये, विद्युदसि + पैमि। भूतेभ्यो नमः इत्यन्नेनाग्नेरुत्तरतः। भूतेभ्य इदमा॥ वृष्टिरसि + गाम्॥मनुष्ययज्ञेन यश्ये, वियुदसि + मि॥ मनुष्येभ्यो इन्ता। मनुष्येभ्य इदम्॥ वृष्टिरसि + गाम्॥

श्व वायसबलिं करिष्ये—उपनिष्क्रम्य—श्वानौ हि (द्रौ ) श्यामशबलौ वैवस्वतकुलोद्भवौ। ताभ्यामन्त्र प्रदास्यामि स्याता मे(म्मे)ता वहिसकौ॥ श्वभ्यामिदम्॥ ऐन्द्र वारुण वायव्याः सौम्या याम्याश्च नैरृताः। वायसाः प्रतिगृह्णन्तु भूमावन्नं मयाऽर्पितम्॥ वायसेभ्य इदम्॥

देवा मनुष्याः पशवो वयांसि सिद्धाश्च (गन्धर्व) यक्षोरगदैत्यसंघाः। प्रेताः पिशाचास्तरवः समस्ता ये चान्नमिच्छन्ति मया प्रदत्तम्॥ देवादिभ्य इदम्॥ चित्रबलि करिष्ये—चित्राय स्वाहा। चित्रायेदम्॥ चित्रगुप्ताय स्वाहा ! चित्रगुप्तायेदम्॥ यमाय स्वाहा। यमायेदम्॥ धर्मराजाय स्वाहा। धर्मराजायेदम्॥ सर्वभूतेभ्यः स्वाहा। सर्वभूतेभ्य इदम्॥

यत्र कचन संस्थाना क्षत्तृष्णोपहतात्मनाम्। भूताना तृप्तये तोयमिद - मस्तु यथासुखम् इति संचालन निनयेत्॥ वैश्वदेवं हुत्वा अतिथिमाकांक्षेत् आगोर्दोहकालम्॥ अग्रं वोद्धृत्य दद्यात्॥

अथ जघनेन गार्हपत्यं उपविश्य औपासनस्य वा दर्भेष्वासीनो दर्भान्धारयमाणस्त्रीन् प्राणायामान् धारयमाणः सावित्री सहस्रकृत्व॥ शतकृत्व दशकृत्वो वा जपित्वा। ब्रह्मयज्ञेन यक्ष्ये—विद्युदसि + पैमि। हस्तावव– निज्य त्रिराचामेत्। द्वि. परिमृज्य सकृदुपस्पृश्य सव्यं पाणि पादौ प्रोक्ष्य शिरश्चक्षुषा नासिके श्रात्रे हृदयमालभ्य दक्षिणोत्तरौ पाणी पादौ कृत्वा सपवित्र आमिति प्रतिपद्यते—ॠचो अक्षरे परमे व्योमन् यस्मिन्देवा अधि विश्वे निषेदुः। यस्तन वेद किसृचा करिष्यति य इत्तद्विदुस्त इमे समासते, इति त्रिरुक्त्वा सावित्री पच्छोऽर्धर्चशोऽनवानमुक्त्वा वेदादीन् चतुरश्च। अग्निमूर्धादिवः ककुदिति संहितानुवाकं [सं. का 4 प्र4 अनु4] यद्देवा देवहेडनमित्यच्छिद्रानुवाकं नमो ब्रह्मण इते त्रिरावृत्य प्रणवेन समाप्य वृष्टिरसि + गाम्॥

अथाज्याहुती॥—इष्टेभ्य इति नवाहुती॥ 9 सर्व समृद्धयै स्वाहा। सर्वसमृद्ध्या इदम्॥ इति यज्ञसमृद्धीजुहोति54

स्विष्टकृदादि उपस्थानान्तम्॥

॥ पञ्चमहायज्ञ न्यायादिरुच्यते॥

पञ्च महायज्ञाः सायं प्रातश्च कर्तव्याः। अशनीयान्नेन कुर्णत्। औपासने पचने वा होम॥। क्षारलत्रण वर्जन्। वरान्ने संसृष्टं चेत् कोद्रवा दे चेत् उत्तरतो भन्ममिश्रानंगारान् निरूह्य तेषु जुहुयात्॥ सर्वेष्वायतनेषु पाणिना परिसमूह्य उभयतः परिपेकः। अथ उपार च निदव्यात्। सर्वाण्यायतनानि गन्धपुष्प धूपदीपैः पन्य (प्रत्य)लकरोति। अब बहः प्रोक्षति पर्यग्रिवाऽग्निं परिषिच्यालंकृत्य सःमधमाधाय हस्तन जुहोति पञ्चविशत्याहुति शेनं पूर्व मुकम्। आचार्योकप्रकारेण तत्तत्स्थाने बलीन् हरेत्। अशक्को मनसा ध्यात्वा वह्नेरुत्तरतः क्रमात्। पंक्तिष्वष्टासु कुर्वीत यद्वा वल्मीकरूपतः॥ दहनं पवनं चेदं लवन पेषणन्त्विति। पञ्चतूनाः प्रायश्चित इत्येते शास्त्र वित्तमा॥ आचार्यस्तु देवाना देवपज्ञेन द्विजा गच्छन्त साम्यताम्। पितॄणां पितृयज्ञेन भूतयज्ञेन भूतिनः॥ मनोर्मनुष्ययज्ञेन ब्रह्मयज्ञेन ब्रह्मणः। एतासा साम्यता गत्वा देवताना शतं समाः॥

[एवमेते पञ्च महायज्ञा वैश्वदेव बलिहरणान्ते पृथगेव कर्तव्या इति अन्य पक्षः॥]आनन्दं ब्रह्म गच्छन्ति ध्रुवं शाश्वतमव्ययम्। पञ्चयज्ञाः द्विविधा प्रोकाः। आदौ प्रश्न ब्रह्मयज्ञादि ब्रह्मयज्ञः। वैश्वदेवहोमादि देवयज्ञः। पितृयज्ञो, भूतयज्ञः, अतिथिपूजा मनुष्ययज्ञ इति पञ्चमहायज्ञाः॥ किंष वेदोक प्रकारेण गृह्यसूत्रे पञ्चयज्ञा उक्ताः। अपि पुनश्च धर्मपरिभाषाया च आत्मनिष्क्रयणं च यदग्नौ जुहोत्यापि समिश्रमिति पुनरुतत्वात् शिष्टि गृह्यभाष्योकत्वात् गृह्ये पश्वादपि ब्रह्मयज्ञः। अग्निर्मूर्धाइयुक्तत्वाच्च पुनरपि। देवयज्ञादि चतुष्टयं धर्म-प्रकारेणकर्तव्यम्। किच तच्छेषेतु कथंखलु नित्यानामनुक्रम इति सन्ध्यौ पासना युपस्थानं नित्यस्वाध्याय गृहकर्मस्नानादित्योपस्थान तर्पणगृहयज्ञदेवतार्चन वैश्वदेवहोम पञ्चमहा यज्ञात्मयज्ञ सन्ध्यौपासना महोत्रात्मयज्ञ संवेशनानि इत्येतानि इयुक्तत्वात् गृह्योक्त वैश्वदेवहोमः। अथ वैश्वदेत्रं हुत्वाऽतिथि माकाक्षेदिति वचनात्पुनर.प पञ्चमहायज्ञकरणमुक्तम्। तस्मात्पूर्वोक्त प्रकारेण कर्तव्यम्।मनुष्ययज्ञस्तु स्मृत्युक्त प्रकारेण, मनुष्येभ्यो हन्ता इति कर्तव्यम्। पश्चादुक्त स्वाध्यायेन पञ्चमहायज्ञा द्विविधा भवन्ति। द्विविधकर्तव्यमेत्र॥

अतिथिरुच्यते श्रान्तः अदृष्टपूर्व॥ अश्रुतः केत्रलमन्नार्थी नान्यत्प्रयोजनो य एति सोऽतिथिः॥ श्वश्रश्वशुरयोनिसंबन्धाः स्नेहबन्धममिभाषमाणा भूयोभूयोऽभ्यागच्छेरन् तथा प्रेषणिकाश्च अभ्यागता भवन्ति॥

सखा सहाध्यायी अध्वनि सहैव आगतश्च अनग्वीरथी चातिथिः॥

तेषामन्तराले विपङ्क्तीः कृत्वा सर्वान् कामानुपहरेत्॥

ब्रह्मचारी आगतश्चेत् कुशलमभिभाष्य कपालमस्मै दद्यात् भिक्षार्थम्॥ भिक्षा दद्यात् स तस्योपचारः॥

अथ यतिमागतमभ्युत्थाय स्वागतमित्युक्त्वाऽभिवाद्य आसनं पादशौच च नियुञ्ज्यात्॥

अतिथिमभ्यागतमुत्थाय कुशलम मिभाष्य आसनं गद्यमर्ध्यमाचमनीयं च दत्वा याः तत्र भोज्यक्रिया सन्ति देयाः।

 यद्वा आत्मभोज्यद्रव्यार्ध दत्वा उपचर्यात्। अभावे आसनं दत्वा पाद्य च कल्पयाणा वाग्भवति। एवं सर्वेभ्य अभ्यागतेभ्य आचण्डालेभ्यश्च पूजयेत्।

अत्र निषेधः॥—

पाषण्डिनो विकर्मस्थान् बैडाल व्रतिकान् शठान्।

हैतुकान बकवृत्तींश्च वाड्मात्रेणाऽपि नाऽर्चयेत्॥

अथ यद्यतिथिरभ्यागगतो वा यस्य गृहे नाश्नीयात् तस्मै देवताः सर्वा अवरुद्धा भवन्ति। तस्माद्विधिना अतिथीन् पूजयेत्। नैनं मृत्युरभि भवति। नार्तिर्न जरा न शोकः भवति। अतिथि॥ स्वर्गमवाप्नुयात्॥ प्रवासे कुरुते चैनान् यदन्नमुपपद्यते। तेनैव पञ्च यज्ञांश्च कुर्यादेव यथाविधि॥ न चेदृत्पद्यते चान्नमद्भिरेनान् समापयेत्। तदशक्तो जपेन मन्त्रान् सर्वानेव यथाक्रममम्॥

केवलाघो भवति केवलादी—

पञ्चयज्ञ विहिनाना व्यक्ताग्नीना च कामत।

व्यभिचराचु जाताना न कुर्यादौहिकम्॥

इति वचनाच अवश्यं कर्तव्यम्। एत पञ्चमहायज्ञाः सततं संप्रयुक्ताः परा गति गमयन्ति॥

बलीस्तु नाशयेत् पश्चात् पत्न्याहत्य गवे नयेत्। काकेभ्यो वा प्रजाभ्यो वा दर्दुःस्वप्न शान्तये॥ अत्र विशेष ॥—

अकृते वैश्वदेवे तु भिक्षुके गृहमागते।

उद्धृत्य वैश्वदेवार्थं भिक्षा दत्वा विसर्जयेत्॥

एकमाण्डेन पचता पुंसा पञ्च क्रियाः कथम्।

एक एवाऽऽचरेत्तत्र पृथक्कुर्युः गृहे गृहे॥ एव न्यायेन कुर्यात्॥

अथ पञ्चमहायज्ञ वैश्वदेव मन्त्राणामध्ययने द्वादशरात्रं क्षारलवणवर्जमधश्शयनं ब्रह्मचर्यं च कृत्वा त्रिरात्रोपोषिताध्ययन कुर्यात्। गुरवे बरं दद्यात्॥

अथ बहु ब्राह्मण भोजनेषु कथम् ? बहु ब्राह्मणपाकेषु मुख्यः कर्ता क्योऽधिकः। पश्चयज्ञान् यथाऽन्येपा हुतशेषं समर्पयेत्॥ अन्ये सर्वेऽपि तोयैर्वा यज्ञान् कुर्युः जपेन वा॥

अथ पञ्च महायज्ञाकरण प्रायश्चित्तम्

एतेभ्यः पश्चयज्ञेभ्यो यज्ञ एकोऽपि हीयते।

मनस्वत्याहुतिस्तत्र प्रायश्चित्तं विधीयते॥

दूयहं त्र्यहं चतु· पश्च प्रामादादकृतेषु तु।

तिस्रः तन्तुमतीह्रुत्वा चतस्रो वारुणीर्जपेत्॥

दशाहं द्वादशाहं वा विच्छिन्नेषु तु सर्वशः।

चतस्रोऽभ्यावर्तिनीहुत्वा कार्यस्तान्तुमतश्चरुः॥

इति पञ्चमहायज्ञाना एको यज्ञ॥ अकृतश्चेत् एकदिनं पञ्चमहायज्ञानामकरणे चतुर्गृहीतेन मनस्वत्याहुति कार्या॥ द्वितीयदिनमारभ्य पश्च दिनाकरणे मनस्वती हृत्वा तिस्रस्तन्तुमतीश्च हुत्वा चतुर्गृहीतेन—

तत्तुं तन्वव्रजसो भानुमन्विहि ज्योतिष्मतः पथो रक्ष घिया कृतान्।अनुल्वणं वयत जोगुवा मपो मनुर्भव जनया दैव्यं जनँस्वाहा। अग्नये तन्तुमत इदम्॥ उद्बुव्य स्वाग्ने प्रति जागृह्येन मिष्टापूर्ते सँसृजेयामयं च। पुनः कृण्वँस्त्वा पितरं युवानमन्वाताँसीत् त्वयि तन्तुमेतँस्वाहा। अग्नये तन्तुमतइदम्॥ त्रयस्त्रिँशत्तन्तवोये वितत्निरे य इमंयज्ञँस्वधया ददन्ते तेषां छिन्नं प्रत्येतद्दधामि स्वाहा धर्मो देवा अप्येतु स्वाहा।अग्नये तन्तुमत इदम्॥

इमंमे वरुण, तत्वायामि, त्वन्नो अग्ने, स त्वन्नो अग्ने इति चतस्रोवारुणीर्जपेत्॥ सप्तम दिवसादि दशमदिवस पर्यन्तमकृतप्रायश्चित्तं मनस्वतीं तन्तुमतीर्वारुणीश्च जुहुयात्॥ दशाहाकरणप्रायश्चित्तर्थं मनस्वतींतन्तुमती र्वारुणीश्च हुत्वा चतस्रोऽभ्यावर्तिनीर्जुहुयात्। एवं द्वादशाह वा द्वादशाहादूर्ध्वं वा विच्छिन्ने अभ्यावर्तिर्नर्हुन्, कार्यः तान्तुमतचरुः। अग्निस्तन्तुमान् प्रीयतामिति पुण्याहम्। अग्निमुखान्ते चतुर्गृहीतेन अग्नेऽ भ्यावर्तिन् अग्ने अङ्गरः पुनरूर्जा सहृरय्याइत्यभ्यावर्तिनीभिः आज्याहुतीर्हुत्वा—

अग्नेऽभ्यावर्ति न्नभि न आ वर्तस्वाऽऽयुषा वर्चसा सन्यां मेधया प्रजया धनेन स्वाहा। अग्नयेऽम्बावर्तिन इदम्॥ अग्ने अङ्गिरः शतं तेसन्त्वावृतः सहस्रं त उपःवृतः। तासां पोषस्य पोषेण पुनर्नो नष्टमा कृषि पुनर्भो रयिमा कृषि स्वाहा। अग्न+न इदम्॥ पुनरुर्जा नि वर्तस्व पुनरग्न इषाऽऽयुषा। पुनर्नः पाहि विश्वतः स्वाहा। अग्न + नइदम्॥ सह रय्या नि वर्तस्वाऽग्ने पिन्वस्व धारया। विश्वनिया विश्वतस्परि स्वहा। अग्न + न इदम्॥ पक्का ज्जुहोति—त्वन्नस्तन्तुः स्वयं कृण्णान इति द्वाभ्याम्—

त्वन्नस्तन्तुरुत सेतुरग्ने त्वं पन्था भवसि देवयानः। त्वयाऽग्ने पृष्ठं वयमारुहेमाथा देवैस्सधमादं मदेमो३म् स्वयं कृण्वानः सुगमप्रयावं तिग्मशृङ्गो वृषभः शोशुचानः। प्रत्नँसघस्थमनु पश्यमान आ तन्तुमग्निर्दिव्यंन्ततान
स्वाहा। अग्नये तन्तुमत इदम्॥

पुरस्तालक्ष्मा पुरोनुवाक्य, तामनूच्यउपरिष्टाल्लक्ष्मा याज्या इतिन्यायेन॥ अथ व्यहृतीभिराज्याहुतीर्हुत्वा स्विष्टकृदादिसमानम्॥

अद्भिः कृतेन जपेन वा क्रतुफलंभवति॥ सूतकादिष्वकरणे निषिद्धत्वाद्दोषो नास्ति। यथा सुतकादौ जपाढि दर्शादिश्राद्धकरणे न दोषः। तथाह—

राष्ट्रक्षोमे च रोगार्तौदुर्भिक्षे मृतसूतके।
सन्ध्यावन्दन विच्छित्तिर्न दोषाय कदाचन॥

इत्यादिना विच्छिन्नदोषो नास्ति। बुद्धि पूर्वं नात्र वर्तते। मृत सूतक विना पश्चात् प्रायश्चित्त कर्तव्यम्॥ प्रथमारंभ विना द्वादशाहादूर्ध्व यावत्कालं विच्छिन्नं तावत्कालस्यापि तान्तुमतः चरुः कार्यः॥

॥ अथ वैवाहिकश्राद्धम्॥

दशमेऽहनि वा अपरपक्षे वाऽऽचरणप्रकार॥। दशमेऽहनि अयुग्मा ब्राह्मणाः श्राविता भवन्ति इति सूत्रम्।वर्गद्वयं समुद्दिश्य श्राद्धमाद्यन्तदैविकम्। इति वचनात् द्वौ दैवे पितृकार्ये च त्रीन्। एकैकमुभयत्र वा इति वचनाञ्च विश्वेदेवार्थमेक॥ सपत्नीक पितृ पितामह प्रपितामहार्थमेकः सपत्नीक मातामह मातु॥पितामह मातु॥ प्रपितामहार्थमेक॥ विष्ठवर्थ मेकः इति चत्वारो ब्राह्मणाः॥

कथ पत्नीवरणम् —अष्टकासु च वृद्धौ च गयाया च महालये। मातृश्राद्धं पृथक्कुर्यादन्यत्र पतिना सह॥ इति वचनोक्तश्राद्ध व्यतिरिक्तश्राद्धेषु सर्वेषु पत्युः कृते पत्न्यपि सह्रैवाऽऽगत्य मुङ्क्ते। पार्वणश्राद्धवत्सर्वं कुर्याप्त ब्राह्मणोद्वासन- पर्यन्तम्॥ अत्रविशेषः—स्ववाग्रहणं पात्रद्वये वर्गद्वयस्य। कुण्डद्वय पाद- प्रक्षालनार्थम्। शेषं समानम्। भुक्तवतोऽनुव्रज्य अन्नशेषेण तित्र आहुती-जुहोति। दक्षिणेनाऽग्नि दक्षिणाप्रान् दर्भान सस्तीर्य तेष्वन्नशेषै त्रीन्पिण्डान् ददाति—एतत्ते तत देवदत्तशर्मन् ये ते मातामहा ये त आचार्या ये ते गुरबो ये ते सग्मायो ये ते ज्ञातयो ये तेऽमात्या ये तेऽन्तेवासिनः तेभ्यश्च याः पत्नयः (तेभ्य॥) ताभ्यश्च स्वधा नमः॥ अथ द्वितीयं ददाति एतत्ते पितामह यज्ञदत्तशर्मन् ये ते मातामहाः इत्यादि स्वधानमइत्यन्तम्। तृतीयं ददाति—एतत्ते प्रपितामह विष्णुमित्रशर्मन् ये ते मातामहाः इत्यादिस्वधानम इत्यन्तम्॥ अथ बर्हिषिहस्तलेपं निमाष्टिं पिण्डान् दक्षिणतः ये नः पतिता गर्भा असृग्भाज उपासते। तेभ्यः स्वजा स्वधानमस्तृप्णुवन्तु मदन्तु च॥ ये आमा ये च पक्का ये च दुष्टाः पतन्ति नः। तेभ्यः स्वजा + मदन्तु च॥ये कुमारा यास्त्रियो येऽविज्ञाताः पतन्ति नः। तेभ्यः स्वजा + मदन्तु च इति च॥ अत्र पिण्डसमीपे अञ्जनाभ्यञ्जनवासासि गन्धपुष्पतांबूलानि च दत्वा। अथैनान् संक्षालनेन अपसव्यं त्रिः परिषिश्वति येसमानाः, ये सजाताः, इति द्वाभ्या ऊर्जंवहन्त्या च

ये सॅमा॒नाः समॅनसः पि॒तरोॅयम॒राज्ये। तेषा लो॒कः स्व॒धा नमोॅय॒ज्ञो दे॒वेषुॅकल्पताम्॥ ये सॅजा॒ताः सॅमनसो जी॒वा जी॒वेषुॅमाम॒काः। तेषा ँ श्रीमयिॅकल्पता मॅस्मिन् लोके शत ँसमाः॥ ऊर्ज वहन्तीरमृतं वृतं मधु पयः कीलाल परिस्रुतम् स्वधा स्थ तर्पयत मे पितॄन्॥ तृप्यत तृप्यत तृप्यत॥ ये समाना ये सजाता इति द्वाभ्या उपतिष्ठते इति केचित॥पिण्डान् काकेभ्यो दद्यात्। अप्सु वा प्रक्षिपेत्॥ जयादि संत्रावान्तं कृत्वा स्वस्तिमङ्गलसंयुक्तो ग्रामाद्वहिः पन्त्या सह निष्क्रम्य बाह्यानि चित्रियाण्यभ्यर्च्य [ चित्रियमश्वत्थम् ] त्रिवृताऽन्नेन ब्राह्मणान् संपूज्याऽऽशिषो वाचयित्वा चित्रियाणि प्रीयन्तामिति पुण्याहम्॥ व्रतोद्दिष्टं च ब्राह्मणेभ्यो दत्वा यानेन पद्भया वा स्वस्तिमङ्गलयुक्तो गृहं गत्वा परिषेचनादि समाप्याऽऽशीर्वाद गृहीत्वा गुरवे वर दत्वा तदानीमेष अग्न्याधेयस्यारम्भः॥

अत्र विवाहो व्याख्यात इत्युक्तत्वात् इदानीमेव विवाहसमाप्तिः॥

वैवाहिकश्राद्धकर्ता तिलोदकं न दद्यात्। शुभ श्राद्धे सपिण्डान्ते तिलोदक निषेधात्। जीवति पितरि वा वैवाहिक श्राद्धे तिलोदक प्रदानं न कुर्यात्॥

अग्न्याधानं कर्तुमशक्तः औणसनं वा घ्रियमाणः दुर्ब्राह्मणो न भवति। दशमेऽहनि कृत्यद्वयं दैवात्यत्काले अवृतेऽपि सीमन्तात्पूर्वं अवश्यं कर्तव्यम्। तत्कालातिक्रमे प्रायश्चित्तं चोच्यते। यज्ञसमृद्धी॥ अनाज्ञातमिति त्रयम्, ब्रह्म प्रतिष्ठा [35 पृष्ठे]

यद्वो देवोअतिपा॒दयाॅनि वा॒चा चित्प्रयॅतं देवहेडनम्। अ॒रा॒यो अ॒स्माँ अ॒भि दुॅच्छु॒नायते॒ऽन्यत्रास्ममॅरुत स्तन्निवेतन॒ स्वाहा। मरुद्भ्य इदम्॥ पाहि नो अग्न इति पञ्च मिन्दाहुती व्यहृतीश्च प्रागस्चितं हुवा दशमेऽहनि उक्तकर्मद्वयं कुर्यात्॥ यद्वा तत्वविद्ब्राह्मणस्य दक्षिण हस्ते होतव्यः। एष वा अग्निवैश्वानरः यद्ब्राह्मण इति सूत्रीक प्रकारेण या कुर्यात्॥ या स्रि आहुती॥ पक्षेण वा कुर्यात्। तत्र पूर्ववद् ब्राह्मणान् स्वातानाहूय वरणादि कृत्वा आसनेषु उपवेश्य तत्र स्वधा गृहीत्वा अग्नी करिष्यामात्यनुज्ञाप्य औपासने पचने वा मेक्षणं तूष्णीं संमृज्य मेक्षणेनोपघातं तिस्र आहुनीजुहोति। सोमाय पितृपीताय स्वधानमःस्वाहा। सोमाग पितृपीतायेदम्॥ यमाय शिरस्ते पितृमते स्वधानमः स्वाहा। यमायाऽसिरस्वते पितृमत इदम्॥ अग्नये कव्य- वाहनाय स्विष्टकृते स्वधानमःस्वाहा। अग्नये कव्यवाहनाय स्विष्टकृत इदम्॥ इति हुश्मेवास्य तत् भवति॥ अथ ब्राह्मणान् भोजयित्वा उद्वास्य पूर्ववत्पिण्डत्रय दानादि चित्रिय कर्मादि कुर्यात्॥ यद्वा ब्राह्मण भोजनं विना तिस्र आहुतीहुन्या पूर्ववत्पिण्डदानादि कुर्यात्। अथवा पिण्डपितृयज्ञ कल्पविधाने- न वा कुर्यात्॥ एवं आपद्विषये कर्तव्यम्॥ न च नित्यं तु कारयेत्। तदा पितॄणामनृणो भवति इति विज्ञायते॥

यद्व। तिन आहुतीरंतु अपूपेन वा आमिक्षया वा कुर्यात्। इति पक्षन्तरम्॥

॥ स्थालीपाकारंभ कालः॥

पाकयज्ञसमारंभ मन्वारभं तथैव च॥

पौर्णमास्यां यजेदादौ दर्शे तु न कथंचन।

तथाच तिः यत्पौर्णमास पूर्वामालमेत इति॥

अधिमासे च संसर्पे मौढये च गुरु शुक्रयोः।

अन्वारंभ न कुबत ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः॥

मौढ्याधिमास संसर्प मलमासादि दूषिते।

चन्द्र सूर्योपरागे च आरभेन्नाशमाप्नुयात्॥

आगन्न पौर्णमासीतु मलमासादि दूषिता।

मौढ्योपराग युक्ताऽपि कथमारंभ इष्यते॥

अत्र विशेष॥—

मौढयेवाऽप्यधिमासे वा ग्रहणे चन्द्र सूर्ययोः।

अन्वारंभं। प्रकुर्वीत। समनन्तर पर्वणि॥

आसन्न पौर्णमासी मौढ्यादि दूषितापितत्र प्रथमस्थालीपाकं कुर्यात्। आसन्नपर्व अमावास्य, चेत् न कुर्यात्॥

अतिकालीन्तरारभाद्यजमानस्य पावकः।

आयुः श्रिययशो हन्ति तस्माद्यज्ञं समारमेत्॥

अतीतकाले कुर्याच्चेत् यज्ञारंभः कथं भवेत्।

प्रायश्चित्तं हिरण्याद्यैः कृत्वा यज्ञं समारभेत्॥

विवाहमध्ये आगतश्चेत्कथं अत्राह—

विवाह शेषमध्ये तु पर्वण्युत्पतिते सति।

स्थालीपाकं प्रकुर्वीत सायं प्रातर्हुतेऽनले॥

औपासनारभात्पर पर्वणिविद्यमाने स्थालीपाकं कुर्यात्। आषाढ माद्रपद चाप कुंभादि मासेष्वपि उक्तदूषणवजिते सति तत्रापि कुर्यात्॥

॥ अथ प्रथमस्थालीपाकः॥

आज्य संस्कृत्य कूश्माण्डैर्जुहुयात्। कर्मादिष्वेतर्जुहुयात् इति श्रुतिः

पर्वप्रतिपदोस्सन्धिः मध्याह्नेपूर्वतोऽपिवा।
अन्वाधानं पूर्वदिने तद्दिने याग इष्यते॥

मध्याह इति मध्यपर्यन्त इत्यर्थः।

परतश्चेत् परेह्रीष्टिस्तद्दिनेऽन्वाहितिर्भवेत्॥

पर्वणो यःतृतीयांश॥ आद्याः प्रतिपदस्त्रयः।

यागकालः स विज्ञेय. प्रातरुतो मनीषिभिः॥

प्रतिपद्य प्रविष्टायां यदिवेष्टिः समाप्यते।

पुनः प्रणीयकृत्स्नेष्टिः कर्तव्या यागवित्तमैः॥

सन्धिर्यद्यपराहेस्याद्याग प्रातः परेहनि।

कुर्वाणः प्रतिपद्भागे चतुर्थेऽपि न दृष्यति॥

अयं विधिः पर्वद्वयेऽपि सर्वसूत्रानुष्ठानविषयः॥ बोधायमीयामां पौर्णमास्यामेवाऽयं विधिः। अमावास्या स्थालीपाकेष्टिविधौ तु विशेषः अमावास्या हि पूर्वेधुरदृष्टेन्दु प्रशस्यते। दृष्टचन्द्रमभूद्गौणो यागः स्यादपरेऽहनि।

अदृष्टेन्दु दिने कुर्याद्यागमेव विशेषतः।

दृष्टचन्द्रदिने गौणे देवा यान्ति पराङ्मुखाः॥

चन्द्रमस वा संपूर्ण वा विज्ञाय अग्नीनन्त्रादधातीति न्यायेन अदृष्टचन्द्र-दिवसे इष्टयादि कर्तव्यम्॥ तथाह –

यदा चतुर्दशी यामं तुरीयमनुपूरयेत्।

अमावास्या क्षीयमाणा तदैव श्राद्धमाचरेत्॥

कालादर्श–

द्वितीया त्रिमुहूर्ता चेत् प्रतिपद्यापराविकी।

अन्वाधानं चतुर्दश्या परतश्चन्द्रदर्शनात्॥

अत्र अपराहं तु अहस्त्रिधा कृत्वा तृतीयभाग एव।

अथ दीपिका वचनम् –

इष्टेरलं प्रतिपदोह्नि नाड्यः [तदैव]

 सप्ताष्ट वा यत्र भवन्ति तस्याम्।

क्षीणासु नाडिषु भवेच पूर्व॥

 कल्पोऽथ वृद्धौ तु भवेद्वितीयः॥

इष्टिप्रयोगपर्याप्ते प्रविष्टे प्रतिपत्तिथौ।

यष्टव्यमपराह्णेऽपि नाऽलं चेदुत्तरेऽहनि॥

** **अथ विशेषः –

चतुर्दशीचतुर्यामे अमा यत्र न विद्यते।

श्वोभूते प्रतिपद्युक्ते भूते कव्यादिकाः क्रियाः॥

अपरः—

द्वितीया प्रतिपयुक्ता भूते कव्यादिकाः क्रियाः।

अमायां तु दिवा युक्ता प्रतिपद्धटिकापि वा।

तत्रैवेष्टिसमाप्तिः स्यात्तिथिवृद्धिर्भवेन्न चेत्॥

अथ विशेषः—

द्वितीयास्तमवेलाया घटिकैकापि दृश्यते।

तत्र यागं न कुर्वन्ति विश्वे देवाः पराङ्मुखाः॥

द्वितीयापि दिवा युक्ता नाइयेका प्रतिपत्तिथौ।

अमावास्याचतुर्थाशे यागस्तत्र समाप्यते॥

इत्यादि वचनार्थ॥ दिवा संपूर्णप्रथमा चेत् अमावास्याया पिण्ड पितृयज्ञः। प्रथमादिने यागः॥ प्रतिपद्दिने द्वितीया एकघटिकापि स्थिता चेत् चतुर्दश्यां पिण्ड पितृयज्ञः। अमाया यागः। तत्र एक घटिकाप्रतिपद्भागे समाप्तिः। प्रतिपत्प्रविष्टा चेत् अमाचतुर्थभागे आरभ्य तत्रैव समाप्तिः। प्रति- पद्दिवि द्वितीयायुक्तविशेषे [सप्ताट वा] इष्टि प्रयोग पर्याप्ते इत्यादिवचनस्याऽऽपत्कालः। तत्मात् पूर्वैः पितृभ्यः क्रियते। उत्तरेऽहनि देवान् यजते इति न्यायः॥ एवमनाहिताग्नेरपि न्यायः॥ अशक्तः गौणकाले वा आद्याः प्रतिपदस्त्रय इति न्यायेन कुर्यात्। तत्र विघ्ने सति आकालात्काल इष्यत इति न्यायात् पञ्चम्यां दशम्यां वा कुर्यात्॥ तत्र - नन्दा भद्रा जया रिका पूर्णा चेति पुनः पुनः। तिथयः प्रथमायास्तु (तिपाद्यास्ताः) स्वनामशदृशाः फले॥ इति दशमी पश्चम्योः पर्वनामत्वाद्विशेषः॥ एव मुख्यकालातिकमे गौणकालेकृतेऽपि प्रायश्चित्तं–पाहिनो अग्न इति पञ्च स्रुवाहुतीर्हुत्वा पक्वः॥ नैकेह्नि पित्र्यं दैवं च कुर्वन्ति॥ यद्येकाह्नि पित्र्यं देवं च कुर्वन्ति प्रजास्य पुन (त्र)॥ प्रमायुका (को) भवति। तस्मात् पितृभ्यः पूर्वेयुः क्रियत इति न्यायः॥

स्थालीपाकस्य पूर्वेधु॥ इध्मावर्हिः करोत्यथ।

क्षारं लवणतांबूलं तैलाभ्याङ्गं च मैथुनम्॥

वर्जयित्वैक भुक्तस्सन् पर्वणो व्रतमाचरेत्॥

रजस्वला भवेत् पन्नी संकल्पात्कर्मणः परम्।

अपरुध्य यजेत्पन्नी तत्पूर्वं यदि नाऽऽचरेत्॥

तत्राग्निः प्रीयतामिति पुण्याहम्। प्रथमस्थालीपा के पूर्वोक्तवत्कूश्माँण्ड होमानंतरं संकल्पः। अग्निमुखान्ते अव्रत्य प्रायश्चित्तं - त्वमग्नेव्रतपाः यद्वो वयमिति द्वाभ्यां चतुर्गृहीतेन हुत्वा पक्काज्जुहोति अग्निर्मूर्धा, भुव, इति। अग्निमूर्धा+ जिन्वतो३म् भुवो +वाह ँस्वाहा [126 पृष्ठे] स्विष्टकृतमवदायान्तःपरिधि सादयित्वा आज्याहुति जुहोति- ऋषभं वाजिनं वयमिति पौर्णमास्याम्।

 ऋ॒ष॒भं वा॒जिनॅव॒यं पूर्णमाॅसं यजामहे \। स नोॅदोहता ँसुवीर्य ँरा॒यस्पोष ँसह॒स्रिॅणं प्रा॒णाय सुराॅधसे पू॒र्णमाॅसाय॒ स्वाहा। पूर्णमासायेदम्॥

अमावास्या मुभगा सुशेवा इत्यमावास्यायाम् अ॒मा॒वा॒स्याॅसु॒भॅगा सु॒शेवाॅघे॒नुरिव भूय आ॒प्यायमाना। सा नेॅ दोहता ँसु॒वीयॅरायस्पोष ँसह॒स्त्रिॅणमपा॒नायॅ सु॒राॅधसेमावा॒स्याॅयै॒ स्वाहा। अमावास्याया इदम्॥स्विष्टकृतं हुत्या उपरिष्टात्स्रुवाहुतिः। मेक्षणं प्रहृत्य मस्राव हुत्वा जुहू संक्षा- लगमन्तः परिधि निनयति वैश्वानरे हविरिति॥

वै॒श्वानरे ह॒विरिदं॒ जुॅहोमि साह॒स्रमुत्स ँश॒तॅधारमे॒तम्। तस्मिॅ भे॒ष पि॒तरंॅपितामहं॒ प्रपितामहं बिभर॒त्पिन्वॅमाने॥

निर्णिज्य स्रुचं निष्टप्य अद्भिः पूरयित्वा बहिः परिधि नियति इम ँसमुद्रमिति - इ॒म ँसॅमु॒द्र ँश॒तधाॅ॒रमुत्संॅ व्य॒व्यमाॅनं भुॅवनस्य॒ मध्ये। घृ॒तं दुहाॅना मॅदिति जना॒याग्ने॒ मा हि ॅसीः पर॒मे व्योॅमन्॥अनूयाजसमिधमाधाय इत्यादि ब्रह्माद्वासनात कृत्वा पक्कादुपादाय प्राश्नाति। आयुरसीति प्राश्याप आचम्य जठरमभिमृशति- यत इन्द्रयामहे, स्वस्तिदा विशस्पतिरिति द्वाभ्याम्। उपस्थानादि समानम्॥

स एष आधारवान् आग्निहोत्रिको वाण्यापूर्विको वा कार्यः॥

पिण्डपितृयज्ञः॥

अमावास्याया पिण्डपितृयज्ञः प्रसिद्धः। गार्हपत्यशब्दो लुप्यत इतिवचनात् अनाहिताग्निरपि पिण्डपितृयज्ञं कुर्यात् गार्हपत्यशब्दं विना॥ अमावास्यायामपराहे दर्शश्राद्धानन्तर प्राचीनावीती संकल्प्याग्नि निधाय परि- समूह्य सिकतास्थण्डिल न कार्यम्॥ पात्रेणैव सह कुर्यात्?। दक्षिणादर्भ॥ परिस्तीर्य दक्षिणतः पात्राणि सादयेत् - आज्यस्थाली स्रुवं चरुस्थाली ‘मेक्षणं सदाच्छिन्नं उदपात्रं प्रोक्षणीं स्फ्य कमण्डलु दशामूत्रं समिधं एरकामुपबर्हण भजनमभ्यंजनं च दक्षिणान्तं संसा द्यएकपवित्रं कृत्वा प्रोक्षणी॥ संस्कृत्य उत्तानानिपात्राणि प्रोक्ष्य पवित्रवत्यां स्थाल्या चरुं निवेपति- पितृभ्यो जुष्टं निर्वपामीति तूष्णी वा। एवमेत्र प्रोक्ष्य सकृत्सकृदत्र। चरुं श्रपयित्वा, पक्वमोदन मिति न्यायं वा कुर्यात्। चरुं प्रोक्ष्याग्नावधिश्रित्य आज्यं दक्षिणतः संस्कृत्य प्रोक्ष्य उभयं पर्यग्नि कृत्वा मेक्षणं स्रुवं च सम्माष्टिं। चरुमभिघार्य दक्षिणतः प्रतिष्ठितमभि बार्य तूष्णी मेव सव्यं परिषिच्य तूष्णी समिधमाधाय-

यज्ञोपवीती मेक्षणेनोपघातं तिस्र आहुतीर्जुहोति—सोमाय पितृपीताय स्वधानमः स्वाहा। सोमाय पितृपीतायेदम्॥ यमायाङ्गिरस्वते पितृमते स्वधा नमः स्वाहा। यमायाङ्गिरस्वते पितृमत इदम्॥ अग्नये कव्यवाहनाय स्विष्ट- कृते म्वधा नमः स्वाहा। दक्षिणार्धपूर्वा होमः। अग्नये कव्यवाहनाय स्विष्टकृत इदम्॥ अपः स्पृष्ट्वा मेक्षणमग्नौ प्रहृत्य।

प्राचीनावीती—दक्षिणेनाग्नि स्फ्येनोल्लिख्यावोदय सकृदाच्छिन्नं व़र्हि दक्षिणामं स्तीर्त्वा - स॒कृ॒दा॒च्छि॒न्नं ब॒र्हिरूर्णामृदु स्यो॒नं पि॒तृभ्यस्त्वा भराम्य॒हम्। अ॒स्मिन् सीदन्तु मे पि॒तरः सो॒म्याः पिताम॒हाः प्रपितामहाश्चाऽनु॒गैः स॒ह॥ इति मन्त्रेण॥ अथ पितॄनावाहयति- उ॒दीॅराणा इ॒ह सॅन्तु नः से॒म्याः पितॅरः पिताम॒हाः रॅपितामहाश्चानु॒गैः स॒ह॥ असु॒ गमाः सत्य॒युजो॒ऽवृकाॅस॒ आ नो॒ हवंॅ पि॒तरो॒ऽद्यागॅमन्तु ए॒ह गॅच्छन्तु पि॒तरोॅ ह॒विषे॒ अतॅवे॥ अ॒स्मिन्य॒ज्ञे ब॒र्हिष्यानि॒षद्य॒ मा वी॒रः प्र॒मा- युॅनगिति॥ एरका तत्पुरस्तात् दक्षिणामां निधाय तस्यामुपबर्हणं दक्षिणतोनिधाय—आसनँशयनं चेमे तयोः सोम्यास आगताः प्रिया जनाय नो भूत्वा शिवा भवत शंकरा॥। इति मन्त्रेण एरकोपबईणे कृत्वा बर्हिषि दक्षिणान्त मद्भिर्मार्जयते—मार्जयन्ता पितर॥ मार्जयन्ता पितामहाः मार्जयन्ता प्रपितामहाः इति। अथ पात्रादन्नमुद्धृत्य उपस्तीर्या भिघार्य ततान् त्रीन् पिण्डान् दक्षिणापवर्गान्ददाति एतत्ते तत देवदत्तशर्मन् ये च त्वामनु। एतत्ते पितामह + शर्मन् ये च त्वामनु। एतत्ते प्रपितामह + शर्मन् ये च त्वामनु। अत्रॅ पितरो यथाभा॒गं मॅन्दध्वम् इत्युक्त्वा पिण्डा- ननुमन्त्र्य उदड्डावृत्य ऊष्मणो निवृत्य तमुपविश्य व्यावृत्त ऊष्मेति प्रांहुः अथाभिपर्यावृत्य ये समाना ये सजाता इति द्वाभ्याम् अवशिष्टं चरुमाघ्राय पूर्ववाप्तिण्ङेवाद्रर्माजायत्वाऽऽञ्जनं ददाति—आञ्जन्ता पितरः आञ्जन्ता पितामहाः आञ्जता प्रपितामहा इति॥ अभ्यञ्जनं ददाति अभ्यञ्जन्ता पितर अभ्यञ्जन्ता पिता महा॥ अभ्यञ्जन्ता प्रपितामहा इति॥ त्रासांसि ददाति —एतानि वः पितरो वासांसि पितामहा वासांसि प्रपितामहा त्रासानि॥ अष्टमासाधिक षष्टिवषीत्परं प्रकोष्ठरोम हिन्दीत।\। अर्थापिण्डान् षङ्भिनमस्कारेः समुपतिष्ठते-नमोॅ वः पितरो॒ रसाॅय॒ पितॅरो॒ नमोॅ वो॒ य ए॒तस्मिॅन लो॒के स्थ यु॒ष्मा स्तेऽनु॒ ये॑ऽस्मिन् लो॒के मां नऽनु॒ य ए॒तस्मिॅ ल्लो॒के स्थ यू॒यं तेषा॒ वसिॅष्ठा भूयास्त॒ वसिॅष्ठो भूयासम्। नमोॅ वः पितरः॒ शुष्माॅय॒ पितॅरो॒ नमोॅ वो॒ + भूयासम्। नमो वः पितरो जीवाय पिॅतरो नमोॅ वो॒ + भूयासम्। नमोॅ वः पितरः स्वधायै पितॅरोनमोॅ वो॒ + भूयासम्। नमोॅ वः पितरो मन्य॒वे॒ पितॅरो॒ नमो वो॒ + भूयासम् नमोॅ वः पितरो घो॒राय॒ पितॅरो॒ नमोॅ वो॒ + भूयासम्॥ एवं सर्वत्रानुषङ्गः।

अथ वीरं याचते-बीरं मे पितरो दत्त पितामहा दत्त प्रपितामहा दत्त पितृमानहं युष्माभिर्भूयास सुप्रजसो मया यूयं भूयास्त॥ अथ पितृनुत्थापयति—

उत्तिॅष्ठत पितरः॒ प्रेतॅशूरा य॒मस्य॒ पन्था॒मनॅवे [नुॅया]ता पुरा॒णम्। ध॒त्ताद॒स्मासु॒ द्रविॅणं॒यच्चॅ भ॒द्रं प्र णो॑ बताद्भाग॒घां दे॒वताॅसु॥ अथ पितननुगच्छेत् यन्तु पितरो यथालोक मनसा जवेन। परेॅत पितरः सोम्या गम्भी॒रैः प॒थिॅभिः पू॒र्णैः। अथाॅ पि॒तृन्त्सुॅवि॒दात्रा॒ ७॒ अपीॅत य॒मेन॒ ये सॅध॒मादं॒ मदॅन्ति॥ अथ तिसृभिर्मन आह्वयते[ति] मनो॒ न्वा हुॅवामहे नाराश॒ सेन॒ स्तामेॅन पितृ॒णा च॒ मन्मॉभिः॥

आ न एतु॒ मनः॒ पुनः॒ क्रत्वे॒ दक्षाॅय जी॒वसे॑। ज्योक् च॒ सूर्यॅ दृ॒शे।\। पुनॅर्नः पि॒तरो॒ मनो॒ ददाॅतु॒ दैव्यो॒ जॅनः। जी॒वं व्रात ७ सचेमहि।\। अथ पिण्डान् सह बर्हिषाऽग्ना वनुप्रहरति॥ पात्राणि द्वन्द्वं यथास्थानं गर्मायत्वा।\। यज्ञोपवीती सन् अग्निमुपतिष्ठते प्रजापते + रयीणाम्॥ यद॒न्तरिॅक्ष + मामॅने॒नस॑म्॥ इति द्वाभ्याम्॥ जीत्रपिता… दहेदत्रैव वाऽनले। अश्नीयाद्वा……….. ….दैवात् पिण्डपितृयज्ञाकरणे चतुगृहींतेन सप्तहोतारं जुहोति-म॒हाहॅवि॒होता॑। स॒त्य हॅविरध्व॒र्यु॥ + अच्युॅतपाजा अ॒ग्नीत्। अच्युॅतमना उपक्का॒। अ॒ना॒घृ॒ष्यश्चा॑ ऽप्रतिघृ॒ष्यश्चॅ य॒ज्ञस्याॅऽभिग॒रौ। अ॒यास्यॅउद्गा॒ता। वाचॅस्पते हृद्विधे नामन्। वि॒घेमॅ ते॒नामॅ। वि॒धेस्त्वम॒स्माकं॒ नामॅ। वा॒चस्पतिः॒ सोमॅमपात्। मादैव्य॒ स्त- न्तुश्छेदि॒ मा मॅनु॒ष्यःॅ। नमोॅ दि॒वे। नॅमः पृथि॒व्यै स्वाहा॑। वाचस्पतये ब्रह्मण इदम्॥

॥आग्रयणम्॥

शरत्काले पौर्णमास्या अमावास्यायां वा नवव्रीह्याग्रघणं आपूर्विक विधानेन करिष्य इति संकल्प्य। इन्द्राग्नी विश्वेदेवा द्यावापृथिवी च प्रीयन्ता- मिति पुण्याहं वाचयित्वा। उल्लेखनादि देवतार्चनान्तं कृत्वा समिधमाधाय मिन्दहुती व्याहृतीश्च हुत्वा आधारावाघार्य आज्यभागौ च हुत्वा चरुप्रायश्चित्तं कृत्वा मेक्षेणेनोपघातं जुहोति पकात्—इन्द्राग्निभ्या स्वाहा इन्द्राग्निभ्यामिदम्॥ विश्वेभ्यो देवेभ्य॥ स्वाहा विश्वेभ्यो देवेभ्य इदम्॥ यात्रापृथिवी- भ्या स्वाहा॥ धावापृथिवीभ्यामिदम्॥ स्विष्टकृतमवदाय निधायाज्याहुती- रुपजुहोति पश्चाऽज्यानीभिः – शतायुधाय, ये चत्वार, ग्रीष्मो हेमन्तः, इदुवत्सराय, भद्रान्नः श्रेयः –

श॒तायुॅधाय श॒तवीर्याय श॒तोॅतयेऽभिमातिषाहे॑। शत॒ यो नॅःशरदोअजीॅतानिन्द्रोॅ नेषदतिॅ दुरितानि विश्वा स्वाहा॑। इन्द्रायेदम्॥

** **प॒थयोॅ देव॒यानाॅ अन्त॒रा द्यावाॅपृथि॒वी वि॒यन्तिॅ। ते॒षा यो अज्याॅनि॒मजीॅतिमा॒- वहा॒त्तस्मैॅ नो देवाः॒ परिॅ दत्ते॒ह सर्वे॒ स्वाहा॑। द्यावापृथिवीभ्यांमिदम्॥ ग्री॒ष्मो हेॅम॒न्त उ॒त नोॅ वस॒न्तः श॒रद्व॒र्षा॥ सुॅवि॒त नोॅ अस्तु। तेषाॅमृतू॒ना ७ श॒त- शाॅरदाना निवा॒त एषा॒मभॅये स्याम॒ स्वाहा॑। ग्रीष्मादिभ्य इदम्॥ इ॒दु॒व॒त्स॒रायॅ परिवत्स॒रायॅ संवस॒रायॅ कृणुना बृ॒हन्नॅमः। तेषां॑ व॒य सुॅम॒तौ य॒ज्ञियाॅनां॒ ज्योगजीॅता॒ अहॅताः स्याम॒ स्वाहा॑। इदुवत्सरादिभ्य इदम्॥ भ॒द्रान्नः॒ श्रेयः॒ समॅनैष्ट दे॒वास्त्वयाॅऽव॒सेन॒ समॅशीमहि त्वा। स नोॅ मयो॒भूः पिॅतो॒ अ। विॅशस्व॒ शं तो॒कायॅ त॒नुवे॑ स्यो॒नः स्वाहा॑। देवेभ्यः इदम्॥

मेक्षणेन अग्नये स्विष्टकृते स्वाहेति स्विष्टकृतं हुत्वा अपःस्पृष्ट्वा भेक्षणं प्रहृत्य मिन्दाहुती व्याहृतीहुत्वा अग्नि परिषिच्य अपरेणाग्नि हुतशोषं सगणः प्राश्नाति भद्रान्नः श्रेयः इति। अथ जठरमभिमृशति यत इन्द्र द्वयेन [32 पृष्ठे स्वाहाकार वर्जितेन]॥ अथाग्निमुपतिष्ठते। अथ देवता निवेदनम्॥

पञ्चमहायज्ञान् ब्राह्मणभोजनं च कृत्वा नवान्नेन ततः स्वयं भोजयेत्॥

एवं कर्तुमशक्त॥ औपासने नूतनत्रीहिभिः तण्डुलैर्वा दुत्वा देवपूजादि कृत्वा भोजयेत्॥

यद्वा- हु(श्रु)तवतो ब्राह्मणस्य द्रुतशेषं याचयित्वा प्राशयेत्॥

आग्रयणेनानिष्ट्वा नवान्न प्राशने—पाहिनो अग्न इति पश्चभिः प्रायश्चित्तं कुर्यात्। उच्यते—अत्र सूत्रोक्तत्वादवश्यं कर्तव्यम्। किं च उक्तस्थलं विना आघारवान् आग्निहोत्रिकं आपूर्विकं च मिथस्संयुज्य न कुर्यात्। उक्तस्थल तु आग्रयणम्। तत्र आपूर्विकमाघारतन्त्रं च उच्यते। उभयसंसर्गस्थलमाग्रयणमेव इति शिष्टिभाष्यकारैरुक्तम्। आग्रयण देवताभ्यः स्विष्टकृचतुर्थीभ्यो जुहुयात् इति वचनात्। याज्या पुरोनुवाक्यामन्त्राः अनुक्का॥। अत एव देवतानामानि गृहीत्वा होमः॥ एवं यवाग्रयणं ग्रीष्म [वसन्त] काले। शरदि[वर्षासु श्यामाकाग्रयणं श्यामाक प्राशनमन्त्रः। अग्निः प्रथमः प्राश्नातु इति

अ॒ग्निः प्रॅथमः॒ प्राश्नाॅतु। स हि वेद यथाॅ हविः। शि॒वा अ॒स्मभ्य-॒मोषॅधीः। कृ॒णोतु विश्वचॅर्पणि॥ व्रीहि प्राशन भद्रान्नः श्रेय इति॥ यवान्ज प्राशनं - एतमुत्यं मधुना इति॥

ए॒तमु॒त्य मधुॅना सं॒युतं॒ यव॑म्। सरॅस्वत्या॒ अघिॅ म॒नावॅ चर्कृषुः। इन्द्रॅआसीत् मी॒रपतिः शतक्रतुः। की॒नाशाॅ आसन्म॒रुॅतः सु॒दानॅवः॥

नाभ्यभिमशनम्॥ आश्वलायनोक्तमन्त्रेण वा कुर्यात्—अमोऽसि प्राणतहतं ब्रवीम्यमोसि सर्वान (ण्य) नुप्रविष्ट॥। स मे जरा रोगमपनुद्य शरीरादमाम एधि मा मृधाम इन्द्र।

॥ आग्रयण कर्मकालः॥

पर्वणोश्च शरत्काले देवता रेषु वाऽथवा।

ब्रीह्याप्रयण कालस्तु पौष्णे वा ज्योतिषोक्तमे॥

आर्तवफलम् -

सूर्ये स्यात् व्याधिरुत्पन्ना सोमवारे पतिव्रता

कुजे दुःखमवाप्नोति बुघे पुत्रधनागमः॥

सर्व संपद् गुरोर्वारे शुक्रे स्याद्भाग्यवर्धिनी

शनैश्चरे तु नाश॥ स्यात् पुष्पवत्याः फलं. विदुः॥

तिथिफलम्

प्रथमायामपुत्रा स्यात् द्वितीयाया शुभा भवेत्

तृतीयायां ससन्द्रा स्यात् ?…. . …..

…… ……. दशम्यां सुख भागिनी

एकादश्या तु न भद्रा द्वादश्या विधवा भवेत्॥

तेजस्विनी त्रयोदश्यां चतुर्दश्यां सुपूजिता

पूर्णायां तु न पूर्णा म्यात् कुह्वा चेत्कुलटा भवेत्॥

॥ योगफलम्॥

विष्कम्भे व्याधिता नारी त्वतिगण्डे दरिद्रता

शूले चेत् गर्भभङ्गः स्यात् गण्डे मूर्खा भवेदियम्॥

ध्याघाते शत्रुवद्भभूयात् व्रज्रे वन्योगे भविष्यति

व्यतीपाते पति हन्ति वर्यान्योगे तु दुर्गुणा॥

परिघे त्वामहन्त्री स्यात् वैधृत्यां कुटिला भवेत्

शेषयोगाः शुभाः प्रोक्ता॥ नारीणा प्रथमार्तवे॥

॥करण फलम्॥

भवादिकरणेष्वादौशोभनाः षट् ततः क्रमात्

वन्ध्या दरिद्रता मूर्खा विधवा कुलटा भवेत्॥

॥ राशि फलम्॥

मेषे तु विधवा नारी वृषमे तु सुधर्मिणी।

मिथुने भोगिनी प्रोक्ता कटके भ्रष्टचारिणी॥

सिह्नो तु पुत्रलाभ॥ कन्याया श्रीमती भवेत्।

तुलया तुदराद्रा स्यात् वृश्चिके परदारिका॥

धनुःपूर्वे तु कुलटा अपरे तु सुधर्मिणी।

मकरे मानहीना स्यात् कुंभे तु कुटिला भवेत्॥

मीने तु सर्वसिद्धिः स्यात् एव पुष्पवतीरिता।

\।\। वेलादि फलम्॥

पूर्वाह्णे तु शुभ प्रोक्तं मध्याह्ने मध्यमं भवेत्।

सायाह्ने त्वशुभं प्रोतं एवं रात्रावपि स्मृतम्॥

अन्नं पानं घृत दीप हेम गन्धं करे शुभम्।

अशुभद्रव्य संयुक्ता भवेच्छेदशुभ भवेत्॥

शवेतं वा रक्तवस्त्र वा रजा दृष्ट[ष्टौ] तु शोभनम्।

कृष्ण वा मलिनं छिद्र वासो दृष्टरजोऽशुभम्॥

शयने रोदने भुक्तौ मर्तृहीना सुखं त्यजेत्।

सुगङ्गली रजः पश्येत् पति पुत्रवती भवेत्॥

रुग्णा चेद्रोगपीडा स्यात् विधवा विधवा भवेत्।

कन्यका सर्वसौभाग्य स्वय दुःग्ववती भवेत्॥

उपवेशे स्थितौ याने मङ्गल्याऽऽयुष्य भाग्यदम्।

ऋतुकालस्य जामित्रशुद्धि. स्याद्यदि शोभनम्॥

शुभा॥ केन्द्रयुता दृष्ट्वा अशुभास्त्रि षडायगीः।

सर्वदीषान् हरन्त्येव विपरीते विपर्ययः॥

ऋतुकालस्य दोषोक्त तिथिवारर्क्ष देवताः।

प्रीति कुर्याद्य[र्वन्य] थान्यायं गतदोषा श्रियं व्रजेत्॥

       ॥**अथ ऋतुशान्तिः॥**

अस्याः प्रथमार्तवकाले वर्तमान तिथि वार नक्षत्र योग करण लग्नादि सूचित सर्वदोषशान्त्यर्थं ऋतुशान्तिकर्म करिष्ये। इति सकल्प्य आचार्य वृणुयात्। आचार्य॥ संकल्प कुर्यात्। चतुर्थेऽहि शान्तिकर्म संकटे पञ्चमेऽहनि वा कुर्यात्। उद्घत्याऽवोक्ष्य चतुरादकं द्रोणं शिव वा धान्य निक्षिप्य चतुरश्रं स्थण्डिल कृत्वा तन्मध्ये नलिनमष्टदलाकार मुल्लिख्य दूर्वाक्षतफलै रवकीर्य गन्धोदकेनाऽभ्युक्ष्य बृहत्कुम्भं नव (सुष्टु) रत्नं सुधूपितं तन्तुना वेष्टित स्थाप्य ब्रह्मजज्ञानमित्युचा। आपो वा इदमित्यनुवाकेनालिगाभिश्च कुम्भ- मुदकैः पूरयित्वा [पञ्चरत्नं] हिरण्य पश्च मृत्तिका पश्च पल्लवान् पश्च त्वचः55कूर्चं च निक्षिप्य नववस्त्रयुग्मेनाऽऽच्छाद्य चूतपल्लवै बिल्वपल्लवैर्वा वकीर्य नालिकेरफलेनापिधाय दर्भे॥ प्रच्छाद्य कुम्भमलङ्कृत्य परिस्तीर्य तूष्णीम् अथ पुरुषं पुण्डरीकाक्ष यात्वा नारायणाय विद्महे इति, त्रीणि पदेतिवा विष्णुमावाह्य, विष्णवे नमः इत्यासनादि दत्वा आपो हि ष्ठेति तिसृभिः स्नानम् \। वस्त्रगन्धादिभिः अलंकृत्य फलैः (लानि ) निवेद्य ताम्बूलं च प्रदायकुम्भस्योत्तरतः पञ्चगव्यं योजयेत् — गायत्र्या गृह्य गोमूत्र गन्धद्वारेति गोमयम्। आ प्यायस्वेति च क्षीरं दधिक्राव्णेति वै दधि। तथा शुक्रमसीत्याज्यं देवस्य त्वा कुशोदकम्॥ एव सपाद्य अष्टौ चतुरो वा ब्राह्मणान्वृत्वाऽभ्यर्च्य सर्वे कुम्भमन्वारभ्य जपेयुः। “ऋतुशान्तिजपं कुरुध्व,, [इति कर्ता] कुर्मः इत्युक्त्वा[[ऋत्विज॥] त्रीन् प्राणायामान् कृत्वा जपेयुः – ना॒रा॒य॒णायॅवि॒द्महेॅ वासुदे॒वायॅ धीमहि। तन्नोॅ विष्णुः प्रचो॒दया॑त्॥ इत्यष्टोतरशतं जपित्वा वेदादीन् अब्लिङ्गान् हिरण्यवर्णाः पवमान इत्यनुवाकौ वरुणसूक्तं श्रीसूक्तं पुरुषसूकं पञ्चशान्तिमृचां प्राचीत्यनुवाकं च जपित्वा नमो ब्रह्मण इति त्रिरुक्त्वा प्रणवेनो- त्थाप्य पुनःपूजा कृत्वा मनसा देवमुद्वास्य स्पृष्ट्वा कुंभं अथैनामङ्कणे उरुविष्टरे आसीनां प्राङ्मुखीं ऋत्विजोऽब्लिगादिभिः प्रोक्ष्य, ऋतं च सत्यं चेत्यघमर्षणेन। [त्रिभिर्मन्त्रैः]स्नापयेयुः। ततः नारी शुष्कवस्त्रमाच्छाद्य प्राङ्मुखी पञ्चगव्यं प्राशयेत्। ततो भर्ता पत्नीमीक्षते॥

अथ होमं कुर्यात् - स्वगृह्योक विधानेन श्रोत्रियागारादग्निमुपसमाधाय सपरिस्तीर्याग्निमुखान्तं कृत्वा विष्णुसूकेन पालाशी. समिधः ब्रह्मसूकेनात्र रुद्रसूक्केनाज्य प्रत्ये कमष्टोत्तरशताहुती कुर्यात्॥ क्रमेण तानि सूकानि प्रत्येक मष्टादश कृत्व आवर्तयेत्॥ अथ ऋकाल नक्षत्रमन्त्राभ्या चतुर्दशाऽऽवृत्तिभिः।समिदन्नाज्याहुतिभिः अष्टाविंशति संख्याकाभिः जुहुयात्। त्र्यंबकेन मन्त्रेण तिलैरष्टोत्तरशतं हुत्वा स्विष्टकृतमवदाय निधायाज्याहुतीर्जुहोति - यो ब्रह्मा ब्रह्मण इत्यष्टर्चेन हुत्वा। स्विष्टकृदादि मंत्रावान्त कृत्वा। प्रथमोदक्यान्ते प्रजापतिरिक्त पुण्याहविधानात् प्रजापतिः प्रीयतामिति पुण्याहम्। परिषेचनादि समानम्॥ भर्तार पत्नी ईक्षते- ऐन्द्र प्रभो मह्यं दातुमर्हसि। इति॥ तथा सूर्यं दर्शयेत्।56 ब्राह्मणेभ्यो दक्षिणा दत्वा आचार्याय विशिष्य दत्वा पश्चमेऽहनि ग्रहयज्ञं कुर्यात्॥

औपासनाग्नि समारोपणादिविधिरुच्यते—

त्रिविधं समारोपणम्॥ अरण्योः समारोपणं– अयं ते योनिरिति, [108] मथित्वा काले जुहुयात्। एव पुनः पुनः अरण्योः ‘समारोपणम्॥ अथ स्त्रमित्समारोपणं- अयं ते योनिरिति। लौकिकाग्निमाहृत्य होमकाले समिधमादधाति आजुह्वान उद्बुध्यस्वाग्न इति द्वाभ्याम्। (155) पश्चान्नित्य होमः। एवं पुनः पुनः॥ अथ आत्मसंमारोपणम् - याते अग्ने यज्ञियेति या तेॅ अग्ने य॒ज्ञियाॅ त॒नूस्तयेह्यारोॅहा॒त्माऽऽत्मान॑म्। अच्छा॒ वसूॅनि कृ॒ण्वन्न॒स्मे नर्याॅ पु॒रूणिॅ। य॒ज्ञो भूत्वा॒ य॒ज्ञमासीॅद स्वां योनि॑म्। जातॅवेदो॒ भुव॒आ जायॅमानः॒ सक्षॅय॒ एहिॅ॥

काले लौकिकाग्निमाहृत्य समिधमादधाति। तस्मिन्नुपावरोहतिउपावरोह जातवेद इति।

उ॒पावॅरोह जातवेदः॒ पु॒नस्त्वं दे॒वेभ्योॅ ह॒व्यं वॅह नः प्रजा॒नन्। आयुॅःप्रजां रयिमस्मासुॅ घएह्नजस्त्रो दीदिहि नो दुरोणेपश्चान्नित्य होमः। एवं पुनः पुनः॥

अत्र अजस्त्राग्नि श्रेष्ठः॥ अरणिसमारोपणं समिन्समारोपणं च मध्यमम्॥ आत्मसमारोपणे तु नाऽप्सु निमज्यात् न मैथुनं व्रजेत्। अत एव आत्मसमारोपणपक्षस्तु अनीव भारः॥ पालाशाश्वत्थ रवादिरौदंबराणामेकम्मिन् प्रसिद्ध समारोपणम्॥

अत्र वचनम्

जायापती द्वौ होमकाले स्वग्राम सीमा मतिलङ्घनाच्च। औपासनं लौकिक एव कुर्यात्। अनुगताग्निवत् पुनशच सर्वं यजमाने सति ग्राममर्यादा न लघयेत्॥ ?

औपासन लंघयेच्चेत् स लौकिक उदाहृतः।

यजमानं विना ग्राममर्यादामग्नि न लंघयेत्॥

पत्नी वा अन्यो वेत्यर्थः पत्नी प्रधानं दम्पत्योः प्रवासश्चेत् स्वयगतः। पुत्राद्यभावेतु अनि समारोप्य स्वयं व्रजेत्॥

अजस्राग्निः चरेद्विद्वान् संपन्नं वा स्त्रिया स्वयम्। क्रिमि केशादि युक्तश्चेत् तुषाग्निनरक व्रजेत्॥ औपासनाग्नावनुगते सति याज्ञियात्काष्ठा- दग्नि मथित्वा, श्रोत्रियागाराद्वाग्निमाहृत्य अग्न्यनुगत प्रायश्चित्तं करिष्ये। स्थण्डिले अग्नि निधाय व्याहृतीभि रुपस्थानादि कृत्वा आज्यस्थाली स्त्रवं जुहूं प्रोक्षणीं च संसाद्य आज्यं संस्कृत्य स्रुक् स्रुवं संमृज्याग्नि परिपिच्या- भ्यर्च्य समिधमाधाय चतुर्गृहीतेन आज्याहुतीर्जुहोति॥ पाहिनो अग्न इति पञ्च॥ स्रुवाहुती रित्येक पक्षः॥ यद्वा अग्निमाहृत्य नित्यवदौपासनं हत्वा पत्नी वा भर्ता वा उपवासं दिवा वा रात्र्या वा कुर्यात्॥ एवं द्वादशाहपर्यन्त मनुगत प्रायश्चित्तमेव। एकाहात्परं अहुत प्रायश्चित्तं कर्तव्यम् एकाइम हुते मनस्वतीं जुहुयात्॥ त्र्यहमहुते मनस्वर्ती हुत्वा यन्चिंद्रित इत्यादि वारुणीस्तिस्रो जुहुयात्॥षट्दिन महुते मनस्वती वारुणीश्च हुत्वा तिस्रस्तन्तुमतीर्जुहुयात्॥ दशरात्रमहुते मनस्वर्ती वारुणीस्तन्तुमतीरम्यावर्तिनीश्च जुहुयात्॥ एकादशदिनेपि \। अग्नौस्थिते एवमहुत प्रायश्चित्तम्॥

अग्निनाशे सति प्रथममनुगत प्रायश्चित्तं कृत्वा पश्चान्मनस्वत्यादि- तत्तत्कालाहुत प्रायश्चित्ताहुतीर्जुहुयात्। सर्वत्र चतुर्गृहीतेन होमः॥ अनुगत प्रायश्चित्तमिति, अहूत प्रायश्चित्तं इति प्रत्येकं संकल्प्य तत्तत्कालाहुती जुहुयात्॥ अग्न्यनुगत्यामयमाहुति स्या द्वादशाहाज्जुहुयात्॥
तथैव—

एकाहं तु मनस्वत्या द्विरात्रं वारुणीत्रयम्।

यहं तन्तुमतीभिः स्यात् अभ्यावर्तिन्यचचतुः॥

अथ एवं केचिद्वदन्ति—

अवाक् त्रिरात्रादयसाहुतिः स्यादासप्तरात्रं तु मनस्वती च।

आद्वादशाहादपि तन्तुमत्य ऊर्ध्वं यथावत्पुनरादधीत॥

एतद्वचनं बोधायन व्यतिरिक्त विषयम्॥

द्वादशाहं विच्छिन्नः पुनरोधेय इति।

एकादश दिन अग्नावहुते नाशे वा प्रायश्चित्तम्॥ द्वादशाहप्रभृति पुराणानां कर्तव्यम्॥

द्वादशाह प्रभुत्यग्नेर्नाशो यस्य भवेत्तदा।

प्राजापत्यं चरेत्कृच्छं होमद्रव्यं त्यजेद्बुधः।

कृछ्रस्थाने हिरण्यादि दत्वा वाऽऽधेय उत्तमैः॥

आधानकाल॥—–

पर्वप्रतिपदोः काले अग्न्याधानं विवर्जयेत्।

कृत्तिका रोहिणी चिवा फल्गुनी द्वे पुनर्वसू॥

अन्याधाने शुभाः प्रोक्ताः देव नक्षत्रकेषु वा।
विद्वान् कुर्यात्तदाऽऽधानं यदाऽऽधाने रमेन्मनः॥

अग्नेः पुनराधानं करिष्ये। अग्न्यादयः प्रीयन्तामिति पुण्याहम्। ब्राह्मणं प्रणवेनोपवेश्य कूर्चं वाऽभ्यर्च्य वदेत् ब्रह्मन्नग्निमाधास्ये। आवम्वेति प्रतिवचनम्॥ व्याहृतीभि. सिकता॥ संभृत्य यथोपपात माग्न्या धेयिकान् संभारान् संभृत्य या प्रकृतिः ततः प्रणवेनाग्निमाहत्य व्याहृतीभिर्युव्य उपसमाधाय उपस्थानादि स्रुक् सुवसमार्जनान्तं कृत्वा अग्नि परिषिच्याभ्यर्च्य समिधमाधाय चतुर्गृहीतेन पूर्णाहुति जुहोति सप्तते अग्न इति॥ अत्र वरं ददाति धेनुमृषभमनइवाहं कंसं हिरण्यं वासो वेति। पुनशवतुग्रृहीतेन त्रिस्रस्तन्तुमतीर्जुहोति तन्तुं तन्वन् उद्बुध्यस्वाग्ने त्रय स्त्रिशतन्तव इति।\। पुनश्चतुगृहीतेन चतस्रोऽभ्यावर्तिनीर्जुहोति। अग्नेऽभ्या- वर्तिन् अग्ने अङ्गिरः पुनरूर्जा सह रय्येति॥ अथ प्रत्येकं चतुर्गृहीतेन मनोज्योति प्रजापतेनत्वत् अन्वग्निरुषसां अयाश्चाग्ने उद्वयं तमसस्परि आयुर्दा अग्ने। पुनश्चतुगृहीतेन मिन्दाहुती द्वे यन्म आत्मनः पुनरग्निश्चक्षु- रदात्। पुनश्चतुर्गृहीतेन व्याहतीर्व्यस्ताः समस्ताश्च जुहोति॥ अत्र कारिकाः—

सप्ततिस्रस्तन्तुमत्योऽभ्यावर्तिन्यः चतुः तथा। [तीश्चतस्रोभ्यावर्तिनीरपि]
मनप्रजापतेऽन्वग्निः अयाश्चोद्वयमेव च॥
आयुमिन्दाद्वि भूरादि चतुराहत्य विंशतिः॥
अग्नि परिषिच्यब्रह्मणे वर दत्वा विसृज्य उपतिष्ठते॥

अथास्तमित आदित्ये व्रीह्यादिना औपासनं कुर्यात्। तदैव कर्म करिष्यन्यदि पूर्वेधुः सायमौपासनं अद्य प्रातरौपासनं च तन्त्रेण होष्यामीति संकल्प्य कुर्यात्। एवहोम,—अग्नये स्वाहा, अथ प्रातराहुतिः सूर्याय स्वाहा। प्रजापतये स्वाहा, तन्त्रहोमे स्विष्टकृत्स्थाने प्रजापत्यं समृद्धुनेत्।यदि प्रथमं कुर्यात्तत्साय मौपासनहोमं होण्यामिइति संकल्प्याहुति द्वयं हुत्वा, ततः प्रातरौपासन होमं होष्यामीति संकल्प्य प्रातराहुतिद्व इति तन्त्रहोमे एवं कुर्यात्। शेषं समानम्॥ अयमेव पक्षः प्रथमः। तन्त्रहोमस्तु द्वितीयः॥

अत्र वचनानि—पुनराधानमारभ्य जुहुयात्सायमादितः।

ततः पुनस्तु संघाने तत्कालोक्काहुती हुनेत्॥

अद्भुते त्वेककालं तु प्रायश्चित्तं मनस्वती।

दुत्वा कालद्वयस्यापि होम कुर्यात् पृथक् पृथक्॥

सायं प्रातस्तु तन्त्रेण यदि होमौ समाचरेत्।

उभयोः स्विष्टकृत्स्थाने प्राजापत्यं सकृद्नेत्॥

अत्र विशेष - उपघातेऽपहारे वा स्पृष्टे शूद्रार्तवादिभिः। समारूढ समिन्नाशे पुनराधानमिष्यते॥ एत्रमग्नौ दुष्टे सति पुनराधानं कर्तव्यम्॥ श्रुतिः- “यदरण्योः समारूढो नश्येदुदस्याग्न सीदे पुनराधेय स्यादिति”॥

केचिदेवमाहुः—

अग्न्यारूढ समिन्नाशे प्रायश्चित्तं कथं भवेत्।

अयाश्चेत्येव मन्त्रेण चतुर्ग्राहाहुति हुनेत्॥

इति तदयुक्तं। श्रुतिरेव बलीयसी॥

अतः पुनराधाभं कर्तव्यमेव॥

अथ षण्मासादूर्ध्वं औपासनाग्नि विच्छेद प्रायश्चित्तम्॥

सायं प्रातहुत द्रव्यं हविराज्यं च पर्वणोः।

नष्टकालक्रिया द्रव्यं दत्वाकृच्छ्रं च पूर्ववत्॥

दीर्घकालाग्नि नष्टेन[तु]धान्यं कृच्छ्रं च होमकम्।

तीर्थस्नानं जपं कृत्वा पश्चादाधानमारभेत्॥

अथ प्रयोगः

प्रथमं पूर्ववदग्न्याधानं कृत्वा अग्न्यादयः प्रीयन्तामिति पुण्याहं कृत्व तदानीमेव सपरिस्तीर्य चतुश्शरावमोदनं श्रपयित्वा आग्निमुखात्कृत्वा मेक्षणेनोपघातं पक्वाज्जुहोति-अग्नये स्वाहा, सोमाय स्वाहा, अग्नयेऽन्नवते स्वाहा, अग्नयेऽन्नादायस्वाहा, अग्नयेऽन्नपतये स्वाहा, अग्नयेपवमानाय स्वाहा, अग्नये पावकायस्वाहा, अग्नये शुचये स्वाहा, अग्नये ज्योतिष्मते स्वाहा। अग्नये व्रतपतये स्वाहा। अग्नये पथिकृते स्वाहा। अग्नये तन्तुमते स्वाहा। अग्नये वैश्वानराय स्वाहा सूर्यायस्वाहा, प्रजापतये स्वाहा, ब्रह्मणे स्वाहा, भू स्वाहा। भुवः स्वाहा, सुवः स्वाहा, ओ भूभुवस्सुव॥ स्वाहा। इति विंशत्याहुतीहृत्वा व्याहृतीभिराज्यातीत्वा अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा इति स्विष्टकृतं डुत्वा मेक्षण प्रहृत्य जयादिपरिषेचनान्त कुर्यात्॥

अथास्मित आदित्ये औपासनहोमः। अग्निमाधाय अग्न्याधानवत्सायं औपासनानंतर भोजयेत्॥

आहुति द्वयसपर्कप्रायश्चित्तं—यत्पूर्वस्या आहुत्या हुतायामुत्तराहुतिः स्कन्देत्। द्विपाद्भिः पशुभिर्यजमानो व्यद्धयेत। यदुत्तरयाऽभि जुहुयात् चतुष्पाद्भिः पशुभिर्यजमानो व्यद्धयेत॥

अथ वनस्पति होमः—

यत्र वेत्थ वनस्पते देवाना गुहया नामानि। तत्र हव्यानि गामय स्वाहा इति॥ वानस्पत्ययर्चा समिधमाधाय तूष्णीमेव पुनर्जुहुयात्॥ समिधं वा।

उपरागप्रायश्चित्तम्॥

सोमोपरागे नवोनवो भवति जायमानो यमादित्या इति द्वे आहुती एक चतुर्गृहीतेनजुहुयात् [127पृष्ठे] नव नवो + दीर्घमायु॥ स्वाहा। चन्द्रमस इदम्॥

यमादित्याः + गोपाः स्वाहा। चन्द्रमस इदम्॥ सूर्योपरागे एकचतुर्गृहीतेन विग्राहं जुहोति—उद्वयं तमस (14पृष्ठे ) उदु त्य जातवेदराम, चित्रं देवानामिति (128-129) ययुरवा भिद्येत तामभिमन्त्रयते- अभिन्नो धर्मो जीरदानुर्यत आत्त स्तदगन्पुनः। इति॥ अथाज्य विलाप्योत्पूय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीत्वा सन्तनी जुहोति-इध्मो वेदि परिधयश्च सर्वे यज्ञस्याऽऽयुरनु सञ्चरन्ति। त्रयस्त्रि शत् + द्दधामि स्वाहा॥ (274) इति। अथान्यामाहरति—धर्मो देवा—अप्येतु इति॥

विधुराग्नि सन्धानविधिः॥

लौकिकानि प्रणवेनाहृत्य, अन्वग्निरुषसामिति हरेत्। पृष्टो दिवीति निधाय पृष्टो दिवि पृष्टो अनिः पृथिव्या पृष्टो विश्वा ओषधीराविवेश \। वैश्वानरः सहसा पृष्टो अग्निः नो दिवा स रिषः पातु नक्तम्॥ चतुर्भिः शकलै हुनेत्-तत्सवितु ता सवितुर्वरेण्यस्य, विश्वानि देव सवितः, अद्यानो देव सवितः इति॥ ततो यथाकालमौपासनं हुत्वा विसृजेत्। एव काले कालेकुर्यात्। विश्वरस्याहिताग्नेश्वघुपाकर्मणि संभवे। हुनेचतुगृहीतेन प्रतिसन्धान मन्त्रतः॥

पुनस्त्वा रुद्रकर्मान्त लौकिक॥ सपद्यते। विधुरस्याशेषाधान यज्वनश्च स्मार्तकर्मकरण एवं सन्धाय कुर्यात्॥ विवाहे वितते तन्त्रे होमकाले `उपस्थिते। कन्यामृतुमतीं दृष्ट्वां कथं कुर्वन्ति याज्ञिकाः॥ यजुः पवित्रै रब्लिङ्गैः सावित्र्या पूतवारिभिः। अनेन चानुवाकेन पवमानः सुवादिना॥ स्नापयित्वा तु विद्वाद्भि रन्य वस्त्राद्यलं कृताम्। पूर्णाहुत्याथ मिन्दाभ्या महाव्याहृति - " भिस्सह॥ हुत्वा तन्तुमतीश्चैव व्याहृतीश्च ततः परम्॥ अनुज्ञाप्य तु (अनाज्ञातं च) विद्वद्भिः शेषं कार्यं सर्माचरेत्॥ प्रधानहोमे निर्वृत्ते मलवद्वाससी भवेत्। त्र्यहे तु पर्यवेते तु शेषकार्य समाचरेत्॥

॥ नाना प्रायश्चित्तम्॥

आदित उपलिप्तस्थले श्वा वेटको (वेटां) वा याद गच्छेत्कीटोवा पिण्डकारी स्यात्॥ पुनरुपलिप्य प्रोक्षति—देवस्य त्वा सवितुः + हस्ताभ्यामग्ने.. स्तेजसा प्रोक्षामि इति प्राक्ष्य स्थण्डिल मुगलिप्य उद्धरेत्॥

स्थण्डिलमुद्धृत गौरव वा यदि विकिरदन्यद्वा श्वापदमधितिष्ठेत्तस्य पदमभ्युक्ष्य (पूर्ववत्प्रोक्ष्य) जपात पृथिवि देवयजन्यो- षध्यास्ते मूलं मा हि ँसिषम् इति॥ अथ कृतान्तेन प्रतिपद्यते॥ कर्मान्ते जुहुयात्॥

यदि प्रणीतापात्रं भिद्येत तदभिमन्त्रयते–अभिन्नो घर्मो जीरदानुर्यत आत्तस्तदगन्पुन इति॥ अथान्य दाहरति—धर्मो देवा ँअध्येतु, इति तूष्णीम् पूरयित्मा व्याहतीभिरुपतिष्ठते॥

प्रणीताजल सिञ्चत् [संवत् ] प्रणीयमाना वा सिश्चत् तामांभमन्त्रयते- भक्षितोऽस्याक्षत्यै त्वा मा मे क्षेष्ठा अमुत्राऽमुष्मिन् लोके इति॥

पूरयित्वोप तिष्ठते—भूरायुर्मे धारयत प्राण मे धारयत प्रजा मे धारयत पशून् मे धारयत मा म आयुः प्राणाः प्रजा॥ पशव परासियेरन् इति॥

॥ अथ कन्या कर्मकाले उपसाद्यमाना वोयमाना वा॥

पतेत् यदि तामुत्थापयेत् —उदस्यादे व्यदितिर्विश्वरूपि॥ आयुर्यज्ञ- पतावधात्। इन्द्राय कृण्वती भागम्। मित्राय वरुणायच॥ अथ रजखल स्यात्तामनुमन्तयते पुमासौ मित्रावरुणौ पुमासावश्विनावुभौ  

पुमानिन्द्रश्च सूर्यश्च पुमान वर्भयतामिति॥ यद्यश्रु कुर्यात्तामनुमन्त्रयते - जीवाँपरिष्वजे इति॥

अथ दर्वी कूर्च प्रस्तर परिधि वर्हिः पवित्र वस्त्रेध्मद्रव्य सम्भाराणां चेद्दाहोपघातेषु नाशे विनाशे वा अन्यं यथालिङ्गं कृत्वाऽऽसाद्य जुहोति—त्वन्नो अग्ने स त्वन्नो अग्ने त्वमग्ने अयासि प्रजापते इति स्रवाहुतीः॥

अथ कर्मकालः

परिस्तरणदाहे-अग्नये क्षामवते स्वाहा इति हुत्वा दग्धं त्यक्त्वत्वाऽन्य-त्परिस्तृणाति इन्द्रं वो विश्वतस्परि-इन्द्रं नर इति द्वाभ्यां॥ अथ जुहोतीन्द्राय स्वाहेति॥

अथ परिधिदाहे—परि त्वाग्ने पुरं वयमिति हुत्वा दग्धंत्यक्त्वत्वाऽन्यत्सादयति॥

मन्त्रवस्त्रादि कर्मानदाहे अन्यमुपमाद्य जुहोतिसोमाय स्वाहेति॥ सिचाभिघात॥स्यात् [आदावन्ते वा ] तमभिमन्त्रयते - सिगसि नसि वज्रोऽसि नमस्ते अस्तु मा मा हि सीः इति स्यूतदशविधाय [दशासूत्रमादाय] मुखवातेन प्रध्वसयेत्॥

अथ रौद्राशश्रवणे—त्वमग्ने रुद्र आ वो राजानमिति जपेज्जुहोति वा॥ अथ दुःशकुने जपेत् द्विपञ्चतुष्पदस्माक सर्वमस्त्वनातुरम्॥ उद्गातेत्र शकुने साम गायसि ब्रह्मपुत्र इव सवनेषु शा ससि। स्वस्ति नः शकुने अस्तु प्रति नः सुमना भव॥ इति॥

क्षुधादिर्वाच श्रवणं श्रुत्वा जपति–अनुहवं परिहवं परीवादं परिक्षपम्। दुःस्वप्नं दुरुदितं तद्विषद्भ्यो दिशाभ्यहम्॥ अनुहूतं परिहूत शकुनेयदशाकुनम्। मृगस्य सृतमक्ष्णया तद्विषद्भ्यो दिशाम्यहम्॥

विद्यास्तनितमन्नासे यत इन्द्रद्वय जपेत्॥ भयेषु जातवेदस इति
निरन्तर जपेत्॥.

अथ द्रव्य हविर्मन्त्रकर्मादीनामतिपन्न स्कन्नभिन्न भग्न नष्ट दुष्ट विपरीत दग्धावृत्य निकृतानां - मनो ज्योतिः अयाश्चाग्ने यदस्मिन्नर्मणि स्वस्ति न इन्दो वृद्धश्रवाः व्याहृतीश्च जुहुयात॥

अथ व्याहतीना होमे अयथाकृतं कर्म यथावत् भवतीति सर्वप्रायश्चित्तानि प्रधानादौ प्रधानादौ विष्टकृतः पुरस्ताजहुयात्॥अथ विपरीत दर्भास्तरण प्रोक्षणीसंस्कार ब्रह्म प्रणीता हविर्निर्वापणाज्य संस्कार स्रुवसम्मार्जन परिषेचनेमाऽऽगनादि विपरीतेषु प्रायश्चित्तं—ततम आपः यत्पाकत्रा मनस्वती मिन्दाहुती महाव्याहृतीर्व्याहृतयश्च जुहुयात्॥

श्वकार्कमृग पक्षि सरीसृपाणामन्यतमः कीटो वा ऋत्विजोऽग्निम (ग्नीन)न्तरा गच्छेत्—दुर्गा मनस्वती महाव्याहृतीस्तिस्रस्तन्तुगतीर्जुहुयात्॥

सर्वत्र स्कन्ने भन्ने छिन्ने क्षामे विपर्यासे उद्दाहे न्यूनातिरिक्तेहस्तपवित्रनाशे पात्रभेदे द्वे मिन्दाहुती जुहोति॥ आज्ये मक्षिका मशक रोमसम्बन्धे प्राजापत्य जुहुयात्॥

अनाम्नातेषु यज्ञसमृद्धीजुहोति + इष्टेभ्यः स्वाहेति नव॥ अनाम्नातेऽन्तरागमने दशहोतारं चानुख्या च॥ अन्वग्निः अनुख्या \।अनाम्नातेऽग्नौ वर्तमानप्रायश्चित्तम् चतुतारमनुख्यां च जुहोति॥ (अत्र मूत्रे अन्तहृते
प्रायश्चित्तमिन्येव भवति )

मण्डुकसर्प मूपिक मार्जारान्तरागमने-पञ्चहोतार मनुख्या च॥

विकृतरूपे विकृतशब्दे विस्फुटिते प्रायश्चित्तम् शंयुवाकमनुख्या च जुहोति॥

प्रजासंस्कारार्थानावुत्गन्ने तद्भम्म समारोग्य लौकिके निदन्यात। समिठ्ठा यदि न विद्यते महाव्याहृती॥ प्रणव मनम्वती च जुहोति॥

स्वराक्षरपदवृत्तभ्रेषेषु आभिर्गीर्भिरिति जुहोति॥

औपासने दीपादि लौकिकं व्यवहरे यदि मनस्वती जुहुयात्॥

अथ कर्ममध्ये अग्नेरुद्वासने सर्वं तत् अपहता इति प्रोक्ष्य स्थण्डिल मुद्धत्य श्रोत्रियगृहादग्नि मुपसमाधाय संपरिस्तीर्य प्रायश्चित्तं कुर्यात्॥ अयाश्च पञ्चहोता ब्राह्मण एकहोता [दश] मनस्वती मिन्दाहुती महाव्याहृती[व्याहृती]श्वजुहोति॥

** **[मन्त्र] अधिक कर्माणि अकृतसीमन्ताया प्रसंसायाभार्यांयाँ स्त्रीषु गोषु यमलजमने रंजम्बलाभिगमने पतितसम्भाषणे दिवामैथुने शूद्राभिगमने स्वप्नान्ते रेतःस्रबलने उदके मूत्रपुरीषकरणे कुमारस्य जातस्यासंस्कारे अकृताग्नि- संसर्गे देवता विपर्यासे मन्त्रकर्मविपर्यासे पाहि नो अग्न इति पञ्ज जुहुयात्।

ऋतुमवेशने विच्छिन यावतुकालं विच्छिन्नं तावन्मत्वा दिवा उपोष्प ब्राह्मणाननुज्ञाप्य प्रदोषेऽग्निमुखान्तं कृत्वा यस्ला हृदा यस्मै त्वमिति पक्वहोम॥ + मधुश्च स्वाहा माधनञ्च स्वाहेत्यादि विश्विन्नकालोक्तहोमः॥॥ द्वादशाहादिषु‌ अपरेणाग्नि उभा जायापती आज्यशेषं पक्वशेषं चप्राश्नीयाताम्॥

अथ कूश्माण्ड होमः

प्रायश्चित्तार्थ पर्वणि वापयित्वा सविता प्रीयतामिति पुण्याहम्॥ अग्निमुखान्ते सावित्र्या पकवं हुत्वा स्विष्टकृतमवदाय निघाय जुहोति यदेवा देवदुलनमित्यादिभिरनुवाकैः स हे व्याघ्र इत्यादि चतसृभिः अग्नेऽभ्या- वर्तिन्नेति चतसउभइहऋत्वा समित्पाणिर्यजमानः स्वस्थाने तिष्ठन् वैश्वानराय प्रति वेद याय इत्युपस्थाय उपविश्य यन्मे मनसा वाचा इति समिधमाधाय वरन्दत्वा स्विष्टकृ दादि समानम्॥ एवं त्रिरान हविष्याशी प्रतिदिनं कुर्यात॥ आपूर्विकविधानेन मेक्षणेनोपघातं घृतमिश्रोदनं जुहुयात्। अग्ने नय सुपथा राय इति षट्। महस्रशीर्पा पुरुष ई यनुवाकमष्टादश अग्नेर्मन्वं इत्यनुवाकं द्वाविंशतिः या वा मिन्द्रावरुणाविति द्वादश। पत्रमानः सुवर्जनः इति सप्तदश। यदेवा देव.’ हेलनमिति विशतिः। वैश्वानरो न ऊत्य प्रयातु इत्यष्टौ। व्याहृतीराज्याहुती॥ अग्नये स्विष्टकृतेस्वाहेति स्विष्टकृतं हुत्वा पारेषेकादि चतुष्पायक्रियादि कुर्यात्॥

क्षमापवित्र नमस्राक्षो मृगरा होमुचोगणाः। पत्रमानश्च कूश्माण्डीवैश्वानर ऋचक्ष याः॥ पृतोदनैस्ताञ्जुहुयासप्राहं सक्नत्रयम्। औपासनानलोंयस्य संसृजेल्लौकिकादिन्ध॥ अग्नये विविचये स्वाहा प्रायश्चित्तं श्रुतौस्थितम्।भोजयेदुप्सथे त्वमग्ने बतभृ-पुरा॥ बतानुबिख-मन्त्राभ्या हुनेत् पुसेनु याज्यया।श्रुत्वा मृत शब्द जीव चतुर्मासादधुनेदिति॥ अग्निर्होता पुगेन्[न्व]म्य मृतया याज्यया तथा॥ सर्वत्र पाकयज्ञानां सदस्येभ्यो घेले मृषभमनड्वाहं दद्यात्। सदस्याः प्रायश्चित्तानि प्रतिनिधि च बोधयन्ति। प्रायश्चित्तान्यशेषा +परम्॥

पुत्रगुरुज्येष्ठ व्यतिरिक्कोच्छिष्टभक्षणे स्त्रिया सह भेजने सुरा मांस श्राद्ध सूतकान्न गणान गणिकान्न भक्षणे अनिर्दशा (ह) ऋथसहीन सन्धिनीक्षीर छत्राक पाकनिष्टिद्ध निर्यास भक्षणे च सौराष्ट्र सिन्धु सौवीराचन्ति दक्षिणापथ इत्यादि निषिद्धदेश गमने च एवमन्यस्मिन् स्मृयुक्त निषिद्धकर्मण च पुनकानयनं कर्तव्यम्॥ अज्ञानेन वृतं पापं प्रायश्चित्तेन शुद्धयति। दोषादोषे च विज्ञाते कुर्यात्तस्य विशुद्धयति॥ तदुक्तम् -कृच्छप्रत्याम्नाय वेन हिरण्य धान्य गोदान स्नान जप होमादि कृत्वा आचार्यमुखेन अग्निःसप्तवान् प्रीयतामिति पुण्याहम्॥ अग्नमुखा.ते पालाश समधमाज्येन्रक्तभ्या धापयन्त्राचयति पुनस्वादत्या इत्यादि ततो द्वे भिन्दाहुती हुन्वा पक्त्र ज्जु. इंति सप्तते अग्न इन्यूचा द्विरावृत्तिः। अथाज्याहुतीजुहोति येन देवा- पवित्रेणेते तिसृभिः। स्विष्टवृदादि समानम्॥ आपूर्विक विधिना वा कुर्यात्॥ अजिनं मेखलां दण्डं मैक्षाचर्य व्रतानि च। वपनं दक्षिणादानं सप्तैतानि निवर्तयेत्॥

उपवीतादि लोपेषु लृप्तं तत्तकाले सन्धाय कर्तव्यम्। सन्ध्यदि लोपे पूर्ववत्वृत्वा पश्चात् अग्निमुखान्ते सावित्र्या पत्र हुत्वा उपहोम॥- कामेन कृतं कामः करोति काम एवेदं सर्व यो मा कस्यति तस्मै स्वाहा। रजसा कृतं + तस्मे स्वाहा। नमसा कृतं + तम्सऐ स्वाहा। पाम्ताना कृतं +तस्मै स्वाहा। मन्युना वृतं + तम्मै स्वाहा॥ स्त्रिष्टवृदादि समानम्॥ अपरेणाग्नि कृष्णा जन प्राचीनस्त्रीवमुत्तरलोमाऽऽस्तीर्य तरिमन्नात्री वसति प्रातरतीर्थ गत्वाऽघर्षणेन सूकेत स्नात्वा षोडश प्राणायामान् धारयित्वा सन्ध्यामुपास्य आवृत्य मल्पंयदि ब्रह्मणाननुज्ञाव्य सावित्र्या शतकृत्वोऽभिम त्र्य घृतं प्राशयेत् गुरोरु च्छष्टं जडबधिर मूक कूलब पापण्डोन्मत्त हीनाङ्गः व्यसनि वुष्ट व्यायधि काङ्क्षापस्मार कुब्ज दीर्घरोगिणाञ्च अशक्तवये उपनयनविधरुच्यते नान्दीमुवं प्रतिमरं अइकुरं च कृत्वा सविता प्रीयतामित पु. याहम्। चौलव- तूणीं केशानोप्य स्नात शुचित्राससं बद्धशिखं यज्ञोपीतं प्रतिमुच्य मन्त्रो- च्चारणशक्तश्चेत् वाचयेत्॥ आचर्य एव ग्नमुखान्ते या झमवृक्षममिध माज्येनाऽक्तत्र तूग्णीमाधाप्य तू णीमश्नानम इथाप्य तूणीं वास परिधाप्य तूष्णीं मेखला परिवीयमन्त्रवत् ग्रन्थि कृत्वा तूष्णीम जनं प्रतिमुच्य तूष्णीं दण्डं प्रदाय मन्त्रेण परिददाति नाममहणत्रजम्। आचर्य एव पक्षाज्जोति अनाम्नातत्याद्गायत्रया। क्षेत्रयैवेति षड् भप्यहृतीमिश्च उपहोमाः। स्विष्ट. कृदादि। याज्ञवृक्षपर्णेषु हुतशेषं निदधाति। तूष्ण पक्वं प्राश्शाति॥ द्वितीयेऽह्र तूर्णी मधुकं दद्यात्॥ उपनयनाग्नि पिता भ्राता वाऽईमिस्त्रा समारोपयेत्। शिशुरेत्र वा। आयुर्दा अग्न इत्यूचा उत्सृजेद्वा॥ अत्र मन्त्रोच्चारणे अधिकारणं सर्वान्मन्त्रानुच्च रयेत्। सर्वान्वा उच्चरेत्॥ उप- नयनोक्त मन्त्राः सर्वे नोक्ताः। उपदेशग्रहणशकस्य उपदेशं कुर्यात्। अशक्त- विषये तूष्णःमेत्र कुर्यात्॥

अश्वन्योपनयनं वक्ष्येनान्दीमुखप्रतिसरंच कृत्वा आचार्यः सिताः प्रीयतामिति पुण्याहं कृत्वा . प्रदक्षिणमग्नि परिसमूहति अश्व थे वो निषदनमित्यृचा। अश्वत्थमकृत्या तूष्णीं यज्ञोपवीतं प्रतिमुच्य जिनमुखात् कृत्रा या ज्ञरुक्षस मेत्रमाज्येनोक्त्रा तुग्णीमभ्याधाय तूर्णी बासः परिचाय तृष्णीं मेखलां परिवीय मन्त्रेण ग्रन्थि कृत्वा तूग्णीमा जिनं प्र-िमुख्य तूष्णीं या. जेरुदण्ड प्रदाययस्मिन् भूतं चेत्यदि नामप्रहणवर्जम 1 अनाज्ञातया पत्रावहोमः। • क्षत्रियैवेति षड्मनी भोपहेमाः। स्विष्ट- कृदादि। मन्त्रेग पलाशपर्गेषु हुतशेनं निदधाति। पक्गदुरादाय तूष्णी- मश्वत्थाय निवेदयेत्। सन्मन्न् कर्ता जपेत्। त्रिरात्रं व्रत न भवति।आचार्याय गामश्वथ्थवस्त्रं च दद्यतू। सप्ताब्दादि यथाकालं कारयेदुपनायनम्। ब्रह्मादिरूपाश्वत्थस्य स याति परमा गतिम्॥

विवाहे कृतं यस्य वृद्धिर्गभ मवसरात्पूर्व जाप्तयते, यस्य च विवाहा- नन्तर औपासनारम्भात्पूर्व विवाहाम्ना वनुगते तस्य च पुनर्विवाहः कर्तव्यः। तां पन्नीमैत्र विवाहोककाले नान्दीमुख प्रतिमर च कृत्वा यक्षिवत्र्यादि डोलाकृत्यादि इषु प्रतोद धारणादिवर्जम्। अभ्रातृनीमित्यादि सप्तपदान्तं कृत्वाऽथ देवयजनोल्लेखानादि समानं॥ दशमेऽहन्यान्तं समानम्॥

प्रसङ्गाद्वितीयविवाहे हेतुमाह अप्रजा दशमे वर्षेत्यजेत्। मृतप्रजां पञ्चदशे सद्यस्त्वप्रयवादिनीम॥ परानुकूलांपरकृत्यउभाषिणीं विवादशीला स्वयमर्थचोरिणी। अप्राशनीमन्यगृह प्रवेशिनी भार्यां •त्यजेत्पुत्रदश प्रसूतिकाम्॥ उद्हेत्प्रवरे तुच्ये मग त्रे वा मतभ्रमात्।ततोन्यामुढ हे कन्या धर्मसन्तानसिदये॥ मासर्वः स्य.लके स्थिति सर्वोपशवे विधु॥। त्रायते पुसा नरकात् पुत्र इत्यभिधीयते ऋणमस्मिन् सं न यति समुतत्वं गच्छति। पिता पुत्रस्य जानस्य पश्येचेजीवतो मुखम्॥ तन्तु तन्वानस्तनयः पितगामनृणो भवेत्॥ एवमादित्रचनैः पुत्रवात्मविष्यामीति द्वे जाये विन्दते तस्मादेको द्वितीय वाहं कुर्यात॥ तस्मायेको बहीर्जाया विन्दते इति श्रुतिः॥ तस्मान्नेका हौंपती विन्दते इति विशेषः। तस्मात्पुनरुद्वहेत्। द्वितीयविवाहें तु तेएकादशेऽह द्वादशेह वा द्वितीय विवाहाग्निमुप्रसमाधाय संपरिस्तीर्य संमार्ज नान्तंकृत्वाऽग्नि परिषिच्याभ्यर्च्य मामिषमाधाय स्रुचि चतुर्गृहीतं गृहीवा द्वितीयायामन्वारब्धायां जुहोति.. ‘नमस्त ऋषेगद + दस्तु स्वाहा। पुनश्चतुर्गहीतेन व्याहृतीत्वा तमग्नि समिती समारोप्य अयन्त इति॥

प्रथमाया औपासनं अत्रालयित्वा प्रक्षिपतिआजुह्वानः उद्भुभ्यस्वेति। आज्य संस्कृत्य जायाभ्यामन्वारश्वगृहीतर्जुहुयात्—यो ब्रह्मा ब्रह्मणइत्यष्टाभि प्रत्युचम्। व्याहृनी भिश्चतसृांभः॥ अग्निः प्रीयतामिति पुण्याहम्॥ जायाभ्यामन्वारब्धः कुर्यात् अग्निमुखान्ते समित संकल्पेनामिति पुरोऽनु- वाक्यामनुच्चाग्ने पुरीष्येति याज्या जुहोति। अथ उपहोमा॥- पुरीप्यस्त्वमग्न इत्यान्तादनुवाकस्य अष्टादशभिहुवा। स्विष्टकृदादि। दर्भस्तवेषु हुतशेषं निधदात्ति।—ब्रह्मज्ञानं पिता विराजामिति द्वाभ्याम्। शेषं समानम्॥

प्राक्संयोगात् द्वयोर्भेदेन परिचरणम्। बहुजाया मवाप्य एवं जुहुयात्॥सीमन्त पुंसवनादीनि संसृष्टाग्नौ चरेद्बुधः। अग्नेर्विभागं कुर्याच्चेत् अन्योन्य कलहादीनाम् हुनेच्चतुर्गृहीतेन इपँस्तनमृचस्ततः। न कुर्यादग्निसंयोग आचरेत्तु पृथक्पृथक्॥ अयं पक्षो निषिद्धः स्यात् संयोगाग्नि समाचरेत्॥

अथ अर्कविवाहः॥

मूकान्धवधिरादीनां तृतीयविवाहिनां च कथ्यते। तृतीयो द्वाहपत्नी या ना मा ध्रुवमितीरिता। तस्मादर्कविवाहं वॉ रम्भेद्वाहं करोतु वा॥ शोभनकाले ग्रामात्प्रामुचीदीचीं वा दिशं गत्वा समस्थले एकमूलबालार्कस्थले उपलिप्य स्नात्वाऽकं च स्नापयित्वा नववस्त्रेणाच्छाद्य पादप्रक्षालनादि कृत्वा स्त्रस्तिसूक्तं जपेत्वा हिरण्यं रविसन्निदौ संस्थाप्य गोमिथुनस्थाने आसत्येनेति जपित्वा हिरण्यं ब्राह्मणेभ्यो दत्वा संकल्पः तृतीयविवाहार्थं इत्यादि सूचयित्वा आदित्यः प्रीयतामि त पुण्याहं कृत्वा स्रक्चन्दनादियुक्तं अकं स्पृष्ट्वा सूर्य दृष्ट्वा सूर्यो देवीमिति पञ्चचं जपित्वा वस्त्र माङ्गल्यसूत्रं धारयित्वा आपूर्विक वि॒धिना स्रुक्संमार्जनान्तं कृत्वा आदित्यं ध्यात्वाऽकं गृह्णाति हस्तः प्रयच्छत्व-मृत + प्रसुवाति यज्ञम्॥ परित्वाऽग्ने पुरं वयमिति अग्नि प्रदक्षिणं कुर्यात्॥ अकं स्पृष्ट्वादित्यमुपतिष्ठते अभीवृतं वृशनैः+दधान इति। स्रुवेण व्याहृतीभिर्हृत्वा चतुर्गृहीतेनउदुत्यं चित्रमिति सृिभविग्रहं जुहोति पुनश्चनुगृहीतेन लाजमन्त्रेण द्विरावृत्या जुहोति। सुवेण व्याहृतीभिर्हुत्वाकर्मशेषं समाप्य आदित्याभिमुखस्तिष्ठन् व्रतऋग्भ्यामुपतिष्ठते अदाभ्यो भुवनानि प्रजा व्रतानि देवःसविताभिरक्षतु प्राक् स्राक् भुवनस्य प्रजाभ्यो घृतव्रतो म्हो अजस्य राजस्य॥त्रिरन्तरिक्षं सविता महित्वाना त्रिराजसि परिभ्रस्त्रीणि रोचना \। तिस्रो दिवः पृथिवीस्तिस्त इन्वती। त्रिमिर्वृतै रभिरक्षतु त्मना॥ “अथ अर्क स्पृष्ट्वा गोक्षरं घृतसूक्तेन प्राशयेत्। आचम्य अचित्ति यच्चकुमा + अनागसः॥ इत्यादित्य मुरतिष्ठते॥ अथ अर्काददेवतामुद्वास्य अर्कमुत्पाट्य दर्भैस्त्रिभिर्व्याहृतीभिः स्नात्वा विप्रेभ्यो यत्किञ्चिद्दक्षिणां दत्वा सद्य. शुद्धमवाप्नुयात्॥ यद्वा अर्कमुत्पाट्य स्नात्वा यत्किंचिद्द्दयात्॥

एवं कदलीविवाहं कुर्यात्॥ उद्बहेकदलीं कन्यां नदा संहृत्य चाप्लुतः। प्रदाय किञ्जद्विप्रेभ्यस्त्रिरात्रमशुचिर्भवेत्॥

इत्यं कनक सभापतिपूर्वप्रयोगादर्शग्रन्थः समाप्तः \।\।

इति शुभम्॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥

]


  1. “31 - तमस्थ षष्ठसप्तममन्त्रौ पठित्वाआहुतिः कार्या ।” ↩︎

  2. “19 - पृष्ठे मन्त्रो द्रष्टव्यः । " ↩︎ ↩︎

  3. “नृपाद्भय इति पाठः 239” ↩︎

  4. “21 तमपृष्ठादारभ्य जयप्रभृतयो होमा द्रष्टव्याः ।” ↩︎

  5. “‘आपोहिष्ठादि’ ऋचः 7-पृष्ठे द्रष्टव्याः ।” ↩︎

  6. " ‘हिरण्यवर्णा’ इत्यादयः 8- पृङे द्रष्टव्याः ।” ↩︎

  7. “पवमाना’ नुवाकः 8, 9, 10 पृष्ठेषु द्रष्टव्यः ।” ↩︎

  8. “‘ब्रह्मजज्ञानमित्ययं मन्त्रः 13-तमपृष्ठे द्रष्टव्यः ।” ↩︎

  9. " ‘इमं मे वरुणं’ इत्ययं मन्त्र. 29-तमपृष्ठे द्रष्टव्यः ।" ↩︎

  10. “सुरभिमती, अब्लिङ्गाध मन्त्राः 7- पृष्ठे द्रष्टव्याः ।” ↩︎

  11. “त्र्यॅम्बकं यजामहे सुग॒न्धिं पुॅष्टि॒वर्धॅनम् । उ॒र्वा॒रु॒कमिॅव॒ बन्धॅनान्मृ॒त्योर्मुॅक्षी॒य॒ मामृता॑त्॥” ↩︎

  12. “अब्लिाङ्गा मन्त्राः 7- पृष्ठे द्रष्टव्याः ।” ↩︎

  13. “एतदादिमन्त्राः प्रतिसरबन्धविधौ द्रष्टव्याः ।” ↩︎

  14. “कृणुष्वपाज’ इत्याय उदकशान्तिमन्त्राः ग्रन्थान्तरे द्रष्टव्याः ।” ↩︎

  15. “स्विष्टवृदादि जयादिप्रायश्चित्तादिमन्त्राः 20-तमपृष्ठादारभ्य द्रष्टव्याः ।” ↩︎

  16. “इमो मन्त्री 38- पृष्ठे द्रष्टव्यौ ।” ↩︎

  17. “इमौ मन्त्रौ 90- पृष्ठे द्रष्टव्यौ ।” ↩︎

  18. “एते मन्त्राः 8 - पृष्ठे द्रष्टव्याः ।” ↩︎

  19. “विष्णुसूक्तमन्त्राः 67-पृष्ठे द्रष्टव्याः ।” ↩︎

  20. “देवस्यत्वेति मन्त्रः 14-पृष्ठे द्रष्टव्यः ।”

    विष्णवे गर्भरक्षार्थं ब्राह्मणान् द्वादशाशयेत्।
    अन्नैर्वा पायसैर्वाऽपि पत्नीजन्मगृहागतैः॥ ↩︎

  21. “अयं मन्त्रः 71-पृष्टे द्रष्टव्यः” ↩︎

  22. “अयं 13-पृष्ठे द्रष्टव्यः ।” ↩︎

  23. “इमे मन्त्राः 96,97 पृष्ठयोः द्रष्टव्याः” ↩︎

  24. “अयमनुवांकः 71, 72-पृष्ठयोः द्रष्टव्यः ।” ↩︎

  25. “अयं मन्त्रः 37- पृष्ठे द्रष्टव्यः।” ↩︎

  26. “इमे मन्त्रौ 38- पृष्ठे द्रष्टव्यौ ।” ↩︎ ↩︎

  27. “अयं अनुवाकः 24-पृष्ठे द्रष्टव्यः " ↩︎

  28. “इमौ मन्त्रौ 89- पृष्ठे द्रष्टव्यौ ।” ↩︎

  29. “अयं मन्त्रोऽन्यत्र द्रष्टव्यः " ↩︎

  30. “नामेरुर्ध्वमनायुष्यं अधस्ताञ्च तपः क्षयः ॥” ↩︎

  31. “येन खलसंस्कारेण बटुः आचार्यसमीपं नीयते सदुपनयनम् ॥” ↩︎

  32. “स्मृति वाक्यैषु न्यूनातिरे कादृश्यन्ते ॥” ↩︎

  33. “यज्ञाख्यः परमात्मा य उच्यते चैव होतृभिः । उपवीतं ततोऽस्येदं तस्माद्यज्ञोपवीतकम्॥” ↩︎

  34. “करचरणकृतं वा कर्म वाक्कायजं वा श्रवणनयनजं वा मानसं वाऽपराधम् । विदतमविदितं वा सर्वमेतत् क्षमस्व शिव शिव करुणाब्धे श्रीमहादेव शम्भो ॥” ↩︎

  35. “ब्रह्मचर्यमुपयन् चतुर्वा भूतानि प्रविशति । अग्निं पदा मृत्युं पदा आचार्य पदा आत्म-येत्र चतुर्थः ॥ समिदाधानात आत्मानं दरिद्रीकृत्य अहीर्भूत्वा भिक्षणात आचार्य वचः करणात्, वेदाध्ययनाश्च ॥ बो-धर्म ॥” ↩︎

  36. “सुरभिमत्याऽब्लिङ्गाभिः वारुणीभिः हिरण्यवर्णाभिः पावमानीमिश्चाऽऽचार्यः अद्भिः प्रोक्षयेत् ॥” ↩︎

  37. “सङ्कल्प्य, अग्निमुपसमाधाय चतुष्पात्र प्रयोगः । पाहनो अग्न इत्यादिभिः पञ्चभिर्मन्त्रैः पुरस्तादुपरिष्टाच्च चतुर्भि र्याहतमिश्च स्रुवाहुतीर्जुहुयात् ॥” ↩︎

  38. “प्रत्यब्दं यदुपाकर्म सोत्सर्ग विधिवद्विजै । क्रियते छन्दसा तेन पुनराण्यायनं भवेत् ॥ अयातयामैश्छन्दोमियत्कर्म क्रियते द्विजैः । क्रीडमानै रपि सदा तत्तेषा सिद्धिकारणम् ॥” ↩︎

  39. “ग्रहयोगो गुरुं हन्ति संक्रान्तिः शिष्यघातिनी । उभौ हन्त्युत्तराषाढा उपाकर्मणि वैष्णवे॥” ↩︎

  40. “उपलब्धेषु कोशेषु अघमर्षण स्नानविधिः मृत्तिका स्नानविधिश्च न स्तः । अतः सहृदयैः बोधायन गृह्य शेषसूत्रे चतुर्थाध्याये उक्तमनुसृत्य कार्यम् ।”

     ॥**अवकीर्णिप्रायश्चित्तम्॥**
    
     ↩︎
  41. “एकमप्यक्षरं यत्तु गुरुः शिष्ये निवेदयेत् । पृथिव्या नास्ति तद्रव्यं यद् दत्वा त्वनृणी भवेत् ॥” ↩︎

  42. “अलोक्यालोकनेनासीदभाष्याणा च भाषणात् । तदुदोषस्याऽपनुत्यर्थ मौन सम्मीलनं भवेत्॥” ↩︎

  43. “अग्रिकार्यात्परिभ्रष्टा सन्ध्यो पासनवर्जिंता । वेदांश्चैवाऽनधीयानाः सर्वे ते वृषलाः स्मृताः ॥ तस्माद्वृषल्यभीतेन ब्राह्मणेन विशेषतः । अध्येतव्यो- ऽप्येकदेशो यदि सर्वो न शक्यते ॥” ↩︎

  44. “काण्डव्रतानां तदुत्सर्जनानां च समानतन्त्रेण् प्रयोगोऽपि दृश्यते॥” ↩︎

  45. “देवानामृषीणा च प्रत्येकं द्वाभ्यां पितणां प्रत्येकं त्रिभिश्च दर्भेःआसनानि॥” ↩︎

  46. “(7पृष्ठे ↩︎

  47. “(8पृष्ठे ↩︎

  48. “अय मन्त्रः श्रौतसूत्रे 17 प्रश्ने 12 अध्याये मधुपर्क प्रकरणे इत्थं दृश्यते इह धृति….रमतिरिह रमताभ् ॥ इति_” ↩︎

  49. “अन्न मधुपर्क विषयमिद्त्य यथाकोश मया ग्रथितम् ॥`” ↩︎

  50. “अय मन्त्रः श्रौतसूत्रे 17 प्रश्ने 12 अध्याये मधुपर्क प्रकरणे इत्यं दश्यते इह धृति…. रमतिरिह रमताम् ॥ इति” ↩︎

  51. “अत्र मधुपर्क विषयमधिकृत्य यथाकोशं मया प्रथितम्॥” ↩︎

  52. “चवैर्ग्रामकामस्य तण्डुलै रोजस्कामस्य पयसा पशुकामस्य दध्नेन्द्रिय कामस्याऽऽज्येन तेजस्कामस्य ॥ पूर्णाधानस्य कलिनिषिद्धत्वात् अवदाधान- मिति नैव वक्तव्यमिति भाति॥” ↩︎

  53. “नापितकर्म शिष्टाचारे न विद्यते ॥” ↩︎

  54. “श्रौतसूत्रे दर्शपूर्णमास प्रायश्चित्तषु सर्वसमृद्धयै स्वाहेति विद्यते । तदनुसृत्यैव नवेत्युक्तं कनकसभापतिना ॥” ↩︎

  55. “गजाश्व रथ वल्मीकमृदमाहृत्य गोकुलात् । चतुष्पथाद्राजगृहात्तुलसी बिल्वमूलयोः । देवाल्यात्पर्वताद्वा गृह्णीयात्पश्च मृत्तकाः ॥ पालाशोदुम्बराबत्य वट लक्षक याज्ञिषु । जम्बू बिल्व कपित्थाम्र शिरीषेषुच पल्लवान् ॥ तेषा त्वचश्च पञ्चैव गृह्णीयात्संभवेषु वै ॥ बो-ग-शेस ॥” ↩︎

  56. “स्त्रीधर्मिणी त्रिरात्रं भु स्वमुखं नैव दर्शयेत् । स्ववाक्यं श्रावयेनापि यावत् स्नाता न शुद्धयति ॥ सुस्नाता भर्तृवदन मीक्षेन्नान्यस्यकस्यचित् । अथ वा मनसि ध्यात्वा पतिं भानुं विलोकयेत् ॥”

    नक्षत्राणा देवता वारदेवता राशिदेवताः प्रसिद्धाः॥ तिथिदेवतास्तु ब्रह्मा—अजः, विष्णुः, यमः, चन्द्रमाः, शुक्रः, गुहः, चुन्द्रः, वसवः, सर्पाः, धर्मः, रुद्राः, आदित्याः, कामः, कलिः, विश्वेदेवा इति पञ्चदश। अमादेवता पितरः॥ योगकरण देवता एता एव। अमुक देवस्य उक्त देवताप्रीत्यर्थं यथा संभव हिरण्यं संप्रददे इत्येव दानकाले विचार्य दुष्टवार नक्षत्र देवताप्रीतिं कुर्यात्। ऋतुसंवेशनक्रमं नियमं च सर्वं पूर्वोक्तम्॥ इविश्शेषं परैर्नभोक्तव्यम्। ↩︎