११ औपासनविधिः

सम्बद्ध-विषयाः

• उपयोगि-विषयाः

विधिः

अथौपासनविधिः

तस्माद् अग्नये सायँ हूयते ।
सूर्याय प्रातः

इति श्रुतिः ॥

बो० प० सू० (१-१६-७)-

पाणि-ग्रहण-प्रभृति व्रीहिभिर् यवैर् वा ।
हस्तेनैते आहुती जुहोति-
‘ॐ अग्नये स्वाहा, प्रजापतये स्वाहा’
इति सायम् ।
‘ॐ सूर्याय स्वाहा, प्रजापतये स्वाहा’ इति प्रातरपि ।
अग्निहोत्र-हविषाम् अन्यतमेन हूयते॥

बो० गृ० शे० सू० (४-८-४)-

अथास्तमित आदित्ये व्रीहिभिर्यवैर्वा हस्तेनैते आहुती जुहोति- ‘अग्नये स्वाहा, प्रजापतये स्वाहा’ इति सायम् । ‘सूर्याय स्वाहा, प्रजापतये स्वाहा’ इति प्रातरपि । अग्निहोत्रहविषामन्यतमेन जुहुयात् । पर्वणि पर्वणि चाग्नेयस्थालीपाकेन यजेत । उपवास एव कालान्तरे भोजनमतृप्तिश्चान्नस्य च । एवमेव सायं होमेन प्रतिपद्यते सन्तिष्ठत औपासनतन्त्रम् ॥

औपासनस्य कालो निरूपितः बोधायनसूत्रे-

आसायं कर्मणः प्रातः,
आप्रातः सायं कर्मण आहुतिर्नातिपद्येत पार्वणं पार्वणान्तरम्।

प्रदोषान्तो होमकालः सङ्गवान्तः प्रातः

इत्याश्वलायनः ।
प्रदोषान्तो नाम रात्रौ नवनाड्यात्मकः कालः ।
सङ्गवान्तो नाम प्रातर्दशनाड्यात्मकः कालः ॥

अग्नि-सम्पादनम्

अथ प्रातरौपासनप्रयोगः

अथाग्नेः पश्चात्सपत्नीकः प्राङ्मुख उपविश्य

[

समित्समारोपिताग्निश्चेदारोपितं समिधं

ॐ भूर्भुवःसुवरों अग्निं प्रतिष्ठापयामि

इति लौकिकाग्नौ प्रतिष्ठाप्य वेणुधमन्या प्रबोध्य
]

परिषेचनान्तम्

आचम्य प्राणानायम्य
आवयोर् उपात्त-दुरितक्षय-द्वारा
श्रीपरमेश्वर-प्रीत्यर्थं प्रातर्-औपासन-होमं व्रीहिभिर् होष्यामीति सङ्कल्प्य,

ॐ जुष्टो दमूना अतिथिर्दुरोणे । इमं नो यज्ञमुपयाहि विद्वान् ॥ विश्वा अग्नेऽभियुजो विहत्य । शत्रूयता माभरा भोजनानि

इत्युपस्थायाग्निं प्रागादिपरिसमूह्य पर्युक्ष्य परिस्तीर्य, हवनीयद्रव्यमुत्तरतो निधाय, ज्वलता दर्भद्वयेनाभिद्योत्य प्रोक्ष्य तेनैव दर्भद्वयेन पुनरभिद्योत्य, अन्येन ज्वलता दर्भद्वयेन त्रिः पर्यग्निकृत्वाऽप उपस्पृश्य हवनीयद्रव्यमग्नेः पश्चाद्दर्भेषु सादयित्वा

इति प्रार्थ्याग्निं परिषिञ्चति

(‘अदितेऽनुमन्यस्व’ इति दक्षिणतः प्राचीनम् , ‘अनुमतेऽनुमन्यस्व’ इति पश्चादुदीचीनम् ‘सरस्वतेऽनुमन्यस्व’ इत्युत्तरतः प्राचीनम् , ‘देवसवितः प्रसुव’ इति समन्तं प्रदक्षिणम् ॥ )

अलङ्कारः

अथ

(अग्नये नमः इत्यादि विसर्पिणे नमः । मध्ये यशपुरुषाय नमः)

इत्यग्निमभ्यर्च्य

इति प्रणम्य

होमः

तूष्णीमेकां समिधम् अभ्याधाय
आदीप्तायास् तस्याः पश्चिमार्धे होमद्रव्यं हस्तेन गृहीत्वा
काय-तीर्थेन+++(=??)+++ प्राङ्मुखं जुहोति-

ॐ सूर्या॑य॒ स्वाहा॑ । सूर्यायेदं न मम ।

एवमेव द्वितीयां भूयसीं आहुतिं समित्पूर्वार्धे प्रत्यङ्मुखं जुहोति-

ॐ प्र॒जाप॑तये॒ स्वाहा॑ । प्रजापतय इदं न मम ॥

परिषेचनम्

पुनः ‘जुषस्वनः०’ इत्यादि, ।।

इति पूर्ववत् परिषिच्य

उपस्थानम्

समिधमाधाय उपतिष्ठते-

(‘यत्ते अग्ने … भ्राजो दधातु’)
इति षड्भिरुपस्थायोपविश्य

भस्म-धारणादि

‘मानस्तोके … विधेम ते’
इत्य्-उदक-स्थितं प्राक्-स्थितं वा भस्म गृहीत्वा

‘ॐ ओजोसि’ इति ललाटे,
‘सहोसि’ इति कण्ठे,
‘बलमसि’ इति दक्षिणबाहुमूले,
‘भ्राजोसि’ इति है कण्ठपृष्ठे,
‘देवानां धाम नामासि’ इति नाभौ,
‘विश्वमसि विश्वायुः इति हृदये,
‘सर्वमसि सर्वायुरभिभूः’

इति शिरसि च धारयेत् ।

‘श्रद्धां मेधां… हव्यवाहन’ इत्याशिषः सम्प्रार्थ्य गोत्राभिवादनं कृत्वा

अनेन प्रातरौपासनहोमकर्मणा श्री परमेश्वरः प्रीयताम्

इति कर्मेश्वराय समर्प्य

समारोपणम्

[समारोपपक्षे-

इत्यग्निं समिधि समारोप्य]

आचमनम्

‘तद्विष्णोः परमं पदं…चक्षुराततम्’ इति विष्णुं स्मृत्वाऽऽचामेत् ।

इति प्रातरौपासनहोमः ॥
इत्यौपासनविधिः ॥

…

सायमौपासनप्रयोगः

अथ सायमौपासनप्रयोगः- प्रातः इत्यत्र सायं इति ‘सूर्याय स्वाहा’ इत्यत्र ‘अग्नये स्वाहा’ इति योजनीयम् । अन्यत्सर्वंप्रातरौपासनवत् ॥ ॥ (रात्रौ ‘पञ्चमहायज्ञा न सन्ति’) देवताराधनमतिथिभोजनम् च यथोपपादं कुर्यात् ॥