२१

कङ्कचिदलजचिदिति श्येनचिता व्याख्यातौ ॥ २१.१ ॥

The kite-shaped fire-altar (kankacit) and the fire-altar in the form of an alaja bird are explained after the falcon-shaped (fire-altar).

कङ्कचिदलजचिदिति श्येनचिता व्याख्यातौ ॥ २१.१ ॥

कङ्कः पक्षिविशेषः अलजश्च । कङ्क इव चेतव्यः कङ्कचित् । अलज इव चेतव्योऽलजचित् । तौ श्येनचिता व्याख्यातौ पूर्वेणैव श्येनेन व्याख्यातौ । मुख्यत्वाद्द्विशतप्रस्तारत्वाच्च तस्यैवाकृतिः तान्येव करणानि स एवोपधानमार्गः । सङ्कल्प एव भेदः श्येनोऽलजः कङ्क इति ॥

एवमि व हि श्येनस्य वर्षीयांसौ पक्षौ पुच्छाद्वक्रौ संनतं पुच्छं दीर्घ आत्मा मण्डलं शिरश्च । तस्माच्छ्रुतिसामर्थ्यात् ॥ २१.२ ॥

Like the falcon their two wings are larger than the tail and more curved (at the middle); the inclined tail is long (at the end and short where it joins with the body); neither the body nor the head is circular. This is according to the scriptures.

एवमि व हि श्येनस्य वर्षीयांसौ पक्षौ पुच्छाद्वक्रौ संनतं पुच्छं दीर्घ आत्मा मण्डलं शिरश्च । तस्माच्छ्रुतिसामर्थ्यात् ॥ २१.२ ॥

हिशब्दः प्रसिद्धौ । श्येनोऽप्येवमेव । वर्षीयांसौ बृहन्तौ । पक्षौ । कस्मात्पुच्छाद्दीर्घौ? न केवलं बृलन्तौ किं तु तौ वक्रौ । सन्नतं सम्यङ्नतं आत्मसमीपेऽल्पीयः अग्रे श्येने पृथु उच्यते तत्सन्नतमिति । दीर्घ आत्मा नं समचतुरश्रः न मण्डलः नापि दीर्घचतुरश्रः । अमण्डलमिवादीर्घचतुरश्रभूतं शिरः । एवम्प्रकारो लोके श्येनः । एवमेव कङ्कालजो लोके । तस्मात्तदाकारावेव कङ्कालजौ तेनैव व्याख्यातौ । श्रुतिसामर्थ्यात् । सामर्थ्यमभिधानशक्तिः । एतावदेव श्रुत्याभिधीयते । अशक्यत्वात्सर्वसाम्या (संपा) पादनस्य । न ह्यशङ्कनीयमर्थं वेदो विदधाति ॥

अशिरस्को वानाम्नानात् ॥ २१.२ ॥

Or, in pursuance of the sacred tradition, (the fire-altar may be) without the head.

अशिरस्को वानाम्नानात् ॥ २१.२ ॥

वाशब्दः पक्षव्यावृत्तौ । अशिरस्क एव चेतव्यः । कुत इत्याह आनाम्नानात् । न हि शिर आम्नायते । तस्य कथमनाम्नानमित्यत्राह

ज्ञायते च । कङ्कचितं शीर्षण्वन्तं चिन्वीत यः कामयेत सशीर्षोऽमुष्मिंल्लोके संभवेयमिति विद्यमाने कथं ब्रूयात् ॥ २१.३ ॥

And it is taught thus: ‘One who wishes to live with the head on in this world should provide the kaṅkacit with the head’. Why is it said when one (always) has (the head)?

ज्ञायते च । कङ्कचितं शीर्षण्वन्तं चिन्वीत यः कामयेत सशीर्षोऽमुष्मिंल्लोके संभवेयमिति विद्यमाने कथं ब्रूयात् ॥ २१.३ ॥

यदि शिरस आम्नानमस्ति शीर्षण्वन्तं चिन्वीतेति कथं ब्रूयादेवेत्यर्थः । यदि शिरस आम्नानं नास्ति तदा युज्यत एवैतद्विशेषणम् । इतरथा विशेषणमनर्थकमेव स्यात् । तस्मादशिरस्क एव चेतव्यः । चद्यशिरस्कः किमाकारःस इत्याह

प्राकृतौ वक्रौ पक्षौ संनतं पुच्छं विकारश्रवणात् ॥ २१.४ ॥

Naturally the two wings are curved and the tail is narrowed because such modifications are so heard.

प्राकृतौ वक्रौ पक्षौ संनतं पुच्छं विकारश्रवणात् ॥ २१.४ ॥

प्रकृत्यां भवौ प्राकृतौ । तावेव पक्षौ वक्रीकर्तव्यौ । कुतः? विकारश्रवणात् । सन्नतं पुच्छं पुच्छं च सन्नतं कर्तव्यम् । वक्तपक्षो व्यस्तपुच्छ इति विकारःश्रूयते । पक्षपुच्छानां च वक्तता व्यस्तता च प्रकृतौ नास्ति । तस्माद्विकारत्वं पक्षपुच्छानाम् ॥

यथाप्रकृत्यात्माविकारात् ॥ २१.४ ॥

Where no (such) modification is heard, the body retains its natural form.

यथाप्रकृत्यात्माविकारात् ॥ २१.४ ॥

यथाप्रकृत्यात्मा । कुतः? अविकारात् । नहि तत्र विकारःश्रूयते । तस्मात्प्रङ्कृतिवदेवात्मा चतुःपुरुषःसमचतुरश्रश्च । अरत्निनार्ऽधप्रादेशेन वा पक्षौ विवधेयेत् । द्विपुरुषां रज्जुमित्यादिश्येनवत् । ननु प्रकृतावरत्निना वर्धयेदित्युक्तम् । किमिदमुच्यते अरत्निनार्ऽधप्रादेशेन वेति? अरत्निनेत्यर्धविकारत्वप्रतिपादनपरं, न पक्षपुच्छानां तावन्मात्रमायाममापादयितुम् । आत्मनश्चतुर्थं चतुर्भागीयाश्वाष्टौ इत्युपधातव्यमिति

श्येनप्रतिपादितं न कर्तव्यम् । यथाप्रकृत्येवात्मा कर्तव्यः । किं च प्राकृतं पुच्छमिति वचनाच्च उपधानविधिश्च न घटते । श्येन इव चेतव्य इत्येवं क्रियमाणे प्रथमद्वितीयानामेव विकारो नेतरेषाम् । इतरथा चतुर्थादयोऽपि विकृता भवेयुः । तथाभूताश्च कर्तव्या भवेयुः । तस्माच्च करणानुप्रवेशेन चेतव्य इत्युक्तम् । श्येनवदेव पुच्छम् । करणान्युच्यन्ते चतुर्थषष्ठाभ्यां यथायोगनतं तत्प्रथमम् । द्वे पूर्ववत्संहिते द्वितीयमित्यादि । अथोपधानविधिः अष्टाचत्वारिंशत्प्रथमा उदीचीः पक्षयोः । श्येनवत्पुच्छम् । आत्मनःश्रोण्योस्तिस्रस्तिस्रः पञ्चम्य उदीच्यः । ततःसप्तसु रीतिषु षट्पञ्चाशच्चतुर्थ्यः दक्षिणायता उदगायताश्च । तासां पुरस्तादष्टौ पञ्चम्यः उदगायताः । श्रोण्योश्चतस्रः पञ्चम्य अक्ष्णया भिन्द्यात् । अष्टौ षष्ठयःसम्पद्यन्ते । एष द्विशतः प्रस्तारः । अपरस्मिन् प्रस्तारे चतस्रश्चतस्रो द्वितीया निर्णामयोरप्यययोश्च विशयास्तृतीयाः । चतस्रश्चतस्रः पूर्ववदष्टभागावेताः । पक्षेष्टकाभिः पक्षौ प्रच्छादयेत् । तद्द्वासप्ततिः पुच्छे श्येनवत् । सप्ताष्टमाभिःश्रोण्यंसेषु द्वे द्वे पञ्चम्यौ प्राचीः प्रतीचीश्च । प्राच्यः सप्त रीतयः । चतुर्मिस्तृतीयापञ्चम्यो रीत्योर्मध्ये त्रिंशत्षष्ठयः एका च पञ्चमी । एकत्र षोडशापरत्र चतुर्दश । एवं द्विशतः प्रस्तारः । अथवा स एवानुपुच्छमर्धपुरुषव्यासं सप्रादेशं पुरुषं प्रतीचीनमायच्छेत् । तस्य दक्षिणतोऽन्यमित्यादिना श्येनवत्पुच्छं कुर्यात् । पक्षौ प्राकृतौ द्विपुरुषायामौ । करणानि वक्ष्यामः द्वादशाङ्गुला यथा भवति तता तिर्यक्चतुर्थषष्ठाभ्यां नमयेत् । प्रथमं ते एव संहिते यथा तिष्ठतः तथा कारयेत् । द्वितीयं तृतीयमपि यत्षड्भागेनाष्टमभागेन वा वर्धयेदिति त एव वा पुच्छे चतुर्थं त्रयस्त्रिंशदङ्गुलविस्तारं पञ्चचत्वारिंशदङ्गुलायामं चतुर्दशतिलैरूनं सविशेषं पञ्चमं अर्धसप्ताङ्गुलव्यासं षट्पार्श्वं एकोनत्रिंशदायामं तु षट्त्रिंशदङ्गुलं चतुर्दशतिलैःसह पुच्छाप्यये विशययोः अष्टादशाङ्गुलं पुच्छे पञ्चदशाङ्कुमेव । आत्मानि चतुर्थादयो वैकृताः । पुच्छे तु प्राकृता एव । आत्मन्युपधानविधिःस एव । तत्र श्लोकाः

अर्न्ध त्रयोदशं व्यासमशिरस्के हविर्भुजि । तथा चतुर्थषष्ठाभ्यां नमयेत्प्रथमं तु तत् ॥

ते द्वे तु संहिते प्राची द्वितीयं करणं भवेत् । तृतीयमपि षड्भागमष्टभागेन वर्धितम् ॥

पक्षेष्टकाश्चतुर्थाःस्युः पुच्छं पुच्छवदुच्यते । षट्पञ्चाशच्चतुर्थ्यःस्युस्तिर्यग्दक्षोद गायताः ॥

अष्टौ पुरस्तात्तिर्यक्च श्रोण्योः षट्पञ्चमीः क्षिपेत् । श्रोण्याश्चतस्रः पञ्चम्यो भेदवद्द्विशतस्तथा ॥

श्येनवत्पक्षपुच्छेषु निधायात्मन्यपि क्षिपेत् । प्राच्यां चैव प्रतीच्यां च त्रिंशदेका च पञ्चमी ॥

तासामेवोत्तरे पार्श्वे चतुर्थ्यः षोडशद्वयम् । प्राच्यश्वैव प्रतीच्यश्च तथा षोडश दक्षिणे ॥

प्राचीश्वैव प्रतीचीश्च शिष्टे पञ्चमीं क्षिपेत् । करणस्य विपर्यासं चतुर्थस्यैव नेष्यते ॥

सप्रादेशेऽपि वा पुच्छे विस्तारो द्वादशं भवेत् । तथा चतुर्थषष्ठाभ्यां नमयेत्प्रथमं तु तत् ॥

ते द्वे तु संहिते प्राची द्वितीयं करणं हि तत् । तृतीयमपि षड्भागमष्टभागेन वर्धितम् ॥

द्वाविंशतिर्द्विगुणितं तिलानां चापि विंशतिः । सविशेषश्चतुर्थस्य तिर्यक्सत्यधिकं भवेत् ॥

पञ्चमं प्राकृतं विद्यात्षष्ठस्य विकृतास्त्रयः । षष्ठस्य पार्श्वं त्र्यधिकं कर्णः षट्त्रिंशदष्टभिः ॥

सप्तमाष्टमयोः पार्श्वमूनत्रिंशमिहेष्यते ।

आयामश्वापि षट्त्रिंशच्चतुर्दशतिलैःसह ॥

चतुर्थाद्यास्तु विकृताः पुच्छे चैवात्मनि क्षिपेत् ।

अष्टादशाङ्गुलं पुच्छे शययोरन्यदात्मनि ॥

करविन्दीया व्याख्या

कङ्क तौ

कङ्कालजौ पक्षिविशेषौ । कङ्कवच्चीयते अलजवच्चीयतिति कङ्कचिदलजचितौ श्येनचिता व्याख्यातौ । तयोर्विमानेष्टकाकरणोपधानानि श्येनस्येव कार्याणीत्यर्थः । मुख्यत्वात्पूर्वश्येनेनेति केचित् । आनन्तर्याद्द्वितीयश्येनेनेत्यन्ये । अविशेषादुभाभ्यामित्यपरे । उक्तं श्येनस्वरूपमनुभाषते अत्रैव शिरसो भावप्रतिपादनार्थम् ॥

एव र्थ्यात्

एवमिवहीति गतम् । श्येनस्य वर्षीयांसौ दीर्घतरौ पुच्छाद्वक्रौ पक्षौ सन्नतं पुच्छं आत्मसमीपे ह्रसीय अग्रे व्यस्तं दीर्घ आत्मा न समचतुरश्रः अमण्डलः न मण्डलाकारः ईषन्मण्डलः । न वा शिरश्च विद्यते । तच्चापि न मण्डलं नापि समचतुरश्रम् । एवमिव श्येनो लोके दृश्यते । एतावदेव श्येनसादृश्यमग्नेः । कुतः? श्रुतिसामर्थ्यात् सामर्थ्यमभिधानशक्तिः । एतावदेव श्येनश्रुत्या विधीयते । यदेतद्वक्रपक्षता व्यस्तपुच्छता दीर्घात्मतामण्डलता सशिरस्कता च । तस्मात्कङ्कालजावपि तदाकारौ चेतव्यावित्यर्थः ॥

अशिर नात्

अशिरस्को वा श्येनः अनाम्नानात् । नहि पक्षपुच्छात्मगतवक्रतादिवच्छिरस आम्नानमस्ति । श्येनविधानसामर्थ्याच्छिरसो विधानमस्तीति गम्यत इति केचित् । वयसां वा एष प्रतिमया चीयत इति प्रकृतावपि पक्षादिवत्शिरोविधानं प्रसज्येत् । नैष दोषः । तत्र हि पक्षपच्छविधानं परिसंख्यानार्थम् । तर्ह्यत्रापि तच्चोदकागतमेवेति तस्मात्सशिरस्कःश्येनः । किञ्च विज्ञायते च कङ्कचितं शीर्षण्वन्तं चिन्वीतेति । यदि चोदकप्राप्तया कङ्के शिरो विद्यते तत्कथं ब्रूयात्ब्राह्यणं कङ्कचितं शीर्षण्वन्तं चिन्वीतेति? न ब्रूयादेवेत्यर्थः । तस्मादशिरस्कः श्येनः । कङ्के शिरोविधानात् । तथा ते वयोमात्रसादृश्ये प्रकृते प्राप्ते श्येनप्राप्तिविधानसामर्थ्यादेव श्येने शिरोऽप्यस्तीति गम्यते । “त्रिवृत्ते अग्ने शिरः” इत्यादिना शिरस्युपधानदर्घनाच्च । अतस्तयोर्विकल्प इति मन्वानः वाशब्दं ब्रूते । तत्र कङ्कःश्येनोऽलज इति सङ्कलपमात्रभेदः नाकारे । दाक्षायणयज्ञादिवतशिरस्कःश्येन इत्युच्यते ॥

प्राकृ रात्

प्रकृतिवदेव पक्षौ वक्रौ पुच्छात्सन्नतं वक्रपक्षो व्यस्तपुच्छ इति विकारश्रवणात् । आत्मा तु यथा प्रकृत्या । यद्वा यथाप्रकृतिरविकृतः समचतुरश्रः चतुष्पुरुष इत्यर्थः । अविकारात् न हि विकारः श्रूयते । पक्षपुच्छेषु विकारग्रहणं नात्मनि । तस्मात्प्राकृत एवात्मा । अरत्निनार्धप्रादेशेन च एकैकं पक्षं प्रवर्धयेत् । यद्यपि प्राकृतौ पक्षावित्युक्तं तथापि पुच्छस्याप्राकृतत्वश्रणादुक्तप्रकारा पुरुषमात्रता गम्यते । तस्मात्पुच्छे प्रादेशमुपधाय पक्षयोर्विभजेदिति केचिन्मन्यन्ते । केचित्पक्षयोः प्रकृतित्वविधानादात्मनोऽविकारत्वाच्च पुच्छं सप्रादेशं मन्यन्ते । उभयस्मिन् पक्षेऽप्युक्तप्रकारेणाभ्युन्नेया इत्याचार्यो मन्यते । अत्र पुच्छस्याप्रकृतित्वपक्षे प्रथमद्वितीयकरणानां विकारः । इतरथा तेषामपि करणान्युच्यन्ते । चतुर्थषष्ठाभ्यां प्रथमं करणं यथार्धत्रयोदशव्यासं भवति तथा प्रजम्भयेत् । ते द्वे प्राची संहिते । तद्दितीयं प्रथमस्य षड्भागमङ्गुलं तृतीयम् । उपधानमुच्यते दक्षिणे पक्षे अष्टाचत्वारिंशत्प्रथमा

उदीचीस्तथोत्तरे दक्षिणाः । पुच्छेऽशिरस्कपक्षोक्तमेव । त्रिंशदात्मनि । श्रोण्योस्तिस्रास्तिस्रः पञ्चम्य उदगायताः दक्षिणायताश्च । तासां पुरस्ताचतुर्(थार्)थीनामर्धेष्टकाः सप्त रीतयः । ताः षट्पञ्चाशत् । तासां पुरस्तादष्टौ पञ्चम्यः । श्रोण्यंसेषु चतस्रः । पञ्चमीरक्ष्णयाभिन्द्यात् । द्विशत एष प्रस्तारः । द्वितीयप्रस्तारे चतस्रश्चतस्रो द्वितीयाश्चतस्रश्चतस्र आत्मानमष्टभागावेताः । पक्षेष्टकाभिः प्राचीभिः पक्षौ प्रच्छादयेत् । एकैकस्मिन् पक्षे षट्त्रिंशत् । पुच्छे तु पूर्ववद्द्वादश सप्तम्यस्त्रयोदशाष्टम्यश्च । श्रोण्यंसेषु द्वे द्वे पञ्चम्यौ प्राच्यौ । आत्मशेषे चतुर्थीना मष्टेष्टकाः प्राच्यःसप्त रीतयः । तृतीयपञ्चमरीत्योर्मध्ये चतस्रश्चतुर्थीरुद्धृत्य त्रिंशतं षष्टिमेकां पञ्चमीमुपदध्यात् । तासामेकत्र षोडश षष्टिरिति । तत्र चतुर्दश एकत्र पञ्चमी । एष द्विशतः प्रस्तारः । सप्रदेशपक्षे पुच्छे पुरुषव्यासं प्रादेशपुरुषं प्रतीचीनमायच्छेत् । तस्य दक्षिणतोऽन्यमुत्तरतश्वेत्यादिना पुच्छं कुर्यात् । पक्षौ प्रकृतावेव । करणविशेषो यथा तिर्यगृजुत्वेन द्वादशाङ्गुलं भवति तथा प्रथमं करणं प्रजम्भयेत् । ते द्वे प्राजीत्यादिना द्वितीयम् । तृतीयस्यापि षड्बागमष्टभागेन वर्धितम् । चतुर्थादीनि द्विविधानि पुच्छचतुर्थे त्रयस्त्रिंशदह्गुलविस्तारम् । तस्य सविशेषः चतुश्वत्वारिंशदङ्गुलयः विंशति तिलाधिकाः । पञ्चममर्धसप्तदशङ्गुलव्यासम् । षष्ठस्य पार्श्वं त्रयस्त्रिंशदङ्गुलकम् । ताःषट्त्रिंशदङ्गुलयः । साष्टमयोःस एव व्यासः । पार्श्वमान्यावक्ष्णयावस्थिते एकोनत्रिंशदङ्गुले । आयामःषट्त्रिंशदङ्गुलयः चतुर्दश तिलाश्च । पुच्छाप्ययविशययोरष्टादशाङ्गुलम् । पुच्छे पञ्चदशाङ्गुलमात्मतिलचतुर्थ्यादयो विकृताः पुच्छ उपधेयाः । प्राकृत एवात्मनि उपधानविधिः । स एष द्वितीयश्येनः । विकृते तत्रोक्तकरणान्येवमुन्नीय कृत्वा चेतव्यम् ॥

सुन्दरराजीया व्याख्या

व्यत्या चिकीर्षेत्

कङ्क ख्यातौ

“कङ्कचितं शीर्षण्वन्तं चिन्वीत यः कामयेत शीर्षण्वानमुष्मिन् लोके स्यामिति” । अलजचितं चिन्वीत चतुःसीतं प्रतिष्ठाकाम" इति श्रुतावग्नी श्येनचिता पूर्वेणोत्तरेण वा व्याख्यातौ । अथोक्तस्यैव श्येनचितः प्रकारान्तरं विधित्सनुक्तौ तावत्प्रकारौ युक्ततराविति दर्शयितुमाह

एवमिव मर्थ्यात्

यथास्माभिरुक्तं एवमिव हि पततः श्येनस्य पक्षौ पुच्छाद्वर्षीयांसौ वक्रौ च मध्यतः पुच्छं च सन्नतमप्ययप्रदेशे आत्मा च आमण्डलः ईषन्मण्डलरूपः शिरश्वैवं भवति । तस्मात्तच्छब्दश्रुतेः यच्छब्दाध्याहारः कार्यः । यस्मादर्थे वा हिशब्दः । यस्मादेवंरूपः श्येनस्य पक्षपुच्छादिः प्रत्यक्षेण दृश्यते तत्मात्श्येनचितं चिन्वीतेति श्रुतिसामर्थ्यादेवंरूपपक्षपुच्छात्मशिरस्कः श्येनचिदित्युक्त इत्यर्थः ॥

अशि म्नामात्

अशिरस्को वा श्येनचिद्भवितुमर्हति । अनाम्नानात्॑ न(हि)च श्येनचित्प्रकरणे शिर आम्नायते । आत्मनोऽप्यविकारस्यैतदुपलक्षणम् । अशिरस्क (त्वे) कल्पे प्रमाणान्तरमस्तीत्याह

विज्ञा ब्रूयात्

यदि श्येनाकृतिविधानमात्रेणैव सशिरस्कत्वं भवेत् । तर्हि कङ्कचितोऽपि भवेदेव । तथा च तत्र शीर्षण्वन्तमिति विशेषो न वक्तव्यःस्यादित्यर्थः ॥

यद्यशिरस्कस्तर्ह्यस्य किं रूपमित्याह

प्राकृतौ श्रवणात्

प्राकृतावेव पक्षौ पुच्छौ षडरत्निं पञ्चारत्निं वा । तौ द्विपुरुषां रज्जुमुभयतःपाशामित्युक्तप्रकारेण वक्रीकर्तव्यौ । केचित्तु पूर्वोक्तायाम (भावात्) मार्गात्षष्टिशताङ्गुलया रज्ज्वा संनमन (मपी)मिच्छन्ति । पुच्छं च प्राकृतमेव सन्नतं अर्धपुरुषव्यासम् । पुरुषं प्रादेशाधिकं प्रतीचीनमायच्छेत् । तस्य दक्षिणतोऽन्यमित्यादि पूर्ववत् । प्रादेशप्रवृद्धयभावे पूर्ववदेव । विकारश्रवणादिति वक्रपक्षो व्यस्तपुच्छो भवतीति वचनादित्यर्थः ।

यथा कारात्

चतुः पुरुषः समचतुरश्र एव श्येनचित्यात्मा विकारस्याश्रवणात्

कपर्दिभाष्यम्

यथो एतच्छेयनचितं चिन्वीतेति । यावदाम्नानसारूप्यं तद्व्याख्यातम् ॥ २१.५ ॥

Thus it is constructed in the form of the falcon, and the shape has been explained after the sacred tradition.

यथो एतच्छेयनचितं चिन्वीतेति । यावदाम्नानसारूप्यं तद्व्याख्यातम् ॥ २१.५ ॥

तत्र यावदाम्नानमेव सारूप्यं ग्राह्यम् । जातिवाचकानां शब्दानां किमपि सामान्यमेव प्रवृत्तिनिमित्तं दृश्यते । यथा गौर्वाहीक इति । एवमत्रापि यावदाम्नानमेव सारूप्यं गृहीत्वा श्येनशब्दो वर्तते । तत्तु सारूयं व्याख्यातं वक्रपक्ष इत्यादिना ॥

त्रिस्तावोऽग्निर्भवतीत्यश्वमेधे विज्ञायते ॥ २१.६ ॥

According to tradition, the fire-altar for the aśvamedha (sacrifice) is three times as large (as the seven-fold with aratni and prādeśa).

त्रिस्तावोऽग्निर्भवतीत्यश्वमेधे विज्ञायते ॥ २१.६ ॥

तत्र सर्वाब्यासोऽविशेषात् ॥ २१.७ ॥

All (sorts of) enlargements are possible in this case as nothing particular is mentioned.

तत्र सर्वाब्यासोऽविशेषात् ॥ २१.७ ॥

तत्र नारत्निप्रादेशस्य सप्तविधस्याभ्यासः । कुतः? अविशेषात्॑ न हि कश्विद्विशेषोऽत्राम्नायते । तस्मात्सर्वस्यावृत्तिः ।

दीर्घचतुरश्राणां समासेन पक्षपुच्छानां समास उक्तः ॥ २१.८ ॥

The enlargement of the wings and the tail is stated to be brought about by the addition of rectangles.

दीर्घचतुरश्राणां समासेन पक्षपुच्छानां समास उक्तः ॥ २१.८ ॥

दीर्घचतुरश्राणां पक्षपुच्छानां समासविधिरूक्तः । “यदन्यत्सप्तभ्य” इत्यादिना विधासप्तमकरणीमित्यादिना (च) वा । वेणुत्रिकरण्या वा विहरेदित्यर्थः ॥

एकविंशोऽग्निर्भवतीत्यश्वमेधे विज्ञायते ॥ २१.९ ॥

It is (further) taught that, for the aśvamedha sacrifice, the fire-altar is of twenty-one.

एकविंशोऽग्निर्भवतीत्यश्वमेधे विज्ञायते ॥ २१.९ ॥

गतमेतत् ।

तत्र पुरुषाभ्यासो नारत्निप्रादेशानां सङ्ख्यासंयोगात्सङ्ख्यासंयोगात् ॥ २१.१० ॥

तत्र पुरुषाभ्यासो नारत्निप्रादेशानां सङ्ख्यासंयोगात्सङ्ख्यासंयोगात् ॥ २१.१० ॥

समाप्तः शुल्बप्रश्नः

तत्र पुरुषाभ्यासः नारत्निप्रादेशानाम् । कुतः? संख्यासंयोगात् एकविंश इति । न सप्तविध इत्यत्रापि संख्या विधीयते । वाक्यान्तरेण तत्र अरत्निप्रादेशा निविशन्ते । न तत्र सप्तसंख्यायां निविशन्ते । तस्मात्संख्यासंयोगात्पुरुषाभ्यास एव नारत्निप्रादेशानाम् । तत्र श्लोको भवति

त्रिविधेन नरं प्रोक्तं त्रिस्तावति विभाव (सोः)सौ ।

एक (विंशे) विधे ततौ न्यूनं तिलानां चैव सप्त (भिः)तिः ॥

द्विरुक्तिर्मङ्गलार्था ।

इत्यापस्तम्बसूत्रविवरणे कपर्दिस्वामिभाष्ये

शुल्बाख्यप्रश्ने षष्ठः पटलः

करविन्दीया व्याख्या

अ(य)थो ख्यातम्

श्येनचितमिति विहितं यत्प्रकारं यावच्चास्याम्नानसारूप्यं मानविहितं श्येनसारूप्यं तत्सर्वं व्याख्यातम् । तत्र वक्रपक्षादिगुणैराम्नातेन यच्छयेनस्य सारूप्यमुक्तं॑ श्येनागग्नेरर्धदशमा अरत्नय इत्यादिना चयनप्रकार उक्तः, तेन उक्तौ कङ्कालजौ स्यातामित्यर्थः ॥

त्रिस्या षात्

आश्वमेधिकाग्नेस्त्रिस्तावविधौ सारत्निप्रादेशाभ्यासः न पुरुषमात्रस्य॑ विशेषाभावात् । अविशेषेण प्राकृताग्निज्ञत्रैगुण्यविधानादित्यर्थः ॥

दीर्घ क्तः

दीर्घचतुरश्राणां समास इत्युक्तम् । एवं द्वे दीर्घचतुरश्रे समस्येते॑ तन्निमित्तो निर्ह्रासो विवृद्धिर्वेति । यावदिच्छन् दीर्घचतुरश्राणि समस्योदिति । तेन त्रिस्तावेऽग्नौ प्रथमविहरणेन समास उक्तः ॥

एक गात्

अश्वमेधे एकविंशाग्निश्रुतौ पुरुषाणामेवाभ्यासः नारत्निप्रादेशानाम् । “सप्तविधो वाव प्राकृतोऽग्निरिति” सप्तसंख्या पृथक्संनिवेशनी । समानजातीयेषु पुरुषेष्वेव संयुक्तः नारत्नयादिषु । अरत्निप्रादेशास्त्वरत्निना दक्षिणत इति वाक्येन स्वरूपमात्रेण विहिता नार्धसंख्यया । अतः प्रकृतौ पुरुषाणामेव संख्या संयोगादश्वमेधेऽप्येकविंशाग्नौ पुरुषाणामेव संख्यासंयोगो युक्त इति अरत्निप्रादेशास्त्वनभ्यस्ता भवेयुः । पुरुषाब्यासादनन्तरमरत्निना दक्षिणत इति कुर्यादित्यर्थः । एतदुक्तं भवति त्रिस्तावे एकविंशप्रस्तारद्वयविधेस्त्रिस्ताव एकविंश एवाग्निः ब्राह्नणदर्शनात् । द्वादश दश वा स्यात् । द्विरुक्तिः प्रस्नपरिसमाप्तिद्योतनार्था ॥

इति श्रीकरविन्दस्वामिकृतायां शुल्बप्रदीपिकायां षष्ठः पटलः

सुन्दरराजीया व्याख्या

ननु सिरसोऽभावे श्येनाकृतेरपूर्वत्वात्श्येनचितं चिन्वीतेति विधिवाक्येनैव विरोधप्रसङ्गः॑ तत्राह

अ(य)थो ख्यातम्

यदेतच्छयेनचितं चिन्वीतोति॑ यत्तेन यावदामानातं वक्रपक्षो व्यस्तपुच्छः इति विहितसारूप्यमुक्तं॑ अन्यथा पक्षपुच्छविकारविधेरानर्थक्यप्रसङ्गादिति भावः । अस्मिन् पक्षे इष्टकानां करणानि द्विपूरुषया रज्ज्वा पक्षसंनमने पुरुषस्य चतुर्थायामं पञ्चमव्यासं यथायोगनतं तत्प्रथमं॑ तस्यकैसर्णोऽष्टादशाङ्गुलः सपादैकपञ्चदशाङ्गुलोऽन्यः । द्वे द्वे पूर्ववत्संहिते तत्द्वितीयम् । प्रथम पञ्चमे करणे संहिते तृतीयम्॑ चतुर्थपञ्चमषष्ठानि पूर्वश्येनचिद्वदेव । पुच्छे याः षष्ठीचतुर्थ्यः उपधेयास्तासामन्ये करणे । तत्र चतुर्थ्यां पार्श्वे पूर्ववदेव एका तिर्यङ्बानी त्रयस्त्रिंशदङ्गुला अन्या सार्धचतुश्वत्वारिंशदङ्गुला षष्ठयास्तु पञ्चदशमेकं फलकम् । त्रयस्त्रिंशदङ्गुलं द्वितीयं षट्त्रिंशकं साष्टतिलं तृतीयम् । सप्तमस्य तिर्यङ्भान्यावरत्निमात्रौ । पार्श्वेन (नव) विंशत्यङ्गुले । कर्णश्वैकः । (अन्यः कर्णः पञ्चचत्वारिंशदङ्गुलः एकादशतिलोनः । अष्टप्रस्य नवविंशके पार्श्वे । द्वादशिकाषट्त्रिंशिके तिरश्वयौ शिरसोऽभावान्नवमं करणं न भवति । अरत्निप्रादेशाभावे पुच्छेष्टकाः पूर्वश्येनवदेव) । पक्षस्थानाञ्च तदनुगुणं नमनम् । उपधाने च पक्षयोः प्रथमा अशीतिरुदीच्यः पुच्छं पूर्वश्येनवदेव । पुच्छाप्ययस्थचतुर्थ्योरष्टादशाङ्गुलम् । पुच्छे पूर्वश्येनवदेव । पुच्छे पञ्चदशाङ्गुलमात्मनि । आत्मन्युदीच्यो नव रीतयः । उदीचीभिरिष्टकाभिः । तासां मध्यमाः सप्त । अष्टाभिः चतुर्थीभिः चतुर्थरीत्यां दक्षिणरीतौ ततः षष्टयश्चतस्रः द्वे चतुर्थ्यौ । एवमेव षष्ठी रीतिः । श्रोण्यंसेषु चतस्रश्चतस्रः षष्ठयः । शेषे षट्पञ्चम्यः । एष द्विशतः प्रस्तारः । (तत्राशिरस्कस्य श्येनचितः पक्षयोः प्रथमेष्टका उदीच्यो रीतयः । त्रिंशत्त्रिंशत् । पुच्छे तु पूर्ववत् । आत्मन्युदीच्यो रीत्यो नव स्युः । तत्राद्यरीतिगा आद्यास्वतस्रः षष्ठयृः स्युरेव । एवमन्त्या पिष्टकाः । दक्षिणोत्तरत एकैका पञ्चमीष्टका । पुच्छाप्ययस्थे तन्मध्ये उक्ते । एवं दशेष्टकाः अन्त्या अपि रीतय एवं स्युः । पञ्चम्यः मध्यतोऽधिके । तुरयिरीत्यां चतुर्थ्यौ । द्वे चतस्रः षष्ठिकाः । ततश्चतुर्थ्यौ पूर्ववत्षष्ठयः । चतुथ्यौ द्वे दोष्टकाः? एवं शेषमग्निं चतुर्थीभिः पूरयेत् । एवं नवतिरात्मस्थाः प्रास्तारे द्विशतेष्टकाः) । अपरस्मिंश्चतस्रश्चतस्रः निर्नामयोर्द्वितीयाः । अप्यययोश्च तृतीयाः । पक्षयोः शेषे षट्पञ्चाशत्प्रथमाः प्राच्यः पुच्छे पूर्ववत् । सप्तम्योऽष्टम्यश्च आत्मनि नव रीत्यः । प्राच्यः प्राचीभिरिष्टकाभिः । तत्र पक्षाप्ययस्थानां पश्चात्पुरस्ताच्च पञ्चपञ्चम्यः षट्च षष्ठयः । ता दक्षिणोत्तररीतिमध्ये (सप्तरीत्यः पूर्वप्रस्तारवत् । द्वितीयषष्ठयो (द्वितीयाष्टम्यो) रीत्योर्मध्ये) षोडशषोडश षष्ठयः । (ता दक्षिणोत्तरे रीतिमध्ये पूर्वप्रस्तारवत् । द्वितीयाष्टम्यो रीत्योर्मध्येषोडशषोडश षष्ठयः । एवं द्विशतः प्रस्तारः । तत्रापरस्मिन् प्रस्तारे पक्षे द्वितीयाः । पक्षमध्यतः द्वितीयाः । अप्यये शेषे प्रथमाः । एवमुत्तरपक्षे प्राच्यः । इमाः सर्वा द्विसप्ततिः । अथात्मनि प्राच्यो नव रीत्यस्युः । आद्यायां पञ्चमीद्वितीयम् ॥

आदित्यपक्षाप्ययगा द्वे षष्ठयौ पञ्चमी तथा । पञ्चम्येकान्त्यरीत्यातो द्वे षष्ठयावप्ययः पुरः ॥

षष्टयावेका पञ्चमी स्याद्द्वितीयस्यामथावलौ । मध्ये षोडश षष्ठयः स्युरेवमष्टमरीतिगाः ॥

चतुर्थषष्ठरीत्यौ तु प्रथमोत्तरवत्तथा । आत्मशेषं चतुर्थीभिः …… पुच्छगोचराः ॥

सप्तम्यो द्वादशाष्टम्यस्त्रयोदश च पूर्ववत् । एवं द्वितीयप्रस्तारो द्वितीयेऽष्टक इष्यते ॥)

केचित्त्तु यथा प्रकृत्येति वचनादिष्टका अपि । (आत्मनि प्रकृतिवदेवेत्याहुः । तथा प्रथमकरणस्य पार्श्वे चत्वारिंशदङ्गुले । अरत्नी एव (तिरश्वयौ) तिर्यङ्भान्यौ (एकः कर्णः पञ्चविंशतिकःसप्तदशतिलः । अन्यस्तिलत्रयोनैकषष्ठयङ्गुलः) । द्वे सहिते द्वितीयं (करण्या अरत्नि) प्रथमस्यारत्निप्रादेशेन यथायोगनतेन वर्धयेत् । तृतीयं पुच्छान्नवमचतुर्थषष्ठसप्तमाष्टमानि पूर्ववत्प्रकृतिवदात्मन इष्टकाः पञ्चमबागीयाः । तत्र प्रादेशाः षडङ्गुलव्यासाः कार्याः । आत्मानि दक्षिणत उत्तरश्च दशा (ध्यर्धार्ः) ध्या उदगायताः । आत्मशेषे पञ्चम्य उदीच्यो दश रीतयः । मध्ये द्वे उद्धृत्याष्टादशाङ्गुले पुच्छाप्यये द्वे चतुर्थ्यौ आत्मानमरत्निना वेति द्वे अभितश्चतस्रः षडङ्गुलव्यासाः । पुच्छा प्ययस्थयोः पश्चात्पञ्चार्ध्याः प्राच्यः । पुच्छ(विशेषाः) शेषं पूर्ववत् । (पक्षयोस्त्रिंशत्त्रिंशत्प्रथमा उतीच्यः । एष द्विशतः प्रस्तारः । अपरस्मिंस्तु तिस्रस्तिस्रो निर्णामयोः । द्वितीयाः पक्षशेषे द्विचत्वारिंशत्प्रथमाः प्राच्यः । पुच्छपूर्ववत्) । आत्मन्युदीच्यो नव रीतयः । ता आ (तासामा) द्यन्ताः (रीतिः प्राचीभिरर्ध्याभिः । अन्त्याः पञ्चमीभिः मध्यमरीतीनां पञ्चानामाद्याः अन्याश्वार्ध्याः) श्वताः प्राच्यः द्वितीयस्य आत्यामुद्धृत्य तत्राष्टौ षडङ्गुलव्यासाः उपदध्यात्तत्र पस्वात्पुरस्ताच्च द्वे द्वे उदगायते । मध्ये चतस्रः प्रागायताः । अष्टमरीत्या आद्यन्ते(न्त्ये) द्वितीयामन्त्यां चोद्धृत्य नवनवाष्टाङ्गुलयः द्विशतः प्रस्तारः । यदा तु समचतुरश्राभिरुपधीयन्ते तदाप्येवमेव पक्षौ । पुच्छं तु पूर्ववदेव । पक्षाप्यये द्वे अणूके आत्मानं प्रादेशेन प्राप्तेऽभितो द्वे द्वे षडङ्गुले एताः षड्दशभिः प्रादेशैः परिगृह्णीयात् । आत्मशेषे अरत्नयः । द्विशतः प्रस्तारः । अपरस्मिंस्तु सन्ध्यनतराले पञ्चचत्वारिंशदरत्नयः । श्रोण्यंसेषु द्वादशद्वादश (अणूकाःपादाः) । (पाद्ये) शेषे विंशतिरणूकाः । आत्म(मध्य) गतमुद्धृत्य नवाष्टाङ्गुलाः । (द्विशतः प्रस्तारः) यदा तु षष्ठशताङ्गुलया रज्ज्वा पक्षयोर्नमनं तदा पुरुषस्य पञ्चमायामं षष्ठव्यासमेकं वा प्रथमं करणम् । यथायोगनतं तत्कर्णस्त्रयोविंशत्यङ्गुलःसैकविंशतितिलः । अन्यः सप्तत्रिंशः सैकादशतिलः । विंशत्यङ्गुलायामं त्रयोदशतिलयुक्तं चतुर्दशाङ्गुलव्यासं प्राञ्चं चतुरश्रं भूमौ लिखित्वा षोडशाङ्गुलया रज्ज्वोभयतः पाशया तं पक्षवत्संनमयेत् । तद्द्व (त्तृतीयं) देवप्रथमस्य षड्बागमष्टभागेन वर्धयेत् । यथायोगनतेन त (तत्र)त्तृतीयम् । अन्यानि पूर्ववत् । उपधाने प्रथमे प्रस्तारे निर्नामयोः षट्षट्द्वितीयाः । पक्षशेषे प्रथमा द्वासप्ततिरुदीच्यः । पुच्छमात्मा च पूर्ववत् । श्रोण्यंसेषु द्वे द्वे षष्ठयौ । द्विशतः प्रस्तारः । अपस्मिंस्तु पक्षयोः सप्ततिः प्रथमाः । प्राच्यः पञ्चपञ्चाप्यययोः । तृतीयाः पुच्छात्मनोः पूर्ववत् । आत्मनि तु षोडश षष्ठीरुद्धृत्याष्टौ पञ्चमीः क्षिपेत् । द्विशतः प्रस्तारः । आत्मनः प्रकृतिवदिष्टका इति पक्षेऽपि तदनुगुणा इष्टका द्रष्टव्या ॥

त्रि यते

“द्विस्तावात्रिस्तावा वेदिः” इत्यत्र लिङ्गस्याविवक्षितत्वाद ग्नेश्च वेदेश्च विवक्षि (विहि) तत्वात्समासान्तः । प्राकृतस्यैवाग्नेः सप्तविधस्यैवात्र त्रिगुणत्वम् । न त्वनन्तर (गुणस्य) कृतस्याभ्यासस्य सर्वाभ्यासो विशेषोऽतःसर्वस्य सारत्निप्रादेशस्यैवाभ्यासः॑ त्रिस्तावस्य विधौ विधाभ्यासवत्पुरुषाणामिति विशेषाश्रवणात् । एवमर्धत्रयोविंशाः पुरुषा अग्निर्भवति । पुरुषस्य त्रिकरणो वेणुःसपञ्चतिलोनाष्टादशतद्वयाङ्गुलयः पुरुषस्थानीयाः ॥

दीर्घचतु उक्तः

तुल्ययोश्चतुरश्रयोरित्यत्रैव प्रकार उक्तः । तिर्यङ्भानीपार्श्वमान्योश्च त्रिकरणीपार्श्वमानी च ॥

एकविं यते

शाखान्तरे “एकविंशतिः पुरुषः परिमाण” इत्येकविंशः सतोमोर्ऽधविधं पञ्चाशदध्यर्धाः इत्यत्रोपधेयः । प्रायिकत्वादस्तोमेऽपि ॥

तत्र असंयोगात्

संख्या हि तुल्यजातीयस्य संख्यान्तरस्यैव निवर्तिका॑ यथा विधाभ्यासेष्विति भावः । अस्मिन् पक्षे अर्धद्वाविंशाः पुरुषास्तत्र द्वे शते तिस्रश्वाङ्गुलयः षट्तिलाः पुरुषस्थानीयो वेणुः । तस्य चतुर्थपञ्चमषष्ठदशमा अणूकारत्न्यूर्वस्थिप्रादेशा अवगन्तव्याः । अरत्निप्रादेशाभावेऽपि पक्षद्वयेऽप्येकविंशतिरेव पुरुषाः । श्रीमद्रामायणे त्वष्टादशपुरुषत्वमस्वमेधाग्नेर्दृश्यते

स चित्यो राजसिंहस्य सञ्चितः कुशलैर्द्विजैः । गारूडो रुक्मपक्षो वै त्रिगुणोऽष्टादशात्मकः ॥

इति । स तु शाखान्तरे (ण) षड्विधस्यापि कृतित्वदर्शनात् । त्रिस्तावोऽवगन्तव्यः । उक्तं हि षड्विधस्यापि प्रकृतित्वं बोधा यनेन “षड्विधं सप्तविधं द्वादशविधं वा यावद्विधं वा चेष्यमाणो भवति” इति । अत्र त्रयोदशविधान्तानग्नीन् चित्वाश्वमेधमारभते । स ततः परमग्निं चिन्वानो द्वाविंशत्यादिविधमेव चिन्वीत । न तु पूर्वविधम् । न ज्यायासं चित्वा कनीयासं चिन्वीत" इति । अथ यो द्वाविंशतिविधादूर्ध्वमपि विधामभ्यस्य ततः परमश्वमेधमारभते यथा त्रिंशद्विधान्ते॑ तस्याप्यश्वमेधाग्निस्त्रिस्तावक एकविंशो वा तस्य प्रकारान्तराभावात् । ततः परं तु पूर्वकृतादारभ्यैकत्त्रिंशद्विधादिकमेव चिन्वीत । पूर्वेषां कृतत्वात्॑ व्यञ्जितं चैतत्सर्वं बोधायनेन “अश्वमेधः प्राप्तश्वेदाहरेदत ऊर्ध्वां विधामब्यस्येन्नेतरानाद्रियेत । अतीतं चेदाहरेदाहृत्य कृतान्ते प्रकृत्याददीत” इति ॥

इति श्री सुन्दरराजीये शुल्बप्रदीपे षष्ठः पटलः

इति सुन्दरराजीयं संपूर्णं समाप्तः सव्याख्य आपस्तम्बीयशुल्बप्रश्नः