सान्नायकर्म

उपधाय कपालानि, सायंदोहवत् प्रातर्दोहं दोहयति ।
आतञ्चनापिधाने निधानं च निवर्तते ।

नासोमयाजी संनयेत्संनयेद्वा ८

नागतश्रीर्महेन्द्रं यजेत । त्रयो वै गतश्रिय +++(येन गता प्राप्ता श्रीः - वेद-शुश्रुवान्, वैशेषु ग्रामणी, राजन्य)+++ इत्युक्तम् +++(अन्ये त्विन्द्रम्। यथाकामं वर्षम् इन्द्रमिष्ट्वा पश्चाद् महेन्द्रं यजेरन्।)+++९

और्वो गौतमो भारद्वाजस्, ते ऽनन्तरं सोमेज्याया महेन्द्रं यजेरन् +++(प्राक् तु नित्यमिन्द्रम् - नैतेषां संवत्सरादूर्ध्वम् महेन्द्रयागे ऽधिकारः।)+++१०

यो वा कश्चित् +++(अनन्तरं सोमेज्यायाः)+++११

अमावास्यायां +++(क्रियायां - कर्मसूचकोऽत्र प्रयोगः)+++ रात्र्यां स्वयं यजमानो यवाग्वा+++(=यवपिष्टजलपाकेन)+++ ऽऽग्निहोत्रं जुहोत्य् अग्निहोत्रोच्छेषणम् आतञ्चनार्थं+++(=घनीभावाय)+++ निदधाति १

नास्यैतां रात्रिं कुमाराश् चन+++(=अपि)+++ पयसो लभन्ते २

अग्नीन् परिस्तीर्याग्निम् अग्नी वा सांनाय्यपात्राणि प्रक्षाल्योत्तरेण गार्हपत्यं दर्भान् संस्तीर्य द्वन्द्वं न्युञ्चि प्रयुनक्ति ४

कुम्भीं, शाखापवित्रम् +++(=दर्भत्रयसहिता शलाका)+++, अभिधानीं+++(=वत्सबन्धनरज्जुः)+++ निदाने +++(=गोपृष्ठपादबन्धनरज्जुः)+++, दारुपात्रं, दोहनम्, अयस्पात्रं दारुपात्रं वापिधानार्थम्, अग्निहोत्रहवनीम्, उपवेषं +++(=अग्नौ अपसारणार्थं प्रयुज्यमानं)+++ च ५

समाव् अप्रच्छिन्नाग्रौ दर्भौ प्रादेशमात्रौ पवित्रे कुरुते ६

“पवित्रे स्थो, वैष्णवी वायुर् वां मनसा पुनात्वि"ति तृणं काष्ठं वान्तर्धाय छिनत्ति ७

न नखेन ८

“विष्णोर् मनसा पूते स्थ” इत्यद्भिरनुमृज्य

पवित्रान्तर्हितायाम् अग्निहोत्रहवण्याम् अप आनीयोदगग्राभ्यां पवित्राभ्यां प्रोक्षणीर् उत्पुनाति - “देवो वः सवितोत्पुनात्वि"ति प्रथमम् । “अच्छिद्रेण पवित्रेणे"ति द्वितीयम् । “वसोः सूर्यस्य रश्मिभिरि"ति तृतीयम् ९

“आपो देवीर् अग्रे पुव” इत्यभिमन्त्र्य

उत्तानानि पात्राणि पर्यावर्त्य
“शुन्धध्वं दैव्याय कर्मण” इति त्रिः प्रोक्ष्य
+++(प्रश्चात् प्रयोगाय)+++ प्रज्ञाते पवित्रे निदधाति ।

“आपो देवीः शुद्धा स्थेमा पात्राणि शुन्धत ।
उपातङ्क्याय देवानां पर्णवल्कमुत शुन्धत ।
देवेन सवित्रोत्पूता वसोः सूर्यस्य रश्मिभिः ।
गां दोहपवित्रे रज्जुं सर्वा पात्राणि शुन्धते"ति प्रोक्ष्यमाणान्य् अभिमन्त्र्य
“एता आचरन्ति मधुमद् दुहानाः
प्रजावतीर्यशसो विश्वरूपाः ।
बह्वीर् भवन्तीर् उपजायमाना
इह व इन्द्रो रमयतु गाव” इति गा +++(गोष्ठाद् विहारसमीपम्)+++ आयतीः प्रतीक्षते यजमानः १०

निष्टप्तं रक्षो निष्टप्तो ऽघशंस” इति गार्हपत्ये सांनाय्यपात्राणि प्रतितप्य
“धृष्टिरसि ब्रह्म यच्छे"त्युपवेषमादाय
“निरूढं जन्यं भयं निरूढाः सेना अभीत्वरीरि"ति गार्हपत्याद् उदीचो ऽङ्गारान् निरूह्य
“मातरिश्वनो घर्मो ऽसी"ति तेषु कुम्भीमधिश्रयति १

“अप्रस्रंसाय यज्ञस्योखे उपदधाम्यहम् ।
पशुभिः संनीतं बिभृताम् इन्द्राय शृतं दधी"ति वा २

“भृगूणामङ्गिरसां तपसा तप्यस्वे"ति प्रदक्षिणम् अङ्गारैः पर्यूह्य
“वसूनां पवित्रमसी"ति तस्यां प्रागग्रं शाखापवित्रम् अत्यादधाति ३

उदक् प्रातः ४

कुम्भीमन्वार+++(ल)+++भ्य+++(=स्पृष्ट्वा)+++ वाचं यच्छति +++(यज्ञमन्त्रप्रयोगमन्तरा)+++ ५

पवित्रं वा धारयन्नास्ते +++(वाग्यतः)+++ ६

हुते सायम् अग्निहोत्रे सायन्दोहं दोहयति ३

“अदित्यै रास्नासीत्य्” अभिधानीम् आदत्ते ७

“त्रयस्त्रिंशे ऽसि तन्तूनां पवित्रेण सहागहि ।
शिवेयं रज्जुर् अभिधान्य् अघ्नियाम् उपसेवतामि"त्यादीयमानाम् अभिमन्त्रयते यजमानः ८

पूषासीति वत्सम् अभिदधाति+++(=बध्नाति)+++ ९

“उपसृष्टां+++(=उपगतवत्सां)+++ मे प्रब्रूतादि"ति +++(दोग्धारं)+++ संप्रेष्यति १०

+++(दोग्धा)+++ “उपसृजामी"त्यामन्त्रयते +++(अध्वर्युम्)+++।
“अयक्ष्मा वः प्रजया संसृजामि
रायस्पोषेण बहुला भवन्तीरि"ति वत्सम् उपसृजति ११

“गां चोपसृष्टां विहारं चान्तरेण मा संचारिष्टे"ति संप्रेष्यति +++(जनान् अध्वर्युः)+++ १२

“यद्युपसृष्टां व्यवेयात्, सांनाय्यं मा विलोपी"ति ब्रूयात् +++(प्रायश्चित्ते)+++१३

“उपसीदामी"त्यामन्त्रयते ।
“अयक्ष्मा वः प्रजया संसृजामि
रायस्पोषेण बहुला भवन्तीः ।
ऊर्जं पयः पिन्वमाना घृतं च
जीवन्तीरुप वः सदेयमि"ति दोग्धोपसीदति १४

न श्रूद्रो दुह्याद् दुह्याद् वा +++(इति विकल्पः)+++१५

दारुपात्रे दोग्धि १६

उपसृष्टां दुह्यमानां धाराघोषं च यजमानो ऽनुमन्त्रयते - “अयक्ष्मा वः प्रजया संसृजामी"त्युपसृष्टाम् ,
“द्यौश्चेमं यज्ञं पृथिवी च संदुहाताम् । धाता सोमेन सह वातेन वायुः । यजमानाय द्रविणं दधात्वि"ति दुह्यमानाम् १७

“उत्सं दुहन्ति कलशं चतुर्बिलम्
इडां देवीं मधुमतीं सुवर्विदम् ।
तदिन्द्राग्नी जिन्वतं सूनृतावत्
तद् यजमानम् अमृतत्वे दधात्वि"ति धाराधोषम् १

दुग्ध्वा हरति +++(अध्वर्यवे दोग्धा)+++ २

तं पृच्छति - “काम् अधुक्षः प्र णो ब्रूहि - इन्द्राय हविर् इन्द्रियमि"ति ३

“अमूमि"ति निर्दिशति +++(नाम्ना)+++, ततः “यस्यां देवानां मनुष्याणां पयो हितमि"ति प्रत्याह +++(दोग्धा)+++४

“सा विश्वायुरि"त्यनुमन्त्रयते ५

“देवस्त्वा सविता पुनातु, वसोः पवित्रेण शतधारेण सुपुवे"ति कुम्भ्यां तिरः पवित्रमासिञ्चति ६

“हुत स्तोको हुतो द्रप्स” इति विप्रुषो+++(=बिन्दवः?)+++ ऽनुमन्त्रयते ७

एवं द्वितीयां तृतीयां च दोहयति ८

“सा विश्वव्यचा” इति द्वितीयामनुमन्त्रयते । “सा विश्वकर्मे"ति तृतीयाम् ९

तिस्रो दोहयित्वा -
“बहु दुग्धीन्द्राय देवेभ्यो
हव्यमाप्यायतां पुनः ।
वत्सेभ्यो मनुष्येभ्यः
पुनर्दोहाय कल्पतामि"ति त्रिर् +++(उक्त्वा)+++ {वाचं विसृज्य}+++(=वाङ्नियमान् निवर्त्य)+++
+++(कुम्भीं)+++ अनन्वार+++(ल)+++भ्य
तूष्णीम् उत्तरा दोहयित्वा +++(होमातिरिक्त-प्रयोजनाय?)+++
दोहने ऽप आनीय
“संपृक्ष्यध्वम् ऋतावरीरि"ति कुम्भ्यां +++(दोहन)+++संक्षालनम् +++(जलम्)+++ आनीय
+अविष्यन्दयन् सुशृतं करोति १०

“दृंह गा, दृंह गोपतिं, मा वो यज्ञपती रिषदि"ति वर्त्म कुर्वन् +++(लक्षणया =कर्षन्)+++ प्रागुद्वासयत्युदक् प्रागुदग्वा ११

एकस्या द्वयोस् तिसृणां वा +एकाहे द्व्यहे त्र्यहे वा पुरस्ताद् उपवसथाद्+++(=प्रधानकर्मणः पूर्वदिनात्)+++ आतञ्चनार्थं दोहयित्वा, सन्ततम् +++(काले काले)+++ अभिदुहन्त्य् ओ+++(आ+उ)+++पवसथात् १२

तेन शीत+++(कुम्भी)+++बुध्नम्+++(=तलम्)+++ आतनक्ति+++(=आतञ्जनं करोतिष्)+++ १३

“सोमेन त्वातनच्मीन्द्राय दधी"ति दध्ना +++(आतनक्ति)+++१४

“यज्ञस्य संततिरसि, यज्ञस्य त्वा सन्ततिम् अनुसन्तनोमी"त्यग्निहोत्रोच्छेषणम् अन्ववधाय
“अयं पयः सोमं कृत्वा स्वां योनिमपिगच्छतु ।
+++(पलाशे प्रयुज्यमाने)+++ “पर्णवल्कः+++(=पलाशशकलः)+++ पवित्रं सौम्यः सोमाद्धि निर्मित” इति परिवासन+++(=छेदन)+++शकलम् अन्ववदधाति १५

ओषधयः+++(=व्रीह्यादयः)+++ पूतिकाः+++(=लताविशेषाः)+++ क्वलास्+++(=बदरीफलानि)+++ तण्डुलाः पर्णवल्का+++(=पलाशशकलानि)+++ इत्यातञ्चनविकल्पाः १

उच्छेषणाभावे तण्डुलैरातञ्च्यात्, तण्डुलाभाव ओषधीभिः २

“आपो हविःषु जागृत
यथा देवेषु जाग्रथ ।
एवमस्मिन्यज्ञे यजमानाय जागृते"त्ययस्पात्रे दारुपात्रे वाप आनीय
“अदस्तम् असि, विष्णवे त्वा यज्ञायापि दधाम्यहम् ।
अद्भिर् अरिक्तेन पात्रेण याः पूताः परिशेरत” इति +++(=पात्रेण)+++ तेन+अपिदधाति ।
अमृन्मयं देवपात्रं यज्ञस्यायुषि प्रयुज्यताम् । “तिरः पवित्रमतिनीता आपो धारय मातिगुरि"ति यजमानो जपति ३

यदि मृन्मयेनापिदध्यात्तृणं काष्ठं वा ऽपिधाने ऽनुप्रविध्येत् ४

“विष्णो हव्यं रक्षस्वे"त्यनधो निदधाति ५

“इमौ पर्णं च दर्भं च देवानां हव्यशोधनौ ।
प्रातर् वेषाय गोपाय विष्णो हव्यं हि रक्षसी"ति +++(पूर्वं)+++ प्रज्ञातं शाखापवित्रं निदधाति ६

तयैव शाखया दर्भैर् वा सायंदोहवत् प्रातर् दोहाय वत्सान् अपाकरोति ७

उपधाय कपालानि, सायंदोहवत् प्रातर्दोहं दोहयति ।
आतञ्चनापिधाने निधानं च निवर्तते ।

नासोमयाजी संनयेत्संनयेद्वा ८