10 Agniṣṭomaḥ

THE SOMA-SACRIFICE: AGNIṢṬOMA

10.01

सोमेन यक्ष्यमाणो ब्राह्मणानार्षेयानृत्विजो वृणीते यूनः स्थविरान्वानूचा नानूर्ध्ववाचोङ्गहीनान्॥१॥

तेभ्यः सोमं प्राह॥२॥

तं पृच्छति क ऋत्विजः के याजयन्ति कच्चिन्नाहीनः कच्चिन्न न्यस्तमाविज्यं कच्चित्कल्याण्यो दक्षिणा इति छन्दोगब्राह्मणं भवति॥३॥

अथ जपति महन्मे ऽवोचो भर्गों मे ऽवोचो यशो मे वोचः स्तोमं मे ऽवोचः कॢप्तिं मे ऽवोचो भुक्तिं मे ऽवोचः सर्वं मे ऽवोचस्तन्मावतु तन्मा विशतु तेन भुक्षिषीयेति॥४॥

पद्वा नामासि त्रुतिः सोमसरणी सोमं गमेयमिति पन्थानमातिष्ठते॥५॥

देवो देवमेतु सोमः सोममेत्वृतस्य पथा विहाय दौष्कृत्यमित्यभिप्रव्रजति॥६॥

पितरो भूरिति दक्षिणावृत्तः पितॄनुपतिष्ठते॥७॥

489

तान्वृणीते चतुरः सर्वान्वैकैकशः॥८॥

अध्वर्यु प्रतिप्रस्थातारं नेष्टारमुन्नेतारमित्यध्वऍन्। ब्रह्माणं ब्राह्मणाच्छंसिन माग्नीधं पोतारमिति ब्रह्मणः। होतारं मैत्रावरुणच्छावाकं ग्रावस्तुतमिति होतॄन्। उदगातारं प्रस्तोतारं प्रतिहर्तारं सुब्रह्मण्यमित्युद्गातॄन्॥९॥

सदस्यं सप्तदशं कौषीतकिनः समामनन्ति॥१०॥

स कर्मणामुपद्रष्टा भवति॥११॥

यदि चतुर आद्यान्॥१२॥

अथ वरणाः॥१३॥ अग्निमें होतादित्यो मे ऽध्वर्युश्चन्द्रमा मे ब्रह्मा पर्जन्यो म उद्गाताकाशो मे सदस्य आपो मे होत्राशंसिनो रश्मयो मे चमसाव॑व इत्युपांशु देवतादेशनम्। असौ मानुष इत्युच्चैः॥१४॥

10.02

स्वर्गकामो ज्योतिष्टोमेन यजेत। एककामः सर्वकामो वा। युगपत्काम येताहारपृथक्त्वे वा॥१॥

वसन्ते ज्योतिष्टोमेन यजेत॥२॥

अग्निष्टोमः प्रथमयज्ञः॥३॥

अतिरात्रमेके पूर्वं समामनन्ति॥४॥

वसन्तेवसन्ते ज्योतिष्टोमेन यजेत। तस्य तिस्त्रो दक्षिणा इति छन्दोगब्राह्मण tafa11411 :

रथंतरसाम्ना बृहत्साम्नोभयसाम्ना वा प्रथमं यजेत॥६॥

न रथंतरसामानमकृत्वा बृहत्सामानमाहरेदित्येके॥७॥

यदीष्ट्या यदि पशुना यदि सोमेन यजेतामावास्यायां वैव पौर्णमास्यां वा यजेत॥८॥

देव वरुण देवयजनं मे देहीति यजमानो राजानं देवयजनं याचेत्॥९॥

स यदि ददाति देवयजनवान्भूया इत्येनमाह। यदि न ददाति यदहं देवय जनं वेद तस्मिंस्त्वा देवयजन आ क्षिणोमीति॥१०॥

अथैनमनुव्याहरन्ति। मन उपावधीर्मनस्त्वा हास्यतीति ब्रह्मा। वाचमुपाव धौक्त्विा हास्यतीति होता। प्राणम्पावधीः प्राणस्त्वा हास्यतीत्यध्वर्युः। चक्षुरुपा पाश्चक्षुस्त्वा हास्यतीत्युद्गाता। आत्मानमुपावधीरात्मा त्वा हास्यतीति सदस्यः। 492 ApSs Translation : THITE __ [X.3 प्रजापतिमपावधीः प्रजा त्वा हास्यतीति यजमानः। अङ्गान्युपावधीरङानि ना हास्यन्तीति होत्रकाः। भूतान्युपावधीभूतानि त्वा हास्यन्तीति सर्व ऋत्विजी

x.3 राजा देवयजनं याचति। अग्नि)ता स मे होता होतर्देवयजनं मे देहीति होतारम्। आदित्यो ऽध्वर्युः स मे ऽध्वर्युरध्वर्यो देवयजनं मे देहीत्यध्वर्युम्। चन्द्रमा ब्रह्मा स मे ब्रह्मा ब्रह्मन्देवयजनं मे देहीति ब्रह्माणम्। पर्जन्य उद्गाता स मे उद्गातोद्गातर्देवयजनं मे देहीत्युद्गातारम्। आकाशः सदस्यः स मे म्दस्यः सदस्य देवयजनं मे देहीति सदस्यम्। आपो होशंसिनस्ते मे होत्रा शंसिनो होत्राशंसिनो देवयजनं मे दत्तेति होत्रकान्। रश्मयश्चमसाध्वर्यवस्ते मे चमसाध्वर्यवश्चमसाध्वर्यवो देवयजनं मे दत्तेति चमसाध्वऍन्॥१॥

अपि वा न देवयजनं याचेत्। देवता एवोपतिष्ठेत सक्षेदं पश्य विधर्त रिदं पश्य नाकेदं पश्य। रमतिः पनिष्ठत वषिष्ठममता यान्याहुः सूर्यो वरिष्ठा अक्षभिर्विभात्यनु द्यावापृथिवी देवपुत्रे इति॥२॥

493

एदमगन्म देवयजनं पृथिव्या इति देवयजनमध्यवस्यति॥३॥

प्राग्वंशस्य मध्यमं स्थूणाराजमारभ्य जपतीति वाजसनेयकम्॥४॥

ततः संभारयजूंषि जुहोति॥५॥

अग्निर्यजुर्भिः सविता स्तोमैरित्येषो ऽनुवाक आम्नातः॥६॥

अत्र राजानमाहृत्य पयसौदनेन परिवेविषन्त्याक्रयात्।।७॥

स्वे दक्षे दक्षपितेह सीद देवानां सुम्ने महते रणाय। स्वासस्थस्तनुवा संविशस्व पितेवैधि सूनव आ सुशेवः। शिवो मा शिवमाविश सत्यं म आत्मा श्रद्धा मे ऽक्षितिस्तपो मे प्रतिष्ठा। सवितृप्रसूता मा दिशो दीक्षयन्तु सत्यमस्मीति पुरस्ताद्दीक्षणीयाया आहवनीयं यजमान उपतिष्ठते। सप्तहोतारं मनसानुद्रुत्याहवनीये संग्रह हुत्वा॥८॥

10.04

दीक्षणीयायास्तन्त्रं प्रक्रमयति॥१॥

आग्नावैष्णावमेकादशकपालं निर्वपति। आग्नावैष्णवं वा घृते चरुम्॥२॥

पुरोडाशो ब्रह्मवर्चसकामस्य। घृते चरुः प्रजाकामस्य पशुकामस्य a111311

आदित्यं घृते चळं द्वितीयं प्रजाकामपशुकामस्यैके समामनन्ति॥४॥

X.41 495 ĀPŠS Translation : THITE

पञ्चदश सप्तदश वा सामिधेन्यः॥५॥

प्राग्वंशमेके पूर्वं समामनन्ति। दीक्षणीयामेके॥६॥

पत्नीसंयाजान्ता दीक्षणीया संतिष्ठते॥७॥

धारयति धौवमाज्यम्॥८॥

यत्प्रागग्नीषोमीयात्तेनोपांशु चरति॥९॥

अथैकेषाम्। यावत्यस्य वाग्भवति तावतीं दीक्षणीयायामन्वाह। ततो नीचैस्तरां प्रायणीयायाम्। नीचैस्तरामातिथ्यायाम्। उपांशूपसत्सु। उच्चैरग्नीषो मीये॥१०॥

496 मन्द्रेण दीक्षणीयायाम्। मन्द्रतरेण प्रायणीयायाम्। मन्द्रतरेणातिथ्यायाम उपांशपसत्सु। उच्चैरग्नीषोमीये॥ उपांशु वा दीक्षणीयायाम्। उपांशुतरं प्रायणी यायाम्। उपांशुतरमातिथ्यायाम्। उपांशूपसत्सु। उच्चैरग्नीषोमीये॥२॥

दर्शपूर्णमासप्रकृतीनां सोमे ऽग्न्यन्वाधानं व्रतोपायनमारण्याशनं जागर णमन्वाहार्यस्य च दानं पल्याः संनहनं विमोचनमिति न विद्यन्ते॥१२॥

अग्न्यन्वाधानं तु दीक्षणीयायां क्रियेत पल्याश्च संनहनम्॥१३॥

दीक्षासु यूपं कारयति॥१४॥ क्रीते राजन्युपसत्सु वा॥१५॥

10.05

प्राचीनवंशं करोति पुरस्तादुन्नतं पश्चान्निनतं सर्वतः परिश्रितम्॥१॥

497

अवान्तरदिक्षु सक्तयः॥२॥

स्त्रक्तिष्वारोकान्करोति॥३॥

प्रतिदिशं द्वाराणि॥४॥

पुरस्तादद्वारं स्वर्गकामः। दक्षिणतो यः कामयेत पितृलोक ऋनुयामिति। पश्चान्मनुष्यलोककामः। उत्तरतो यः कामयेत देवलोक ऋनुयामिति। उत्तरतः पुरस्ताद्यः कामयेतोभयोलॊकयोध्नुयामिति। सर्वतो यः कामयेत सर्वासु दिक्ष्वृध्नुयामिति॥५॥

उत्तरेण बहिः प्राग्वंशं परिश्रिते यजमानः केशश्मश्रु वापयते॥६॥ उपपक्षावग्रे ऽथ श्मश्रूण्यथ केशान्। अपि वा श्मश्रूण्युपपक्षावथ केशान्॥७॥

498

आप उन्दन्त्विति दक्षिणं गोदानमुनत्ति। ओषधे त्रायम्नलि . दर्भमन्तर्धाय स्वधिते मैनं हिंसीरिति स्वधितिनाभिनिधाय देवभूरिति प्रवपति॥

एवमुत्तरं गोदानम्॥९॥

ओषधे त्रायस्व मा स्वधिते मा मा हिंसीः स्वस्त्युत्तराण्यशीयेति यजमानो जपति॥१०॥

अभ्यन्तरं नखानि कारयते॥११॥ सव्यस्याग्रे कनिष्ठिकातः॥१२॥ हस्त्यान्यग्रे ऽथ पद्यानि॥१३॥

। ApSs Translation : THITE 499 X.6]

औदम्बरेण दतो धावते लोहितमनभिगमयन्॥१४॥

स्थावरास्वप्सु स्नाति शङ्खिनीष्ववकिनीषु लोमशे तीर्थे॥१५॥

कुण्डे हिरण्यमवधाय तस्मिन्स्नातीति वाजसनेयकम्॥१६॥

x.6 ___

आपो अस्मान्मातरः शुन्धन्त्विति। हिरण्यवर्णाः शुचयः पावकाः प्रचक्रमु हित्वावद्यमापः। शतं पवित्रा वितता ह्यासु ताभिर्नो देवः सविता पुनात्विति। हिरण्यवर्णाः शुचयः पावका इति चैताभ्याम्॥१॥

उदाभ्यः शुचिरापूत एमीत्युद्गाहमानो जपति। अपोऽश्नाति॥२॥

एवं पत्नी केशवर्जम्॥३॥

500

अथास्मै क्षौममहतं महद्वासः प्रयच्छति॥४॥

तत्प्रतिगृह्णाति दीक्षासि तपसो योनिस्तपो ऽसि ब्रह्मणो योनिर्जदान क्षत्रस्य योनिः क्षत्रमस्तस्य योनिर्ऋतमसि भूरारभे श्रद्धां मनसा दीक्षां तपसा विश्वस्य भुवनस्याधिपत्नी सर्वे कामा यजमानस्य सन्विति॥५॥

सोमस्य तनूरसि तनुवं मे पाहि दीक्षासि तनूरसि तां त्वां शिवां स्योनां परिधिषीयेति तत्परिधाय सोमस्य नीविरसीति नीविमनुपरिकल्पयते॥६॥

ऊर्जे त्वेत्यन्नमश्नाति सर्पिमिश्रं दधि मधु चाभ्युपसेकम्॥७॥

यदस्य प्रतिप्रियं तदश्नाति॥८॥

तदेवास्यामुष्पिल्लोके भवतीति विज्ञायते। तथाशितः स्याद्यथा ततो दीक्षासु कनीयःकनीयो व्रतमुपेयात्॥९॥

पुरस्तात्केशवपनाद्वाससो वा परिधानाद्भोजनमेके समामनन्ति॥१०॥

501 x.7] _ApSs Translation : THITE

महीनां पयो ऽसीति दर्भपुञ्जीलाभ्यां नवनीतमुद्यौति॥११॥

वर्णोधा असीति तेन पराचीनं त्रिरभ्यङ्क्ते। मुखमग्रे॥१२॥

अनुलोममङ्गानि॥ स्वक्तो भवति॥१३॥

x.7

वृत्रस्य कनीनिकासीति त्रैककुदेनाञ्जनेनाते॥१॥

यदि त्रैककुदं नाधिगच्छेद्येनैव केन चाञ्जनेनाञ्जीतेति वाजसनेयकम्॥२॥

सतूलया दर्भेषीकया शरेषीकया दर्भपुञ्जीलेन वाभ्यन्तरं द्विदक्षिणमनि धावमानः। सकृत्सव्यम्॥३॥

502

अपि वा द्विदक्षिणं त्रिः सव्यम्। त्रिस्त्रिोभे।४॥

अथैनमुत्तरेण बहिः प्राग्वंशाद्दर्भपुञ्जीलैः पवयति॥५॥

द्वाभ्यां पवयति त्रिभिः पवयतीत्युक्तम्॥६॥

एकविंशत्या त्रेधा विभक्तया सप्तभिःसप्तभिर्द्विरूवं नाभेरुन्मार्टि सकृदवाक्॥७॥

अन्वञ्चं पावयतीत्येके॥८॥

यं द्विष्यात्तं तिर्यश्चमक्ष्णया वा पावयेत्॥९॥

503 __ApSs Translation : THITE X.8]

चित्पतिस्त्वा पुनात्वित्येतैः प्रतिमन्त्रम्॥१०॥

अच्छिद्रेण पवित्रेणेति सर्वत्रानुषजति॥११॥

चित्पतिर्मा पुनातु वाक्पतिर्मा पुनातु देवो मा सविता पुनात्विति पाव्यमानो जपति॥१२॥ तस्य ते पवित्रपत इति च॥ पवमानः सुवर्जनः पवित्रेण विचर्षणिः। यः पोता स पुनातु मा॥ प्राजापत्यं पवित्रं शतोद्यामं हिरण्मयम्। तेन ब्रह्मविदो वयं पूतं ब्रह्म पुनीमह इति च॥१३॥

यदेवा देवहेडनं त्वमग्ने अयासीति च पूतः॥१४॥

प्राग्वा दीक्षणीयाया जुहुयात्। जपेदित्येके॥१५॥

__x.8

आ वो देवास ईमह इति पूर्वया द्वारा प्राग्वंशं प्रविश्येन्द्राग्नी द्यावापृथिवी इत्यपरेणाहवनीयं दक्षिणातिक्रम्य त्वं दीक्षाणामधिपतिरसीत्याहवनीमुपोपविशति ॥१॥

एष एवात ऊर्ध्वं यजमानस्य संचरो भवति॥२॥

अब दीक्षणीयामेके समामनन्ति॥३॥

पुरस्ताद्दीक्षाहुतीभ्यः संभारयजूंष्येके।४॥

यद्दीक्षणीयाया धौवमाज्यं ततो दीक्षाहुतीः सुवेण चतस्त्रो जुहोति। स्रुचा पञ्चमीम्। आकूत्यै प्रयुजे ऽग्नये स्वाहेत्येतैः प्रतिमन्त्रम्॥५॥

द्वादशगृहीतेन घुचं पूरयित्वा विश्वे देवस्य नेतुरिति पूर्णाहुतिं षष्ठीम्॥६॥

ĀPŠS Translation : THITE 505 x.8]

यत्राध्वर्युरौद्ग्रहणानि जुहोति तद्यजमानो ऽध्वर्युमन्वारभ्य पञ्च जुहोति बाचा मे वाग्दीक्षतां स्वाहा। प्राणेन मे प्राणो दीक्षतां स्वाहा। चक्षुषा मे नक्षतां स्वाहा। श्रोत्रेण मे श्रोत्रं दीक्षतां स्वाहा। मनसा मे मनो दीक्षतां स्वाहेति॥७॥

अध्वर्यु वा जुह्वतमनुमन्त्रयते॥८॥

वातं प्राणं मनसान्वारभामहे प्रजापति यो भुवनस्य गोपाः। स नो मृत्यो स्त्रायतां पात्वंहसो ज्योग्जीवा जरामशीमहीति पूर्णाहुतिं हूयमानामनुमन्त्रयते॥९॥

अत्र संभारयजूंष्येके॥१०॥

कृष्णाजिनेन यजमानं दीक्षयति॥११॥

द्वाभ्यां समस्य दीक्षेतान्तसाभ्यां बहिर्लोमाभ्याम्॥१२॥

506

यद्येकं स्यादक्षिणं पूर्वपादं प्रतिषीव्येत्। अन्तान्वा॥१३॥

द्वे विषूची प्रतिमुञ्चेत पादं वा प्रतिषीव्येदित्येके॥१४॥

अन्तर्वेदि कृष्णाजिनं प्राचीनग्रीवमुत्तरलोमास्तृणाति॥१५॥

__

ऋक्सामयोः शिल्पे स्थ इति शुक्लकृष्णे राजी आलभते। संमृशतीत्येके॥१६॥

.

10.09

इन्द्र शाक्वर गायत्री प्रपद्ये तां ते युनज्मीन्द्र शाक्वर त्रिष्टुभं प्रपद्ये तां ते युनज्मीन्द्र शाक्वर जगतीं प्रपद्ये तां ते युनज्मीन्द्र शाक्वरानुष्टुभं प्रपद्ये ता ते युनन्मीन्द्र शाक्वर पङ्गिं प्रपद्ये तां ते युनन्पीत्येतैः प्रतिमन्त्रं प्रतिदिश कृष्णाजिनमभिमृशीत। मध्य उत्तमेन॥१॥

ĀPŠS Translation : THITE X.91 507 अथ प्राङ्मुखो जान्वक्नो ऽभिसर्पति॥२॥

इमां धियं शिक्षमाणस्येति कृष्णाजिनं भसत्तआरोहति॥३॥

सुत्रामाणमित्यारोहञ्जपति। इमां सुनावमारुहमित्यारूढः। आह दीक्षाम रुहमृतस्य पत्नी गायत्रेण छन्दसा ब्रह्मणा चर्तं सत्ये ऽधायि सत्यमृते ऽधाय्यतं च मे सत्यं चाभूतां ज्योतिरभूवं सुवरगमं सुवर्ग लोकं नाकस्य पृष्ठं अध्नस्य विष्टपमगममिति च॥४॥

अत्र पत्नी शिरसि कुम्बकुरीरमध्यूहते॥५॥

कृष्णं जीवोर्णानामिति वाजसनेकम्॥६॥

जालं कुम्बकुरीरमित्याचक्षते॥७॥

508 … (॥ ApSs Translation : THITE

विष्णोः शर्मासीत्यहतेन वाससा दक्षिणमंसं यजमानः प्रोर्णने की मातीकाशात्पाहीति शिरः॥८॥

उष्णीषेण प्रदक्षिणं शिरो वेष्टयत इति वाजसनेयकम्॥९॥

न पुरा सोमस्य क्रयादपोण्वीतेत्युक्तम्॥१०॥

प्राचीनमात्रा वाससा पत्नी दीक्षयति॥११॥

ऊर्ध्ववास्यं ब्रुवते॥१२॥

शरमयी मौञ्जी वा मेखला त्रिवत्पथ्व्यन्यतरतःपाशा। तया यजमानं दीक्षयात। योक्त्रेण पत्नीम्॥१३॥

ऊर्गसीति नाभिं प्रति परिव्ययति द्वेष्यं मनसा ध्यायन्॥१४॥

उत्तरेण नाभिं निष्टयं ग्रन्थिं कृत्वा प्रदक्षिणं पऍह्य दक्षिणेन नाभिम वस्थापयति॥१५॥

अत्र दर्शपूर्णमासवत्पत्नी संनयति। सं त्वा नह्यामीति विकारः॥१६॥

इन्द्रस्य योनिरसि मा मा हिंसीरिति कृष्णविषाणां यजमानाय प्रयच्छति॥१७॥

आबध्नातीत्येके॥१८॥

त्रिवलिः पञ्चवलिर्वा दक्षिणावृद्भवति। सव्यावृदित्येके॥१९॥

10.10

कृष्य त्वा सुसस्याया इति तया वेदेर्लोष्टमुद्धन्ति॥१॥

सुपिप्पलाभ्यस्त्वौषधीभ्य इत्यर्थे प्राप्ते शिरसि कण्डूयते॥२॥

विषाणे विष्यतं ग्रथिं यदस्य गुल्फितं हृदि मनो यदस्य गुल्फितमित्यङ्गानि॥३॥

ऊर्ध्वसदसि वानस्पत्यः सुद्युम्नो द्युम्नं यजमानाय धेहीत्यौदुम्बरं दीक्षितदण्डं यजमानाय प्रयच्छति। यो वा यज्ञियो वृक्षः फलग्रहिः।।४॥

आस्यदनश्शुबुकदजो वा॥५॥

सपस्था देवो वनस्पतिरिति तं यजमानः प्रतिगह्योरुव्यचा असि जन धाः स्वभक्षो मा पाहीति चमसं व्रतप्रदानमभिमन्त्र्य केशिनी दक्षिाApSs Translation : THITE S11 x.11] जपत्यग्निर्दीक्षितः पशित वायुर्दीक्षितो उन्तरि चन्द्रमा दीक्षितः शितः पथिवी दीक्षा सा मा दीक्षा दीक्षयतु तया दीक्षया दीक्षे। इन्तरिक्षं दीक्षा सा मा दीक्षा दीक्षयतु तया दीक्षया दीक्षे। दीक्षितो द्यौर्दीक्षा सा मा दीक्षा दीक्षयतु तया दीक्षया दीक्षे। शितः श्रोत्रं दीक्षा सा मा दीक्षा दीक्षयतु तया दीक्षया दीक्षे। भितो मनो दीक्षा सा मा दीक्षा दीक्षयतु तया दीक्षया दीक्षे। वाचा तामग्नये समष्टवा उ। प्राणेन मे प्राणो दीक्षतां वायवे समष्टवा उ। नक्षीक्षतां सूर्याय समष्टवा उ। श्रोत्रेण मे श्रोत्रं दीक्षतां चन्द्रमसे वा । मनसा मे मनो दीक्षतां प्रजापतये समष्टवा उ। भूर्भुवः सुवस्तपो मे दीक्षा सत्यं गृहपतिरिति॥६॥

अथैनमध्वर्युरभिमन्त्रयते॥७॥

10.11

पृथिवी दीक्षा तयाग्निर्दीक्षया दीक्षितो ययाग्निर्दीक्षया दीक्षितस्तया त्वा दीक्षया दीक्षयामि। घोर्दीक्षा तयादित्यो दीक्षया दीक्षितो ययादित्यो दीक्षया दीक्षितस्तया त्वा दीक्षया दीक्षयामि। दिशो दीक्षा तया चन्द्रमा दीक्षया दीक्षितो या चन्द्रमा दीक्षया दीक्षितस्तया त्वा दीक्षया दीक्षयामि। आपो दीक्षा तया वरुणो राजा दीक्षया दीक्षितो यया वरुणो राजा दीक्षया दाक्षितस्तया त्वा दीक्षया दीक्षयामि ओषधयो दीक्षा तया सोमो राजा दाक्षतो यया सोमो राजा दीक्षया दीक्षितस्तया त्वा दीक्षया दीक्षयामि। पादाक्षा तया प्राणो दीक्षया दीक्षितो यया प्राणो दीक्षया दीक्षितस्तया त्वा साक्षया दीक्षयामि। पृथिवी त्वा दीक्षमाणमनुदीक्षताम्। अन्तरिक्षं त्वा पक्षमाणमनुदीक्षताम्। द्यौस्त्वा दीक्षमाणमनुदीक्षताम्। दिशस्त्वा माणमनुदीक्षन्ताम्। आपस्त्वा दीक्षमाणमनुदीक्षन्ताम्। ओषधयस्त्वा “माणमनुदीक्षन्ताम्। वाक्त्वा दीक्षमाणमनुदीक्षताम्। ऋचस्त्वा 512 दीक्षमाणमनुदीक्षन्ताम्। सामानि त्वा दीक्षमाणमनुदीक्षन्ताम। म दीक्षमाणमनुदीक्षन्ताम्। अहश्च रात्रिश्च कृषिश्च वृष्टिश्च त्विषिश्चापनि चौषधयश्चोर्ध्वं च सूनृता च तास्त्वा दीक्षमाणनुदीक्षन्तामिति॥१॥

संभारयजूंषि चैनमध्वर्युचयति॥२॥

अथाङ्गलीर्यचति॥३॥ स्वाहा यज्ञं मनस इति द्वे। स्वाहा दिव इति द्वे। स्वाहा पृथिव्या इति द्वे। स्वाहोरोन्तरिक्षादिति द्वे। स्वाहा यज्ञं वातादारभ इति मुष्टीकरोति वाचं च यच्छति॥४॥

अथैनं त्रिरुपांश्वावेदयति त्रिरुच्चैरदीक्षिष्टायं ब्राह्मणो ऽसावमुष्य पुत्रो ऽमुष्य पौत्रो ऽमुष्य नप्तामुष्याः पुत्रो ऽमुष्याः पौत्रो ऽमुष्या नप्तेति॥५॥

_513

ब्रह्मणो वा एष जायते यो दीक्षते। तस्माद्राजन्यवैश्यावपि ब्राह्मण इत्येवावेदयति॥६॥

10.12

अपराह्ने दीक्षयेत्॥१॥

यं कामयेत तपस्वी स्यादिति तं पूर्वाह्ने॥२॥

स वाग्यतस्तपस्तप्यमान आस्त आ नक्षत्रस्योदेतोः॥३॥

---

वत्सस्यैकं स्तनमवशिष्येतरान्व्रतं दोहयित्वा याः पशूनामृषभे वाचस्ताः सूर्यो अग्ने शुक्रो अग्रे ताः प्रहिण्वो यथाभागं वो अत्र शिवा नस्ताः पुनरायन्तु वाच इति जपित्वा व्रतं कृणुतेति वाचं विसृजते॥४॥

एष्ट्रीः स्थेति चतस्रो ऽङ्गलीरुत्सृजति। द्वे अन्यतरतो द्वे अन्यतरतः॥५॥

[X.12

टितीयाम॥ श्वःसुत्यायां तृतीयाम्॥६॥ when the Soma 514 ApSs Translation : THITE जागत्येतां रात्रिम्। क्रीते राजनि द्वितीयाम्॥ श्वःसत्यायां

चनसितं विचक्षणमिति नामधेयान्तेषु निदधाति॥७॥ चनसितेति ब्राह्मणम्। विचक्षणेति राजन्यवैश्यो॥८॥

परिणयेन मानुषर्षी वाचं वदति॥९॥

न स्त्रिया न शूद्रेण संभाषेत॥१०॥ __

नैनमनुप्रपद्येत॥११॥

यद्येनं शूद्रेण संवाद उपपद्येत ब्राह्मणराजन्यवैश्यानामेकं ब्रूयादिममित्थं ब्रूहीति वाजसनेयकम्॥१२॥

515 x.13] ApSs Translation : THITE

कामं शूद्रेण संभाषेत यः पापेन कर्मणानभिलक्षितः स्यादिति शाट्याय नकम्॥१३॥

अभिवदति नाभिवादयते ऽप्याचार्य श्वशुरं राजानमिति शाट्यायनकम्॥१४॥

x.13

अग्निर्वै दीक्षितस्तस्मादेनं नोपस्पृशेत्॥१॥

न चास्य नाम गृह्णीयात्॥२॥

न पुरा दक्षिणाभ्यो नेतोः कृष्णविषाणामवतेत्॥३॥

न च दन्तान्दर्शयते॥४॥ हस्तेनापिगृह्य स्मयते॥५॥

मधु मांसं स्त्रिमनृतमुपरिशय्यां ष्ठीवनं विकाले निष्कमणं दीक्षितविमि तात्प्रवासमिति वर्जयेत्॥६॥

न दिवा मूत्रपुरीषे कुर्यात्।७॥ यदि कुर्याच्छायायाम्॥८॥

मूत्रं चिकीर्षन्नियं ते यज्ञिया तनूरिति तृण लोष्टं वापादायापो मामि न प्रजामंहोमुचः स्वाहाकृताः पृथिवीमाविशतेति मूत्रं विसृज्याचम्य पृथिव्या संभवेत्यापात्तं प्रतिनिदधाति॥९॥

यन्मे ऽत्र पयसः परीतोषात्तदर्पिथ। अग्निहोत्रमिव सोमेन तदहं पुनरादद इति रेतः स्कन्नमनुमन्त्रयते॥१०॥

यदत्रापि रसस्य मे निरष्ठविषमस्मृतम्। अग्निष्टत्सोमः पृथिवी पुनरात्मन्द धातु म इति छर्दित्वा प्ठुत्वा वा। यदन्नमद्य ते नक्तं न तत्प्रातः क्षुधो ऽवति। सर्वं तदस्मान्मा हिंसीनहि तद्ददृशे दिवेति स्वप्ने ऽन्नं भुक्त्वा॥ रुद्रियाभ्या ऽद्भयः स्वाहेति लोहितमुत्पतितं दृष्ट्वा॥११॥

517

10.14

बीभत्सा नाम स्थापः स्वाहाकृताः पृथिवीमाविशतेति स्तूहानम्। कृपा णाम स्थापः स्वाहाकृताः पृथिवीमाविशतेत्यश्रु। तपस्या नाम स्थापः स्वाहाकृताः पृथिवीमाविशतेति स्वेदम्॥१॥

न प्रतीच्या द्वारा निष्क्रामति॥२॥

नाक्रतुसंयुक्तामाहुतिं जुहोति॥३॥

नाग्निहोत्रम्॥४॥

न दर्शपूर्णमासाभ्यां यजते॥५॥

न ददाति॥६॥ न पचते॥७॥

द्वादशाहमवराय॑ दीक्षितो भवति। मासं संवत्सरं यदा वा कृशः स्यादित्यपरम्॥८॥

विज्ञायते च। यदा वै दीक्षितः कृशो भवत्यथ मेध्यो भवति। यतालि किंचन भवत्यथ मेध्यो भवति। यदास्य त्वचास्थि संधीयते ऽथ मेध्यो यदास्य कृष्णं चक्षुषोर्नश्यत्यथ मेध्यो भवति॥९॥

पीवा दीक्षते। कृशो यजते। यदस्याङ्गानां मीयते जुहोत्येव तदिति विज्ञायते॥१०॥

10.15

एका दीक्षा तिस्त्र उपसदः पञ्चमी प्रसुतः। तिस्रो वा दीक्षास्तिस्त्र टपसदः सप्तमी प्रसुतः। चतस्रो वा दीक्षास्तिस्त्र उपसदो ऽष्टमी प्रसुतः॥१॥

अमावास्यायां दीक्षा यजनीये वा। पौर्णमास्यां यजनीये वा सुत्यमहः।”

एतद्वा विपरीतम्॥३॥

अमावास्यायां दीक्षा यजनीये वा॥ अमावास्यायां यजनीये वा सुत्यमहः॥ पौर्णमास्यां दीक्षा यजनीये वा। पौर्णमास्यां यजनीये वा सुत्यमहः॥४॥

नैनमन्यत्र दीक्षितविमितादभिनिम्रोचेदभ्युदियाद्वा॥५॥

वारुणीरभिनिए॒क्तो जपेत्॥ सौरीरभ्युदितः॥६॥

अबद्धं मन इत्यमेध्यं दृष्ट्वा जपति॥७॥

उन्दतीर्बलं धत्तेत्यववृष्टः॥८॥

520 दक्षिणोनाहवीयं प्राङ् शेते न न्यङ्नोत्तानो नाग्नेरपपर्यावर्तेत

यद्यपपर्यावर्तेत विश्वे देवा अभि मामाववृत्रन्निति जपेत्॥१०॥

नान्यत्र कृष्णाजिनादासीत। यद्यन्यत्रासीत देवां जनमगन्यज्ञ इति जपेत्॥११॥

न दण्डात्कृष्णाजिनादिति विप्रच्छिद्येत। उभे निधाय मूत्रपुरीषे कुर्यात्॥१२॥

यावदुक्तं पल्या दीक्षितव्यञ्जनानि॥१३॥

समानं ब्रह्मचर्यम्॥१४॥

न दीक्षितवसनं परिदधीत। नास्य पापं कीर्तयेत्। नान्नमश्नीयात्॥१५॥

यज्ञार्थे वा निर्दिष्टे शेषाद्धजीरन। संस्थिते वाग्नीषोमीये। हुताया वा वपायाम्॥१६॥

10.16

न पुरा नक्षत्रेभ्यो वाचं विसृजेत्। यदि विसृजेदिदं विष्णुस्त्वमग्ने व्रतपा असीति जपित्वा वाचं यच्छेत्॥१॥ पुनर्वा दीक्षेत॥२॥

अथैकेषाम्। वैष्णवीमाग्नावैष्णवीं सारस्वतीं बार्हस्पत्यामुत्तमामनूच्य वाग्यन्तव्येति॥३॥

दुग्धमेवाभिविसृजेदित्यालेखनः॥४॥

यवागू राजन्यस्येत्युक्तम्॥५॥

यवागूमेकदुग्धं वा व्रतयेदित्यवर्णसंयोगेनैक उपदिशन्ति॥६॥

ĀpsS Translation : THITE 522 [X.16 तबैतदेके पयो व्रतयन्ति। तदु तथा न कुर्यात्। पयस्येव यवागू अपयिला व्रतयेत्॥७॥

यदि व्रतधुगल्पं दुहीतान्यां दुह्यात्॥८॥

यद्यन्या न स्यादद्भिः संसृज्य श्रपयेत्॥९॥

यदि पयो न स्यादप्स्वेव यवागू श्रपयित्वा व्रतयेत्॥१०॥

अप्यन्ततः पिप्पलानि। नत्वेव न व्रतयेदग्निहोत्रस्याविच्छेदायेति॥११॥

यदि दधीयादेतदेवास्मै दधि कुर्युः॥१२॥

यद्यन्नीयाद्धाना अस्मा अन्वावपेयुः सक्तूनस्मा अन्वावपेयुर्घतमस्मा अन्वानयेयुः॥१३॥

अप्यग्नित्रहविषामेवैकं व्रतयेन्मांसवर्जम्॥१४॥

1 x.17] ĀPŠS Translation : THITE 523 मोऽयं दैक्षो वादो भवतीति खल्वाहुः। सर्वेषामुपसत्स्वनारभ्यस्तनकल्प आम्नातः॥१५॥

अपराह्ने ऽधिवृक्षसूर्ये वा व्रतप्रदो वाचं यमयति। अग्नीन्योतिष्मतः करूत दीक्षित वाचं यच्छ पनि वाचं यच्छेति संप्रेष्यति॥१६॥

X.17 उदितेषु नक्षत्रेषु पूर्ववद्वाचो विसर्गः॥१॥

एवमुपोदयं यमयति। उदित आदित्ये विसृजते॥२॥

मध्यंदिने मध्यरात्रे च व्रतयति॥३॥

अतिनीय वा मानुषं कालम्॥४॥

सायं दुग्धमपररात्रे प्रातर्दुग्धमपराह्न इत्येके॥५॥

गार्हपत्ये दीक्षितस्य व्रतं श्रपयति। दक्षिणाग्नौ पल्याः

याग्निहोत्रस्य स्कन्नस्य प्रायश्चित्तिः सा व्रतस्य॥७॥

अग्हिोत्रवत्तूष्णीमुन्नीयापरेणहवनीयं व्रतमत्याहृत्य प्रयच्छन्नाह व्रत्य व्रतय व्रतमुपेहीति॥८॥

दैवीं धियं मनामह इति हस्ताववनिज्य ये देवा मनोजाता मनोयुज इति दक्षिणेनाहवनीयं परिश्रिते व्रतयति॥९॥

525 525 नैनमदीक्षिता व्रतयन्तं पश्यन्ति॥१०॥ valauntimes

शिवाः पीता भवथ यूयमापो ऽस्माकं योनावुदरे सुशेवाः। इरावतीरनमीवा अनागसः शिवा नो भवत जीवस इति व्रतयित्वा नाभिदेशपभिमृशते॥११॥

अपश्च पीत्वा जपति॥१२॥

तूष्णीं पत्नी स्व आयतने व्रतयति॥१३॥

10.18

अग्ने त्वं सु जागृहीति स्वप्स्यन्नाहवनीयमभिमन्त्रते॥१॥

त्वमग्ने व्रतपा असीति प्रबुध्य मुष्टी वाचं वा विसृज्यादीक्षितवादं वोदित्वा॥२॥

526 विश्वे देवा अभि मामाववृत्रन्निति प्रबुध्य जपति। पुनर्मनः पुनरायुरागात्पनः प्राणः पुनराकूतमागात् वैश्वानरो ऽदब्धस्तनूपा अवबाधतां दुरितानि विनि च॥३॥

तस्माद्दीक्षितो द्वादशाहं भृतिं वन्वीत। यज्ञमेव तत्संभरतीति विज्ञायते॥

पूषा सन्येति सनीहारान्संशास्ति॥५॥

चन्द्रमसीत्येतैर्यथालिङ्गं प्रतिगृह्णाति॥६॥

देवः सविता वसोर्वसुदावेत्यन्यानि॥७॥

वायवे त्वेति तासां नष्टामनुदिशति॥८॥ वरुणाय त्वेत्यप्सु मृताम्॥९॥ निर्ऋत्यै त्वेत्यवसन्नां संशीर्णां वा॥१०॥

10.19

मरुद्भ्यस्त्वेति ह्रादुनिहतां मेष्कहतामप्सु वा मग्नाम्॥१॥

रुद्राय त्वेति महादेवहताम्॥२॥

इन्द्राय त्वा प्रसह्वन इति यां सेनाभीत्वरी विन्देत॥३॥

यमाय त्वेत्यविज्ञातेन यक्ष्मणा मृताम्॥४॥

अनुदिष्टानामधिगतां न गोषु चारयेत्॥५॥

[X.19 n the 528 ĀPŠS Translation : THITE पृथगरणीष्वग्नीन्समारोप्य रथेन प्रयाति॥६॥

तदभावे रथाङ्गमादाय॥७॥

भद्रादभि श्रेय इति प्रयाणः॥८॥

देवीराप इत्यपोऽतिगाहते॥९॥

अच्छिन्नं तन्तुं पृथिव्या अनुगेषमिति हस्तेन लोष्टं विमृद्नात्या पारात्॥१०॥

पृथिव्या संभवेति सिकता लोष्टं वा मध्ये पारे च न्यस्यति॥११॥

एवं नाव्यासीनस्तरन्॥१२॥

529 अरणीभ्यामरणीभिरित्येके॥१३॥

रथेन रथाङ्गेन वा न विप्रच्छिद्येत॥१४॥

अत्र देवयजनाध्यवसानमेके समामनन्ति॥१५॥

य इहाध्यवस्येत्स प्रयायात्॥ य आदितो न स प्रयाति॥१६॥

नित्यानि देवयजनानि॥१७॥

10.20

दक्षिणतऽउन्नतमुदीचीनावनतं प्राक्प्रवणं प्रागुदप्रवणं वा देवयजनम्॥१॥

। [X.20 many 530 ApSs Translation : THITE यत्र वा बहवो ब्राह्मणाः संराधयेयुः॥२॥

अग्नयो वाव देवयजनम्। यत्र क्वचाग्नीनाधाय यजते देवयजन । यजत विज्ञायते॥३॥

दक्षिणा वाव देवयजनम्। दक्षिणाश्चेत्कल्याणीददाति देवयजन एव यजत इत्येके॥४॥

पुरोहविषीति काम्यानि॥५॥

निर्वस्के ऽभिचरन्यजेत॥६॥

यस्मावृक्षाद् वल्मीकानिति निर्हरेयुरथो अभिखनेयुः॥७॥

परोक्षं गुहा वने याजयेदभिशस्यमानम्॥८॥ परोक्षं पृष्ठान्युपेयुः॥ सर्वमुपांशु क्रियेत। स्थले यजेत॥९॥X.20] ApSs Translation : THITE 531 यः कामयेतोभयेषां देवमनुष्याणां प्रकाशं गच्छेयमिति न प्राचीनं देवयज नादेवयजनमात्रमुच्छिंषेत्॥१०॥

यत्रापो देवयजनं चान्तरेण पन्था अभिविधावेत्तस्मिन्याजयेद्यं कामयेत नैनमुत्तरो यज्ञ उपनमेदिति॥११॥

कौत्साद्राजानं क्रीणीयादन्यस्माद्वा ब्राह्मणादित्युक्त्वाहाप्यब्राह्म णादिति॥१२॥

उत्तरवेदिदेश उपरवदेशे वा लोहितं चर्मानडुहं प्राचीनग्रीवमुत्तरलोमास्तीर्य दक्षिणे चर्मपक्षे राजानं निवपति। उत्तरस्मिन्नुपविशति सोमविक्रयी॥१३॥

उदकुम्भं राजानं सोमविक्रयिणमिति सर्वतः परिश्रित्योत्तरेण दान विचित्यः सोमा३ इत्युक्तम्॥१४॥

सोमविक्रयिन्सोमं शोधयेत्युक्त्वा पराङावर्तते॥१५॥

न साम्येक्षमुपेयात्। न यजमानः सोमं विचिनुयात्॥१६॥

नास्य पुरुषो नाध्वर्युनाध्वर्युपुरुषः॥१७॥

राज्ञो विचीयमानस्योपद्रप्टारः स्युः॥१८॥

अहं त्वदस्म्याजुह्वान इत्येताभ्यामाहवनीयं यजमान उपतिष्ठते॥१९॥

10.21

प्रायणीयायास्तन्त्रं प्रक्रमयति॥१॥

वेदं कृत्वाग्नीन् परिस्तीर्य पाणिप्रक्षालनादि कर्म प्रतिपद्यते॥२॥

यथार्थं पात्राणि प्रयुनक्ति। स्थाली कपालानां स्थाने॥३॥

निर्वपणकाले ऽदित्यै पयसि चरुः प्रायणीयः॥४॥

प्राक् संप्रेषात्कृत्वा पत्नीवर्जं संप्रेष्यति॥५॥

534 oma he चाय वेद्यां चोद्यन्ते सैव तासां वेदिः। याः स्तीर्णे बर्हिषि तदेव frat afe: 11€ 11

आज्यग्रहणकाले ऽननूयाजे प्रायणीये चतुर्जुह्वां गृह्णाति। चतरुपति समानयनार्थम्॥७॥

अप्रयाज उदयनीये न जुह्वां गृह्णाति। चतुरुपभृत्यनूयाजार्थम्॥८॥

षड्ढोत्रा प्रायणीयमासादयति॥९॥

प्रयाजवदननूयाजमित्युक्तम्॥१०॥

535 x.21] APŠS Translation : THITE असर आज्यभागान्प्रतिदिशं यजति। पथ्यां स्वस्तिं पुरस्तादग्निं दक्षिणतः मोमं पश्चात्सवितारमुत्तरतः। मध्ये ऽदितिं हविषा॥११॥

अदितिमिष्ट्वा मारुतीमृचमनूच्याज्येन चरुमभिपूर्यैता देवता यजति। धौवाद्वा। स्विष्टकृतं षष्ठम्॥१२॥

शंय्वन्ता संस्थाप्या वा॥१३॥

पत्नीस्तु न संयाजयेत्॥१४॥

ता उदयनीये संयाजयेत्॥१५॥

536 समे वा कार्ये॥१६॥

धारयति ध्रौवमाज्यम्॥१७॥

प्राग्वंशे बर्हिः स्थालीमनिष्कसितां मेक्षणमित्युदयनीयार्थं निदधाति॥१८॥

X.22 प्रायणीयाया धौवादष्टौ जुह्वां चतुरो वा गृहीत्वा तस्मिन्दर्भेण हिरण्यं निष्टवर्यं बद्ध्वादधातीयं ते शुक्र तनूरिति॥१॥

पुरस्तात्प्रतीची सोमक्रयण्यवस्थिता भवत्येकहायनी द्विहायनी वर्षीयसी वा॥२॥ N

ranslation : THITE 537 X.22] अकुटयाकर्णयेति रूपाणि॥३॥

या रोहिणी बभ्रुलोम्नी पृश्निवाला पृश्निशफा शुच्यक्षी श्वित्रोपकाशा तया क्रीणीयादित्येक॥४॥

द्विरूपया राजन्यस्य॥५॥

शुण्ठयाधीलोधका षोडशिनः॥६॥

तदाज्यं सोमक्रयणीमीक्षमाणो जुहोति जूरसीति॥७॥

अपरं चतुर्ग्रहीतं गृहीत्वा शुक्रमसीति हिरण्यं पश्चादुद्धृत्य वैश्वदेवं हविरित्याज्यमवेक्ष्य सूर्यस्य चक्षुरारुहमित्यादित्यमुपस्थाय चिदसि मनासीति सोम- क्रयणीमभिमन्त्रयते॥८॥

अकर्णगृहीतापदिबद्धा भवति॥९॥

मित्रस्त्वा पदि बध्नात्विति दक्षिणं पूर्वपादं प्रेक्षते। पूषाध्वनः पात्विति प्राची यतीमनुमन्त्रयते॥१०॥

षट् पदान्यनुनिक्रामति दक्षिणेन पदा दक्षिणानि वस्व्यसि रुद्रासीत्येतैः प्रतिमन्त्रम्॥११॥

एकमिषे विष्णुस्त्वान्वेतु द्वे ऊर्जे विष्णुस्त्वान्वेतु त्रीणि व्रताय विष्णुस्त्वान्वेतु चत्वारि मयोभवाय विष्णुस्त्वान्वेतु पञ्च पशुभ्यो होत्राभ्यो विष्णुस्त्वान्वेत्विति निक्रम्यमाणेषु यजमानो ऽनुवर्तयित्वा॥१२॥

Sutra. ĀPŠS Translation : THITE 539 X.23]

10.23

सखायः सप्तपदा अभूम सख्यं ते गमेयं सख्यात्ते मा योषं सख्यान्मे मा योष्ठा इति सप्तमे पदे जपति॥१॥

बृहस्पतिस्त्वा सुम्ने रण्वत्विति सप्तमं पदमध्वर्युरञ्जलिनाभिगृह्य पदे हिरण्यं निधाय पृथिव्यास्त्वा मूर्धन्नाजिघर्मीति हिरण्ये हुत्वापादाय हिरण्यं देवस्य त्वा सवितुः प्रसव इति स्फ्यमादाय परिलिखितं रक्षः परिलिखिता अरातय इति त्रिः प्रदक्षिणं पदं परिलिखति यावघृतमनुविसृतं भवति॥२॥

कृष्णविषाणया चानुपरिलिख्यास्मे राय इति स्थाल्यां यावत्त्मूतं समोप्य त्वे राय इति यजमानाय प्रयच्छति॥३॥

तोते राय इति पलियै॥४॥

माहं रायस्पोषेण वियोषमिति पत्नी पदं प्रदीयमानमनमन्त्रयते।

सं देवि देव्योर्वश्या पश्यस्वेति सोमक्रयण्या पत्नी संख्यापति॥६॥

त्वष्टीमती ते सपेयेति पत्नी सोमक्रयणीमभिमन्त्रयते॥७॥

त्वष्टुमन्तस्त्वा सपेमेति यजमानः॥८॥

यतः पदमपात्तं तस्मिन्सहिरण्यौ पाणी प्रक्षाल्योन्नम्भय पृथिवीमित्यद्भिपनिनीय पदं त्रैधं विभज्य तृतीयमुत्तरतो गार्हपत्यस्य शीते भस्मन्युपवपति। तृतीयमाहवनीयस्य। तृतीयं पत्यै प्रयच्छति॥९॥

तत्सा गृहेषु निदधाति॥१०॥

10.24

अत्रादित्योपस्थानं राज्ञश्च निवपनादि कमैके समामनन्ति॥१॥

अपि पन्थामगस्महीत्युद्धतपूर्वफलकेनानसा परिश्रितेन छदिष्मता प्राञ्चः सोममच्छ यान्ति॥२॥

शीर्णा गिरौ क्रीतं हरन्ति॥३॥

अपरेणोत्तेरण वा राजानं प्रागीषमुदगीषं वा नद्धयुगं शकटं चुबुकप्रति from 1811

अंशुना ते अंशुः पृच्यतामिति यजमानो राजानमभिमन्त्रयो

यं कामयेतापशुः स्यादित्यक्षतस्तस्येत्युक्तम्॥६॥

क्षौमं वासो द्विगुणं त्रिगुणं वा प्राग्दशमुत्तरदशं चर्मण्यास्तृणाति। उदग्दशं वा॥७॥

तस्मिन्हिरण्यपाणिरङ्गष्ठेन कनिष्ठिकया चाङ्गल्यांशून्संगृह्यान्यचन्नभि त्यं देवं सवितारमित्यतिच्छन्दसर्चा मिमीते॥८॥

एवमेकयैकयोत्सर्गम्॥९॥ सर्वास्वङ्गष्ठमुपनिगृह्णाति॥१०॥ यया प्रथमं न तया पञ्चमं तयैवोत्तमम्॥११॥

पञ्चकृत्वो यजुषा मिमीते। पञ्चकृत्वस्तूष्णीम्॥१२॥

एवं द्विस्त्रिरपरिमितकृत्वो वा॥१३॥

प्रजाभ्यस्त्वेत्यवशिष्टानंशूनुपसमूह्य क्षौमेण वाससोपसंगृह्य प्राणाय त्वेति द्विगुणेनोष्णीषेणोपना व्यानाय त्वेति विस्त्रस्यावेक्षते प्रजास्त्वमनुप्राणिहि प्रजास्त्वामनुप्राणन्त्विति॥१४॥

544 ranslation : THITE [X.25 एष ते गायत्रो भाग इत्येतैर्यजमानो राजानमुपतिष्ठते॥१५॥

10.25

देव सूर्य सोमं क्रेष्यामस्तं ते प्रबूमस्तं त्वं विश्वेभ्यो देवेभ्य ऋतूकल्पय दक्षिणाः कल्पय यथर्तु यथादेवतमित्यादित्यमुपस्थाय सोमविक्रयिणे राजानं प्रदाय पणते॥१॥

सोमविक्रयिन्क्रय्यस्ते सोमा इति॥२॥ क्रय्य इतीतरः प्रत्याह॥३॥

सोमं ते क्रीणाम्यूर्जस्वन्तं पयस्वन्तमित्युक्त्वा कलया ते क्रीणानीत्ये नमाह।४॥

भूयो वा अतः सोमो राजाहतीति सर्वेषु पणनेषु सोमविक्रयी प्रत्याहा संपदः॥५॥

545 कुष्ठया ते क्रीणानीति द्वितीयम्। शफेन ते क्रीणानीति तृतीयम्। पदा ते क्रीणानीति चतुर्थम्॥६॥

एवं त्रिः॥७॥ एकैकशो वा त्रिस्त्रिः॥८॥

गवा ते क्रीणानीत्यन्ततः॥९॥

अपि वा न गवेति ब्रूयात्। एषेति निर्दिश्य जपति तस्या आत्मा तस्या रूपं तस्याः पयस्तस्या बन्धुरिति॥१०॥

शुक्रं ते शुक्रेण क्रीणामीति जपित्वा हिरण्येन क्रीणाति॥११॥

546 तपसस्तनूरसीति जपित्वाजया क्रीणाति॥१२॥

अवशिष्टानामेकैकेन॥१३॥

यद्रषभेण क्रीणीयात्प्रजापतिना क्रीणीयात्। तत्स्थाने वत्सतरः साण्डः॥१४॥

मिथुनाभ्यामिति वत्सतरो वत्सतरी च॥१५॥

ताभ्यां युगपत्कीत्वा वाससान्ततः संपादयति॥१६॥

10.26

दशभिर्वादशतदक्षिणस्य॥१॥ भूयसा वा॥२॥

547 चतुर्भिर्वा गवा हिरण्येन वाससाजयेत्येकेषाम्॥३॥

एकयैकविंशतिदक्षिणस्या तिसृभिः षष्टिदक्षिणस्य। अपरिमिताभिरप रिमितदक्षिणस्य॥४॥ चतुर्विंशत्या सहस्त्रे सर्ववेदसे वा॥५॥ त्रिंशता वा सहस्रदक्षिणस्य॥६॥ सप्तविंशतिर्गा हिरण्यं छागा वास इति त्रिंशत् ॥७॥ शतेन वाजपेयस्य॥ द्वाभ्यां राजसूयस्य॥८॥ सहस्त्रेणाश्वमेधस्य॥९॥

अस्मे चन्द्राणीति सोमाविक्रयिणो हिरण्यमपादत्ते॥१०॥

अस्मे ज्योतिरिति शुक्लामूर्णास्तूकां यजमानाय प्रयच्छति। तां स काले दशापवित्रस्य नाभिं कुरुते॥११॥

शुक्लं बलक्ष्याः पवित्रममोतं भवति॥१२॥

यं द्विष्यात्तस्य कृष्णां लोहिनी च पवित्रे कुर्यात्॥१३॥

कृष्णामूर्णास्तूकामद्भिः क्लेदयित्वेदमहं सर्पाणां दन्दशूकानां ग्रीवा उपग्रना मीत्युपग्रथ्य तया सोमविक्रयिणं विध्यति सोमविक्रयिणि तम इति॥१४॥

---

स्वान भ्राजेति सोमक्रयणाननुदिश्य स्वजा असि स्वभूरस्यस्मै कर्मणो जात ऋतेन त्वा गृह्णाम्यतेन मा पाहीति सोमविक्रयिणो राजानमपादत्ते॥१५॥

यदि कृच्छायेतापैव हरेत॥१६॥

549 549 अत्र यजमानो ऽपोर्तुते॥१७॥

10.27

वयः सुपर्णा इति॥१॥

दीक्षितदण्डं च मैत्रावरुणाय प्रयच्छति मित्रावरुणयोस्त्वा प्रशास्त्रोः प्रशिषा प्रयच्छाम्यवक्रो ऽविधुरो भूयासमिति॥२॥

मित्रो न एहीति यजमानो राजानमादायेन्द्रस्योरुमाविशेति दक्षिण ऊरावासाद्य हस्ताभ्यां निगृह्यास्ते॥३॥

अत्रादित्योपस्थानं दण्डप्रदानं सोमक्रयणानामनुदेशनमेके समामनन्ति॥४॥

550 रुद्रस्त्वार्तयत्विति प्रदक्षिणं सोमक्रयणीमावान्यया गवा न यजमानस्य गोष्ठे विसृजति॥५॥

यदि सोमविक्रयी प्रतिविवदेत पृषतैनं वरत्राकाण्डेनावक्षायं नाशयेयः॥१॥

लकुटैनन्तीत्येके॥७॥

नित्यवदेके वधं समामनन्ति॥८॥

उदायुषा स्वायुषेति यजमानो राजानमादायोत्थायोर्वन्तरिक्षमन्विहीति शकटायाभिप्रव्रजति॥९॥

अदित्याः सदो ऽसीत्यध्वर्युः शकटनीडे कृष्णाजिनं प्राचीनग्रीवमुत्तरलो मास्तीर्यादित्याः सद आसीदेति तस्मिनराजानमासाद्य वनेषु व्यन्तरिक्ष ततानेति वाससा पर्यानह्योदु त्युं जातवेदसमिति सौर्यर्चा कृष्णाजिनं पुरस्तात्प्रत्यानह्यत्यूज़ ग्रीवं बहिष्टाद्विशसनम्॥१०॥

10.28

अत्र दर्शपूर्णमासवद्धरावभिमृश्य वारुणमसीति शकटमाखिद्य वरुणस्त्वो त्तभ्नात्वित्युपस्तभ्य वरुणस्य स्कम्भनमसीति शम्यां प्रतिमुच्योस्त्रावेतं धूर्षाहावित्य नड्वाहावुपाज्य वारुणमसीति योक्त्रपाशं परिहृत्य प्रत्यस्तो वरुणस्य पाश इत्यभिधानी प्रत्यस्यति॥१॥

552 ya एवमुत्तरमनवाहं युनक्ति॥२॥

हरिणी शाखे बिभ्रन्सुब्रह्मण्यो ऽन्तरेषेवसर्पति। पलाशशायेगा वा॥३॥

अथाध्वर्युः शकटमन्वरभ्य संप्रेष्यति सोमाय राज्ञे क्रीताय प्रोद्यमाणा यानुब्रूहि सुब्रह्मण्य सुब्रह्मण्यामाह्वयेति॥४॥

सर्वासु सुब्रह्मण्यासु सुब्रह्मण्यमन्वारभ्य यजमानो जपति सासि सुब्रह्मण्ये तस्यास्ते पृथिवी पादः। सासि सुब्रह्मण्ये तस्यास्ते ऽन्तरिक्षं पादः। सासि सुब्रह्मण्ये तस्यास्ते द्यौः पादः। सासि सुब्रह्मण्ये तस्यास्ते दिशः पादः। परोरजास्ते पञ्चमः पादः। सा न इषमूर्जं धुक्ष्व तेज इन्द्रियं ब्रह्मवर्चसमन्नाद्यमिति॥५॥

एवं त्रिराहतामाहृताम्॥६॥

प्रथमायां त्रिरनूक्तायाम्॥७॥

553 ĀPŠS Translation : THITE X.29]

10.29

प्रच्यवस्य भुवस्पत इति प्राञ्चो ऽभिप्रयाय प्रदक्षिणमावर्तन्ते॥१॥

श्येनो भूत्वा परापतेत्यध्वर्यु राजानमभिमन्त्रयते॥२॥

अपि पन्थामगस्महीत्यध्वर्युर्यजमानश्चदक्षिणेनोत्तरेण वा राजानमति क्रामतः॥३॥

अजेनाग्नीषोमीयेण कर्णगृहीतेन यजमानो राजानमोह्यमानं प्रतीक्षते नमो मित्रस्येति॥४॥

लोहस्तूपरो भवति। अप्यतूपरः। कृष्णसारङ्गो लोहितसारङ्गो वा॥५॥ स्थूलः पीवा श्मश्रुणः॥६॥

[X.29 554 ĀPŠS Translation : THITE औदम्बर्यासन्धरनिमात्रशीर्षण्यानूच्या नाभिदनपादा मौञ्जविवाना सर्वे ऽध्वर्यवो ऽग्रेण प्राग्वंशं राजन्योह्यमान उद्गृह्णन्ति॥७॥

अग्नीन्प्रज्वलयन्ति। अग्निमग्नी वा॥८॥

अग्रेण प्राग्वंशं प्रागीषमुदगीषं वा शकटमवस्थाप्य पूर्ववदाखिद्योपस्तभ्य वरुणस्य स्कम्भनमसीति शम्यामुगृह्य विवृत्तो वरुणस्य पाश इति योक्त्रपाशं विवृत्योन्मुक्तो वरुणस्य पाश इत्यभिधानीमुन्मुञ्चति॥९॥

एवमुत्तरमर्नुड्वाहं विमुञ्चति॥१०॥

555 विमुक्तः सव्यो ऽविमुक्तो वा॥११॥

10.30

अथातिथ्यायास्तत्रं प्रक्रमयति॥१॥

द्वाविंशतिदारुरिध्मः॥२॥

आश्ववालः प्रस्तरः। ऐक्षवी विधृती। कार्यमयाः परिधयः। वेदंकृत्वाग्नीन्प रिस्तीर्य पाणिप्रक्षालनादि कर्म प्रतिपद्यते॥३॥

यथार्थं पात्रप्रयोगः॥४॥

निर्वपणकाले पत्नी शंकटमन्वारम्भयित्वातिथ्यं निर्वपति॥५॥

556 पल्या वा हस्तेन॥६॥ हस्ताद्वा। हस्तान्निर्वपन् हस्ते सर्वाञ्छकटमन्त्राञ्जपेत्॥७॥

अग्नेरातिथ्यमसीत्येतैः प्रतिमन्त्रम्॥८॥

देवतादेशनस्य प्रत्याम्नायो भवति॥९॥

पञ्चसु सावित्रं जुष्टं चानुषजति॥१०॥ नोत्तरयोरित्येके॥११॥

वैष्णवो नवकपालः पुरोडाशो भवति॥१२॥

विष्णुवदेवात ऊर्ध्वं संस्काराः॥१३॥

हविष्कृता वाचं विसृज्योत्तरमनड्वाहं विमुच्य॥१४॥ वारुणमसीति वासो ऽपादाय वरुणो ऽसि धृतव्रत इति राजानमादा याच्छिद्रपत्रः प्रजा उपावरोहोशन्नुशतीः स्योनः स्योनाः सोम राजन्विश्वस्त्व 557 प्रजा उपावरोह विश्वास्त्वां प्रजा उपावरोहन्त्वित्युपावहृत्योर्वन्तरक्षिमन्वि a gurfa 118411

10.31

आसन्दीमादाय प्रतिप्रस्थाता पूर्वः प्रतिपद्यते॥१॥

या ते धामानीति पूर्वया द्वारा प्राग्वंशं प्रविश्यापरेणाहवनीयं दक्षिणातिहत्य वरुणस्यर्तसदन्यसीति दक्षिणेनाहवनीयं राजासन्दी प्रतिष्ठापयति॥२॥

तस्यां शकटवत्कृष्णाजिनास्तरणं राज्ञश्चासादनम्॥३॥

558 वरुणो ऽसि धृतव्रत इति राजानमभिमन्त्रयते॥४॥

वारुणमसीति वाससा पर्यानह्यति॥५॥

एवावन्दस्व वरुणं बृहन्तं नमस्या धीरममृतस्य गोपाम्। स नः शर्म विवरूथं वियंसत्पातं मा द्यावापृथिवी उपस्थ इत्येतया सर्वत्र राजानमासीदेता।

अग्निं राजानं चान्तरेण मा संचारिष्टेति संप्रेष्यति॥७॥

अवहननादि कर्म प्रतिपद्यते॥८॥

चतुर्ग्रहीतान्याज्यानि॥९॥

चतुर्होत्रातिथ्यमासाद्य संभारयजूंषि व्याचष्टे॥१०॥

ApSs Translation : THITE 559 XI.1] यजमानं वाचयतीत्येके॥११॥

पशवन्निर्मन्थ्यः सामिधेन्यश्च॥१२॥

पञ्च प्रयाजाः॥१३॥

चतुर्थे सर्वमौपभृतं समानयति॥१४॥

इडान्ता सतिष्ठते॥१५॥

धारयति धौवमाज्यमाज्यम्॥१६॥

11.01

आतिथ्याया धौवात्स्रुचि चमसे वा तानूनप्तुं समवद्यति चतुरवत्तं पञ्चावन्तं वा आपतये त्वा गृहामीत्येतैः प्रतिमन्त्रम्॥१॥

अनाधृष्टमसीति यजमानसप्तदशा ऋत्विजस्तानूनवं समवपशन्ति॥२॥

अनु मे दीक्षामिति यजमानः॥३॥

3. The sacrificer recites anu me dīkṣām…¹

यं कामयेत यज्ञयशसमृच्छेदिति तं प्रथमम्। यदि कामयेत सर्वानितिसर्वान्स हावमर्शयेत्॥४॥

तस्माद्यः सतानूनप्तृिणामित्युक्तम्॥५॥

प्रजापतो त्वा मनसि जुहोमीति यजमानस्तानूनप्तुं विरवजिघ्रति॥६॥

अन्वहं वा व्रतेष्वपिनयति॥७॥

अग्नीन्मन्दन्त्यापा इति पृच्छति॥८॥ मदन्ति देवीरमृता ऋतावृध इत्याग्नीध्रः प्रत्याह॥९॥

ताभिरेहीति संप्रेष्यति॥१०॥

मदन्तीरुपस्पृश्य तानूनप्तिणो विस्त्रस्य राजानं सहिरण्यैःपाणिभिराप्याय यन्त्यंशुरंशुस्ते देव सोमाप्यायतामिति॥११॥

अथ निढवते। दक्षिणे वेद्यन्ते प्रस्तरं निधाय दक्षिणान्याणीनुत्तानान्कृत्वा सव्यान्नीच एप्टा रायः प्रेपे भगायेति॥१२॥

562 अथ यजमानो ऽवान्तरदीक्षामुपैति॥१३॥

अग्ने व्रतपते त्वं व्रतानां व्रतपतिरसीत्याहवनीयमुपतिष्ठते॥१४॥

एतेनैवास्मिन्समिधमादधातीति वाजसनेयकम्॥१५॥

11.02

संतरां मेखला समायच्छते। संतरां मुष्टी कर्षते॥१॥

तप्तव्रतो भवति॥२॥

मदन्तीभिर्माजयते॥३॥

या ते अग्ने रुद्रिया तनूरित्येतेनैवात ऊर्ध्वं व्रतयति॥४॥

563 प्रवर्येण प्रचर्योपसदा चरन्ति। एतद्वा विपरीतम्॥५॥

न प्रथमयज्ञे प्रवृज्यात्॥६॥ प्रवृञ्याद्वा॥७॥

प्रवृज्यादुर्ब्राह्मणस्य॥८॥

ब्रह्मवर्चसकामस्येत्येके॥९॥

यो ऽनूचानः श्रोत्रियस्तस्य प्रवृञ्यादिति बचब्राह्मणम्॥१०॥

आतिथ्याबर्हिरुपसदामग्नीषोमीयस्य च। तदेव प्रस्तरपरिधि॥११॥

तत्स्तीर्णं बर्हिस्तत्परिधिताः परिधय इत्येके॥१२॥

उपसदस्तन्त्रं प्रक्रमयति॥१३॥

प्राकृत इध्मो दशदारुर्वा॥१४॥

वेदं कृत्वाग्नीन्परिस्तीर्य पाणिप्रक्षालनादि कर्म प्रतिपद्यते। यथार्थ पात्राणि प्रयुनक्ति॥१५॥

स्फ्यमग्निहोत्रहवीं त्रुवं जुहूमुपभृतं ध्रुवां वेदमाज्यस्थालीमिति द्वन्द्वं प्रयुज्य पवित्रे कृत्वा यजमान वाचं यच्छेति संप्रेष्यति॥१६॥

वाग्यतः पात्राणि संमृश्य प्रोक्षणीः संस्कृत्य ब्रह्माणमामन्त्र्य पात्राणि प्रोक्षति॥१७॥

अत्र वाचं विसृजते॥१८॥

स्फ्यमादाय॥१९॥

XI.3 लोमभ्यो ऽधि स्तम्बयजुर्हत्वोत्तरं परिगृह्य संप्रेष्यति प्रोक्षणीरासादयेध्ममु पसादय स्रुवं च स्त्रुचश्च संमृड्ढ्याज्येनोदेहीति॥१॥

आज्यग्रहणकाले ध्रुवायामेव गृह्णाति। प्रोक्षणीरभिमन्त्र्य ब्रह्माणमामन्त्र्येध्मं वेदिं च प्रोक्ष्य प्रोक्षणीशेषं निनीय पवित्रे अपिसृज्यैकामाघारसमिधमाधायान्त दि विधृती निधाय ध्रुवां स्रुवं च सादयति। एतावसदतामिति मन्त्रं संनमति॥२॥

वेदं निधाय सामिधेनीभ्यः प्रतिपद्यते॥३॥

नव सामिधेनीरन्वाहा॥४॥

तिस्त्र ऋचस्त्रिरनूक्ता भवन्ति। नव वा पराचीः॥५॥

नान्यामाहुतिं पुरस्ताज्जुहुयात्। सौवमेवाधारयेत्॥६॥

समानमा प्रवरात्॥७॥

नार्षेयं वृणीते न होतारम्। आश्राव्याह सीद होतरिति। एतावान्प्रवरः।।८।।

567 धौवादष्टौ जुह्वां गृह्णाति। चतुरुपभृति॥९॥

घृतवति शब्दे जुहूपभृतावादाय दक्षिणा सकृदतिक्रान्त उपांशुयाजवत्प्रच रति॥१०॥

अर्धेन जौहवस्याग्निं यजति। अर्धेन सोमम्॥११॥

औपभृतं जुह्वामानीय विष्णुमिष्ट्वा प्रत्याक्रम्य या ते अग्नेऽयाशया तनूरिति स्रवेणोपसदं जुहोति॥१२॥

अग्नीन्मदन्त्यापा३ इत्येतदाद्या निह्नवात्कृत्वाग्नीदेवपत्नीळचश्व सुब्रह्मण्य सुब्रह्मण्यामाह्वयेति॥१३॥

अपरेण गार्हपत्यमाग्नीध्र उपविश्य देवपत्नीाचष्टे सेनेन्द्रस्य और उत्करे सुब्रह्मण्यामाह्वयति। पूर्ववदेनां यजमानो ऽनुमन्त्रयते॥१४॥

11.04

सुपूर्वाह्ने पौर्वाह्निकीभ्यां प्रवर्योपसद्भ्यां चरन्ति। स्वपराह्न आपराह्नि कीभ्याम्॥१॥

सव्योत्तानैस्तु सायं निह्नवः॥२॥

एषा प्रथमा॥३॥

एवमत्तराभ्यां चर्या।।४॥

रजाशयां द्वितीयायां जुहोति। हराशयां तृतीयायाम्॥५॥

MT: urafall sro [chang |

तित्र एव साह्नस्योपसदः। द्वादशाहीनस्य॥७॥

यदि संग्रामं पुरो वा युध्येयुरयः प्रथमायामवधाय जुहुयात्। रजतं द्वितीया याम्। हरितमुत्तमायाम्॥८॥

आराग्रामिति स्तनकल्पः॥९॥

यदहः सोमं क्रीणीयुश्चतुरः सायं दुास्त्रीन्ग्राती सायमेकमुत्तमे। सर्वान्साय HIPST118011

अन्तरा मध्यमे प्रवर्योपसदी वेदिं कुर्वन्ति॥१॥

प्राग्वंशस्य मध्यमाल्ललाटिकात्रीन्प्राचः प्रक्रमान्प्रक्रम्य शङ्ख निहन्ति॥१२॥

तस्मात्पञ्चदशसु दक्षिणतः। एवमुत्तरतः। ते श्रोणी॥ प्रथमनिहताच्छड्डोः षट्त्रिंशतिः पुरस्तात्। तस्माद्वादशसु दक्षिणतः। एवमुत्तरतः। तावंसौ॥१३॥

विमिमे त्वा पयस्वती देवानां धेनुं सुदुघामनपस्फुरन्तीम्। इन्द्रः सोम पिबतु क्षेमो अस्तु न इति विमानः॥१४॥

सर्वतः स्पन्द्यया पर्यातनोति॥१५॥

मध्ये पृष्ठयाम्॥१६॥

11.05

इमां नरः कृणुत वेदिमेत्य वसुमती रुद्रवतीमादित्यवतीं वर्मन्दिवो नाभा पृथिव्या यथायं यजमानो न रिष्येद् देवस्य सवितुः सव इति संप्रेष्यति॥१॥

स्फ्येन विघनेन पर्वा परशुना च वेदिं कुर्वन्ति॥२॥

दर्शपूर्णमासवत्संनमनवर्ज प्रागुत्तरत्परिग्राहात्कृत्वा चतुःशिखण्डाः युवतिः सुपेशा घृतप्रतीका भुवनस्य मध्ये। तस्यां सुपर्णावधि यौ निविष्टौ तयोर्देवानामधि भागधेयमित्यभिमन्त्र्य॥३॥

चात्वालाद्वादशसु प्रक्रमेषु प्रत्यगुत्करः। तावत्येवाध्वन्युदग्यथा चात्वालः ॥४॥

व्याख्यातश्चात्वाल उत्तरवेदिश्च॥५॥

ĀPŠS Translation : THITE (X1.5 उदुम्बरशाखाभिः प्लक्षशाखाभिर्वा प्रच्छन्ना वसति॥६॥

श्वोभूत उत्तमे प्रवर्योपसदौ प्रतिसमस्यति॥७॥

पौर्वाह्निकीभ्यां प्रचर्य तदानीमेवापराह्निकीभ्याम्॥८॥

अत्र प्रवर्दीमुद्वास्य पशुबन्धवदग्निं प्रणयति॥९॥

एष सोमस्याहवनीयः। यतः पणयति स गार्हपत्यः॥१०॥

अग्निवत्युत्तरं परिग्राहं परिगृह्णाति॥११॥

573 अत्र प्रतिप्रस्थाता शाखामाहत्य मैत्रावरुण्याः पयस्याया वत्सानपा करोति॥१२॥

11.06

प्रोक्ष्य बर्हिस्त्रिर्वेदिं प्रोक्षति॥१॥

नाप्रोक्षितामभिचरन्ति॥२॥

अथैनां बर्हिषा बहुलं प्राचीनं स्तीा प्रयुक्तपूर्वे शकटे नद्धयुगे प्रतिह तशम्ये प्रक्षाल्य तयोः प्रथमग्रथितान्ग्रन्थीन्विस्त्रस्य नवान्प्रज्ञातान्कृत्वाग्रेण प्राग्वंशः मभितः पृष्ट्यामव्यवनयन्परिश्रिते सच्छदिषी अवस्थापयति॥३॥

अथैने पत्नी पदतृतीयेनाज्यमिश्रेणोपानक्ति॥४॥

आ नो वीरो जायतामिति द्विदक्षिणामक्षधुरं दक्षिणेन हस्तेनोत्तानेन प्राचीनम्॥५॥

न च हस्तमावर्तयति॥६॥

एवमितराम्॥७॥

सकृद्वा॥८॥

तथोत्तरस्य हविर्धानस्योपानक्ति॥९॥'

राजते मन इति सावित्रियौत्तरवेदिके हुत्वा हविर्धानाभ्यां प्रवर्त्यमा शासनब्रहीति संप्रेष्यति। प्रवर्त्यमानाभ्यामनुब्रूहीति वा॥१०॥

प्रथमायां त्रिरनूक्तायां प्राची प्रेतमध्वरमित्युद्गृह्णन्तः प्रवर्तयन्ति॥११॥

स्याच्चेदक्षशब्दः सुवागित्यनुमन्त्रयेत॥१२॥

दक्षिणस्य हविर्धानस्य वर्मनि वर्त्मनोर्क हिरण्यं निधायेदं विष्णुर्विचक्रम इत्यध्वर्युर्हिरण्ये जुहोति॥१३॥

एवमुत्तरस्य प्रतिप्रस्थाता॥१४॥

11.07

इरावती धेनुमती इति जुहोति॥१॥

अप जन्यं भयं नुदाप चक्रााणि। गृहं सोमस्य गच्छतमिति वितृतीयदेशे वेळा अध्वर्युर्होता ब्रह्मा मैत्रावरुणो वा पदापनुदति। लोष्टं वा बहिर्वेदि निरस्यति॥२॥

आहवनीयात्त्रीन्प्रतीचः प्रक्रमानुच्छिष्यात्र रमेथामिति नभ्यस्थे स्थापयित्वा वैष्णवमसि विष्णुस्त्वोत्तभ्नात्वित्युपस्तभ्य दिवो वा विष्णवित्यध्वर्युर्दक्षिणस्य हविर्धानस्य दक्षिणं कर्णातर्दमनु मेथीं निहन्ति॥ तस्यामीषां निनह्यति॥३॥

एवमुत्तरस्य प्रतिप्रस्थाता विष्णोर्नु कमित्युत्तरं कर्णातर्दमनु॥४॥

ऊर्ध्वाः शम्या उद्योपरिष्टात्परिवेष्टयन्ति॥५॥

उत्ताना हि देवगवा वहन्तीति विज्ञायते॥६॥

महो वा विष्णविति सर्वतः स्थूणाः परिमिनोति॥७॥

पुरस्ताच्चान्तः खरायावकाशं शिष्ट्वा॥८॥ उदञ्चौ वंशावत्यादधाति पश्चात्पुरस्ताच्च॥९॥

समानं सांकाशिनं शालामुखीयहोत्रीयौत्तरवेदिकानाम्॥१०॥

11.08

विष्णो रराटमसीति पुरस्ताद्रराट्यां तिर्यञ्चं वंशं धारयन्विष्णोः स्यूरसीति स्यूत्वा विष्णोर्बुवमसीति प्रज्ञातं ग्रन्थिं कृत्वा प्राचो वंशानत्याधाय विष्णोः पृष्ठमसीति तेषु मध्यमं छदिरध्यूहति। व्यरलिविस्तारं नवायामम्॥१॥

तूष्णीमितरे छदिषी अध्यूह्य कटांस्तेजनीरिति छद्यन्तरालेषु प्रवर्तमुपा Fifa1811 ते ऽन्तर्वर्ता भवन्ति॥३॥

परि त्वा गिर्वणो गिर इति सर्वतः परिश्रित्य विष्णोः श्नपत्रे स्थ इति रराट्या अन्तौ व्यस्यति। संमृशतीत्येके॥४॥

विष्णो स्यूरसीत्यध्वर्युर्दक्षिणां द्वार्बाहुं स्यूत्वा विष्णोधूवमसीति प्रज्ञात ग्रान्य calfa 114 11

ग्रन्थिकरणमेके पूर्वं समामनन्ति॥६॥

यं प्रथमं ग्रन्थि ग्रथनीयादित्युक्तम्॥७॥

एवमुत्तरां प्रतिप्रस्थाता॥८॥

एवमपरे सीव्यतः॥९॥

पुरस्तादुन्नतं पश्चान्निनतं हविर्धानम्॥१०॥

वैष्णवमसि विष्णवे त्वेति संमितमभिमृशति॥११॥

11.09

प्र तद्विष्णु स्तवते वीर्याय मृगो न भीमः कुचरो गिरिष्ठाः। यस्योरुषु त्रिषु विक्रमणेष्वधिक्षियन्ति भवनानि विश्वेति संमितात्प्राङ् यजमानो निष्क्रम्याहव नीयात्त्रीन्प्राचः प्रक्रमान्प्रक्रामति यस्योरुष्विति॥१॥

नाध्वर्युः प्राङ् हविर्धाने अतीयात्॥२॥ अतीयाच्चेद्वैष्णव्यर्चा संचरेत्॥३॥

षट्सु प्रक्रमेषूत्करात्प्रत्यगाग्नीध्र मिनोति। अर्धमन्तवेद्य) बहिर्वेदि। प्राचीन वंशं चतुःस्थूणं सर्वतः परिश्रितं दक्षिणतऽउपचारम्॥४॥

अपरस्माद्वेद्यन्तात्त्रिषु पुरस्तात्प्रक्रमेषु तिर्यक् सदो मिनोति॥५॥

अक्ष्णया द्वेष्यस्य॥६॥

नवारनिविस्तारं सप्तविंशतिरुदगायतम्। अपरिमितं वा॥७॥

यावदत्विग्भ्यो धिष्णियेभ्यः प्रसर्पकेभ्य आप्तं मन्येतेत्यपरम्॥८॥

दक्षिणतः प्रक्रमे पृष्ठ्याया औदुम्बरी मध्ये सदसो मिनोति॥९॥

दक्षिणा सदः प्रति कर्षेद्यथा सांकाशिनस्याविरोधं स्यात्॥१०॥

यूपवदौदुम्बर्या अवटसंस्कारः शकलवर्जम्॥११॥

अग्रेणावट प्राची निधाय तूष्णीं प्रक्षाल्याथैनां यवमतीभिः प्रोक्षति। दिवेत्येत्यग्रम्। अन्तरिक्षाय त्वेति मध्यम्। पृथिव्यै त्वेति मूलम्॥१२॥

उददिवं स्तभानान्तरिक्षं पृणेति प्राचीनकर्णा सहोद्गात्रोच्छ्यति। उच्छयाय वनस्पते सर्देवेन बर्हिषेति वा॥१३॥

11.10

धुतानस्त्वा मारुतो मिनोत्विति प्राचीनकर्णां सहोद्गात्रा मिनोति॥१॥

ऊर्ध्वं निखाताद्यजमानसंमिता॥२॥

प!हणपरिदंहणपरिषेचनानि यूपवत्॥३॥

तस्या विशाखे हिरण्यं निधाय घृतेन द्यावापृथिवी आपृणेथामिति स्रवेण हिरण्ये जुह्वदान्तमौदुम्बरीमन्ववस्त्रावयति॥४॥

एषा सदसः स्थूणानां वर्षिष्ठा॥५॥

नाभिदघ्यः पर्यन्तीयाः॥६॥

नीचैः सदो मिनुयाइष्टिकामस्य उच्चैरवृष्टिकामस्येत्येके॥७॥

उदञ्चः प्राचश्च वंशानत्याधायैन्द्रमसीति तेषु मध्यमानि त्रीणि छदीष्यध्यू हति ॥८॥ विश्वजनस्य छायेति त्रीणि दक्षिणानि। इन्द्रस्य सदो ऽसीति त्रीण्युत्त राणि॥९॥

दक्षिणान्युत्तराणि चौदुम्बरीमभ्यग्राणि भवन्ति॥१०॥

दक्षिणान्युत्तराणि करोतीति विज्ञायते॥११॥

नवच्छदीति काम्यानि॥१२॥

नवाग्निष्टोमे। पञ्चदशोक्थ्ये। षोडश षोडशिनि। सप्तदश वाजपेयेऽतिरात्रे च। एकविंशतिः सत्ताहीनानाम्॥१३॥

अन्तर्वर्ताः परिश्रयणं सांकाशिनं द्वाराविति हविर्धानवत्॥१४॥

इन्द्रस्य स्यूरसीति सीव्यति। इन्द्रस्य ध्रुवमसीति प्रज्ञातं ग्रन्थिं कृत्वैन्द्रम सीन्द्राय त्वेति संमितमभिमृशति॥१५॥

नाध्वर्यः प्रत्यङ् सदो ऽतीयात्। धिष्णियान्होतारं वा॥१६॥

यद्यतीयादैन्द्रियर्चा संचरेत्॥ आ घा ये अग्निमिन्धते स्तुणन्ति बर्हिरानुषक। येषामिन्द्रो युवा सखेति स्तरणीमेतामेके समापनन्ति॥१७॥

क्षेत्रपत्या वा संचरेत्॥१८॥

उपरवकमैके पूर्वं समामनन्ति। सदःकर्मैके॥१९॥

11.11

दक्षिणस्य हविर्धानस्याधस्तात्पुरोऽक्षं चतुर उपरवानवान्तरोग मुखान्प्रादेशान्तरालान्करोति॥१॥

देवस्य त्वा सवितुः प्रसव इत्यभ्रिमादाय परिलिखितं रक्षः परिलिखिता अरातय इति त्रिर्दक्षिणपूर्वं परिलिखति॥२॥

एवमितरान्प्रदक्षिणमुत्तरापवर्गम्॥३॥

एवमनुपूर्वाण्येवैष्वत ऊर्ध्वं कर्माणि क्रियन्ते॥४॥

अधस्तात्संतृण्णा भवन्ति। उपरिष्टादसंभिन्नाः॥५॥

तणी बाहुमात्रान्खात्वा रक्षोहणो वलगहनो वैष्णवान्खनामीति खनति॥६॥

एकवदपरवमन्त्रानेके समामनन्ति॥७॥

विराडसीति बाहुमुपावहृत्येदमहं तं वलगमुद्रपामीत्युदुप्योपरवन्यन्ते ऽवबाधते गायत्रेण छन्दसावबाढो वलग इति॥८॥

हरामि वैष्णवानिति हरति। अवबाढो दुरस्युरित्यग्रेणोपस्तम्भनं दिवपति॥९॥

एवं सर्वान्करोति॥१०॥

एतावन्नाना। पूर्वेणपूर्वेण मन्त्रेण बाहुमुपावहृत्योत्तरेणोत्तरेण छन्दसाव बाधते॥११॥

गायत्रं त्रैष्टुभं जागतमानुष्टुभं पाङ्क्तमित्याम्नातानि भवन्ति॥१२॥

XI.12 प्रथमं वा सर्वेषु॥१॥

विराडसि सपलहा सम्राडसि भ्रातृव्यहा स्वराडस्यभिमातिहा विश्वराडसि विश्वासां नाष्ट्राणां हन्तेति बाहू उपावहरतो ऽध्वर्युर्यजमानश्च॥२॥

संमृश इमानायुषे वर्चसे च देवानां निधिरसि द्वेषोयवनः। युयोध्यस्मद्वे षांसि यानि कानि च चकृम।। देवानामिदं निहितं यदस्त्यथाभाहि प्रदिशश्चतस्त्रः। कृण्वानो अन्याँ अधरान्सपलानित्युपरवान्संमृश्य दक्षिणपूर्वं यजमानोऽवमृशति। उत्तरापरमध्वर्युः।।३॥

अथ यजमानः पृच्छत्यध्वर्यो किमोति। भद्रमितीतरः प्रत्याह। तन्नौ सहेत्यु 589 स्वोत्तरपूर्वं यजमानो ऽवमृशति। दक्षिणापरमध्वर्युः। तथैव प्रश्नः प्रतिवचनं च। तन्म इत्याह यजमानः॥४॥

रक्षोहणो वलगहनः प्रोक्षामि वैष्णवानिति यवमतीभिरुपरवान्प्रोक्ष्योत्तरै मन्त्रैरवनयामीति प्रोक्षणीशेषवमटे ऽवनीय यवो ऽसीति यवमवास्यावस्तृणामीति बर्हिषावस्तीर्याभिजुहोमीत्याज्येनाभिजुहोति॥५॥

Tai Hafaelfalle 11

590 ApSs Translation : THITE [XI.13 रक्षोहणौ वलगहनौ प्रोक्षामि वैष्णवी इत्यधिषवणफलके प्रोक्षति

11.13

औदुम्बरे कार्यमये पालाशे वा शुष्के तष्टे प्रधिमुखे पुरस्तात्समाविकते पश्चात्॥१॥

न संतृणत्त्येकाहे। तत ऊर्ध्वं संतृद्ये॥२॥

उक्थ्यादिषु वा संतृणत्ति॥३॥

अथैने उपरवेषूपदधाति रक्षोहणौ वलगहनावुप दधामि वैष्णवी इति॥४॥

द्वौ दक्षिणेनापिदधाति। द्वावुत्तरेण॥५॥

संहिते पुरस्ताव्यङ्गलेन पश्चादसंहिते भवतः॥६॥

XI.13]
ranslation : THITE 591 अथैने उत्तरैर्मन्त्रैः पयूहामीति प्रदक्षिणमुपरवपांसुभिः पर्युह्य परिस्तृणामीति बर्हिषा परिस्तीर्योत्तमेनाभिमन्त्रयते॥७॥

एतस्यैव हविर्धानस्याग्रेणोपस्तम्भनमुपरवपांसुभिश्चतुरश्रं खरं करोति सोम पात्रेभ्य आप्तम्॥८॥

पुरस्तात्संचरं शिनष्टि॥९॥

अन्तरा चात्वालोत्करावाग्नीध्रचात्वालौ वाध्वर्युर्दशीकवश्च संचरेयुः॥१०॥

सर्वतः प्रसुते दृशीकवः संचरेयुरित्येके॥११॥

592

11.14

चात्वालाद्धिष्णियानुपवपति॥१॥

अन्तराग्नीध्र आग्नीध्रीयमुत्तरे वेद्यन्त उत्तरतः संचरं शिष्ट्रा॥२॥

सदसीतरान्पूर्वार्धे पुरस्तात्संचरं शिष्ट्वा॥३॥

पृष्ळ्यायां होत्रीयम्। तं दक्षिणेन प्रशास्त्रीयम्॥४॥

उत्तरेण होत्रीयमितरानुदीच आयातयति। ब्राह्मणाच्छंसिनः पोतुर्नेष्टुरच्छा वाकस्येति॥५॥

बहिः सदसो मार्जालीयं दक्षिणे वेद्यन्ते दक्षिणतः संचरं शिष्ट्वा सममाग्नी ध्रीयेण॥६॥

593 विभूरसीत्यष्टाभिः प्रतिमन्त्रम्॥७॥

एतानेवोपस्थानान्व्याघारणांश्चैके समामनन्ति॥८॥

अनुदिशतीतरानध्वनामध्वपते नमस्ते अस्तु मा मा हिंसीरिति तंतमभि क्रामम्॥९॥

सम्राडसि कृशानुरित्याहवनीयम्। परिषद्यो ऽसि पवमान इति बहिष्पव मानास्तावम् प्रतक्वासि नभस्वानिति चात्वालम्॥ असंमृष्टो ऽसि हव्यसूद इति शामित्रम्। समूह्यो ऽसि विश्वभरा इत्युत्करम्। ऋतधामासि सुवर्योतिरित्यौ दुम्बरीम्॥१०॥

594 XI.15 ब्रह्मज्योतिरसि सुवर्धामेति ब्रह्माणम्। सदस्यो ऽसि मलिम्लुच इति सदस्यम्। समुद्रो ऽसि विश्वभरा इति सदः। अजो ऽस्येकपादिति शालामुखीयम्। अहिरसि बुध्निय इति प्राजहितम्। कव्यो ऽसि कव्यवाहन इति दक्षिणाग्निम्। आयर्बहन दशीय तन्मावतु तस्य नाम्ना वृश्चामि यो ऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः। विश्वायर्वा मदेव्यं तदशीय तन्मावतु तस्य नाम्ना वृश्चामि यो ऽस्मानद्वेष्टि यं च वयं द्विष्मः। आयुःपती रथंतरं तदशीय तन्मावतु तस्य नाम्ना वृश्चामि यो ऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्म इत्येतैश्च प्रतिमन्त्रं हविर्धानाग्नीध्रसदांसीति॥१॥

रौद्रेणानीकेनेति सर्वत्रानुषजति॥२॥

स्तृणीत बर्हिः प्र व्रतं यच्छतेति संप्रेष्यति॥३॥

पूर्वस्मिन्वा स्तरण एतं संप्रेषं ब्रूयात्।।४॥

595 अत्र स्तृणन्नुत्तरवेदिखरोपरवधिष्णियान्नाभिस्तृणीयात्॥५॥

अत्रैकस्तनं व्रतं यजमानाय प्रयच्छति॥६॥

अर्धव्रतमत्र वाजसनेयिनः समामनन्ति। अर्धमन्तरेणोत्तमे प्रवर्योपसदौ॥७॥

11.16

अग्नीषोमीयस्य पशोस्तन्त्रं प्रक्रमयति॥१॥

तस्य निरूढपशुबन्धवत्कल्पः॥२॥

पड्ढोता पश्विष्टिश्चाङ्गभूतेषु न विद्यते॥३॥

आतिथ्याबर्हिस्तूष्णीमुपसंनह्यति॥४॥

तांश्च परिधीन्पाशुक इध्मे॥५॥

पात्रसंसादनकाले प्रचरणी स्रुचं सप्तमीं प्रयुनक्ति॥६॥

तस्या जुहूवल्कल्पः॥७॥

आज्यग्रहणकाले प्रचरण्यामादितस्तूष्णीं चतुर्ग्रहीतं गृहीत्वा पाशु कान्याज्यानि गृह्णाति॥८॥

प्रैतु ब्रह्मणस्पत्नीति प्रतिप्रस्थाता पत्नीमुदानयति॥९॥

597 अथाहमनुकामिनीति पत्नी शालामुखीयमुपोपविश्य सुप्रजसस्त्वा वयमिति जपति॥१०॥

उपस्थे ब्रह्मा राजानं कुरुते॥११॥

समपिव्रतान्ह्वयध्वमिति संप्रेष्यति॥१२॥

यजमानस्यामात्यान्संह्वयन्ति॥१३॥

अध्वर्यु यजमानो ऽन्वारभते। यजमानं पत्नी। पत्नीमितरे पुत्रभ्रातरः॥१४॥

अहतेन वाससामात्यान्संप्रच्छाद्य वाससो ऽन्ते त्रुग्दण्डमुपनियम्य प्रचरण्या वैसर्जनानि जुहोति॥१५॥

[XI.17 am the 598 ĀPŠS Translation : THITE त्वं सोम तनूकृद्भयो जुषाण इत्येताभ्याम) गार्हपत्ये॥१॥

आ सोमं ददते॥१७॥

11.17

आ ग्राव्ण आ वायव्यान्या द्रोणकलशम्। उत्पत्तीमानयन्ति। अन्वनांसि प्रवर्तयन्ति यायावरस्य यान्यपरस्मिन्गार्हपत्ये भवन्ति। अजमनुनयन्ति। इध्माब हिराज्यानि प्रोक्षणीरित्यनुहरन्ति॥१॥

शालामुखीये प्रणयनीयमिध्ममादीप्य सिकताभिरुपयम्याग्नीषोमाभ्या प्रणीयमानाभ्यामनुब्रूहीति संप्रेष्यति। प्रणीयमानाभ्यामनुब्रूहीति वा॥२॥

प्रथमायां विरनूक्तायामयं नो अग्निर्वरिवः कृणोत्वित्यग्निप्रथमाः सोमप्रथ मा वा प्राञ्चो ऽभिप्रव्रजन्ति॥३॥

आग्नीध्रीये ऽग्निं प्रतिष्ठाप्याग्ने नयेत्यर्धमाज्यशेषस्य जुहोति॥४॥

ग्राव्णो वायव्यानि द्रोणकलशमाग्नीध्र उपवासयति॥५॥

उत्तरेणाग्नीध्रीयमाहवनीयं गत्वोरु विष्णो विक्रमस्वेति सर्वमाज्यशेषं Gelaug 11

हुते ऽमात्याः प्रदक्षिणमावृत्य यथेतमुपावर्तन्ते॥७॥

सो मां जिगाति गातुविदित्यपरया द्वारा हविर्धानं राजानं प्रपादयनि पूर्वया गतश्रियः॥८॥

पूर्वया यजमानः प्रपद्यते॥९॥

दक्षिणस्य हविर्धानस्य नीडे पूर्ववत्कृष्णाजिनास्तरणं राज्ञश्चासादनम्॥१०॥

11.18

अथैनं यजमानो देवताभ्यः संप्रयच्छत्येष वो देव सवितः सोम इति॥१॥

ApSs Translation : THITE 601 एतत्त्वं सोम देवो देवानुपागा इत्यभिमन्त्र्येदमहं मनुष्यो मनुष्यानिति दक्षिणमावृत्य नमो देवेभ्य इति प्राचीनमञ्जलिं कृत्वा स्वधा पितृभ्य इति दक्षिणेदमहं निर्वरुणस्य पाशादित्युपनिष्क्रम्य स्वरभिव्यख्यमिति प्राङ्प्रेक्षते। सवरभिविख्येषमिति सर्वं विहारमनुवीक्षते। वैश्वानरं ज्योतिरित्याहवनीयम्॥२॥

अत्र यजमानो ऽवान्तरदीक्षां विसृजते॥३॥

अग्ने व्रतपते त्वं व्रतानां व्रतपतिरसीत्याहवनीयमुपतिष्ठते। एतेनैवास्मिन्स मिधमादधातीति वाजसनेयकम्।।४॥

602 वितरां मेखलां विस्रंसते। वितरां मुष्टी कर्षते॥

अत्र दण्डप्रदानमेके समामनन्ति॥६॥

स्वाहा यज्ञं मनसा स्वाहा द्यावापृथिवीभ्यां स्वाहोरोरन्तरिक्षात्स्वाहा यज्ञं वातादारभ इति मुष्टी विसृजते॥७॥

स्वाहा वा निवाते विसृज इति वाचम्॥८॥

निवर्तते व्रतम्॥९॥

सोमान्हविः शेषानिति सुत्ये ऽहनि भक्षयति॥१०॥

उत्तरेणाहवनीयं प्रागग्रमिध्माबहिरुपसादयति। दक्षिणमिध्ममुत्तरं बर्हिः॥११॥

11.19

मोक्षणीनामभिमत्रणादि कर्म प्रतिपद्यते॥१॥

स्तरणकाले ऽपरेणोत्तरवेदिं बर्हिः स्तृणाति॥२॥

स्तरणमन्त्रो ऽभ्यावर्तते॥३॥

आज्यानां सादनादि पाशुकं कर्म प्रतिपद्यते समानमा प्रवरात्॥४॥

दैवं च मानुषं च होतारौ वृत्वाश्रावमाश्रावमृतुप्रैषादिभिः सौमिकानृत्विजो वृणीते॥५॥

इन्द्रं होत्रात्सर्दिव आ पृथिव्या इति होतारम्॥६॥

अपिसृज्य तृणमस्फ्य उत्तरान्॥७॥

अग्निमाग्नीध्रादित्याग्नीध्रम्। अश्विनाध्व’ अध्वर्यवादित्यध्व! मित्रावरुणौ प्रशास्तारौ प्रशास्त्रादिति मैत्रावरुणम्। इन्द्रो ब्रह्मा ब्राह्मणादिति ब्राह्मणाच्छसिनमा मरुतः पोत्रादिति पोतारम्। ग्नावो नेष्ट्रादिति नेष्टारम्। अग्निदैवीनां विशां पुरएतायं यजमानो मनुष्याणां तयोर्नावस्थूरि गार्हपत्यं दीदयच्छतं हिमा द्वा यू राधांसीत्संपृञ्चानावसंपृञ्चानौ तन्व इति यजमानम्॥८॥

अयं सुन्वन्यजमानो मनुष्याणामिति वा॥९॥

सवनीये वरणमेके समामनन्ति। तत्र सुन्वन्निति ब्रूयात्॥१०॥

सर्वत्रोपांशु नामग्रहणम्। मानुष इत्युच्चैः॥११॥

11.20

प्रवृतःप्रवृतः जुहोति जुष्टो वाचो भूयासमृचा स्तोमं समर्धयेत्येताभ्याम्॥१॥

दिवा प्रयाजैः प्रचर्यास्तंयन्तमनूयाजैरुपासते॥२॥

हुतायां वपायां मार्जयित्वा सुब्रह्मण्य पितापुत्रीयां सुब्रह्मण्यामाह्वयेति संप्रेष्यति॥३॥

पितापुत्रीयैवात ऊर्ध्वं सुब्रह्मण्या भवति॥४॥

आहूतायां वसतीवरीः कुम्भेन गिरिभिदां वहन्तीनां प्रत्यङ् तिष्ठन्गृह्णाति॥५॥

नान्तमा वहन्तीरतीयात्॥६॥

छायायै चातपतश्च संधौ गृह्णाति॥७॥

यद्यभिच्छायां न विन्देदात्मनो वृक्षस्य कूलस्य वा छायायाम्॥८॥

प्रतीपमुपमारयन्हविष्मतीरिमा आप इति गृह्णाति॥९॥

यस्यागृहीता अभिनिनोचेत्सुवर्न धर्मः स्वाहेति पञ्चााहुतीर्तुत्वा वरे दत्त उल्कामुपरिष्टाद्धारयमाणो गृह्णीयात्। हिरण्यं वावधाय॥१०॥

यो वा ब्राह्मणो बहुयाजी तस्य कुम्भ्यानां गृद्वीयात्॥११॥

सोमयाजी बहुयाजी भवतीति विज्ञायते॥१२॥

अग्नेर्वोऽपन्नगृहस्य सदसि सादयामीत्यपरेण शालामुखीयमुपसादयति। सुम्नाय सुम्निनीः सुम्ने मा धत्तेति सर्वेषु वसतीवरीणां सादनेषु यजमानो जपति। अग्नीषोमीयस्य पशुपुरोडशस्य पात्रसंसादनादि कर्म प्रतिपद्यते॥१३॥

न यजमानो ऽग्नीषोमीयस्याश्नाति। अश्नीयाद्वा॥१४॥

608 न स्वरूं जुहोति। न हृदयशूलमुद्रासयति। एवं सवनीये॥१५॥

पलीसंयाजान्तो ऽग्नीषोमीयः संतिष्ठते॥१६॥

11.21

निशायां वसतीवरीः परिहरत्यन्तवेद्यासीने यजमाने पल्यां च॥१॥

नादीक्षितमभिपरिहरेत्॥२॥

सव्ये ऽसे ऽत्याधायापरेण प्राजहितं परिक्रम्य पूर्वया द्वारोपनिहत्य दक्षिणेन वेदिं दक्षिणेन मार्जालीयं धिष्णियं परीत्य दक्षिणस्यामुत्तरवेदिश्रोण्यां सादयतीन्द्रा ग्नियोर्भागधेयी स्थेति॥३॥

दक्षिणे ऽस ऽत्याधाय यथेतं गत्वा पूर्वया द्वारोपनिर्हत्योत्तरेण वेदिं गत्वो त्तरेणाग्नीध्रीयं धिष्णियं परीत्योत्तरस्यामुत्तरवेदिश्रोण्यां सादयति मित्रावरुणयो र्भागधेयी स्थेति॥४॥

सव्ये उसे ऽत्याधाय यथेतं गत्वापरेणाग्नीध्रीयं धिष्णियमुपसादयति विश्वेषां देवानां भागधेयी स्थेति॥५॥

यज्ञे जागृतेति सन्ना अभिमन्त्रयते॥६॥

अत्र प्रतिप्रस्थाता पयस्यार्थं सायंदोहं दोहयति॥७॥

अध्वर्यः संप्रेष्यति या यजमानस्य व्रतधुक्तस्या आशिरं कुरुत या पलियै तस्यै दधिग्रहाय या धर्मधुक्तस्यै दधिधर्माय तप्तमनातक्तं मैत्रावरुणाय शृतातङक्यं दधि कुरुतादित्यग्रहाय सुब्रह्मण्य सुब्रह्मण्यामाह्वय न सदस्युपवस्तवा इति॥८॥

संप्रैषवत्कुर्वन्ति॥९॥

अत्र सवनीयस्य सवनीयानामितीध्माबर्हिः संनयति॥१०॥

न वा बर्हिः। प्रस्तरमेव॥११॥

आग्नीधे हविर्धाने वा यजमानं जागरयन्ति। प्राग्वंशे पत्नीम्॥१२॥

आग्नीध्र एतां रात्रिमृत्विजो वसन्ति॥१३॥

यजमानो राजानं गोपयति गोपयति॥१४॥

12.01

महारा। बुद्ध्वाग्ने नयेत्याग्नीध्रमभिमशति॥१॥

1. Having waked up at the dead of night (the priests)’ touch the Agnidhra-shed with agne naya…2
2. Cf. TS VII.5.5.1; cp. KB XI.8; AB II.15.
3. TS I.1.14.I. इदं विष्णुर्विचक्रम इति हविर्धानम्। अग्न आयूंषि पवस इति स्रुचः। आ वायो भूष शुचिपा इति वायव्यानि। आ घा ये अग्निमिन्धत इति सदः॥२॥
4. (They touch) the Havirdhana with idam visnur vi cakrame… the ladles with agna äyūsṣi pavase …? the Vayavya- pots with ā vāyo bhusa…’ (and) the Sadas with a ghā ye agnimindhate….'
5. TS I.2.13.e. 2. TS I.6.6.m. 3. TS I.4.4.a.
6. TB II.4.5.7. For this Sotra cf. TS III.1.6.1. प्रजापतिर्मनसान्धो ऽच्छेत इति त्रयस्त्रिंशतमाग्नीधे यज्ञतनूर्जुहोति। प्रथमेन मन्त्रेण हुत्वा पूर्वपूर्वमनुत्योत्तरेणोत्तरेण जुहोति॥३॥
7. With prajapatir manasa’ndho’ccheta…। (the Adhvaryu) offers thirtythree libations (of ghee) (called) Yajñatanu (forms of the sacrifice) on the Āgnidhriya (-fire). having offered the first libation with the first formula, having 612 uttered everytime the next formula he offers then with the latter formula (out of the following pairs of the formulae).'
8. TS IV.4.9.
9. Cr. KS XXXIV.17; cp. SB IV.5.7.1. प्रादेशमात्राण्यूय॑सानून्युपरिष्टादासेचनवन्ति मध्ये संनतानि वायव्यानि भवन्ति।।४॥
10. The Vāyavya-pots are (each) one a span in height with their heads pointing upwards, with their spouts in the upper parts, and compressed in the middle.
11. These are in all sixteen pots enumerated in XII.1.6-2.4. Soma is scooped in them for different deities. Still they are called Vāyavya (connected with Vāyu). For the details see TS VI.7.2. तेषां यान्यनादिष्टवृक्षाणि वैकडूतानि स्युः। यो वा यज्ञियो वृक्षः फलग्रहिः॥५॥ ___5. Out of them about which no tree is prescribed, they are to be prepared out of Vikankata-wood or (out of any other), sacrificial tree having fmits. को वो युनक्ति स वो युनक्त्विति खरे पात्राणि प्रयुनक्ति यान्यनाम्नात मन्त्राणि भवति॥६॥
12. With kastvā yunakti…’ (the Adhvaryu) arranges those (utensils) for which no formula has been prescribed, on the Khara (mound). 3 ___ 1. Cp. TS I.5.10.1.
13. e.g. the Rtupātras see XII.1.13.
14. See XI.13.8. अग्निर्देवतेति दक्षिणे उंस उपांशुपात्रम्॥७॥ सोमो देवतेत्युत्तरमन्तर्यामस्य॥८॥ बृहन्नसीति ते अन्तरेण ग्रावाणमुपांशुसवनं दक्षिणामुखं संस्पृष्टं पात्रा भ्याम्॥९॥ तमपरेण प्रत्यञ्चि द्विदेवत्यपात्राणि॥१०॥ इन्द्रो देवतेति परिस्रगैन्द्रवायवस्य। बृहस्पतिर्देवतेत्यजगावं मैत्रावरुणस्य। अश्विनौ देवतेति द्विस्त्रक्त्याश्विनस्य।॥११॥ तान्यपरेण प्रबाहुकशुक्रामन्थिनोः पात्रे। सूर्यो देवतेति दक्षिणं बैल्वं शुक्रस्य। चन्द्रमा देवतेत्युत्तरं वैकङ्कतं मन्थिनः॥१२॥ 613 ते अपरेण प्रबाहुगृतुपात्रे आश्वत्थे अश्वशफबुध्ने उभयतोमुखे। दक्षिण मध्वर्योः। उत्तरं प्रतिप्रस्थातुः॥१३॥ विश्वे देवा देवतेति दक्षिणस्यां श्रोण्यामाग्रयणस्थालीम्। इन्द्रो देवत्युत्त रस्यामुक्थ्यस्थालीम्। उक्थ्यपात्रं च तस्या उत्तरम्॥१४॥ 7-14. With agnir devatā..’ he places the Upāṁsu cup on the right shoulder (on the south-east corner of the Khara); with somo devatā… (he places) the Antaryāma-cup to the north (of the Upāṁśu-cup); with bệhannasi…? the Upāmśusavana (-pressing stone) with its face to the south between these two (i.e. Upāṁśu and Antaryāma) and touching those cups;} to the west of it (Upāṁśusavana) the cups intended for dual-deities in a line from the east to the west-with indro devatā… a cup with a garland (inscribed) round it for Indra-Vāyu; with bshaspati devatā… a cup with a mark of the proturberance on the neck of a goat (inscribed on it) for Mitra-varuņa; with aś vinau devatā… a two edged cup for Asvinau“ to the west of these in straight line, with sūryo devatā… the cups for śukra and Manthin-with sūryo devatā… the cup made of Bilva wood for Sukra to the south and with candramā devatā… the cup made of Vikankata wood for Manthin to the north, to the west of these in a straight line the two ķtu-cups made fo Aśvattha-woods with bottoms of the shape of horse’s hoof and with spouts on both sides—that for Adhvaryu towards the south, and that for Pratiprasthāts towards the north; the Agrayaņa pot on the southern hip (i.e. southwestern corner) with viśve devā devatā…; the Ukthya-pot on the northern hip (i.e. northwestern corner) with indro devatā… and the Ukthya-cup to the north of it (with the same formula).
15. For all the formulae except those the source of which is mentioned separately see TS III.1.6. 2. TS 1.3.2.4. 3. Cf. TS VI.4.6.4. For the Upāmśusavana-stone see XII.9.2ff. 4. Cf. ŚB IV.1.5.19. 5. Cf. ŚB IV.3.3.6.
16. Cf. TS VI.5.3.1. स्थाल्यावन्तरेण त्रीण्युदञ्च्यतिग्राहपात्राणि। आग्नेयमैन्द्रं सौर्यमिति॥१५॥
17. He places the three Atigrāhya-cups in a line from the south to the north, between these two pots (viz. the Agrayana 614 pot and the Ukthya-pot) viz. the first belonging to Agni, the second belonging to Indra and the third to Sürya. . XII.2 उत्तरें इसे दधिग्रहपात्रमौदुम्बरं चतुःस्रक्ति॥१॥ एवरूपमेवांश्वदाभ्ययोः॥२॥ 1-2. (The Adhvaryu) places the Dadhigraha-cup made of Udumbara-wood and having four edges,’ on the northern shoulder (i.e. the north western corner); and a similar cup for Amsu and Adabhya-scoops. _1. Cf. KS XXX.7. यदि सोमग्रहं गृह्णीयादेतदेव विभवेत्॥३॥
18. If he draws a Soma-scoop (instead of the Dadhi-graha), that cup itself should be used for Amsu and Adābhya-scoops).' 1.cf. TS VI.6.10.1. एतस्यैव हविर्धानस्याग्रेणोपस्तम्भनमादित्यस्थालीम्। आदित्यपात्रं च तस्या उत्तरम्॥४॥ ___4. (He places) the Aditya-pot in front of the prop of the samel Havirdhāna-cart; and to the north of it the Aditya-cup.2
19. viz. the southern.
20. See XII.20.9. पृथिवी देवतेत्युत्तरस्य हविर्धानस्याग्रेणोपस्तम्भनमनुपोप्ते ध्रुवस्थालीम्॥५॥
21. (He places) the Dhruva-pot in front of the prop of the northern Havirdhāna-cart (on the earth where no grass is) spread,’ with prthivi devatā…2
22. Cf. TS VI.5.2.2.
23. TS III.1.6.c. खरे षोडशिपात्रं खादिरं चतुःस्रक्ति यदि षोडशी॥६॥
24. If it is the Sodasin (-soma-sacrifice), the places the Sodasin-cup made of Khadira-wood, and having four edges, on the Khara (mound).2
25. See XIV.2.2.ff. 2. Cf. SB IV.5.3.6. 615 मध्ये परिप्लवां यथा स्रुगदण्डैवम्॥७॥
26. (He places) the Pariplavā (-ladle)’ (of the shape) similar to a ladle with a handle, in the middle (of the Khara).
27. For the use of this see XII. 18.11. यथावकाशं दश चमसान्नैय्यग्रोधान् रौहीतकान्वा त्सरुमतो ऽत्सरुकान्वा॥८॥
28. (He places) the ten goblets made of either Nyagrodha or Rohītaka (-wood) and either with handle or without handle.
29. For the use of goblets (camasa) see XII.21.14f. दशैव चमसाध्वर्यवः॥९॥ 9. There are only ten Camasādhvaryus. युनज्मि ते पृथिवीं ज्योतिषा सहेति दक्षिणस्य हविर्धानस्याधस्तात्पश्चादक्षं द्रोणकलशं सदशापवित्रम्॥१०॥ __10. (He places) the Dronakalasa accompanied by a fringe and strainer under the southern Havirdhāna(-cart), to the west of the axle, with yunajmi te prthivim…1 ___1. TS III.1.6.b.a. तस्य वायव्यैर्वृक्षनियोगः॥११॥
30. The rule regarding the (wood of the) tree of it (Dronakalasa) (is as good as given) by (the rule about the wood of tree in conncetion with) the Vāyavya-pots.'
31. See XII.1.4-5. युनज्मि वायुमन्तरिक्षेण ते सहेत्युत्तरस्य हविर्धानस्योपरिष्टान्नीड आध वनीयम्। युनज्मि वाचं सह सूर्येण त इति प्रधुरे पूतभृतम्॥१२॥
32. (He palces) the Adhavaniya upon the seat above the northern Havirdhāna (-cart) with yunajmi väyumantariks ena…; (and) the Putabhrt upon the front part of the yoke (of the same cart) with yunajmi vācaṁ saha süryeņa te….2 ____1. TS II.16.b.b.
33. TS III.1.6.b.c. एतस्यैव हविर्धानस्याधस्तात्पश्चादक्षं त्रीनेकधनान्घटान्। पञ्च सप्त नवै कादश वा॥१३॥
34. (He places) the three Ekadhana-pitchers or five, seven, 616 nine or eleven (Ekadhana-pitchers)2 under the same (=nor. thern) Havirdhāna (-cart).
35. For these see XII.16.11.
36. Cp. SB III.9.3.34. यस्मिन्मिमीते तस्याधिषवणचर्म खरं परिकृतं चतुष्पुटमुपरिष्टादासेचन वत्॥१४॥
37. Out of the skin on which he has measured out Soma, 1 the rough, cut up around, four-folded’ and accompanied by an outlet at the top the Soma-pressing skin should be made.
38. See X.24.7. 2. Cf. SB III.5.4.23. 3. For placing the Soma-pressing stones.
39. For the Soma-juice to flow out. रक्षोहणो वलगहनः प्रोक्षामि वैष्णवमित्यधिषवणचर्म प्रोक्ष्य रक्षोध्नो वलगनः प्रोक्षामि वैष्णवानिति ग्राव्णो रक्षोहा त्वा वलगहा वैष्णवमास्तृणामीत्य धिषवणफलकयोरुत्तरलोमास्तीर्य रक्षोजो वो वलगनः संसादयामि वैष्णवानिति तस्मिंश्चतुरो ग्राव्णः प्रादेशमात्रानूख़सानूनाहननप्रकारानश्मनः संसादयति। उपरं प्रथिष्ठं मध्ये पञ्चमम्॥१५॥
40. With raksohano volagahanah proksami vaisnavam having sprinkled water on the Soma-pressing-skin with raks oghno valagaghnaḥ prokṣāmi vaişņvān? (having sprinkled water) on the Soma-pressing stones, with rakṣohā tvā valagaha vaisnavam āstrnāmi having spread out the Soma-pressing skin, with the hairy side upwards with rakṣoghno vo valagaghnaḥ saṁsādayāmi vaişņavāns he places the four Soma-pressing stones which are (each) one span in length, have their narrow side above, and are fit for crushing (Soma) on it (skin). He places the Uparaó (pressing-stone), the broadest one, in the middle as the fifth. 1.TS I.3.2.g. 2. KS II.11. 3. KS II.11. 4. See XI.13.1.ff. 5. KS II.11. 6. For this see XII.9.3. 617 तमभिसंमुखा भवन्ति॥१६॥ 16. (The four stones) face it (the Upara).'
41. Cf. SB III.9.3.3; TMB VI.6.3. See also LatyaSS I.10.1-2.

12.03

स्थवीयांसि मुखानि॥१॥ 1. (Their) mouths should be thicker.'

1. i.e. the lower parts of the stones should be thicker than the upper _parts. अपां क्षया ऋतस्य गर्भा भुवनस्य गोपाः श्येना अतिथयः पर्वतानां ककुभः प्रयुतो न पातारः। वग्नुनेन्द्रं ह्वयत घोषेणामीवांश्चातयत। युक्ता स्थ वहत स्वर्ग लोकं यजमानमभिवहतेति सन्नानभिमन्त्र्याग्नीषोमीयवदाज्यानि गृह्णाति॥२॥
2. Having addressed the pressing-stones which have been placed (upon the skin) with apāṁ kşayā stasya garbhāḥ…’ and with yukta stha vahata…2 (the Adhvaryu arranges) the utensils of the Savanīya-animal-sacrifice in the same manner as that of the Agnisomiya (-animal-sacrifice) (and) scoops the ghees in the same manner as that of the Agnīşomīya (-animal sacrifice).3
3. Cp. TMB I.2.5. 2. Cp. TB III.7.9.1-2.
4. See XI.16.6;8. अथैकेषाम्। प्राग्वंशे ऽग्नीषोमीयस्याज्यानि गृह्णाति। आग्नीधे सवनीयस्य। उत्तरवेद्यामनूबन्ध्यायाः॥३॥
5. Now according to somel ritualists, in the Pragvamsa he scoops the ghees for the Agnisomiya (-animal-sacrifice); in the Agnidhra (-shed) for the Savaniya (-animal-sacrifice); (and) on the Uttaravedi for the Anūbandhyā (-animal-sacrifice). _____1. Not identified. अपरेणोत्तरवेदिं सवनीयस्यानूबन्ध्यायाश्चाज्यानि गृह्णातीत्येके॥४॥
6. According to somel (others) he scoops the ghees for the Savanīya(-animal sacrifice) as well as for the Anūbandhyā( animal-sacrifice) towards the west of the Uttaravedi.
7. Not identified. 618 यानि काष्ठानि तदहरभ्याधास्यस्यात्तानि सहेध्मेन प्रोक्षेत॥ 5 He should sprinkle water on all the wooden sticke together with the other fuel which he is going to put in the fire) after having brought them. समानमा स्रुचां सादनात्॥६॥ 6. (The ritual) upto placing of the ladle,’ is the same.
8. See VII.8.4-9.6. युनन्मि तिस्रो विपृचः सूर्यस्य त इति त्रुचः सन्ना अभिमन्त्रयते॥
9. With yunajmi tisro viprcah suryasya te…’ he addresses the ladies which have been placed.
10. TS III.1.6.b.d.
11. instead of TS I.1.11.r-t. See VII.9.6; II. 10.4. अत्र सौमिकानां प्रात्राणां संसादनमेके समानन्ति॥८॥
12. According to the opinion of some! (ritualists) the ritual of placing of the utensils of Soma-sacrifice (should be done) at this stage.
13. Cr. Mass II.3.1.12ff.
14. See XII.1.7-XII.3.2.a. आसन्यान्मा मन्त्रात्पाहि कस्याश्चिदभिशस्त्या इति पुरा प्रातरसुवाकाज्जुहुयात्।।९॥
15. With āsaryanmā mantrāt pahil… he offers a libation of ghee on the Āgnidhra’s fire before the Prātaranuvāka (morning litany) (is recited by the Hotr).
16. TS III.1.7.1. पञ्चहोतारं चाग्नीधे स्वर्गकामस्य॥१०॥
17. And in the case of a (sacrificer) desirous of heaven (he offers a libation of ghee) in the Āgnidhra-fire with the Pañcahotr̥ (-formula).'
18. TA III.3. For the Sutra cf. TB II.2.3.6. नित्यवदेके समामनन्ति॥११॥
19. According to the opinion of some (ritualists) this libation is obligatory as it were.!
20. Thus this libation is not limited to a sacrificer desirous of heaven.

MASynchradeemurvashroomnamarponrnmayeewpartTer 619 मध्ये ऽग्नेराज्याहुतीः पश्वाहुतीः पुरोडाशाहुतीरिति जुहोति। अभितः सोमाहुतीः॥१२॥ 12. He offers the libations of ghee, oblations of the animal and oblations of sacrificial bread in the middle part of the fire; (one offers) the libations of Soma round the fire."

1. Cf. KS XXVII.6. अत्र राजानमन्तरेषे ग्रावसूपावहरति हृदे त्वा सोम राजन्नित्येताभ्याम्॥१३॥
2. At this stage, with these (formulae) beginning with hrde tvā…’ and soma rājan…? he brings the king (Soma) between the two yoke poles (and keeps it) upon the pressing stones. 3 1-2. TS I.3.13.a-f.
3. From the southern Havirdhāna-cart. Cf. TS VI.4.3.1; ŚB 111.9.3.3. पुरा वाचः पुरा वा वयोभ्यः प्रवदितोः प्रातरनुवाकमुपाकरोति॥१४॥
4. Before the human speeches’ or the chirping sound of birds are produced, he bespeaks the Prātaranuvāka (morning litany) (to be recited by the Hotr).
5. Cf. TS VI.4.3.1-2..
6. Cf. AB II.15. प्रातर्यावभ्यो देवेभ्यो ऽनुब्रूहि ब्रह्मन्वाचं यच्छ प्रतिप्रस्थातः सवनीयान्निर्वप सुब्रह्मण्य सुब्रह्मण्यामाह्वयेति संप्रेष्यति॥१५॥
7. He orders “(O Hotr), Do you recite verses for the gods going at the time of morning;’ O Brahman, restrain the speech;2 O Pratiprasthātr, take out the material for the Savaniya sacrificial breads; O Subrahmaṇya, sing the Subrahmaṇya (call)".4
8. Cp. AB II.15; MS IV.5.3. 2. Cp. XIV.9.3. 3. For the details of these see XII.3.18-4.15.
9. See XI.20.3; LatyaSS I.3.18. सुब्रह्मण्ये सुब्रह्मण्यामाह्वयेत्येके समामनन्ति॥१६॥
10. According to the opinion of some’ (ritualists) (he should order) “O Subrahmanye, call the Subrahmaṇya(-call).” 1.. Not known. [XII.4 620 ApSs Translation : THITE मनसा ते वाचं प्रतिगृणामीत्यध्वर्युर्होतारमाह॥१७॥
11. The Adhvaryu says to the Hotr, “With mind I respond to your recitation.”!
12. For the response of the Adhvaryu sec also XII.27.12. अत्र प्रतिप्रस्थाता सवनीयानां पाणिप्रक्षालनादि कर्म प्रतिपद्यते॥१८॥
13. At this stage, the Pratiprasthātr starts the work beginning with the washing of the hands in connection with the Savaniya (oblations). यथार्थ पात्राणि प्रयुनक्ति॥१९॥
14. He arranges the utenesils in accordance with their purpose.

12.04

द्वे भर्जनार्थे कपाले अष्टौ पुरोडाशकपालानि। एकादश माध्यंदिने। द्वादश तृतीयवसने॥१॥

1. These utensils are as follows: two potsherds for the sake of roasting, eight potsherds for the sake of sacrificial bread in the morning; eleven potsherds in the midday (-pressing)," twelve (potsherds) in the third (pressing).2
2. See XIII.4.7.
3. See XIII.11.5. सर्वानन्द्रानेकादशकपालाननुसवनमेके समामनन्ति॥२॥
4. According to the opinion of some (ritualists)’ (there should be) all the sacrificial breads to be offered to Indra, to be prepared on eleven potsherds and at all the pressings.'
5. Āpastamba ascribes the practice of his own school (cf. TB 1.5.11.4) to “some” ritualists. The practice mentioned in Sūtra 1 is rejected by the TB I.5.11.4. प्रातर्दोहपात्राणीति॥३॥
6. (He arranges) the pots required for the morning milking.
7. See I.15.9; I.11.5.621 प्राग्वंशे प्रतिप्रस्थाता सवनीयान्निर्वपति॥४॥
8. The Pratiprasthāts takes out the mateial’ for the Savanīya (-oblation) in the Pragvamsa.
9. He does all the activities mentioned in 1.16.1-1.17.12. सर्वे यवा भवन्ति लाजार्थान्परिहाप्य॥५॥
10. (The material for) all the (oblations) should be barley, excluding (the one) for the Lājas (fried grains). इन्द्राय हरिवते धाना इन्द्राय पूषग्वते करम्भं सरस्वत्यै भारत्यै परिवाप मिन्द्राय पुरोडाशं मित्रावरुणाभ्यां पयस्यामिति॥६॥
11. With indrāya harivate… (he takes out the material) for the fried grains, with indrāya pūṣaṇvate… (…) (…) Karambha, with sarasvatyai bhāratyai (…) Parivāpa; with indrāya… (…) sacrificial bread; with mitrāvaruņābhyam… (…) Payasyā.'
12. For the materials see Sūtra 10ff below. For the number 5 of the oblations cf. TS VI.5.11.4. निरुप्तेष्वन्वोप्येदं देवानामित्येतदादि कर्म प्रतिपद्यते॥७॥
13. After the materials have been taken out, he starts the work’ with (the formula) idaṁ devānām…? etc.
14. i.e. the work mentioned in I.18.2-19.11.
15. TS I.1.4.n.a. अवहननकाले लाजार्थान्परिहाप्येतरानवहन्ति॥८॥
16. At the time of pounding,’ he pounds all the grains excluding those to be used for preparing the fried grains. ____ 1. See I.19.11. कपालानामुपधानकाले प्रथमेन कपालमन्त्रेण धानार्थं लाजार्थं च कपाले अधिश्रयति॥९॥
17. At the time of placing the potsherds (on the fire)’ with the formula of (placing) the first potsherd, 2 he places two potsherds-one for fried grains and the other for roasted grains.
18. See I.20.1-23.2. These activities are to be done now. 2. viz. TS I.1.7.4. 622 अधिश्रयणकालेऽधिश्रयणमन्त्रेण तण्डुलानोप्य धानाः करोति। व्रीहिनोप्य लाजान्करोति॥१०॥
19. At the time of placing (the oblation-material on fire).1 having poured (on potsherd) rice with the formula (to be used at the time) of placing (the oblation material on fire)? he prepares the fried grains; having poured the unhusked rice-grains he prepares the roasted grains. _1. See I.29.6.
20. viz. TS I.1.8.h. पुरोडाशमधिश्रित्यामिक्षावत्पयस्यां करोति॥११॥
21. Having placed the sacrificial bread on the fire, he prepares Payasyā in the same manner as that of the Amikşā.' ____1. See VIII.2.5. See also XI.21.7. XIII.4.9. उद्वासनकाले धाना उद्धास्य विभागमन्त्रेण विभज्यार्धा आज्येन संयौति। अर्धाः पिष्टानामावृता सक्तून्करोति॥१२॥
22. At the time of taking the oblations away (from the fire),’ having taken away the fried grains, having divided into two parts with the formula to be used for dividing? he mixes the half of them with ghee. In the procedure of making flour? he makes the (other) half, to be coarse flour.
23. See II.10.6. 2. See I.24.5.
24. See I.21.5-7. मन्थं संयुतं करम्भ इत्याचक्षते। लाजान्परिवाप इति॥१३॥
25. The stirred up (mixture of flour and water or ghee) is called Karambha. The Lājās (roasted grains) are called Parivāpa. नखैाजेभ्यस्तुषान्संहरति॥१४॥
26. He removes the husk of the roasted grains by means of nails. नखेषूलूखलधर्मान्मुसलधर्मांश्च करोति॥१५॥ _15. He performs (the ritual) peculiarities connected with the mortar and the (ritual) peculiarities of pestle in connection with the nails.
27. For the details see I.19.6-7. 623

12.05

यत्राभिजानात्यभूदुषा रुशत्पशुरिति तत्प्रचरण्या जुहोति शृणोत्वग्निः समिधा हवं म इति॥१॥ ___1. When (the Adhvaryu) knows (that the Hotr is reciting the last verse of the Morning Litanyl viz.) abhūduṣā rusat pasuh… he offers (a libation of ghee in fire on the Uttaravedi) by means of Pracarani (Substitute-ladle) with srnotvagnih samidhā havam me….4

1. See AB II.18. 2. RV V.75.9. 3. Cf. MS IV.5.2; SB III.9.3.11.
2. TS I.1.13.g. अपरं चतुर्गहीतं गृहीत्वा संप्रेष्यत्यप इष्य होतमैत्रावरुणस्य चमसाध्व र्यवाद्रवैकनिन आद्रवत नेष्टः पत्नीमुदानयोन्नेत)तृचमसेन वसतीवरीभिश्च चात्वालं प्रत्यास्वेति॥२॥
3. Having taken another four-times-scooped-ghee (into that very ladle),’ he orders, “O Hotr̥ impell the waters (with verses). O Camasādhvaryu of the Maitrāvaruna come here quickly, O beares of Ekadhanas come here quickly, with the jars. O Neṣṭr̥ bring the wife of the sacrificier here; O Unnetr, sit near the Cātvāla with the Hotř’s goblet and the Vasatīvari (-waters).
4. For the use of this ghee, See XII.5.8. 2. Cf. MS VI.5.2; the Hotr has to recite RV X.30.1-9.11. 3. Cf. TS VI.4.8.3; SB III.9.3.16.
5. See XII.2.13. प्रेादेहीति नेष्टा पत्नीमुदानयति। एह्युदेहीति वा। पान्नेजनीं स्थाली धारय माणम्॥३॥
6. With prehyudehi…’ or with ehyudehi…2 the Neṣṭr̥ brings the wife of sacrificer who is holding the vessel of the footwashing (-waters).'
7. TS III.5.6.f. 2.Cf. MaSS II.3.2.13. 3. See XIII. 15.9, upto this point the sacrificer’s wife is sitting in the Prāgvaṁśa-hall: See XI.16.9. 624 ranslation : THITE (XII.5 तीर्थेनाभिप्रव्रजन्ति॥४॥
8. They’ go (to fetch the water) along the (path called) Tiírtha.?
9. viz. the Adhvaryu, the Camasādhvaryu of the Maitrāvaruna, bearers of Ekadhanas, the Neṣṭr̥, the wife of the sacrificer and the Unnetr. 2. between the Cātvāla (-pit) and the Utkara (rubbish heap). See XI. 13.10. यत्र होतुः प्रातरनुवाकमनुब्रुवत उप शृणुयुस्तदपो ऽध्वर्युर्वहन्तीनां गृह्णाति।५॥
10. On the place where they hear the Morning-litany-recita tion? by the Hotr̥, at that place the Adhvaryu scoops water from the flowing (-water).
11. The intended meaning is as follows: The vicinity of the flowing water should be such as from where the Hotr̥’s recitation is audible. 2. Hereby the Aponaptriya-verses are meant and they are considered here, to belong to the Morning- litany.
12. Cp. MS IV.5.2. यदि न शृणोति बधिरो ह भवति वाचो ह छिद्यते॥६॥
13. If he does not hear, he becomes deaf, he is cut from the speech.
14. Cf. MS IV.5.2. यदि दूरे स्युः प्रत्युदूह्य गृह्णीयात्॥७॥
15. If the water is (available only) at a distance, he should scoop it after having brought (to the spot from where he can hear the Hotř’s recitation).'
16. In this case a jar-ful of water is to be brought from the current near to the sacrificial-hall and then the necessary quantity of water is to be scooped from it. देवीराप इति तृणमन्तर्धायाभिजुहोति॥८॥
17. Having first put a blade of grass over the water! (out of which water is to be scooped) he offers a libation of ghee on it with deviräpaḥ…?
18. Cf. MS IV.5.2. 2. By means of the Pracaraội: Sec XII.5.2.
19. TS 1.3.13.h. यदि वा पुरा तृणं स्यात्तस्मिञ्जुहुयात्॥९॥
20. If however there is already a blade of grass (in it) he should offer the libation upon it. 625 कार्पिरसीति दर्भेराहुतिमपप्लाव्य समुद्रस्य वोऽक्षित्या उन्नय इत्यभिहुता नां मैत्रावरुणचमसेन गृह्णाति॥१०॥
21. With kārsirasi…I having removed the libation of ghee by means of Darbha blades, with samudrasya vo’ksitya unnayar he scoops by means of the Maitrāvaruna’s goblet a portion of water into which the libation has been offered.
22. TS I.3.13.i.
23. TS I.3.13.k. सोमस्य त्वा मूजवतो रसं गृह्णामीत्येकधनाः॥११॥
24. With somasya tvā mūjavato rasaṁ gshņāmi (he scoops) the Ekadhana (-waters). ___1. This formula is not found in any Samhita-text. पत्नी पन्नेजनीग़हाति प्रत्यतिष्ठन्ती वसुभ्यो रुद्रेभ्य आदित्येभ्य इति॥१२॥
25. With vasubhyo rudrebhya ādityebhyaḥ…’ the wife of the sacrificer, standing towards the west scoops the foot washing(-water).

• 1. TS III.5.6.g. प्रेयुदेहीति नेष्टा पत्नीमुदानयति। एादेहीति वा॥१३॥

13. With prehyudehi or ehyudehi the Neṣts brings the wife of the sacrificer (to the fire-hall).' _ 1. Cp. XII.5.3. अपरेण नेष्ट्रीयं पली पन्नेजनीः सादयति प्रत्यतिष्ठन्ती वसुभ्यो रुद्रेभ्य आदित्येभ्य इति॥१४॥ ___14. Wtith vasublryo rudrebhya ādityebhah…’ (the wife of the sacrificer), standing to the west keeps down the foot-washing (-waters) to the west of the Neṣṭr̥’s (fire-hearth).
14. TS II.5.6.g-h. ता एवमेवाच्छावाकं सीदन्तमनूपसादयति॥१५॥
15. (Later on) in the same manner she (again) keeps them down (to the west of the Neṣṭr̥’s fire-hearth) after the Acchāvaka has sat down.'
16. See XII.26.8. 626 ____XII.6 " होतचमसेन वसतीवरीभ्यो निषिच्योपरि चात्वाले होतचमसं मैत्रावरुणचमसं च संस्पर्श्य वसतीवरीळनयति॥१॥…
17. Having poured down from the Vasatīvarī (-water) by means of the Hotr’s goblet, having caused the Hotr’s goblet and Maitrāvaruņa’s goblet touch each other on the pit (Cātvāla), the Adhvaryu pours down the Vasativarī (-water) into both of them.1
18. Cf. TS VI.4.3.4.. समन्या यन्तीत्यभिज्ञाय होतृचमसान्मैत्रावरुणचमस आनयति। मैत्रावरुण चमसाद्धोतृचमसे। एतद्वा विपरीतम्॥२॥
19. Having known that the Hotr is reciting (the verse) samanyā yanti…1 he pours from the Hotr’s globlet into the Maitrāvaruna’s goblet (and) form the Maitravaruna’s goblet into the Hotř’s goblet-or in the reverse manner.2
20. RV II.35.3; cf. AB II.20; KB XII.1.
21. See for this practice Bharass XIII.5.3; MaSS II.3.2.21. उपरि चात्वाले धार्यमाण उभयोः प्रचरण्या समनक्ति संवो ऽनक्तु वरुणः समिन्द्रः सं पूषा सं धाता सं बृहस्पतिः। त्वष्टा विष्णुः प्रजया संरराणो यजमानाय द्रविणं दधात्विति। यथायथं धुरो धुर्भिः कल्पन्तामिति॥३॥
22. With sam vo’naktu…’ and with yathāyatham dhurah…? he anoints both (the waters in the goblets) being held over the Catvala, by means of (the remnant in) the Pracarani (-ladle)..
23. KS III.9. 2. KS III.9. .3. For this ritual of anointing cf. MS IV.5.2. अध्वर्यो ऽवेरपा इति होताध्वर्यु पृच्छति॥४॥
24. The Hotr asks the Adhvaryu, “O Adhvaryu have you obtained the waters?” ____1. Cf. TS VI.4.3.4, cp. AB II.20. उतेमनन्नमुरिति प्रत्युक्ता प्रचरणीशेषात्कतुकरणं जुहोति यमग्ने पृत्सु मर्त्यमिति॥५॥
25. Having replied with (the words), “(Yes) moreover, they 627 have approached me”,’ (the Adhvaryu offers the Kratukarana libation? by means of the remnant in the Pracaraņi-ladle with yamagne prtsu martyam….3
26. TS VI.4.3.4. 2. i.e. the libation whch indicates the type of the sacrifice: see XIV.1.5.
27. TS I.3.13.1. तदभावे चतुर्गृहीतेन॥६॥
28. (Or), in the absence of it (remnant) (he offers the libation) with four-times-scooped (ghee in the ladle).'
29. Cf. ŚB III.9.3.32. यद्यग्निष्टोमो जुहोतीत्युक्तम्॥७॥
30. It has been said (in a sacred text),1 “If it is an Agniṣt oma he offers a libation; if it is an Ukthya he wipes off on the middle enclosing stick the remnant in the Pracaraṇī (-ladle) (with this verse); if it is an Atirātra he simply enters the Havirdhāna (-shed) reciting the formula.”
31. TS VI.4.3.4. अथैकेषाम्। यद्यग्निष्टोमो जुहोति। यद्युक्थ्यः परिधौ निमाटि। यदि षोडशी हुत्वा परिधौ लेपं निमृज्य द्रोणकलशं रराटी चोपस्पृशति। न जुहो ति नोपस्पृशति वाजपेये ऽतिरात्रे च। एतद्यजुर्वदन्समुद्यैव प्रपद्यते॥८॥
32. Now according to some ritualists’ if it is an Agniṣtoma he offers the libation; if it is an Ukthya he wipes off the remnant in the Pracaraņi (-ladle) on the middle enclosing stick; if it is Ṣodasin, he first offers the libation, then wipes off the wipings and then touches the wooden trough or the front panel; in the Vājapeya and Atirātra he should neither offer the water nor touch the wooden trough or the front panel. After (the Dialogue), while reciting this very formula (the Adhvaryu) enters the Havirdhāna shed.
33. Not identifiable; cp. however MS IV.5.2, ŚB III.9.3.22. अपरया द्वारा हविर्धानमपः प्रपादयति। पूर्वया गतश्रियः॥९॥ 9. By the western door, he brings the waters into the Havir 628 dhāna(-shed); by the eastern door in the case of a (sacrificer) who is a Gataśrī."
34. For Gatasri see 1.14.9; XI.17.8. Thus a Gatasri-sacrificer means one who is a learned Brahmaņa or a leader of a village or a person going to be a king. पूर्वया यजमानः प्रपद्यते॥१०॥
35. The sacrificer comes through the eastern door (in the Havirdhāna shed).'
36. See XI.17.9. दक्षिणस्य हविर्धानस्य प्रधुरे प्रचरणी सादयति॥११॥
37. (The Adhvaryu) places the Pracarani (-ladle) upon the yoke-trap of the southern Havirdhāna (-cart).

12.07

यं कामयेत पण्डकः स्यादिति तं प्रचरण्योपस्पृशेत्॥१॥

1. (The Adhvaryu) should touch him by means of the Pracarani-ladle in the case of whom he desires, that he (the sacrificer) should be impotent. एतस्यैव हविर्धानस्याधस्तात्पुरोऽक्षं मैत्रावरुणचमसम्। उत्तरस्यां वर्तन्या पुरश्चक्रं होतृचमसम्। उत्तरस्य हविर्धानस्याधस्तात्पुरोऽक्षं वसतीवरीः। पश्चादक्षमे कधनाः॥२॥
2. (He places) the Maitrāvaruņa’s goblet under the same (southern) Havirdhāna (-cart) in front of the axle; the Hotr’s goblet near the northern track in front of the wheel; the Vasatīvari (water) under the northern Havirdhāna (-cart) in front of the axle; (and the pitchers of the) Ekadhana (-water) behind the axle. एतद्वा विपरीतम्॥३॥ 3. Or (he may do) this in the reverse manner.'
3. Thus the Vasativari-water can be placed behind the axle and the Ekadhana(-water) in front of the axle. 629 अपो यजमानो ऽनुप्रपद्यते। यश एवैनमृच्छतीति विज्ञायते॥४॥
4. The sacrrificer comes into the Havirdhāna-shed follow ing (the various) waters.’ “Glory, indeed, reaches him (the sacri ficer)—“thus is known (from a Brāhmaṇa-text).”
5. Contrast XII.6.9-10.
6. Not known. अत्र दधिग्रहेण चरति॥५॥
7. Then (The Adhvaryu) performs the offering of the curds-scoop. औदुम्बरेण गृह्णाति॥६॥
8. He scoops (curds in a cup) made of Udumbara (-wood).' __ 1. See XII.2.1. उपयामगृहीतो ऽसि प्रजापतये त्वा ज्योतिष्मते ज्योतिष्मन्तं गृहामीति दधि गृहीत्वापेन्द्र द्विषतो मन इति हरति। प्राणाय त्वापानाय त्वेति जुहोति॥७॥
9. With upayāmagrhito’si… having scooped curds, with apendra dvişato manaḥ2 he carries it (towords the Āhavaniya fire) (and) with prānāya tvā…’ he offers it (in the fire).
10. TS III.5.8.a. 2. TS III.5.8.b.
11. TS III.5.8.b. दधिग्रहो नित्यः काम्यश्च। काम्यावितरौ॥८॥
12. The Dadhigraha (curd-scoop) is obligatory as well as optiond). The other two’ are optional.
13. See Satra 9. आज्यग्रहं गृह्णीयात्तेजस्कामस्येत्युक्तम्॥९॥
14. It has been said (in a Brahmana-text): “(The Adhvaryu) should take the ghee-scoop (and offer it) in the case of a sacrificer) desirous of lustre, Soma-scoop… desirous of brahman-splendour, curd-scoop… desirous of cattle.”!
15. TB III.5.9.3. 630 यदि सोमग्रहं गृह्णीयादेकग्रहायाप्तं राजानमुपरे न्युप्य वसतीवरीभिरुप सज्यावीवृधं वो मनसा सुजाता इत्यभिमन्त्र्य तिस्त्रो यह्वस्य समिधः परिग्नोर अकणवन्नुशिजो अमर्त्यवे। तासामेकामदधुर्म] भुजं लोकमिदद्वे उप जामी ईयतुरिति सोमकरण्याभिषुणोति॥१०॥ . 10. If he is going to take the Soma-scoop, having poured out on the lower pressing stone (Upara) some quantity of the king (Soma) which would be sufficient for one scoop (of juice). having poured down the Vasatīvari (-water) over it, having addressed it with avivsdhaṁ vo manasā…he presses it with the Somakarani-verse viz. tisro yahvasya samidhah….
16. Instead of curds-scoop or ghee-scoop. 2. See XII.2.15. 3. TS III.1.8.b.
17. MS I.3.35. आ मास्कानिति प्रथमप्लुतमंशुमभिमन्त्रयते। द्रप्सश्चस्कन्देति विपुषः॥११॥
18. With a mā skān…1 he addresses the stalk which has fallen out first (at the time of pressing). With drapsascaskanda he addresses the drops (of the Soma juice which fall out).
19. TS III.1.8.c. 2. Then he should put back the stalk.
20. TS III.1.8.d. हिरण्यपाणिरभिषुणोति गृह्णाति जुहोतीत्यत्यन्तप्रदेशः॥१२॥ तिम्रो यह्वस्येत्येतद्वधं च॥१३॥ 12-13. The general rule is that (the Adhvaryu) presses, scoops and offers (Soma) while holding gold in his hand;1 and (in the subsequent acts of pressing) (he does so) excluding (the use of the verse) tisro yahvasya samidhah…. ___ 1.Cf. SB III.9.4.1. तं हुत्वा सदसि प्रत्यङ्मुखो भक्षयति भक्षेहीति यथालिङ्गम्॥१४॥
21. Having offered it (i.e. Soma-scoop in the fire),’ he, facing to the west, consumes (the remnant Soma in the cup) in the Sadas with bhakşehi…2 in accordance with the characteristic mark (in the formula).
22. While offering, he has to leave some remnant. 2. TS III.2.5.f. Here in TS III.2.5.f one has to mention Prajāpati in the place of Indra. See XIII.24.7,10.XII.8] 631 ApSs Translation : THITE अनधिकृतो वा सोमधर्मेर्दधिग्रहविकारत्वात्॥१५॥
23. Or this scoop does not deserve to be associated with the rites connected with the Soma-pressing, becacuse it is a modification of the curds-scoop. यदन्यत्सोमकरण्यास्ते सोमधर्माः॥१६॥
24. The rites connected with the Soma (-pressing) are those (which have been mentioned above) excluding (the recitation of the verse called) Somakaraņi.' ____ 1. For this verse see XII.7.10. अंशुमदाभ्यं वा प्रथमं गृह्णाति॥१७॥ 17. He first takes either the Amsu or Adabhya (-scoop).' ____ 1. These scoops are optional. See XII.8.12-14. शुक्रं ते शुक्रेण गृह्णामीति दनः पयसो निग्राभ्याणां वा॥१८॥
25. With sukram te sukrena grhnāmi…’ (he takes) curds, milk, and Nigrābhya-water (for the Amsu and the Adābhya).3
26. TS III.3.3.q. 2. KS XXX.7; cp. MS IV.7.7.
27. Cf. for Nigrābhya KS XXX.7; $B XI.5.9.6. उपनद्धस्य राज्ञस्त्रीनंशून्प्रवृहति॥१९॥ 19. He takes out three stalks from the tied up king (Soma).!
28. Cf. TS VI.6.9.2. See XII.5.4.

12.08

वसवस्त्वा प्रवृहन्तु गायत्रेण छन्दसेत्येतैः प्रतिमन्त्रम्॥१॥

1. (The Adhvaryu) (takes out three stalks) with these formulae beginning with vasavastvā pravshantu each stalk with one formula in the sequence.
2. TS III.3.3.a-c. तैरेनं चतुराधूनोति। पञ्चकृत्वः सप्तकृत्वो वा। मान्दासु त इत्येतान्प्रति विभज्य॥२॥
3. By means of those (stalks), he stirs (the scoop)’ four 632 times? or five times, or seven times, with māndāsu te…3 after having divided (these formulae according to the requirement).
4. See XII.7.18. 2. Cf. MS IV.7.7. 3. TS III.3.3.d. 4. Thus if he stirs for four times he takes three out of the twelve formulae together for each stalk. आस्मिन्नुमा अचुच्यवुरित्यादाय ककुहं रूपमिति हरति। यत्ते सोमादाभ्यं नाम जागृवीति जुहोति॥३॥
5. With āsminnugrā acucyavuḥ…’ having scooped, with kakuham rupam… he carries it (towards the Ahavaniya-fire). With yatte somādābhyam nāma jagrvi…’ he offers (the scoop in the fire).
6. TS III.3.3.q. 2. TS III.3.3…
7. TS III.3.3.s. आधवनानंशून्प्रज्ञातान्निधायोशिक्त्वं देव सोम गायत्रेण छन्दसेत्येतैः प्रतिमन्त्र मनुसवनमेकैकं महाभिषवेष्वपिसृजति॥४॥ ___4. Having kept the stalks used for stirring’ in a marked place, in every pressing at the time when he adds them one by one to the Soma-stalks being pressed in the great pressing? with one of the formulae beginning with uśik tvam deva soma} (in the sequence).
8. Cf. KS XXX.7.TS VI.6.10.2. See also XII.12.1; XIII. 10.5. 2. See XII.12.1ff.
9. TS III.3.3.t-v. अंशुं गृह्णन्नेकग्रहायाप्तं राजानमुपरे न्युष्य सकृदभिषुत्य वामदेव्यं मनसा गायमानो ऽनवानं गृह्णाति। वामदेव्यस्य वर्चा कया नश्चित्र आभुवदिति॥५॥
10. (Before) taking the Amsu (-scoop), having poured upon the Upara (lower pressing stone) some quantity of the king (Soma) which would be suffficient for one cup of Soma-juice, having pressed it once,’ singing the Vāmadevya (-saman) mentally he takes the scoop without breathing. Or (he may scoop) with the (basic) verse of the Vamadevya (sāman) (beginning with) kayā nascitra ābhuvat.2 .1. Cf. TS VI.6.10.1. ___2. TS IV.2.11.i. 633 पराचीनेन ग्राह्यः प्राणतापानता वा प्राण्यापान्य व्यनता वा॥६॥
11. (This scoop) should be taken by him who has turned away his face and while breathing in and out or by him who has held his breath after having breathed in and out.'
12. Cf. MS IV.7.7. यदि व्यवानेदा नः प्राण एतु परावत इति शतमानं हिरण्यमभिव्यनेयाता मध्वर्युर्यजमानश्च॥७॥
13. If one would hold one’s breath, the Adhvaryu and the sacrificer should hold their breath over a piece of gold weighing one hundred Mana-s with a nah prana etu parāvatah…2 __ 1. Cf. TS VI.6.10.2, MS IV.7.7.
14. TS III.3.3.w. अथैनौ प्रतिप्रस्थाता हिरण्येन संस्पर्शयत्यद्भिश्च प्रत्युक्षति॥८॥
15. Then the Pratiprasthātr touches both of them (the Adhvaryu and the sacrificer) with a piece of gold and sprinkles water upon them.” ___ 1. cf. KS XXIV.6. इन्द्राग्नी मे वर्चः कृणुतामित्यध्वर्युरप उपस्पृश्य दधन्वे वा यदीमन्वित्य निरुक्तया प्राजापत्यया प्राण्यापान्य व्यन होति॥९॥
16. With indrāgni me varcah krnutām…1 having touched the water, after having breathed in and out, while holding the breath, the Adhvaryu offers the scoop with the unexpresed verse connected with Prajāpati beginning with dadhanve vā yadimanu…?
17. TS III.3.3.x.
18. TS III.3.3.y. यदि न शक्नुयाद्ग्रहीतुं होतुं वा वरे दत्ते गृह्णीयाज्जुहुयाद्वा॥१०॥
19. If he is not able to take or to offer (this scoop) he should take and offer it after a chosen thing has been given to him (by the sacrificer). अंशौ द्वादश प्रथमगर्भाः षष्ठौहीददाति कृत्त्यधीवासं च। एवमदाभ्ये॥११॥ ll. At the time of the (offering of thi) Amsu (-scoop) (the । 634 sacrificer) should give twelve five-year-old heifers which are pregnant for the first time’ and a skin for sitting and lying uopn.
20. Cf. SB IV.6.1.11. भ्रातृव्यवतादाभ्यो ग्रहीतव्यः। बुभूषतांशुः॥१२॥
21. The Adabhya (-scoop) should be taken by one who has an enemy; the Amsu…. by one who wants to be prosperous.! ____ 1. Cr. KS XXX.7; MS IV.7.7. तौ न सर्वत्र ग्रहीतव्यौ। वाजपेये राजसूये सत्त्रे सर्ववेदसे वा॥१३॥ ___13. These two (scoops) should not be taken in all (the Soma-sacrifices). (They should be taken only) in the Vājapaya, Rājasūya or in the Sarvavedasa sacrificial session. यो ऽस्य सुप्रियः सुविचित इव स्यात्तस्य ग्रहीतव्यौ॥१४॥
22. They can be taken for a (sacrificer) who is very dear to him (=the Adhvaryu) and one who is properly examined by him).'
23. SB IV.6.1.14;cp. XIX.15.9.

12.09

उत्तरस्यां वर्तन्यां होतृचमसं वसतीवरीभिरभिपूर्य निग्राभ्यासु यजमान वाचयति निग्राभ्या स्थ देवश्रुत इति॥१॥

1. Having filled the Hotř’s goblet with the Vasatīvari (-waters) placed upon the northern track (of the southern Havirdhāna-cart) the Adhvaryu makes the sacrificer recite nigrābhyā stha devasrutaḥ on (those waters in order to make them) the Nigrābhyās.2
2. TS III.1.8.A. 2. By reciting this formula one makes the Vasatīvari-water to be the Nigrābhya (“worthy to be scooped”). देवस्य त्वा सवितुः प्रसव इति ग्रावाणमुपांशसवनमादाय ग्रावास्यध्वर कृदित्यभिमन्त्रयते। तमाददानो वाचं यत्वाग्रयणं गृहीत्वा विसृजते॥२॥
3. With devasya tvā savituḥ prasave…’ having taken the Upāṁśu-pressing-stone, he addresses with gräväsyadhva 635 rakrt… while taking it (the Upārsu-pressing-stone) having restrained his speech then (only after) having taken the Āgrayaņa-scoop, he releases (the speech).S
4. TS 1.4.1.a.a. 2. Cf. TS VI.4.4.1. 3. The stone which is used for the pressing out of the Soma juice used for the Usāisu (-scoop). For this stone see XII.1.1. 4. TS 1.4.1.a.b.
5. See XII.15.7; cf. TS VI.4.11.2-3; ŚB 111.9.4.6. अथैनमुपरे निधायांशुभिरभिमिमीते क्रयवत्॥३॥
6. Then having kept it (the Upāṁśusavana-pressing-stone) on the lower pressing-stone (Upara),’ he measures out upon it,(the Soma-stalks) in the same manner as that of the purchase (of the Soma).
7. See XII.2.15. 2. Cf. TS VI.4.4.1.
8. See X.24.8-14. एतावन्नाना। इन्द्राय त्वा वृत्रज इत्येतैः प्रतिमन्त्रम्॥४॥
9. This much only is different: (He measures the Soma talks) with one of the formulae beginning with indraya tvā vstraghne.
10. TS 1.4.1.6. पञ्चकृत्वो यजुषा मिमीते। पञ्चकृत्वस्तूष्णीम्॥५॥
11. He measures (the Soma-stalks) for five times with a formula; (and) for five times silently (without any formula).'
12. Cf. TS VI.4.4.2. नांशूनुपसमूहति॥६॥ 6. He does not leave behind (any) stalks.
13. As is the practice at the time of measuring at the time of the purchase (of Soma). See X 24.14. Thus here he measures out the soma-stalks without letting any Soma-stalks leave behind. भूयांसं प्रातःसवनाय राजानं प्रकल्पयति। अल्पीयांसं माध्यंदिनाय॥७॥
14. He arranges for ample king (Soma) for the morning pressing and less one for the midday (-pressing). 636 उपना प्रत्यारोप्यैकग्रहायाप्तं राजानमुपरे न्युष्य होतृचमसे ऽशूनवधाय तस्मिन्नावाणमुपांशुसवनमुपरि धारयन् त्रिः प्रदक्षिणं परिप्लावयन्निग्राभमुपैति प्रागपागुदगधरागिति॥८॥
15. Having tied up together (in a piece of cloth two bunches of Soma-stalks), having put them (in the southern Havirdhāna cart), having poured down upon the lower pressing stone a quantity of Soma sufficient for one scoop (of Soma-juice), put into the Hotr’s goblet (which contains the Vasativari-water), some Soma-stalks, holding the Upamsu-pressing-stone over it, moving round the stalks three times in a clockwise manner, he prepares the Nigrābha2 with prāgapāgudaga-dharāk.3
16. For the use of them see XII. 10.11. 2. Cf. SB III.9.4.20.
17. TS I.4.1.f. यां भार्यां कामयेत तां मनसा ध्यायेदम्ब निष्वरेति। सा हैनं कामयते॥९॥
18. With amba nisava… (the sacrificer) should think of that wife whom he desires. She indeed desires him.2
19. TS I.4.1.f.. ____2. Cf. MS IV.5.7; cp. TS VI.4.4.3. श्वात्रा स्थ वृत्रतुर इति तासामेकदेशेनोपसृज्योपस्पृष्टस्य राज्ञः षडंशूना द्रांन्संश्लिष्टानादाय चर्मणि निधाय यत्ते सोम दिवि ज्योतिरितिराजानमभि मन्त्रयते॥१०॥
20. With svātrā stha vrtraturah…’ having poured some portion of that water? (upon the Soma placed on the lower pressing-stone), having taken six stalks of the king (Soma) on which water is poured, and which are moist and not* attached to each other, having placed them on the skin,’ (the Adhvaryu) addresses the king (Soma) with yat te soma divi jyotih…
21. TS I.4.1.c. 2. Cf. SB III.9.4.16. 3. For these six stalks see XII. 10.5;8. 4. We should read asarslistān. Cf. KS XXVII.1. 5. For this see XII.2.14. 6. TS I.4.1.d. 637

12.10

धिषणे वीडू इत्यधिषवणफलके॥१॥

1. (The Adhvaryu) addresses the Soma-pressing-boards with dhisane vidu…2
2. See XI.12.7.
3. TS I.4.l.e. अवीवृधं वो मनसा सुजाता इति राजानमेवाभिमन्त्र्य मा भेर्मा संविक्था इति ग्रावाणमुद्यम्यानागसस्त्वा वयमिन्द्रेण प्रेषिता उप वायुष्टे अस्त्वंशभूर्मित्रस्ते अस्त्वंशभूर्वरुणस्ते अस्त्वंशभूरहतः सोमो राजेति तृणमन्तर्धायाभिषुणोति॥२॥
4. With avivrdham vo manasa sujata… having addressed the king (Soma) itself, with ma bher mā samvikthah…2 having raised up the pressing stone, having put a blade of grass in between the stone and the Soma, he presses (the Soma) with anāgasastvā…
5. TS III.1.8.2. 2. TS I.1.4.k. 3. Cf. SB III.9.4.17.
6. Cp. TB III.7.9.1. यदि वा पुरा तृणं काष्ठं मूलं वा स्यात्तस्मिन्प्रहरेत्॥३॥
7. Or, (as an alternative) he should strike upon a blade of grass or a stick or a root which may already have been (among the Soma-stalks) (and then press the Soma).
8. Cf. MS IV.5.6. अष्टोकृत्वो ऽग्रे ऽभिषुणोति॥४॥ 4. In the beginning he presses (Soma) eight times. अथ प्रतिप्रस्थातोपांशुपानं धारयन्नपात्तानामुपरि द्वावंशू अन्तर्दधाति॥५॥
9. Then while holding the Amsu(cup) (in his hand) the Pratiprasthāts places two stalks over the cup from those (six) which have been taken (previously).'
10. See XII.9.10. For the ritual cf. MS IV.5.5; cp. TS VI.4.5.3. 531storidin 638 तस्मिन्नभिषुतमध्वर्युरञ्जलिना गृह्णाति वाचस्पतये पवस्व वाजिन्निति॥६॥
11. With vacaspataye pavasva vajin…’ the Adhvaryu scoops (the Soma-juice) in that (cup) by means of his folded hands. ____ 1. TS I.4.2.a. पवित्रमुपयामः सादनं च न विद्यते॥७॥
12. (In connection with this cup) there is no strainer,’ no Upayama (formula), no ritual of depositing.3
13. Cf. TS VI.4.5.3. For the use of strainer see XII.13.5. 2. See XII.13.7.
14. See XII.13.9. एष प्रथमः पर्यायः। एवं विहितो द्वितीयस्तृतीयश्च॥८॥
15. This is the first round in the same manner the second as well as the third is prescribed.
16. From XII.9.8 to XII. 10.6. Everytime pressing with the stone is to be done for eight times. अपि वैकादशकृत्वो द्वितीयमभिषुणोति। द्वादशकृत्वस्तृतीयम्॥९॥
17. Or in the second round he presses for eleven times and in the third round for twelve times..
18. For both the alternatives mentioned in Sutra 4, 8 and 9, cf. TS VI.4.5.1-3. द्विरादितो ऽन्ततो वा निग्राभोपायनमुपसर्गश्च॥१०॥
19. The rite of Nigrābha and of pouring water should be done twice in the first or the last round.'
20. Cp. MS IV.5.7. In this alternative immediately after the first pressing (see XII. 10.4) the rite of Nigrābha and pouring of water should be done for the second time. होतृचमसीयानंशनुत्तमे पर्याये ऽभिषुणोति॥११॥ ____ll. At the time of the last round (The Adhvaryu) presses the Soma-stalks from the Hotr’s goblet.'
21. See XII.9.8. अवशिष्टानां प्रतिप्रस्थाता द्वौद्वावंशू अन्तर्दधाति॥१२॥
22. Each time the Pratiprasthāts places two stalks from the remnant (stalks) over the cup.'
23. See XII.10.5. 639 स्वांकृतो ऽसीत्यध्वर्युर्ग्रहमादायोर्वन्तरिक्षमन्विहीति दक्षिणेन होतारमति क्रामति॥१३॥
24. With svāmkrto’si…,’ having taken the scoop, the Adhvaryu steps beyond (towards the fire) along the south of the Hotr̥ with urvantarikṣamanvihi.?
25. TS I.4.2.b.
26. TB I.4.2.c. येन वा होता प्रतिपादयेत॥१४॥
27. Or (he steps beyond) by the route by which the Hotr̥ causes him to go. मनस्त्वाष्ट्विति दक्षिणं परिधिसंधिमन्ववहृत्य॥१५॥
28. With manastvāstu…1 having situated himself (sat) to the south (of the fire), having taken (the scoop) towards the southern joint of the enclosing-sticks,
29. TS I.4.2.c. 2. The sentence is not complete. See the next Sutra.

12.11

स्वाहा त्वा सुभवः सूर्यायेति दक्षिणतः प्राञ्चमृगँ संततं दीर्घ हुत्वादेवेभ्य स्त्वा मरीचिपेभ्य इति मध्यमे परिधौ लेपं निमाष्टि॥१॥

1. having offered (the Soma-juice from the cup) in the southern part (of the fire) in a straight,’ continuous and long line from the west to the east with svāhā tvā subhavaḥ sūryāya, (the Adhvaryu) wipes the wipings upon the middle enclosing stick with devebhyastvā maricipebhyaḥ.
2. Cf. KS XXVII.1. 2. TS I.4.2.e. 3. Cf. KS XXVII.1; SB IV.1.1.24.
3. TS I.4.2.f. यं द्विष्यात्तस्य प्रबो जुहुयात्॥२॥
4. In the case of (the sacrificer) whom he hates, he should offer while stooping.'
5. Cf. MS IV.5.5. 640 यदि कामयेत वर्षकः पर्जन्यः स्यादित्यभ्यन्तरं पात्रस्यावमृज्याभ्यन्तरं परिधेींचा हस्तेन निमृज्यात्॥३॥
6. If he desires, “Let Parjanya shower rain”, then having wiped down the wipings within the cup, he should wipe them off upon the inner side of the enclosing stick by means of hand turned downwards.1
7. Cf. TS VI.4.5.5-6; cp. KS XXVII.1. यदि कामयेतावर्षुकः स्यादिति बाह्यतः पात्रस्योर्ध्वमुन्मृज्य बाह्यतः परि धेरु त्तानेन हस्तेनोर्ध्वमुन्मृज्यात्॥४॥
8. If he desires, “Let Parjanya not shower rain”, then having wiped up the wipings outside the cup, he should wipe them off upon the outside of the enclosing stick with the hand turned upwards.1 . ___1. Cf. TS VI.4.5.5-6. Cp. KS XXVII.1. सर्वमाग्रयणस्थाल्यां संपातमवनीयैष ते योनिः प्राणाय त्वेति रिक्तं पात्र मायतने सादयित्वा तस्मिन्नंशुमवास्य तं तृतीयसवने ऽपिसृज्याभिषुणुयात्॥५॥
9. Having poured the entire remnant into the Āgrayaņa vessel,’ with eṣa te yoniḥ prāņāya tvā? having placed the empty cup in its place’, having cast a stalk in it’, having added that (stalk to the Soma-husks) at the time of the third pressing he should press. So
10. See XII.15.4. 2. TS I.4.2.g. 3. See XII.1.8. 4. See XIII.10.5.
11. Cf. TS III.2.2.1. अथैतान्यभिचरतः॥६॥
12. Now these (prescriptions are meant) for one who is practising black magic. ____1. In Sutras 7-10. उपांशं गृहीत्वामुष्य त्वा प्राणे सादयामीति सादयित्वा देवस्य त्वा सवितुः NAGARXII. 11] ApSs Translation : THITE ___641 प्रसव इत्यादायामुष्य त्वा प्राणमपिदधामीति हस्तेनापिधायामुंजाथ त्वा होष्या मीति ब्रूयात्॥७॥
13. Having taken the Upāṁśu (-scoop), with amuşya tvā prāne sādayāmi’ having deposited (the cup containing the scoop on the mound), with devasya tvā savituh prasave… having taken it?, having covered (the cup) by means of his hand with amuşya tvā prāṇamapidadhāmi,” he should say: amuṁ jahyatha tvā hosyami.
14. TS VI.4.5.6. 2. Cf. KS XXVIII.1. 3. Cf. MS IV.5.5.
15. TS VI.4.5.6. यदि दूरे स्यादा तमितोस्तिष्ठेत्॥८॥
16. If (the enemy is) at a long distance, he should stand as lorg as he can control his breath (after having said amum jahi… and then offer the libation).! __1. Cf. TS VI.4.5.6; cp. KS XVII.1. प्रहर्षिणो मदिरस्य मदे मृषासावस्त्विति जिह्मस्तिष्ठन्हुत्वामुष्य त्वा प्राणे सादयामीति सादयेत्॥९॥
17. After having offered the libation with praharsiņo madirasya made mrşāsāvastu’ while he is standing slopingly one should deposit (the cup) with amusya tvā prāne sādayami.2
18. KS XXVII.1.
19. KS XXVII.2. For this Sūtra cf. KS XXVII.2. यो वस्त्रे बाहावुरसि वांशुराश्लिष्टस्तमभिचरतो जुहोतीत्येके देवांशो यस्मै त्वेडे तत्सत्यमपरिप्लुता भङ्ग्येन हतो ऽसौ फडिति॥१०॥
20. According to some ritualists for the (sacrificer) practising black magic with devāṁśo yasmai tvede he should offer the stalk which clings to (his) garment, arm or chest.'
21. Cp. IV.1.1.26. The formula is, however, different. यत्ते सोमादाभ्यं नाम जागृवीत्युपांशुपावनानामनुसवनं द्वौद्वावंशू महाभिष वेष्वपिसृजति॥११॥
22. With yatte somādābhyam nama jagsvíti at evey great 642 pressing2 he mixes two stalks out of the (six used for the) Upā mśu-scoop (with the other Soma-stalks).
23. TS 1.4.1.g. 2. Thus at XII. 12.1; XIII.1.7; and XIII. 10.5. See TS III.2.2.1. 3. Cf. TS VI.4.4.4.

12.12

अदाभ्यांशुमुपांशुपावनौ चापिसृज्य सर्वे ऽध्वर्यवो दिग्भ्यो महाभिषव Higuafarig 11

1. Having mixed the stalk for the Adābhya-scoop’ and the two stalks for the Upāṁsu-scoop? (with the Soma-stalks to be pressed) all the Adhvaryus, (sitting) in the various directions press the Soma at the Great-Pressing.
2. See XII.8.4. 2. See XII. 11.11.
3. i.e. the Adhvaryu and his assistants; see the next Sūtra. पुरस्तादध्वर्युर्दक्षिणतः प्रतिप्रस्थाता पश्चान्नेष्टोत्तरत उन्नेता। पश्चादध्वर्युः पुरस्तान्नेष्टेत्येके॥२॥
4. The Adhvaryu (sits) to the east, the Pratiprasthāts to the south, the Nests to the west and the Unnets to the north. According to some ritualists the Adhvaryu (sits) to the west and the Neṣtę to the east. उपरे राजानं न्युष्य होतृचमसें शूनवधायेत्येतदाद्योपसर्गादुपांशुसवनवर्जम्। तूष्णीमितरैावभिरभिषुण्वन्ति॥३॥
5. Having poured down the king (Soma),’ upon the lower pressing-stone, (he performs all the ritual)2 beginning with having “put some Soma-stalks into the Hotř’s goblet” upto the “pouring of water” excluding the rite connected with Upāṁsusa vana-stone.” (All the four priests mentioned above) press Soma by means of the other stones4 silently (without reciting any formula).
6. The part of Soma-plant meant for morning-pressing. See XII.9.9. 2. Mentioned in XII.9.8-XII.9.10. 3. See XII.9.8. 4. See XII.2.15. XIL 12] ApSs Translation : THITE 643 एवं द्वितीयं तृतीयं चोपसृज्याभिषुण्वन्ति॥४॥
7. In the same manner they press for the second time and the third time after having poured water (on the stalks) (each time). अभिषुतमध्वर्युरञ्जलिना संसिञ्चति॥५॥
8. The Adhvaryu pours the Soma juice which has been exctracted, (into a pitcher) by means of his folded hands.' ___1. See XII.13.2. तमुनेतान्तरेषेणोद्धृत्योत्तरत आधवनीयेऽवनयति॥६॥
9. Having carried in over between the two poles (of the northern Havirdhāna-cart)’ to the north, the Unnetě pours it down into the Ādhavaniya.
10. See XII.2.12. एष एवापां सोमस्य च पन्थाः॥७॥ 7. This, indeed, is the path of water and Soma.1
11. i.e. the path by which the Vasativari and the Ekadhana water which is situated on the northern Havirdhāna (-cart, see XII.1.2) are brought and by which the extracted Soma-juice is brought to the Adhavaniya. एष प्रथमः पर्यायः॥८॥ 8. This is the first round. एवं विहितो द्वितीयस्तृतीयश्च॥९॥
12. The second and the third (rounds are) prescribed to (be performed) in the same manner. विपर्यायः॥१०॥
13. (The great-pressing consists) of three rounds."
14. Thus in all nine. The third round of the last pressing is followed by the ritual mentioned in XII. 10.10-11. संभृत्य राजानमुपरे ग्राव्णः संमुखान्कृत्वा प्रपीड्यर्जीषं मुखेषूपोहति। घासमेभ्यः प्रयच्छतीति विज्ञायते॥११॥
15. Having collected all the king (Soma-juice) (into the Adhavanīya) having placed the pressing-stones upon the lower 644 stone facing it,’ having crushed the Soma-residue (Rjişa), 2 (the Adhvaryu) casts away (the residue) upon the mouths of the pressing-stones. “He thereby gives fodder unto them” - thus is known (from a Brāhmaṇa-text). 3
16. See XII.2.16 2. and then having poured that juice also in the Adhavaniya.
17. The text is not known. तेषदगातारो द्रोणकलशं प्रतिष्ठाय तस्मिन्नुदीचीनदशं पवित्रं वितन्वन्ति॥१२॥
18. Having placed the Dronakalasa on them (i.e. Pressing stones) the UdgātȚs stretch out over it the strainer? with its fringes pointing to the north.”
19. The Udgātr̥ and his assistants. 2. See X.26.12.
20. Cp.TMB VI.6.12, cp.also MS IV.5.6, KS XXVII.2. पवित्रं ते विततं ब्रह्मणस्पते प्रभुर्गात्राणि पर्येषि विश्वतः। अतप्ततनूनतदामो अश्नुते शृतास इद्वहन्तस्तत्समाशतेति वितत्यमानमभिमन्त्रयते यजमानः ॥१३॥ ____13. with pavitram te… the sacrificer addresses (the strainer while it is) being streched out.
21. TA I.11.1.

12.13

पवित्रस्य यजमानो नाभिं कृत्वा तस्मिन्होतृचमसेन धारां स्रावयति॥१॥

1. Having made a navel of the strainer,’ the sacrificer causes a stream (of the Soma-juice) to flow through the Hotr’s goblet.
2. See X.26.11. उदचनेनोन्नेताधवनीयाद्धोतृचमस आनयति॥२॥ . 2. The Unnetr pours down into the Hotr’s goblet (Soma juice) from the Adhavaniya by means of the Udacana.'
3. A goblet useful for scooping. AB VII.32 uses the word Udañcana. संतता धारा स्त्रावयितव्या। कामो हास्य समधुको भवतीति विज्ञायते॥३॥
4. “The stream should be casued to flow unbrokenly,’ His (sacrificer’s) desire is fulfilled (thereby)"-thus is known (from a Brahmana-text).2
5. Cp. XII.16.9. 2. Not known. XII.13] ___ApSs Translation : THITE 645 ___ यं द्विष्यात्तस्य विच्छिन्द्यात्॥४॥
6. In the case of (a sacrificer) whom (the Unnetr) hates, he should break (the flow). धाराया अन्तर्यामं गृह्णाति। सर्वांश्चातो ग्रहाना ध्रुवात्॥५॥
7. (The Adhvaryu) fills the Antaryāma-cup from the stream and (also) all the cups (to be filled after this) upto the Dhruva-cup (including it).1 ___1. See XII.16.1. समानब्राह्मणावुपांश्वन्तर्यामौ साभिचरणिकौ॥६॥
8. The Upāṁśu and Antaryāma (-cups) have the same Brahmanal and the same black magic connected with them.
9. i.e. the prescription and explanation about the performance. See SB IV.2.1.18.
10. See XII.11.6-10. एतावन्नाना उपयामगृहीतो ऽस्यन्तर्यच्छेति गृहीत्वोत्तरेण होतारमतिक्रामति। येन वा होता प्रतिपादयेदुत्तरतो ऽवस्थायोत्तरं परिधिसंधिमन्ववहृत्योत्तरार्धे जुहोति॥७॥
11. (Only) this much is different: Having filled the Antaryama-cup) with upayāmagrhito’si…’ (the Adhvaryu) steps (towards the fire) along the north? of the Hotf or by the route by which the Hotę arranges, for him to go. Having stituated himself towards the north of the fire, having brought (the cup) towards the northern joint of the enclosing-sticks, he offers (the libation of the Soma-juice) in the northern part of the fire.
12. TS I.4.3. a-b. 2-4. Contrast XII. 10.13-11.1. विपरीतौ देशावेके समामनन्ति॥८॥
13. According to the opinion of some (ritualists)’ the various places (connected with the two cups) should be the other way round. ___1. Cf. KSXXVII.1. असर्वमाग्रयणस्थाल्यां संपातमवनीयैष ते योनिरपानायत्वेत्यरिक्तं पात्र मायतने सादयित्वा व्यानाय त्वेति ते अन्तरेण ग्रावाणमुपांशुसवनंदक्षिणामुखं संस्पृष्टं पात्राभ्याम्॥९॥
14. Having poured a little less than the entire quantity of the remnant (Soma-juice) into the Agrayana-vessel, having 646 placed the non-empty cup in its place with eṣa te yonirapā näya tvā", (he places) the Upāṁśusavana-pressing-stone with its mouth pointing towards the south and (itself) touching the cupss between them (i.e. Upāṁsu-cup and Antaryāma-cup) with vyanaya tvā.6
15. Cf. MS IV.5.6; KS XXVI.2. 2. See XII.15.4 for the use of the remnants. 3. See XII.1.8. 4. TS 1.4.3.h.a. 5. See XII.1.9.
16. TS 1.40.3.h.b. यं कामयेत प्रमायुकः स्यादित्यसंस्पृष्टौ तस्येत्युक्तम्॥१०॥
17. It has been said (in a Brāhmaṇa-text): “(In the case of a sacrificer) about whom (the Adhvaryu) desires that he (the sacrificer) should die (immediately), (he should place the cups in such a manner that they are) not touched (by the Upāṁsusa vana-pressing-stone).”
18. TS VI.4.6.4. नानुदिते सूर्य उपांश्वन्तर्यामौ जुहुयात्॥११॥
19. He should not offer the Upāṁśu and Antaryāma (-scoops)’ while the sun has not yet arisen.'
20. KB XII.4 rejects this view. यदि त्वरेतानुदित उपाशुं जुहुयादुदिते ऽन्तर्यामम्॥१२॥
21. If he is in hurry, he should offer the Upāṁsu (-scoop) when (the sun is) not (yet) arisen and the Antaryāma (-scoop) when (the sun is) risen.'
22. Cf. ŚB IV.1.2.11-14; KB XII.4 except the reference to being in hurry. उभावनुदिते होतव्यावित्येके॥१३॥
23. According to some ritualists’ both (the scoops) should be offered (by one who is in hurry) while the sun is not yet arisen.
24. This view is also rejected by KB XII.4. 647

12.14

यदि रथंतरसामा सोमः स्यादैन्द्रवायवाग्रान्गृह्णीयात्। यदि बृहत्सामाशुक्रा ग्रान्। यदि जगत्सामाग्रयणाग्रान्॥१॥

1. If the Soma (-sacrifice) is with Rathantara-saman (as the first Prstha-stotra) (the Adhvaryu) should fill the cups with the Aindra-vāyava as the first, if Brhat-säman… Sukra as the first; if… Jagat-saman, Agrayaņa as the first.
2. The normal sequence is: i. Aindravāyava (XII. 14.8 ff). ii. Śukramanthin (XII. 14.13 ff); iii. Āgrayaņa (XII.15.3). यद्युभयसामा याथाकामी॥२॥
3. If (the Soma-sacrifice is one with both (the BỊhat and Ratharara-) samans’, (he may fill the cups) according to his desire.2
4. In this case, one of the two Sämans is used as the first Pṣşthastotra and the other as the first Mādhyandina-pavamâna-stotra. 2. Then in that sacrifice first there will be the Aindravāyava-scoop and then the sukra or the other way round. अपि वैन्द्रवायवाग्रानेव॥३॥
5. Or rather he should fill the cups with only the Aindra vāyava as the first. ऐन्द्रवायवाग्रान्गृह्णीयाद्यः कामयेत यथापूर्वं प्रजाः कल्पेरन्निति। काम्यानि ग्रहाग्राणि।।४॥
6. The optional filling up of the first cups (is mentioned in the Brāhmaṇa-text beginning with) “He who desires that his progeny should be arranged in the proper order, should fill the cups with the Aindravāyava as the first…”!
7. TS VII.2.7.1ff. यान्प्राचीनमाग्रयणादित्युक्तम्॥५॥
8. It is said in the Brāhmaṇa-text)": “One should fill the cups) which one would fill before the Āgrayaņa (with the formulae recited inaudibly and should fill those cups which one would take after the Āgrayaņa-cup with the formulae recited 648

loudly…”) (and this rule should be followed at the time of the performance).

1. TS III.1.9.1. यं काम्यमैन्द्रवायवात्पूर्वं गृह्णीयान्न सादयेत्॥६॥ ऐन्द्रवायवस्य सादनमनु साद्यते॥७॥ 6-7. Any optional cup which he may fill before the Airdravāyava-cup, he should not place it (before placing the Aindravāyava). This cup is placed after the Aindravāyava is placed.' _1. Ct. MS IV.8.9; cp. SB IV.5.9.3. ऐन्द्रवायवं गृह्णाति॥८॥ 8. He scoops the Aindravāyava-scoop. आ वायो भूष शुचिपा इत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतो ऽसि वायवे त्वेति गृहीत्वोपयम्येन्द्रवायू इमे सुता इत्यनुद्रुत्योपयामगृहीतो ऽसीन्द्रवायुभ्यां त्वेति गृहीत्वा पवित्रदशाभिः परिमृज्यैष ते योनिः सजोषाभ्यां त्वेति सादयति॥९॥ ____ 9. Having recited ā vāyo bhasa sucipāh…, having filled (Soma-juice into the Aindravāyava-cup) with upayāmagr hito’si… having taken away,’ (the half-filled cup from the stream of the juice for a moment), having then recited indravāyű ime sutaḥ…,“ having filled (Soma-juice into the cup) with upayāmagrhito’si…, having wiped it around by means of the fringes of the strainer, he deposits it with esa te yonih…’ (on the round).
2. TS I.4.4.a. 2. TSI.4.4.b. 3. Cp. SB IV.1.3.19. 4. TSI.4.4.c. 5. TS I.4.4.d. 6. TS I.4.4.d.
3. See XII.1.10. सर्वान्ग्रहन्पवित्रदशाभिः परिमृज्यैष ते योनिरिति यथादेवतं यथायतनं सादयति॥१०॥
4. In the case of all the cups, having wiped them round (after they have been filled in) by means of the fringes of the 649 strainer he deposits them on their respective places (on the mound) each with esa te yonih… (modified) accoding to the deity. एतदर्थं वा द्वितीयं पवित्रं दशावत्स्यात्॥११॥
5. Or, for this purpose there should be a second strainer with-fringes.
6. See X.26.13. अयं वां मित्रावरुणेति मैत्रावरुणं गृहीत्वा राया वयं ससवांसो मदेम हव्येन देवा यवसेन गावः। तां धेनुं मित्रावरुणा युवं नो विश्वाहा धत्तमनप स्फुरन्तीमिति शृतशीतेन पयसा श्रीत्वैषा ते योनिर्ऋतायुभ्यां त्वेति सादयति॥१२॥ अयं वेनश्चोदयदिति शुक्रं गृहीत्वा हिरण्येन श्रीत्वैष ते योनिर्वीरतां पाहीति सादयति॥१३॥ ___12-13. With ayam vām mitrāvaruna…1 having taken the Maitrāvaruņa-scoop, with rāyā vayaṁ sasavāṁso madema…? having mixed it with milk which has been first boiled and then cooled, with eṣa te yonir stāyubhyāṁ tvā, he deposits its. With ayam venascodayat….. having taken the Sukra-scoop, having mixed it with golds, with esa te yonih…’ he deposits it.
7. TS I.4.5.a. 2. SB IV. 1.4.10. 3. Cf MS IV. 5.8; KS XXVII. 4. 4. TS I.4.8.a. 5. Cf. KS XXVII.8.
8. TS I.4.8.b.b. शण्डाय त्वेति द्वेष्यस्य॥१४॥
9. In the case of a sacrificer whom he hates, he despoits it with saņdāya tvā.'
10. TS I.4.8.b.a. तं प्रलथेति मन्थिनं गृहीत्वा मनो न येषु हवेषु जुह्वद्विपः शच्या वनुथो द्रवन्ता। आ यः शर्याभिस्तुविनृम्णो अस्याश्रीणीतादिशं गभस्ताविति सक्तुभिः श्रीणात्यनभिध्वंसन्नात्मानम्। इतरांश्च ग्रहान्॥१५॥
11. With taim pratnathā…! having taken the Manthin scoop, with mano na yesu havesu… he mixes it with the flour 650 of parched grains, without scattering (the flour) on his body and the other cups..
12. TS I.4.9.a. 2. SB IV.2.1.11. 3. Cf. TS VI.4.10.6.
13. Cf.KS XXVII.8. एष ते योनिः प्रजाः पाहीति सादयति॥१६॥ 16. With esa te yonih…’ he deposits it (on its place).
14. TS I.4.9.b.b.

12.15

मर्काय त्वेति द्वेष्यस्य॥१॥

1. In the case of a sacrificer whom (The Adhvaryu) hates he (the Adhvaryu) deposits it with … markāya tvā.
2. TS I.4.9.b.a. यदि कामयेत यो ग्रामे तं ग्रामान्निरूहेयं यो बहिर्गामात्तं ग्रामे कुर्यामितीदम हममुमामुष्यायणममुष्य पुत्रममनुष्या विश उदूहामीति शुक्रमुदूह्येदमहममुमामुष्या यणममुष्य पुत्रममुष्यां विशि सादयामीति तस्मिन्मन्थिनं सादयेत्॥२॥
3. If he desires, “I would throw out him who is (living) in the village and would place him who is outside the village,” then in that case having removed the Sukra (-scoop) (which has been already deosited in its place), with (the formula), “Here I remove N.N., of N.N. family, the son of N.N., from N.N. people” he should deposit the Manthin (-scoop) on that place with (the formula), “Here I place the N.N., of N.N. family, the son of N.N., among the N.N. people”.! .
4. Cf. for this Sūtra MS IV.6.3. ये देवा दिवीत्युपरिष्टादुपयामया पुरस्तादुपयामेन वा यजुषा द्वाभ्यां धाराभ्यां स्थाल्याग्रयणं गृह्णाति॥३॥
5. With ye devā divi…’ follwed by the Upayāma-formula with a formula beginning with upayāmagļhito’sihe takes the Āgrayana-scoop from two Soma-streams by means of the Sthāli (earthen vessel)..
6. TS I.1.10.a. 2. TS I.1.10.b. 3.Cf. TS VI.4.11.43; cp. MS IV.6.4. See also XIII.2.1.; XIII. 10.11. 4. See XII.1.14.651 य आग्रयणस्थाल्यां सोमस्तमन्यस्मिन्पात्र आनीय तां द्वितीयां धारां करोति।।४॥
7. Having poured out the Soma-juice which is in the Agrayana-vessel, in another vessel, he makes it the second stream."
8. See XII. 11.5; XII.13.9. त्रिंशत्त्रयश्चेति रुग्णवत्यर्चा भ्रातृव्यवतो ऽभिचरतो वा गृह्णीयात्॥५॥
9. In the case of a sacrificer having an enemy or a sacri ficer practising black magic, he should take (the Agrayana scoop) with a verse containing a word derived from the root rujl viz. trimsat trayasca.2
10. Cf. TS VI.4.11.1.
11. TS I.4.11.a-b. विदद्यती सरमा रुग्णमद्रेर्महि पाथः पूर्वं सध्रियक्कः। अग्रं नयत्सु पद्यक्षराणामच्छा रवं प्रथमा जानती गादिति वाभिचरतः॥६॥
12. Ort in the case of a sacrificer who is practising black magic he should use the verse vidadyatī saramā…2
13. Cf. MS IV.6.4; KS XXVII.9.
14. TB II.5.8.10. आग्रयणं गृहीत्वा त्रिर्लिङ्कृत्य वाचं विसृजते॥७॥
15. Having scooped the Agrayana, then having produced the sound him three times, he should release the speech.2
16. See XII.9.2.
17. Cf. TS VI.4.11.2-3. सोमः पवते सोमः पवते सोमः पवते सुभूताय पवते ब्रह्मवर्चसाय पवतेऽस्मै ब्रह्मणे पवते ऽस्मै क्षत्राय पवते ऽस्यै विशे पवते ऽद्धयः पवत ओषधीम्यः पवते वनस्पतिभ्यः पवते द्यावापृथिवीभ्यां पवते ऽस्मै सुन्वते यजमानाय पवते मह्यं ज्यैष्ठ्याय पवते। यथा देवेभ्यो ऽपवथा एवं मह्यं पवस्वेति त्रिरुद्वदति। शनैरुच्चैरथ सूच्चैः॥८॥
18. He audibly recites the following formula three times (first) in the medium tone, (then) loudly and then very loudly-somah pavate…2
19. Cf. MS VI.6.4. 2. Cp. SB IV.2.2.12-15. 652 एष ते योनिर्विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्य इति सादयित्वा त्रीनग्निष्टोमे ऽतिग्राह्यान्गृह्णाति। आग्नेयमैन्द्रं सौर्यमिति॥९॥
20. With esa te yonih… having deposited (the Agrayana scoop), he takes three additional scoops in the Agnistoma viz. Āgneya, Aindra and Saurya.
21. TS I.4.10.b.b. 2. Cf. TS VI.6.8.2. See XII.1. 15. For the scoops to be taken at this stage, see SB IV.5.4.6. अग्न आयूंष्युत्तिष्ठस्तरणिरिति ग्रहणसादनाः॥१०॥
22. (The verses and fomulae) for taking the scoops and depositing them should be agna āyamsi…,’ uttisthan…2 taranih… (respectively).
23. TS I.4.29. 2. TS I.4.30. 3. TS I.4.31.
24. For the offerings of the Atigrāhya-scoops see XIII.8.7ff. स्थाल्योक्थ्यं गृह्णाति। उपयामगृहीतो ऽसीन्द्राय त्वा बृहद्वते वयस्वत इति ग्रहणसादनौ॥११॥
25. He takes the Ukthya-scoop by means of the Sthāli (earthen vessel).’ The (formulae) for taking and depositing (this scoop) should be upayāmagrhito’si indrāya tvā brhadvate (and esa te yonirindrāya…’ respectively).
26. See XII.1.4. 2. TS I.4.12. 3. TS I.4.12.

12.16

मूर्धानं दिवो अरतिं पृथिव्या इति स्थाल्या ध्रुवं पूर्णं गृह्णाति॥१॥

1. With murdhānam divo aratim prthivyāh…(The Adhvaryu) fills the Dhruva completely by means of the Sthālī • (earthen pot)..
2. TS I.4.13.a-b. 2. See XII.2.5. 653 अल्पं गृह्णीयाचं कामयेत प्रमायुकः स्यादिति। उपर्य) यं कामयेतोत्त रमायुरियादिति॥२॥
3. (In the case of a sacrificer) about whom he desires may he (the sacrificer) should die prematurely, he should fill the Dhruva)only a little; (in the case of a sacrificer) about whom he desires may he (the sacrificer) should go (live) upto the latter half of the life, he should fill (the Dhruva) above the half. ___1. Cf. KS XXVII.1. एष ते योनिरग्नये त्वा वैश्वानरायेत्यायतने हिरण्ये सादयेदायुष्कामस्य॥३॥
4. (In the case) of (a sacrificer) desirous of long life, he should deposit (the Dhruva) (in its place) upon a piece of gold! with eṣa te yoniragnaye tvā…?
5. Cf. MS VI.6.6.
6. TS I.4.13.b.b. तं राजपुत्रो गोपायत्यावनयनात्॥४॥ 4. A prince protects’ it until the time of its pouring down.2 ___1. Cf. MS IV.6.6; KS XXVIII.1.
7. See XIII.16.1ff. यदि कामयेतावगतमपरुन्ध्युरपरुद्धोऽवगच्छेदितीदमहममुमामुष्यायणममुष्य पुत्रममुष्या विश उत्खिदामीति ध्रुवमुत्खिोदमहममुमामुष्यायणममुष्य पुत्रममुष्यां विशि सादयामीति तत्रैवः पुनः सादयेत्॥५॥ ____5. If he desires, they should remove someone who has won the kingdom of others or he who has been removed should win the kingdom, then having raised up the Dhruva (-scoop) from its place, with “Here I remove from the people N.N., the N.N., of the family N.N., the sor of N.N.,” and again deposit it on the same place with “Here I place among the people N.N., the N.N., of the family N.N., the son of N.N.“1
8. Cf. KS XXVIII.1. For the formulae see MS IV.6.6. (see also ___XII.15.2). यदेवं कुर्यादायुः प्रजानां विचालयेत्। तृणमेतेन मन्त्रेणापर्युपर्यतिहरेत्॥६॥ 6. If he were to do this he would disturb the life of his 654 offsprings. (Therefore) he should throw away a blade of grass beyond (the Dhruva-scoop).1
9. KS XXVIII.1. यद्यभिचरेदिदमहममुष्यामुष्यायणस्यायुः प्रवर्तयामीति ध्रुवं प्रवर्तयेत्।।७॥
10. If he performs black magic, he should turn (the Dhruva) round with “Here do I turn round the life-span of N.N., of the family N.N.” ___ 1. Cf. MS IV.6.6. ध्रुवं त्वा ध्रुवक्षितिममुमा स्थानाच्च्यावयामीति वा व्यङ्गयेत्॥८॥
11. Or he should move (the Dhruva) with “I fell you, the N.N., the firm one, of firm station.”l
12. Cf. MS IV.6.6. अत्र धारा विरमति॥९॥ 9. At this stage the stream stops.1
13. The stream was started at XII.13.1. प्रपीड्य पवित्रं निदधाति॥१०॥
14. Having squeezed the strainer (over the Dronakalasa) he keeps it down. एकवनानां यथार्थं सर्वाश्च मैत्रावरुणचमसीया आधवनीये ऽवनीय पूतभृतो विल उदीचीनदशं पवित्रं वितत्य य आधवनीये राजा तमसर्वं पूतभृत्यवनीयोप यामगृहीतो ऽसि प्रजापतये त्वेति द्रोणकलशमभिमशेत्। इन्द्राय त्वेत्याह्ववनीयम्। विश्वेभ्यस्त्वा देवेभ्य इति पूतभृतम्॥११॥
15. Having poured the Ekadhana (-waters)’ in accordance with the requirement, and all the water in the Maitrāvaruņa, into the Ādhavaniya, having stretched out the strainer with its fringes pointing towards the north, upon the opening of the Pūtabhṣt, having poured the not whole of the king (Soma-juice)? from the Ādhavaniya into the Pütabhịt, with upayāmagshito’si prajapataye tvā he should touch the Dronakalasa, with …. indrāya tvā the Adhavaniya, and with … vifvebhyas tva devebhyaḥ the Pūtabhịt.3
16. See XII.2.13. 2. For the remaining Soma-juice see XII.29.9. 3. Cf. TS III.2.1.3. 655 ते पवमानग्रहाः॥१२॥
17. These are (called) Pavamāna-scoops (in the Brāhmana texts). पुरस्तादुपयामाः सर्वे॥१३॥
18. All (of them are scooped) with a formula beginning with the word upayama. पञ्चहोत्रा यजमानः सर्वान्ग्रहानभिमृशति॥१४॥
19. The sacrificer touches all the scoops with the Pañcahotr̥ -formula."
20. TA III.3. द्रप्सश्चस्कन्द यस्ते द्रप्सो यो द्रप्सो यस्ते द्रप्स इत्येतैः प्रतिमन्त्रं वैगुषान्हो मानुहोति॥१५॥
21. He offers the (four) Vaiprşa(-libations)’ respectively with drapscaskanda…, yaste drapsah…, yo drapsah…, yaste drapsah…2
22. Cf. SB IV.2.5.1-2.
23. For the formulae see TS III.1.6.d; III. 1.10.c-e. प्रथमं सर्वात्रानुषक्तमुत्तरांस्त्रीन्विहृताननुसवनमेके समामनन्ति॥१६॥
24. According to the opinion of some (ritualists) the first (formula viz. drapscaskanda…) should be connected everywhere (=with all the three pressings); the latter three be used severally in accordance with the pressing, respectively."
25. Thus with the first verse the first libation should be offered in every pressing. Each of the remaining verses is to be used for the second libation in every pressing respectively. सप्तहोतारं मनसानुद्रुत्याहवनीये सग्रहं हुत्वोदञ्चः प्रह्वा बहिष्पवमानाय पञ्चविजः समन्वारब्धाः सर्पन्ति॥१७॥
26. After having mentally recited the Saptahotri formula, after having offered a libation on the Āhavanīya fire with the Graha (-portion of the formula), the five priests creep towards the north for the Bahispavamāna in a bending position and having held one another from behind. 3
27. TA III.5. 2. Cf. TB II.2.6.2. 3. Cf. TMB VI.7.10,12. 656

12.17

अध्वर्यु प्रस्तोतान्वारभते प्रस्तोतारं प्रतिहर्ता प्रतिहारमुद्गातोदगातार ब्रह्मा ब्रह्माणं यजमानः॥१॥

1. The Prastotr holds the Adhvaryu from behind, the Pratihartr… the Prostotr, the Udgatr… the Pratihartr. the Brahman… the Udgātr and the sacrificer… the Brahman. या वै स्वयं होता यजमानः स्यात्सदेव। औपगात्रं ह्यस्येति बह्वचब्राह्मणं भवति॥२॥
2. “Even if the sacrificer himself is the Hotri he should nevertheless creep?; for accompaniment in the singing belongs to him"-thus is (said in) the Brahmana of the R̥gveda.'
3. In a sacrificial session. 2. See XII.17.1.
4. Cp. KB XII.5. त्सरन्त इव रेहाणा इव न्यडिव शीर्षाणि कृत्वा सर्पन्ति॥३॥
5. They creep as if they were going stealthily like killers bending down their heads as it were. __ मृग इव हि यज्ञः। पूर्वो ऽध्वर्युर्बहिर्मुष्टिं धून्वन्सर्पति वागग्रेगा अग्र एत्विति गायत्रः पन्था वसवो देवतावृकेणापरिपरेण पथा स्वस्ति वसूनशीयेति॥४॥ _____4. The sacrifice is like an antelope. The Adhvaryu creeps (being) in the fore-front, shaking a handful of sacrificial grass with vāgagregā agra etu…, and gāyatraḥ panthāḥ…S __1. For Sutra 3 and this sentence cp. TMB IV.7.10.
6. Cf. TS III.1.10.f 3. Cf. TMB VI.7.16,19. 4. TS III.1.10.8.
7. This formula is not found in any Samhita-text; cp. XIII.2.8; 11.1. चात्वालमवेक्षमाणाः स्तुवते। उत्तरे वा वेद्यंसे॥५॥
8. They sing (the Bahispavamāna-stotra) while looking at the Cātvāla (pit)’, or (they sing while remaining) on the northern corner of the altar.
9. Cf. TMB VI.7.24. 657 657 अथाध्वर्युः स्तोत्रमुपाकरोति॥६॥ 6. Now, the Adhvaryu bespeaks the stotra.'
10. For the details of this see the next Sutra. वायुर्हिर्तेति प्रस्तोत्रे बर्हिर्मुष्टिं प्रयच्छति॥७॥
11. With vāyur himkanā…’ he gives a handful of sacred grass to Prastotr.2
12. TS III.3.2.a.
13. Cp. SB IV.2.5.6. सर्वेषु पवमानेष्वेवमुपाकरणः॥८॥
14. The way of bespeaking should be thus in all the Pava mana (-stotras). असय॑सर्जि वागसयन्द्रं सहोऽसयुंपावर्तध्वमिति बर्हिामन्यानि पव मानेभ्यः स्तोत्राण्युपाकरोति॥९॥
15. With asarjyasarji vāg…1 (the Adhvaryu) bespeaks the Stotras? other than the Pavamānas by means of two blades of sacred grass.
16. Cp. TMB I.6.1; SB IV.2.5.6. 2. viz. Ajya (see e.g. XII.28.5).
17. Cf. SB IV.2.5.3. तस्माद् ब्राह्मणेन बहिष्पवमान उपसद्यः। पवित्रं हि। यं द्विष्यात्तं बहिष्पवमानात्परिबाधेतेति विज्ञायते॥१०॥
18. “Therefore the act of sitting near (at the time of the chanting of) the Bahisapavamana (-laud) should be done by a Brāhmaṇa. For it is purifying. He should remove him away from the Bahispavamāna whom he hates”—Thus is known from a Brahmana-text.2
19. Since Aśvins who were doing the work of medical treatment of diseased men and thereby had become impure, became purified by means of the Bahişpavamāna.
20. TS VI.4.9.2; KS XXVII.4. स्तूयमानं यजमान उपगायति। चत्वारो ऽवरार्ध्या उपगातारः॥११॥
21. The sacrificer accompanies the Bahişpavamāna being sung. There (should be) minimum four co-singers.'
22. Cf. DrāhyaSS III.4.1. . 658 नाध्वर्युः॥१२॥ 12. The Adhvaryu does not (become a co-singer).’ ___1. Cf. TS VI.3.1.5. वस्व्यै हिङ्करु तस्यै प्रस्तुहि तस्यै स्तुहि तस्यै मे ऽवरुद्धया इति पुरस्ता बहिष्पवमानाद्यजमानो जपति॥१३॥ ___13. Before the Bahispavamāna, the sacrificer muttters, vasvyai himkuru…'
23. Cf. MS IV.2.4. For this Sotra see also XIII.3.1;XIII. 11.1. दशहोतारं च व्याचष्टे स्तूयमाने च दशहोतारं जपति॥१४॥
24. And he utters’ the Dasahotr-formula.2 And he mutters the Dasahotr-formula while (the Bahispavamāna-laud) is being sung.
25. Cf. TB II.2.8.3.
26. TA III.1. श्येनो ऽसि गायत्रच्छन्दा इति मध्यमायां च स्तोत्रीयायामन्वारोहम्॥१५॥
27. At the time when the middle praise-verse (is being sung) he mutters the Anvaroha’ (-formula) viz. Syeno’si gāya tracchandah…2
28. “Climbing”. This formula is believed to be helping the sacrificer ___ to “climb” upon the Pavamāna-lauds. cf. TS III.2.1.1.
29. TS III.2.1.1. द्वितीये पवमाने द्वितीयेन मन्त्रेण। तृतीये तृतीयेन॥१६॥
30. At the second (=midday) Pavamāna he mutters the second formula. At the thirdi, the third.'
31. TS III.2.1.1. 2.viz. Arbhavapavamāna.
32. TS III.2.1.1. अथात्यन्तप्रदेशः। स्तुतस्य स्तुतमसीति स्तोत्रमनुमन्त्रयते। शस्त्रस्य शस्त्र मसीति शस्त्रम्॥१७॥
33. Now a general rule’: (the sacrificer) recites stutasya stutamasis after a Stotra (praise-song), (and) sastrasya Sastramasi….’ after a Sasra (recitation).
34. For a similar expression see XII.7.12. 2. TS III.2.7.f. 3. TS III.2.7.g. ranslation : THITE 659 XII.18] इन्द्रियावन्तो वनामह इत्युभयत्रानुषजति॥१८॥
35. At both, he adds indriyāvanto vanāmahe… (to both the above-mentioned formulae).
36. TS II.2.7.i-m. स्तुते ऽध्वर्युः संप्रेष्यत्यग्नीदग्नीन्विहर बर्हि स्तृणाहि पुरोडाशाँ अलं कुर्विति॥१९॥
37. After (the Bahispavamāna-stotra) is sung, the Adhvaryu orders, “O Agnidh, do you spread out the sacred fires; do you scatter the sacred grass, do you adorn the sacrificial bread etc.”
38. Cf. TS VI.3.1.2. अथैकेषाम्। स्तुत उत्तिष्ठन्नाहाग्नीदग्नीन्विहर बर्हि स्तृणीहि पुरोडाशाँ अलंकुरु प्रतिप्रस्थातः पशुनेहीति॥२०॥
39. Now according to some (ritualists): after (the Bahiş pavamāna-stotra) is sung, while standing (the Adhvaryu) says, “O Agnidh, do you spread out the sacred fires;do you scatter the sacred grass; do you adorn the sacrificial bread etc; O Pratiprasthāts do come over with the animal.”. ___1. Cp. SB IV.2.5.11. संप्रैषवत्कुर्वन्ति॥२१॥ 21. Theyl do according to the order.
40. The plural in the text is not to be taken literally. Actually there should be a dual form.

12.18

आग्नीध्राद्धिष्ण्यिान्विहरति॥१॥

1. The Agnidhra spreads out the (sacred fires on the) fire-hearths (Dhisnyas) from out of the Agnidhriya(-fire).1 ___1. Cf. TS VI.3.1.1. अङ्गारैढ़े सवने। शलाकाभिस्तृतीयम्॥२॥ 2. At the time of the (first) two pressings (he does so) by 660 . means of the burning coals; at the time of the third, by means of the burning grass-bunches."
2. Cf. TS VI.3.1.2; cp. KS XXV.I. For the second pressing see ___XIII.3.1; for the third see XIII. 11.2. पांसुधिष्णियेषु निवपति॥३॥
3. He throws (the burning coals or burning grass bunches) on the fire-hearths made out of earth.' ___-1. here the fire-hearths mentioned in XI.14.2-6 are meant and not __those mentioned in XI.14.9ff. तेनानुपूर्येण यथा न्युप्ता भवन्ति।।४॥ 4. (He does so in that order) in which they were prepared."
4. See XI.14.2-6. प्रचरण्यां पञ्चगृहीतं गृहीत्वा द्रोणकलशाच्च परिप्लवया राजानं पुरस्तात्प्रत्यासीनो धिष्णियान्व्याघारयति तैरेव मन्त्रैः। तूष्णीं वा॥५॥
5. Having taken five-times scooped ghee in the Pracarani (additional)(-ladle) and the king (Soma-juice)2 from the Dronakalasa (into a vessel), by means of the scooping ladle sitting towards the east (of each fire-hearth) with his face to the west, (the Adhvaryu) pours the Āghāra-libations upon the fire hearths with the same formulae (with which the hearths were prepared). Or he (pours) silently (without any formula).
6. Cf. ŚB IV.4.2.7. ŚB however says that the ghee should be four times scooped. 2. Cp. TS VI.3.1.3-4. 3. Cf. TS VI.3.1.5. 4.Cf. SB IV.4.2.7. आहवनीयमाग्नीध्रीयं होत्रीय मार्जालीयमिति सोमेन। आज्येनेतरान्॥६॥
7. (He pours) Soma (-juice) on the Āhavanīya, Āgnīdhrīya (-hearth), Hotriya (-hearth) and the Mārjālīya (-hearth); ghee on the other hearths. यज्ञस्य संततिरसि यज्ञस्य त्वा संतत्यै स्तुणामि संतत्यै त्वा यज्ञस्येति गार्हपत्यात्प्रक्रम्य संततमनुपृष्ठयं बर्हिः स्तृणात्याहवनीयात्॥७॥
8. With yajnasya santatirasi…1 (the Agnidhra) scattersXII.18] ApSs Translation : THITE grass continuously along the Pṣṣthyā-line beginnng from the Gārhapatya upto the Āhavaniya.
9. TB III.2.4.1. वैष्णव्यर्चा पुनरेत्य यजमानो राजानमुपतिष्ठते विष्णो त्वं नो अन्तम इति॥८॥
10. Having returned, the sacrificer stands near the king (Soma) while praising it with a verse addressed to Visnu’ begin ning with visņo tvaṁ no antamaḥ.?
11. Cf. TS III.1.10.3.
12. TS III. 1. 10.2. एतयैवाध्वर्युः पात्राणि संमृश्याश्विनं गृह्णाति॥९॥
13. With the same (verse) having touched (Soma-) vessels, the Adhvaryu takes the āśvina (-scoop). या वां कशेति ग्रहणसादनौ॥१०॥
14. yā vāṁ kaśā…’ (and upayāmagļhito’si…? eṣa te yonih…’) (these formulae should be used for) scooping and depositing this cup.
15. TS I.4.6.a. 2. TS I.4.6.b.a.
16. TS I.4.6.b.b. द्रोणकलशादधाराग्रहाः परिप्लवया गृह्यन्ते। वचनादन्यतः॥११॥
17. The scoops which are not taken from the stream are to be taken from the Droņakalasa by means of the scooping ladle; from elsewhere when (there is a specific) injunction.?
18. viz. the Āśvina and the following ones. 2.e.g. The Vaisvadeva-scoop which is taken from the Pdtabhrt: see __XIII.13.4. त्रिवृता यूपं परिवीयाग्नेयं सवनीयं पशुमुपाकरोति॥१२॥ ऐन्द्राग्नमुक्थ्ये। ऐन्द्रं षोडशिनि। सारस्वतमतिरात्रे॥१३॥ 12-13. Having wound round the sacrificial post by means of a tripple cord, he dedicates the Savaniya animal for Agni;’ one for Indra-and-Agni in the Ukthya; one for Indra in the Ṣodasin and one for Sarasvatī in the Atirātra.
19. The savaniya-animal-sacrifice begun in XI.21.2 and discontinued in XII.3.2 is now restarted. 662 समभ्युच्चयवदेके समामनन्ति। आग्नेयमग्निष्टोम आलभते। ऐन्दाग्न मुक्थ्ये द्वितीयम्॥ ऐन्द्रं वृष्णिं षोडशिनि तृतीयम्। सारस्वतीं मेषीं चतुर्थीमति रात्रे॥१४॥ ’ 14. According to the opinion of some (ritualists) these animals should be killed not separately in the various sacrifices but rather in addition (to the preceding one) in each successive sacrifice. Thus in the Agnistoma they seize (a he-goat) for Agni; in the Ukthya (a he-goat) for Indra-and Agni as the second; in the Sodasin a ram for Indra as the third; in the Atirātra a ewe for Sarasvati as the fourth." ___1. Cf. SB IV.2.5.14. आ वपायाः कृत्वा हुतायां वपायां मार्जयित्वा प्रातःसवनाय संप्रस पन्ति॥१५॥ ____ 15. Having performed the ritual upto the omentum, after the omentum has been offered, having cleansed’ themselves, together they? move towards (the Sadas) for the morning pressing.
20. See and cp. XI.19.4-20.3.
21. The Adhvaryu, Brahman and the sacrificer. प्रस्त्रप्स्यन्तो गृहानवेक्षन्ते॥१६॥
22. When they’ are going to move forward (towards the Sadas) they look at the cups (and other Soma-vessels).2 ___ 1. See the 2nd note on the Sutra 15 above.
23. Cf. SB IV.5.6.1ff. द्वौ समुद्राविति पूतभृदाधवनीयौ॥१७॥ द्वे द्रधसी इति द्रोणकलशम्॥१८॥ परिभूरग्निमिति सर्व राजानम्॥१९॥ प्राणय म इत्युपांशुम्। अपानाय म इत्यन्तर्यामम्। व्यानाय म इत्युपांशुसवनम्। वाचे म इत्यैन्द्रवायवम्। दक्षक्रतुभ्यां म इति मैत्रावरुणम्। चक्षु म इति शुक्रामन्थिनौ। श्रोत्राय म इत्याश्विनम्। आत्मने म इत्याग्रयणम्। अङ्ग्रेभ्यो म इत्युक्थ्यम्। आयुषे म इति ध्रुवम्। तेजसे मे वर्णोदा वर्चसे पवस्वेत्याज्यानि। पशुभ्यो मे वर्चीदा वर्चसे पवस्वेति पृषदाज्यम्। पुष्टयै मे वर्चीदाः पवध्वमिति सर्वान्ग्रहान्। स्तनाभ्यां मे वर्चादौ वर्चसे मे पवेथामित्यतपात्रे। तेजसे म ओजसे मे वर्चसे मे वीर्याय मे वोंदा 663 वर्चसे पवस्वेत्येतैः प्रतिमन्त्रमतिग्राह्यान् षोडशिनमिति। विष्णोर्जठरमसीति दोणकलशम्। इन्द्रस्येत्याधवनीयम्। विश्वेषां देवानामिति पूतभृतम्॥२०॥ 17-20. With dvau samudrau… (they look) at Pūtabhst and Ādhvaniya; with dve dradhasi… at the Droņakalaća; with paribhūragnim… all the king (Soma); with prāņāya me … the Upāmśu (-scoop); with apānāya me… the Antaryāma (-scoop); with vyānāya me … the Upāmśusavana(-stone); with vāce me … the Aindravāyava (-scoop), with dakşakratubhyāṁ me.., the Maitrāvaruņa (-scoop); with cakṣurbhyaṁ me… the Sukra and manthin (-scoops); with srotrāya me… the Āśvina (-scoop), with ātmane me… the Āgrayaņa (-scoop), with angebhyo me… the Ukthya (-scoop), with ayuṣe me.. the Dhruva (scoop), with tejase me.. the ghees (in the ladles), with paśubhyo me… the spotted ghee (Pṣşadājya: mixture of curds and ghee); with pustyai me varcodāḥ all the scoops, with stanābhyāṁ me varcodau… the R̥tucups, with tejase me.. ojase me… varcase me.. and viryāya me… the three Atigrāhya (-scoops) and the Ṣodasin (-scoop) respectively each with one of these formulae, with vişņorjatharamasi… the Droņakalaśa, with indrasya… the Āhavanīya, with visveṣāṁ devānām… the Pūtabhịt.'
24. Cp. ŚB IV.5.6.2-3. For the formulae see TS III.2.3.b-p. Some formulae e.g. one for the ghee is found only in the Āpastamba srautasūtra.

12.19

को ऽसि को नामेत्याहवनीयम्॥१॥ सोम त्वां वृणीमह उद्गातारं नृचक्षसं पारया ण स्वस्तये। विश्वेभ्यो मे रूपेभ्य इति सर्वं राजानम्॥२॥ 1-2. (The Adhvaryu, the Brahman and the sacificer look at) the Āhavanīya with ko’si ko nama…;’ the entire quantity of the king Soma with soma tvāṁ vịņimahe…? and viśvebhyo me rūpebhyaḥ…3

1. TS III.2.3.4. 2. The formula only in the ApśS. 3. TS III.2.3.r. 664 बुभूषन्नवेक्षेत। ब्रह्मवर्चसकाम आमयाव्यभिचरन्वा॥३॥
2. The (sacrificer) desirous to be prosperous or one desir. ous of Brahman-splendour, or one who is diseased or one who is practising black magic (should look at the various scooops and vessels) (every time mentioning his desire in the formula).! ____1. Cf. TS III.2.3.3-4. शृतंकारैर्यजमानः सर्वान्ग्रहानुपतिष्ठते॥४॥ शृतौ स्थः प्राणापानौ मे श्रीणीतमित्युपांश्वन्तर्यामौ। शृतो ऽसि व्यानं मे श्रीणाहीत्युपांशुसवनम्। शुतो ऽसि वाचं मे श्रीणाहीत्यैन्द्रवायवम्। शृतो ऽसि दक्षक्रतू मे श्रीणाहीति मैत्रावरुणम्। शृतौ स्थश्चक्षुषी मे श्रीणीतमिति शुक्रामन्थिनौ। शृतो ऽसि श्रोत्रं मे श्रीणाहीत्याश्विनम्। शृतो ऽस्यात्मानं मे श्रीणाहीत्याग्रयणम्। शृतो ऽस्यङ्गानि मे श्रीणाहीत्युक्थ्यम्। शृतो ऽस्यायुर्मे श्रीणाहीति ध्रुवम्। शृतमसि तेजो मे श्रीणाहीत्याज्यानि। शृतमसि पशून्मे श्रीणाहीति पृषदाज्यम्। शृता स्थ पुष्टिं मे श्रीणीतेति सर्वान्ग्रहान्। प्रजापतेर्जठरमसि शृतो ऽसि स मा श्रीणाहीति द्रोण कलशम्। इन्द्रस्य जठरमसि शृतो ऽसि स मा श्रीणाहीत्याधवनीयम्। विश्वेषां देवानां जठरमसि शृतो ऽसि स मा श्रीणाहीति पूतभृतम्। शृतस्त्वं शृतो ऽहं शृतो मे प्राणः शृतो मे ऽपानः शृतो मे व्यानः शृतं मे चक्षुःशृतं मे श्रोत्रं शृता मे वाक् शृतो म आत्मा शृतं मे हविः शृतो मे सोमः शृता मे ग्रहाः॥ इममिन्द्र सुतं पिब ज्येष्ठममर्यं मदम्। शुक्रस्य त्वाभ्यक्षरन्धारा ऋतस्य सादने॥ वृषा सोम धुमाँ असि वृषा देव वृषव्रतः। वृषा धर्माणि दधिषे॥ वृष्णस्ते वृष्ण्यं शवो वृषा वने वृषा मदे। स त्वं वृषन्वृषेदसि॥ अश्वो न चक्रदो वृषा सं गा इन्दो समवर्तः। वि नो राये दुरो वृधीति सर्वं राजानम्॥५॥ 4-5. The sacrificer should stand near praising all the scoops with the formulae containing the word ssta: (thus) with Frtau sthah… the Upamsu and Antaryama (-scoops); with śrto’si vyānaṁ me … the Upāṁśusavana (-stone); with śśto’si vācam me … the Aindravayava (-scoop); with sroto’si daks akratu me…the Maitrāvaruna (-scoop); with srrau sthasca ksusi… the Sukra and Manthin (-scoops); with sno’si srotram me… the Asvina (-scoop), with srto’ syātmānam me… the Agrayaņa (-scoop); with śrto’syangāni me… the Ukthya (-scoop); with srto’syāyur me… the Dhruva (-scoop); with 665 értamasi tejo me… the ghees (in the ladles); with śrutamasi paśün me… the spotted ghee (Pṣşadājya: ghee mixed with curds); with Frta stha pustim me… all the scoops; with prajāpater jatharamasi… the Dronakalasa; with indrasya jat haramasi… the Adhavaniya; with visvesām devānām jat haramasi… the Putabhrt;l with srtastvam srto’ham…, with imamindra sutam piba… and with vrsā soma dyutimān… the entire quantity of the king (Soma).
3. All the formulae only in the Āpastamba. They are mostly the _____variants of the formulae in XII.18.20.
4. RV I.84.4.
5. RV IX 64.1-3. अग्निः पवित्रं स मा पुनातु। सोमः पवित्रं स मा पुनातु। सूर्यः पवित्रं स मा पुनातु। उपहूता गाव उपहूतो ऽहं गवामित्येतैर्यथालिङ्गमुपस्थाय स्पयःस्वस्ति रित्युत्करे वेदिकरणानि परास्योपतिष्ठते॥६॥
6. Having praised (the respective deities) with the . formulae agnih pavitram sa mā punatu…1 etc. and with upahūtāḥ gāvaḥ…? in accordance with the characteristic mark in them having then thrown the utensisls by means of which the altar was prepared on the rubish-heap (Utkara), he should stand near them praising with sphyaḥ svastiḥ…?
7. Nirukta V.6. 2. Also in MaSS II.3.7.6.
8. TS III.2.4.a. उप मा द्यावापृथिवी इति द्यावापृथिवी। उपास्ताव इति बहिष्पवमा नास्तावम्॥७॥
9. He praises Dyāvapşthivi with upa mā dyāvāpsthivi…,’ the place of singing the Bahişpavamāna with upāstāvaḥ…?
10. TS III.2.4.b. 2. TS III.2.4.c.

12.20

कलश इति कलशम्। सोम इति सोमम्। अग्निरित्यग्निम्। उप देवा इति देवान्। उप यज्ञ इति यज्ञम्। उप मा होत्रा इति होत्रकान्॥१॥ ___ 1. He praises the (Drona-) kalasa with kalasah…; Soma 666 with somah…; Agni with agnih…; gods with upa devāh…: the sacrifice with upa yajñaḥ…; the Hotrakas with upa mā hotrāḥ…'

1. For the formulae see TS III.2.4.b. ह्वयेतां ह्वयतां ह्वयन्तामिति यथालिङ्गं सर्वत्रानुषजति॥२॥
2. Everywhere he adds hvayetam (dual), havayatām (singular) or hvayantām’ (plural) in acordance with the characteristic mark.
3. See TS III.2.4.b. नमो ऽग्नये मखन इत्याहवनीयम्। नमो रुद्राय मखन इत्याग्नीधीयम्। नम इन्द्राय मखन इति होत्रीयम्॥३॥
4. With namo’gnaye … he stands praising near the Ahavaniya; with namo rudrāya… the Agnidhriya; with nama indrāya… the Hotriya.1
5. For the formulae see TS III.2.4.c-e. दृढे स्थः शिथिरे समीची इति द्यावापृथिवी उपतिष्ठते। सूर्यं वायुमग्निं यमं सरस्वती सदसी द्वाराविति॥४॥ पातं पात्विति यथालिङ्गं सर्वत्रानुषजति॥५॥ 4-5. He praises the Dyavāprthivi with drdhe stha śithire…., the… Sūryu, Vāyu, Yama, Sarasvati and the two doors of the Sadas with the corresponding formulae. Everywhere he adds pātam or pätu in accordance with the characteristic mark (in the formula). __1. For the formulae see TS III.2.4.g-i. द्रष्ट्रे नम इति प्रस्त्रप्स्यञ्जपति। उपद्रष्ट्रे नम इति प्रसृप्य॥६॥
6. While about to go (to the Sadas) he mutters drastre namah. After having gone (he mutters) upadrastre namah.2
7. KS XXVI.12.
8. KS XXVI.12. अपरेण ब्रह्मसदनं यजमानायतनम्। पूर्वेण वा॥७॥
9. The seat of the sacrificer (should be) to the west of the seat of the Brahman or to the east (of it). 667 नमः सदस इति सदो नमः सदसस्पतय इति ब्रह्माणं नमः सखीनां पुरो गाणामित्वृत्विजो नमो दिवे नमः पृथिव्या इति द्यावापृथिवी उपस्थायाहे दैधिषव्येत्यायतनात्तृणं निरस्योन्निवत उदुद्वतश्च गेषमित्युपविशति॥८॥
10. Having praised the Sadas with namaḥ sadase, the Brahman with namaḥ sadasaspataye, (the other) priests with namah sakhinām purogānām…, (and) Dyavaprthivi with namo dive namaḥ prthivyai.., having thrown a blade of grass from the seat with ahe dadhiṣavya… he sits down with unnivata ud udvatasca geṣam…'
11. For the formulae in this Sūtra see TS III.2.4.k-m. पातं मा द्यावापृथिवी अद्याह्न इत्युपविश्य जपति॥९॥ 9. Having sat down he mutters pātam mā dyāvāprthivi…'
12. TS III.2.4.n. आगन्त पितरः पितृमानिति दक्षिणार्धं परेक्षते॥१०॥
13. With āganta pitarah…1 he looks at the southern part (of the Sadas).2
14. TS III.2.4.5.
15. Cf. TS III.2.4.5. उभावेतानि जपतो ऽध्वर्युर्यजमानश्च। अपि वा यजमान एव॥११॥
16. Both the Adhvaryu and the sacrificer mutter these (formulae)’ or rather only the sacrificer (mutters them).
17. The formulae mentioned in XII.19.6ff. अत्र प्रतिप्रस्थाता सवनीपानासादयति॥१२॥
18. At this stagel the Pratiprasthātr places the Savaniya (Puroḍāśa etc.)
19. When all have entered in to the Sadas.
20. Now the ritual mentioned in II. 11.6-7 is to be done. तैरध्वर्युः प्रचरति॥१३॥
21. The Adhvaryu performs the ritual (connected) with them.1
22. Cf. SB IV.2.5.15. . 668 सर्वेषां पुरोडाशानां जुह्वा दैवतानि समवद्यति। उपभृति सौविष्ट ghaifa118811
23. He cuts portions for the varous deities from all the offering-materials viz. sacrificial bread (etc.) into the Juhū (-ladle) (and) those for the Sviştakst (-offering) into the Upabhrt (-ladle).
24. For the details see II.18.9. The formulae are to be modified,
25. See XII.4.6. प्रातः प्रातःसावस्येन्द्राय पुरोडाशानामनुब्रूहि प्रातः प्रातःसावस्येन्द्राय पुरोडाशानां प्रेष्येति संप्रैषो। प्रातः प्रातःसावस्येन्द्राय पुरोडाशानामव दीयमानानामनुब्रूहि प्रातः प्रातःसावस्येन्द्राय पुरोडाशान्प्रस्थितान्प्रेष्येति वा॥१५॥
26. The orders (to be given by the Adhvaryu to the Maitrāvaruņa are as follows): “In the morning, at the morning pressing do you recite an invitatotry verse for Indra in connection with the sacrificial bread etc.” (and)“In the morning, at the morning pressing do you order (the Hotr̥ to recite the offering-verse) for Indra in connection with the sacrificial bread etc.” Or (they should be as follows): “In the morning, at the morning pressing do you recite an invitatory verse for Indra in connection with the sacrificial bread etc. being cut out” (and) “In the morning, at the morning-pressing do you order (the Hotr̥ to recite the offering-verse) for Indra in connection with the sacrificial bread etc. which have been set forth.'
27. The orders are not found in any older text. अग्नये ऽनुगृह्यग्नये प्रेष्येति स्विष्टकृतः संप्रेषो॥१६॥
28. The orders (to be given by the Adhvaryu to the Maiträvaruna) in connection with the Svişṭakst-offering (are as follows: “Do you recite the invitatory verse (connected with Sviṣtakst) for Agni” and “Do you order (the Hotr̥ to recite the offering verse) for Agni (in connection with the Sviṣtakst offering).” प्राशित्रमवदायेडा न यजमानभागम्॥१७॥
29. Having cut the Prasitra (the Adhvaryu cuts) the Idā (-portion) (but) not the portion of the sacrificer.'
30. Cp. VII.23.1; see also XII.25.8. hndi.. 669 होत्र इडां हृत्वा हविर्धानं गच्छन् संप्रेष्यति वायव इन्द्रवायुभ्यामनु ब्रूहीति॥१८॥
31. Having brought the Ida (portion) to the Hotri while going towards the Havirdhāna (-shed) (the Adhvaryu) gives order (to the Maitrāvaruna): “Do you recite the invitatory verse (connected with the offering) for Vaya, for Indra-Vayu.” ।
32. See III.2.1. The continuation of this action will be done in XII.25.8. उपयामगृहीतोऽसि वाक्षसदसीत्यादित्यपात्रेण प्रतिप्रस्थाता द्रोणकल शादैन्द्रवायवस्य प्रतिनिग्राह्यं गृहीत्वा न सादयति॥१९॥
33. With upayamagrhito’si…’ having scooped the “counter-scoop"2 of the Aindravayava-scoop from the Droņakalaśa by means of the Āditya-vessel, the Pratiprasthāts does not deposit it (on the Khara=mound).
34. TS III.2.10.a. 2. Pratinigrāhya. This scoop is implied in AB II.27. dvipātrā hūyante.
35. See XII.2.4. ऐन्द्रवायवमादायाध्वर्युट्टैणकलशाच्च परिप्लवया राजानमुभौ निष्क्रम्य दक्षिणतो ऽवस्थाय दक्षिणं परिधिसंधिमन्ववहृत्याध्वरो यज्ञो ऽयमस्तु देवा इति परिप्लवयाघारमाघारयति यथोपांशुईतो भवति॥२०॥
36. Having taken the Aindravāyava (-scoop)’ and taken from the Dronakalasa (some quantity) of the king (Soma) by means of the scooping ladle, after both (the Adhvaryu and Pratipnrasthāts) have gone out (of the Havirdhāna-shed), the Adhvaryu, having stood up in the south and having brought (the scoop) towards the southern joint of the enclosing sticks, pours the Āghāra-libation by means of the scooping ladle in the same manner in which the Upāṁsu (-scoop)3 is offered with adhvaro yajño’yamastu devāḥ….
37. from the Khara (mound). 2. of the fire on the Uttaravedi. 3. See XII.11.1.
38. TS III.1.9.3. अत्र सर्वाः सोमाहुतीर्जुहोति॥२१॥
39. In this place (the Adhvaryu) offers all the libations of Soma.
40. For which no other place is specifically mentioned. 670 यतो मन्येतानभिक्रम्य होष्यामीति तत्तिष्ठन्त्रुचं वायव्यं चमसं वान्वा रभ्याश्रावयेत्। ग्रहं वा गृहीत्वा चमसं वोन्नीय स्तोत्रमुपाकुर्यादित्यत्यन्त प्रदेशः॥२२॥
41. Standing at the place from where he may think “I shall (be able to) offer, without having to step forward,’ having held either the ladle or the Vāyavya-goblet, he makes the Āgnidhra to say astu śrauṣaṭ.2 Or after having taken the scoop or having filled the goblet, he should bespeak the Stotra (singing)3-This is a general rule.
42. See II.17.5. 2. See II.15.3-6.
43. Both the rules are based upon TS III.1.2.3-4. आश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यति वायव इन्द्रवायुभ्यां प्रेष्येति॥२३॥
44. Having caused (the Āgnīdhra) to say astu śrauṣat, after (he has said) astu frausat he orders (Maitrāvaruna): “Do you order (the Hotr to recite the offering-verse) for Vayu, Indra vāyā”. वषट्कृते जुहोति। पुनर्वषट्कृते जुहुतः॥२४॥
45. After the Vasat has been uttered, (the Adhvaryu) offers the libation. After the second Vaşaţ has been uttered (both the Adhvaryu and the Pratiprasthāts) offer the libations. यदि मन्येत यजमानः पूर्वो मातिक्रान्तो भ्रातृव्य इति॥२५॥ 25. If the sacrificer thinks “A senior enemy has surpassed me, “1
46. The sentence is not complete. See the next Sūtra.

12.21

प्राग्योमादङ्गुलिमवगृह्णीयाद्यो न इन्द्रवायू अभिदासतीति। यदि वापरोऽङ्गुल्याङ्गुष्ठम् ॥१॥

1. he should press down a finger with the thumb, with yo na indravāyū abhidāsati…,’ before the offering; if …a junior … (he should press down) the thumb with a finger.2
2. TS III.2.10.n. 2. Cf. MS IV.5.8.671 हुते चादित्यमुपतिष्ठते भूरसि श्रेष्ठो रश्पीनां प्राणपाः प्राणं मे पाहीति॥२॥
3. And after the libation is offered (the sacrificer) praises the sun with bhūrasi śreṣtho rasminām…'
4. TS III.2. 10.1. अथाध्वर्योः पात्रे प्रतिप्रस्थाता संपातपवनयति। अध्वर्युः प्रतिप्रस्थातुः। एतद्वा विपरीतम्॥३॥
5. Then the Pratiprasthāts pours the remnant into the Adhvaryu’s vessel (and) the Adhvaryu (pours the remnant into the vessel) of the Pratiprasthātr. Or this may be the other way round.I
6. In this case the Adhvaryu pours first and then the Pratiprasthāts pours. For this Sutra and the next Sutra cf. TS VI.5.6.3; see also XIII.9.5. देवेभ्यस्त्वेत्यादित्यपात्रेण प्रतिप्रस्थातादित्यस्थाल्यां संपातमवनयति।।४॥
7. With deveblryastva… the Pratiprasthātr pours the entire remnant into the Āditya-pot by means of the Aditya-cup.
8. TS III.2.3.d.
9. See also XIII.9.5. ग्रहमध्वर्युरादाय क्षिप्रं होतारमभिद्रुत्य मयि वसुरिति ग्रह हो। प्रयच्छति॥५॥
10. Having taken the cup, having quickly run towards the Hou,’ with mayi vasuh… he gives the cup to the Hotr.
11. Cf. MS IV.6.1.
12. TS III.2.10.h. एतेनैव होता प्रतिगृह्य दक्षिण ऊरावासाद्य हस्ताभ्यां निगृह्यास्ते॥६॥
13. Having accepted (the cup) with the same (formula), having placed it on (his) right thigh, remains holding (the cup) with his two hands.2
14. CI. AB II.27.
15. CI. AsvaSs V.5.9. एवमुत्तराभ्यां ग्रहाभ्यां प्रचरतः॥७॥
16. In the same manner’ the two (viz. the Adhvaryu and the Pratiprasthātņ) perform the ritual with the subsequent two scoops.2
17. described in XII.20.18-21.6. 2. viz. the Maitrāvaruna and the Asvina-scoops. 672 Translation : THITE [XII.21 आघारपुनर्वषट्कारौ न भवतः॥८॥
18. (In that case) however, the Āghāra (-libation)’ and the second Vasat-call2 do not take place.
19. Sce XII.20.20.
20. and consequently the libation mentioned in XII.20.24. यथादेवतं संप्रैषाः॥९॥ 9. The orders should be in accordance with the deities. ग्रहणं प्रतिनिग्राह्याणामवग्रहणादित्योपस्थानावनयनप्रदानान्युत्तरोत्तरै मन्त्रैः॥१०॥
21. (The rituals viz.) taking of the Pratinigrāhya (“counter scoop”),’ the pressing down (of the thumb or the finger)? praise of the Aditya, the pouring down and the giving (to the Hotx)s should be done with the successive formulae.“
22. See XII.20.19. 2. XII.21.1. 3. SeeXII.21.2. 4. See XII.21.3. 5. See XII.21.5. 6. The following formulae are to be used respectively i. TS III.2.10.b and c. ii. TS III.2.10.0 and p. iii. TS III.2.10.m (see the next Sūtra). iv. TS III.2.10.e and f. v. TS III.2.10. i and k. विभूरसि श्रेष्ठो रश्मीनां व्यानपा व्यानं मे पाहीति तृतीय आदित्यो पस्थानः॥११॥
23. The third (formula to be used for the praise of the sun (Aditya) should be: vibhurasi Frestho vyānapāh…'
24. See the note on Sūtra 10. विष्णवुरुक्रमैष ते सोमस्तं रक्षस्वेत्यादित्यपात्रेण प्रतिप्रस्थातादित्यस्था लीमपिदधाति॥१२॥
25. With visnavurukramaisa te…! the Pratiprasthātr covers the Aditya-pot by means of the Aditya-cup.
26. TS III.2.10.g. आश्विनं होने प्रदाय हविर्धानं गच्छन्संप्रेष्यत्युन्नीयमानेभ्यो ऽनुब्रूहीति॥१३॥ 13. Having given the Asvina-cup to the Hotr and while 673 going towards the Havirdhāna-shed, he orders (the Maitrāva runa): “Do you recite the verses connected with the (cups) being filled”."
27. The order is not found in any Brāhmaṇa-text. होतृचमसमुख्यान्नव चमसानुन्नयति॥१४॥
28. (The Unnets)’ fills nine goblets2 beginning with the one for Hotr̥.
29. See XIII. 14.11. 2. Which were situated on the mound (Khara); see XII.2.8. The goblet of Acchāvāka will be filled afterwards, see XII.26.4. द्रोणकलशादुपस्तीर्य पूतभृत उन्नीय द्रोणकलशादभिधारयति॥१५॥
30. Having poured out Soma from the Droņakalaśa as an underlayer (in the goblets) having filled (the goblets by means of Soma) from the Pūtabhịt, he pours Soma on them from the Droņakalasa.
31. Thus the Soma-juice is accompanied by the purified Soma on both the sides. सर्वचमसानामेषः कल्पः॥१६॥ 16. This is the procedure of (filling) all the goblets. धाराग्रहणकाले द्विदेवत्यानां काम्याः कल्पाः॥१७॥
32. At the time of taking the Soma for the scoops of two deities from the continuous flow, (following) are the procedures depending upon desires:
33. The rules given in XII.21.17-22 are connected with the following scoops: i. Aindravāyava; ii. Maitrāvaruņa iii. Āśvina. The third one is not actually taken from the unbroken stream. यदि मन्येत यजमानः पूर्वो मातिक्रान्तो भ्रातृव्य इति प्रतिप्रस्थानेन पूर्वो गृहीत्वा पूर्वो हुत्वा पूर्वः सादयेत्॥१८॥
34. If the sacrificer thinks, “My senior enemy has surpassed me, “(the Adhvaryu) having first taken the scoop by means of the Pratiprasthāts’s cup, having offered it first should deposit it first.”
35. Cf. MS IV.6.2; cp. KS XXVII.6. a nwar.Mapostery 674 यदि कामयेत समावद्वीर्यमेनं भ्रातृव्येण कुर्यामिति प्रबाहुग्गहीत्वा प्रबा हुक्तिष्ठद्भ्यां होतव्यम्। प्रबाहुग्घुत्वा प्रबाहुक्सादयेयाताम्॥१९॥ __19. If (the Adhvaryu) desires, “May I make him (the sacri ficer) equal in valour with his enemy,” having taken the cups in an even line the libation should be offered by (the Adhvaryu and the Pratiprasthātr) standing in an even line. Having offered the libation in an even line, the two should deposit the cups in an even line.1
36. Cf. MS IV.6.2. सममित्यर्थः॥२०॥
37. (The word prabāhuk) means “in an even line” (i.e. at the same level). यदि कामयेतावगमतपरुन्ध्युरपरुद्धो ऽवगच्छेदितीदमहममुमामुष्यायणम मुष्य पुत्रममुष्या विश उदूहामीत्यध्वर्युपात्रमुदूह्येदमहममुमामुष्यायणममुष्य पुत्रममुष्यां विशि सादयामीति तस्मिन्प्रतिप्रस्थानं सादयेत॥२१॥
38. If he desires, “They should remove someone who has won the kingdom of others or he who has been removed should win the kingdom", having removed at each time the Adhvaryu’s cup (from its place) with “Here I remove from the people N.N., the N.N., of the family N.N., the son of N.N”. and place the Pratiprasthātr’s cup in that place with “Here I place among the people N.N., the N.N., of the family N.N., the son of N.N.“1
39. Cf. KS XXVII.5; cp. MS IV.6.2. See also similar expressions in ___XII.16.5. काम्याश्चेत्पृथक्पात्रैः प्रतिनिग्राह्या गृोरन्॥२२॥
40. If the optional performances (are to be done) the counter-scoops should be taken by means of separate vessels (and not by means of the Aditya-cup).1
41. Contrast XII.20.19. See also XII.21.12.

12.22

ततः शुक्रामन्थिभ्यां प्रचरतः। स्तुतो ऽसि जनधा देवास्त्वा शुक्रपाः प्रणयन्त्विति शुक्रमध्वर्युरादत्ते। स्तुतो ऽसि जनधा देवास्त्वा मन्थिपाः प्रणयन्त्वि ति मन्थिनं प्रतिप्रस्थाता। चमसांश्चमसाध्वर्यवः॥१॥

1. Then (the Adhvaryu and the Pratiprasthāts) perform the ritual with the Sukra and Manthin (-scoops). With stuto ‘si 675 janadhā devāstvā śukrapāḥ…? the Adhvaryu takes the sukra (-scoop). With stuto ‘si janadhā devästvä manthipāḥ…} the Pratiprasthāts takes the Manthin (-scoop). The Camasād hvaryus (take) the goblets.*
2. They are kept ready on the Khara (mound). See XII. 14.16. 2. TS 1.1.1.1-2. 3. TB 1.1.1.2.
3. They are kept ready on the Khara (mound). See XII.21.15. तौ प्रोक्षिताभ्यां शकलाभ्यामपिधायाप्रोक्षिताभ्यामधस्तात्पांसूनपध्वंसय तोऽपनुत्तौ शण्डामौ सहामुनेति। अपनुत्तः शण्ड इति वाध्वर्युर्दृष्यं मनसा ध्यायन्। अपनुत्तो मर्क इति प्रतिप्रस्थाता॥२॥
4. Having covered these scoops by means of the two splinters on which water has been sprinkled, (the Adhvaryu and the Pratiprasthāts wipe off the dust below them by means of the two splinters on which water has not been sprinkled, with apanuttau saņdāmarkau saha N.N. or the Adharvyu (does this) with apanuttaḥ śandah…? while thinking about the enemy, and the Pratiprasthāts (does this) with apanutto markaḥ…3
5. The name of the enemy is to be used here. For the formula see TS VI.4.10.2. 2-3. For these formulae cp. ŚB IV.2.1.13. तावपिगृह्य प्राञ्चौ निष्क्रामतः॥३॥
6. Holding those scoops! they go out of the Havirdhāna shed) towards the east.2
7. The Adhvaryu and the Pratiprasthāts, each one holds his cup with both the hands; one hand upon the cup and the other hand below it.
8. Cf. TS VI.4.10.2-3. उर्वन्तरिक्षमन्विहीत्यभिप्रव्रजतः॥४॥
9. With urvaratavrikṣamanvihi… they go forth. (continuously). इन्द्रेण मन्युना युजावबाधे पृतन्यता। जता वृत्राण्यप्रतीति शुक्रं यजमानो ऽन्वारभत आ होमात्॥५॥
10. Upto the act of offering the libation, the sacrificer holds the Sukra(-cup) with indreņa manyunā yujā…’
11. For the ritual and the formula see MS IV.6.3. 676 __ अपरेणोत्तरवेदि ग्रहावरली वा संधत्तो ब्रह्म संधत्तं तन्मे जिन्वतं क्ष संधत्तं तन्मे जिन्वतमिषं संधत्तं तां मे जिन्वतमूर्ज संधत्तं तां मे जिन्वतं रयिं संधत्तं तां मे जिन्वतं पुष्टिं संधत्तं तां मे जिन्वतं प्रजा संधत्तं तां मे जिन्वतं पशूसंधत्तं तान्मे जिन्वतमिति॥६॥
12. To the west of the Uttaravedi, the two join the two cups or their elbows to each other with brahma saṁ dhattam…2
13. Cf. MS IV.6.3; SB IV.2.1.15.
14. TB I.1.1.1. अनाधृष्टासीत्यङ्गष्ठाभ्यामुत्तरवेदिमवगृह्य व्यपरिफन्ताविवोत्तरवेदिं परिक्रामतः॥७॥
15. Having pressed down (the edge of) the Uttaravedi by means of the great toes,’ with anādhṣştāsi scratching the Uttaravedi as it were the two go round the Uttaravedi.?
16. Cf. KS XXVII.8; cp. MS IV.6.2.. 2. The Adhvaryu by the right and the Pratiprasthāts by the left. Cf. ___TS VI.4.10.3. सुवीराः प्रजाः प्रजनयन्परीहि शुक्रः शुक्रशोचिषेति दक्षिणेनाध्वर्युः प्रतिपद्यते। सुप्रजा प्रजाः प्रजनयन्परीहि मन्थी मन्थिशोचिषेत्युत्तरेण प्रतिप्रस्थाता। अग्रेणोत्तरवेदि ग्रहावरत्नी वा संधत्तः संजग्मानौ दिव आ पृथिव्या आयुः संधत्तं तन्मे जिन्वतं प्राणं संधत्तं तं मे जिन्वतमपानं संधत्तं तं मे जिन्वतं व्यानं संधत्तं तन्मे जिन्वतं चक्षुः संधत्तं तन्मे जिन्वतं श्रोत्रं संधत्तं तन्मे जिन्वतं मनः संधत्तं तन्मे जिन्वतं वाचं संधत्तं तां मे जिन्वतमिति॥८॥
17. With suviraḥ prajāḥ prajanayan…’ the Adhvaryu goes along the south (to his place) and with suprajaḥ prajaḥ prajanayan…2 the Pratiprasthatr (goes) along the north to his place. With samjagmānau diva a prrivyāh…. they join the two cups or their elbows to each other.
18. TS VI. 4.10.4. 2. TS VI. 4.10.5, 3. Cf. SB IV. 2.1.16.17. 4. TB I. 1.1.2-3. 5. Cf. SB IV. 1.1.19. 677 अथैनावध्वर्युरभिमन्त्रयत आयु स्थ आयुर्वं धत्तमायुर्यज्ञाय धत्तमायुर्यज्ञप तये धत्तं प्राण स्थः प्राणं मे धत्तं प्राणं यज्ञाय धत्तं प्राणं यज्ञपतये धत्तं चक्षु स्थश्चक्षुर्मे धत्तं चक्षुर्यज्ञाय धत्तं चक्षुर्यज्ञपतये धत्तं श्रोत्रं स्थः श्रोत्रं मे धत्तं श्रोत्रं यज्ञाय धत्तं श्रोत्रं यज्ञपतये धत्तम्॥९॥
19. Then the Adhvaryu addresses these two (cups) with ayu stha ayur me dhattam…,1
20. TB 1.1.1.3-4. The Sätra is incomplete. See the next Satra.

12.23

तौ देवौ शुक्रामन्थिनौ कल्पयतं दैवीर्विशः कल्पयतं मानुषीरिषमूर्जमस्मासु धत्तं प्राणान्पशुषु प्रजां मयि च यजमाने चेति॥१॥

1. and with tau devau śukrāmanthinau…’
2. TB I.1.1.4-5. अप्रोक्षितौ शकलौ बहिर्वेदि निरस्यतो निरस्तौ शण्डामौ सहामुनेति। निरस्तः शण्ड इति वाध्वर्युर्वृष्यं मनसा ध्यायन्। निरस्तो मर्क इति प्रति प्रस्थाता॥२॥
3. (The Adhvaryu and the Pratiprasthāts) throw away outside the altar the two splinters on which water was not sprinkled, with nirastau sandamarkau along with N.N.1 Or the Adhvaryu (throws) while thinking about the enemy in the mind, with nirastah sandahe… and the Pratiprasthātr with nirasto markah….
4. KS XXVII.8. In the formula one has to utter the name of the enemy. 2. TB I.1.1.5.
5. TB I.1.1.5. प्रोक्षितावाधत्तः। शुक्रस्य समिदसीत्यध्वर्युः। मन्थिनः समिदसीति प्रतिप्रस्थाता॥३॥
6. (The Adhvaryu and the Pratiprasthātr) put on the fire the two (splinters) on which water was sprinkld.’ The Adhvaryu with Sukrasya samidasi? and the Pratiprasthāts with manthinaḥ samidasi.3
7. Cf. SB IV.2.1.21. 2. TB I.1.1.5. 3. TB I.1.1.5. आश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यति प्रातः प्रातःसावस्य शुक्रवतो मन्थिवतो. मधुश्चत इन्द्राय सोमान्प्रस्थितान्प्रेष्य मध्यतःकारिणां चमसाध्वर्यवो वषटकता नुवषद्कृताञ्जहुत होत्रकाणां चमसाध्वर्यवः सकृत्सकृद्धत्वा शुक्रस्याभ्युन्नीयोपा वर्तध्वमिति॥४॥
8. Having made (the Āgnidhra) to say astu śrauṣat, after (the Āgnidhra) has responded, (the Adhvaryu) orders: “O Maitrāvaruna) “Do you order (the Hotr̥ to recite the offering verse) in connection with the Somas marked by Sukra and Manthin, dripping honey, forth for Indra, in the morning, at the morning pressing”.’ “O Camasādhvaryus of the Madhyataḥkārins, do you offer the libations after the Vaşat call has been uttered and after the subsequent Vaşaţ call has been uttered (over them by the Hotp); O Camasādhvaryus of the Hotrakas, each time having offered the libation once (from the goblets), having filled (them) with the sukra (i.e. the Soma juice in the Droņakalasa), do you come back”.4
9. Cf. ŚB IV.2.1.23. 2. The word Madhytaḥkārins refers to the Hotr̥, Brahman, Udgātr̥, the sacrificer (and optionally to the Sadasya); see X.1.10. See Rudradatta’s commentary. 3. The hotrakas are the following ones: Maiträvaruna, Brahmanaccha msin, Potr̥, Neṣtr, Acchāvāka (for this priest see XII.21.14.) and Agnidhra. 4. Cp. ŚB IV.2.1.28. For the last part of the order, see XII.23.15. संप्रेषवत्कुर्वन्ति।५॥ 5. They do in accordance with the order.”
10. The Maitrāvaruņa orders the Hotr̥ to recite the offering-verse viz. RV VIII.65.8. At the end of the verse the Hotr̥ utters the Vaşat call. Then he adds the words somasyāgne vihi and utters the second Vaşal-call. पुरस्तात्प्रत्यञ्चावध्व’ जुहुतः। पश्चात्प्राञ्चश्चमसैश्चमसाध्वर्यवो जुह्वति॥६॥
11. Both the Adhvaryus’ standing towards the east and facing the west offer the libations (simultaneously). The Camasādhvaryus standing towards the west facing the east offer the libations by means of the goblets.
12. The Adhvaryu and the Pratiprasthätr. 2. See XII.22.3. Cf. TS VI.4.10.2-3. 679 शक्रामन्थिनोः प्रतिनिगद्य होमः॥७॥ स प्रथमः संकृतिर्विश्वकर्मा स प्रथमो मित्रो वरुणो अग्निः। स प्रथमो बृहस्पतिश्चिकित्वांस्तस्मा इन्द्राय सतमाजुहोमि स्वाहेत्यध्वर्युर्जुहोति। तस्मै सूर्याय सुतमाजुहोमि स्वाहेति प्रतिप्रस्थाता॥८॥ 7-8. The libation of the Sukra and Manthin should be offered after having recited (the formulae) (by the two Adhvaryus). With sa prathamah sankrtir visvakarma… the Adhvaryu offers, the Pratiprasthāts offers (with the same verse but at the end adding) tasmai sūryāya sutamājuhomi (instead of tasmā indraya sutamājuhomi). 1.Cf. SB IV.2.1.26.
13. TB I.1.1.5. सानुवषट्कारावननुषटकारौ वा॥९॥
14. Both (these scoops) are either accompanied by the subsequent Vasat-call or not.1
15. i.e. they should be offered either after the subsequent Vaṣaṭ-call is uttered or without being uttered by the Hotr̥. सर्वहुतौ॥१०॥ 10. Both are offered in the “holocaust” manner.'
16. Cf. KS XXVII.7. Thus these scoops are offered without allowing any remnant. Contrast the next Sutra. अपि वा सूदवच्छुक्रपात्रमायतने सादयित्वोत्तरार्धात्प्रतिप्रस्थाता बहिः परिध्यमारं निर्वर्त्य तस्मिन्पन्थिनः संस्त्रावं जुहोत्येष ते रुद्र भागो यं निरयाचथा इति॥११॥
17. Or rather after (the Adhvaryu) has placed the Sukra cup containing the remnant (of the Soma-juice) on its place (on the Khara-mound),’ (the Pratiprasthāts also keeps some remnants of Soma-juice in the Manthin-cup and) having drawn out a burning coal from the northern part of the Āhavanīya) outside the enclosing sticks, he offers a libation of the remnants from the Manthin-cup (on the burning coal) with eṣa te rudra bhāgah…2
18. See XII.28.4. 2. TS III.1.9.f. 680 आर्तपात्रमेतद्यमन्थिपात्रम्। यमृत्विजां द्विष्यात्तस्मै हरेत्। आर्छतीदेखी विज्ञायते॥१२॥
19. “A pain-giving cup is this namely the Manthin’s cup One should bring it towards him among the priests whom he hates. He indeed gets pain—" Thus is known from a Brāhmana. text.
20. Cp. MS IV.6.3; cp. also TS VI.4.10.6. ततः संप्रेष्यति प्रेतु होतुश्चमसः प्र ब्रह्मणः प्रोद्गातुः प्र यजमानस्य। प्रोद्गातृणामित्येके समामनन्ति। प्र सदस्यस्य। प्रयन्तु सदस्यानामिति वा॥१३॥
21. Then (the Adhvaryu) orders: “Let the goblet of the Hotr go forth to (the Sadas); forth (the one) of the Brahman; forth (the one) of the Udgātr; forth (the one) of the sacrificer" According to the opinion of some (he should say) “forth (the one) of the UdgātȚs"—“forth (the one) of the Sadasya"l_Or “Let (the goblet) of the Sadasyas? go forth”.
22. For this see X.1.10. 2. The plural word Sadasyas should be understood in the sense of the Revijs found in the Sadas viz. Āgnidhra etc. For this expression cf. SB IV.2.1.29. अथ होत्राः संयाजयन्ति॥१४॥ 14. Then theyl cause the Hotras to be offered.
23. Every time the Adhvaryu causes the Āgnidhra to say astu śrauşat and then each one of the Hotrakas recites the offering verse and the Adhvaryu offers the libation. Therefore the plural is used. 2. The word hotra is equivalent to the Hotrakas here. Cf. ŚB IV.2.1.29.
24. Cf. SB IV.2.1.32; KB XIII.6. तस्मै चमसाध्वर्यवः स्वस्वं चमसं द्रोणकलशादभ्युन्नीय हरन्ति॥१५॥
25. Having filled each one one’s own goblet from the Droņakalaśa, the Camasādhvaryus carry them to him (the Adhvaryu).'
26. At this stage the last part of the order given in XII.23.4 is carried out. मैत्रावरुणचमसमादायाहवनीयं गत्वाश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यति होतर्यज प्रशास्तरिति वा॥१६॥
27. Having taken the Maitrāvaruna’s goblet, having goneXII.24) ApśS Translation : THITE 681 to the Āhavanīya-fire, having caused (the Āgnidhra to say) astu śrausat, after the latter) has responded, (the Adhvaryu) orders, “Do you recite the offering verse, O Hotr̥ or “Do you recite the offering verse) O Praśāst”.
28. The word Hotr̥ as well as Praśāsts is usd for Maitrāvaruņa. वषट्कृतानुवषट्कृते हुत्वा हरति भक्षम्।१७॥
29. After the Vaṣaṭ-call and the subsequent Vaṣaṭ-call have been uttered, having offered the libation, he carries the consumption (portion)'.
30. i.e. the goblet containing the Soma-juice which is to be consumed is to be taken towards the Maitrāvaruņa in the Sadas. एवमुत्तरैः प्रचरति। एतावन्नाना॥१८॥
31. In this same manner he performs the ritual with the other goblets. This much only is different:1
32. See the next Sūtra.

12.24

ब्रह्मन्यजेति द्वितीये संप्रेष्यति। पोतर्यजेति तृतीये। नेष्टर्यजेति चतुर्थे । अग्नीद्यजेति पञ्चमे॥१॥

1. In the second (call) (the Adhvaryu) orders, “O Brahman do you recite the offering verse”; in the third, “O Potr̥ do you recite the offering verse”; in the fourth, “O Neṣtě, do you recite the offering verse"; in the fifth, “O Agnīdh, do you recite the offering verse.” सर्वत्रानुवषट्कारो द्विदेवत्यर्तुग्रहादित्यसावित्रपालीवतवर्जम्॥२॥
2. In all the cases i.e. at all the Soma-offerings there should be the subsequent Vaşat-call, except at the offering of the scoops for the pairs of the deities, the Rtu-scoops and the Aditya, 3 Sāvitra and the Pātnīvata scoops.
3. See XII.20.23-24; 21.7; cf. KB XIII.5. 2. See XII.26.8; cf. KB XIII.9. 3. See XII. 10.1.ff; cf. KB XVI.1. 4. See XIII. 13.1ff; cf. KB XVI.2. 5. See XIII. 14.7ff; cf. KB XVI.6. 682 आग्नीध्रचमसमादाय सद एत्यायाडग्नीदित्याचष्टे॥३॥
4. Having taken the Agnidhra’s cup, having come to the Sadas, the Adhvaryu anounces “the Agnidhra has recited the offering verse.“1
5. Cf. SB IV.2.1.33. स भद्रमको नः सोमं पाययिष्यतीतीतरे प्रत्याहुः॥४॥
6. The others respond (with the words): “He has done an auspicious things who will cause us drink Soma.” यदि राजन्यं वैश्यं वा याजयेत्स यदि सोमं बिभक्षयिषेन्न्यग्रोधस्तिभिनीराहृत्य संपिष्य दधन्युन्मृज्य चमसेषु हूयमानेष्वन्तः परिध्यङ्गारं निर्वत्तस्य चमसस्य दर्भतरुणेनोपहत्याहं त्वदस्मि मदसि त्वमित्यनारे हुत्वा तमस्मै भक्षं प्रयच्छेत्॥५॥
7. If (the Adhvaryu) works for a Ksatriya or a Vaiśya ( sacrificer), and if he desires to cause the sacrificer to consume (the Soma-juice), then having brought some bunches of the leaves of Nyagrodha (Ficus Indica), having crushed them, having mixed them with curds, having drawn out burning coal (from the Āhavanīya-fire) within the enclosing sticks while the (Soma-juices in the) goblets are being offered, having taken out a portion of the mixture by means of a tender Darbha shoot, from his (sacrificer’s) goblet, then having made a libation of it (on the burning coal) with aham tvad asmi madasi tvam…! he should give (the mixture) to him (the sacrificer) for consuming.2 __1. TB I.2.1.24.
8. Cp. in general AB VII.29-34. पात्रे समवेतानां वषट्कर्ता पूर्वो भक्षयति॥६॥
9. Out of those gathered (to drink the Soma-juice) from a particular vessel (goblet), one who utters the Vasat-call consumes (it) first.1
10. Cf. AB III.32. भक्षेहीति भक्षमाह्रियमाणं प्रतीक्ष्याश्विनोस्त्वा बाहुभ्यां सध्यासमिति प्रतिगृह्य नृचक्षसं त्वा देव सोमेत्यवेक्ष्य मन्द्राभिभूतिरिति प्रातःसवने सर्वानन्द्रान्भक्षयति। नराशंसपीतस्येति नाराशंसान्। रुद्रवद्गणस्येति माध्यंदिने प्रतिगृह्य नुवादसत्वा देवा सोमत्यविधि मन्द्राभिभूतिशित प्रातःसव XII.24) Āps’s Translation : THITE 683 सवने सर्वानन्द्रान्भक्षयति। नराशंसपीतस्येति नाराशंसान्। आदित्यवद्गणस्येति ततीयसवने सर्वानन्द्रान्भक्षयति। नराशंसपीतस्येति नाराशंसान्॥७॥
11. Having looked at the (Soma-juice) to be consumed, being brought in a goblet) with bhakşehi…’ having taken (the goblet) with as vinostvā bāhubhyāṁ saghyāsam…,2 having seen it with nrcakşasam tvā…,} one consumes at the morning pressing, (the remnants from) all the (Soma-offerings) to Indra with mandrābhibhūtih…4 One consumes the remnants from the Nārāśamsa (-goblets), with (the same formula) substituting (the word) narāśamsapitasya instead of indrapitasya). In the midday-pressing, he consumes the remnants from all the (Soma-offerings) to Indra with (the same formula) (substituting the word) rudragaṇasya (instead of vasumadgaṇasya). One consumes the remnants from the Nārāsaṁsa (-goblets) with the same formula but substituting the word narāśaṁsapītasya.8 At the third pressning one consumes (the remnants from) all the (Soma-offerings to Indra with the same formula) substituting the word ādityagaṇasya’ (instead of rudravadgaṇasya). One consumes (the remnants from) the Nāraśassa (-goblets) with (the same formula but substituting the word) narāśaḥsapi tasya. 10
12. TS III.2.5.a. 2. TS III.2.5.b. 3. TS III.2.5.c. 4. TS III.2.5.d-g. 5. See XII.25.25. 6. TS III.2.5.g. 7. TS III.2.5.h. 8. TS III.2.5.h. 9. TS III.2.5.i.
13. TS III.2.5.i. यत्प्राग्वसुमद्णात्तत्सर्वत्रानुषजति॥८॥
14. Everywhere (i.e. at the midday pressing and the third pressing) he adds whatever is before the word vasumadgaņa.
15. Thus the portion in the formula beginning with mandrabhibhūtih is to be added to the respective formulae to be recited. Accordingly TS III.2.5.g-i should preceed TS III.2.5.d-e. 684 अप्यन्यदेवतानिन्द्रपीतस्येति॥९॥
16. (One should consume the remnants of the offerings) even to the other deities with (the formula containing the word) indrapitasya. यथादेवतं वा॥१०॥
17. Or (the formulae should be modified) in accordance with the deities. वाग्जुषाणा सोमस्य तृप्यत्विति सर्वसोमानां भक्षणमेके समामनन्ति॥११॥ वाग्देवी सोमस्य तृप्यत्विति वा॥१२॥ 11-12. Some (ritualists)’ think that the consuming (of the remnants of) all the Soma (scoops) (should be done) with vag juşanā somasya trpyatu2 or with vāg devi somasya trpyatu.3
18. Not identified. 2. See TS III.2.5.d.
19. This formula occurs with a slight difference in VS. हिन्व मे गात्रा हरिव इति भक्षयित्वा नाभिदेशानभिमृशन्ते॥१३॥
20. Having consumed (the Soma-juice) they touch the regions of their navels with hinva me gātrā harivaḥ…'
21. TS III.2.5.i. नानुपहूतेन सोमः पातवै। सोमपीथेन ह व्यधुको भवति॥१४॥
22. (The Soma-juice) is not to be drunk by one who is not ’ ritualistically invited. (If one does so) one will be deprived of the Soma-drink.
23. KS XI.1. असावसावुपह्वयस्वेति कर्मनामधेयेनामन्त्रयते। उपहूत इति प्रतिवचनः ॥१५॥
24. (One who desires to drink Soma-juice) invites (a priest) by the name of his work with “O N.N.I do you invite me.“2 The response (should be) “(You are) invited.” ____ 1. One should use the word Prasastr for Maitrāvaruna, and the word Brahman for Brāhmaṇācchansin. 2. Cp. VIII.3.13;14. 685 ये समाने प्राये भक्षयन्ति तेषूपहवपिच्छते॥१६॥ ये वैकपात्रम्॥१७॥ 16-17. One seeks (such) invitation from those who consume at the same time’ or (from those who consume) in one and the same vessel.
25. Sce XII.25.18-23.

12.25

पुरस्तादैन्द्रवायवं भक्षयति प्राणेषूपनिग्राहम्। पुरस्तान्मैत्रावरुणं चक्षुषोरुपनिग्राहम्। सर्वतः परिहारमाश्विनं श्रोत्रयोरुपनिग्राहम्॥१॥

1. (One who drinks the remnant Soma-juice) drinks it form the Aindravāyava (-cup) form one’s front, and having held the cup at the level of one’s breaths (i.e. one’s nose) from the Maitrāvaruna (-cup) from one’s front (and) having held (the cup) at the level of one’s eyes; from the Āśīvna-cup, having moved it from all the sides, (and) having held it at the level of the ears. ____ 1. Cf. in general TS VI.4.9.4. अव्युत्सृजन्तौ पात्रं द्विरैन्द्रवायवं भक्षयतो भक्षयन्ति भक्षयति वा। सकृत्स कृदितरौ॥२॥
2. The two drink or the three drink or the one drinks (the Soma) twice from the Aindravāyava-cup without releasing their (hold on the cup) (and) once each from the other two (cups).
3. Hotr and Adhvaryu. 2. Adhvaryu, Pratiprasthātr and the Hotr. 3. Each one entitled to drink..
4. Cf. KB XIII.6. तद्येषां भक्षयत इत्यध्वर्यु)ता चेत्यर्थः। भक्षयन्तीत्यध्वहोता चेत्यर्थः। भक्षयतीति सस इत्यर्थः॥३॥
5. Then (the cups) about which (it is said) “the two drink.” it means the Hotr and a Adhvaryu (drink); … “the (three) drink” it means that the two Adhvaryus (i.e. the Adhvaryu and the 686 Pratiprasthātr) and the Hotr (drink)… “(one) drinks”, it means that the each one (entitled) drinks. भक्षयित्वा होतृचमसे संपातानवनयतो भक्षितानभक्षिते॥४॥
6. Having drunk (from the goblets of the dual deities), the two (the Adhvaryu and the Hotr) pour the remnants (of the portions of the soma-juice which have been drunk), into the goblet out of which nothing has been drunk.'
7. Cf. AB II.30; cp. KB XIII.6. अत्र पात्रं व्युत्सृजतः॥५॥ 5. At this stage they release their hold on the vessel. पुरोडाशशकलमैन्द्रवायवस्य पात्रेऽवदधाति। पयस्यां मैत्रावरुणस्य। धाना आश्विनस्य॥६॥
8. (The Adhvaryu puts down a piece of the (Savanīya) sacrifical bread in the Aindravāyava-cup; milk-mess in the Maitravaruna (cup); the parched grains in the Asvina (cup).1 1.See XII.4.6.; cp. TS VI.4.9.4-5; cp. also MS IV.6.2; KSXXVII.5. तानि दक्षिणस्य हविर्धानस्योत्तरस्यां वर्तन्यां सादयति। आतृतीयसव नात्परिशेरे यज्ञस्य संतत्या इति विज्ञायते॥७॥
9. It is known (from a Brahmana-text): “He places those (cups) upon the northern track of the southern Havirdhāna (-cart).’ They lie (there) till the third pressing2 for the sake of the continuity of the sacrifice".'
10. TS VI.4.9.5. 2. Thus not upon the Khara (mound); contrast XII.1.10.
11. See XIII.13.12. अत्रेडाया निरवदानमेके समामनन्ति॥८॥
12. According to the opinion of some (ritualists) the cutting out of the Idal (is to be done) at this stage.
13. This is already mentioned to be done in XII.20.17. By “some ritualists” perhaps the followers of the Bhäradvājaśrautasútra (XIII.26.11)or of the Manavasrautasutra (II.4.1.42) may be meant. AIL25) Aps’s Translation : TUITE 687 अत्र होतेडामुपदयते। उपोद्यच्छन्ते चमसांशपसिनः। होत्यमसपिडायामा स्पष्टम्॥९॥
14. At this stage the llotr invokes the Ida. The Camasins raise their goblets (and go to the Hotr̥).” (The Camasins hold)? lightly touching the Hotr̥’s goblet (with their goblets), while the Ida (is being invoked).
15. The Hois is sitting behind his fire-heath (Dhişnya). The Ida is ___ brought towards him (Sec XII.20.18).
16. Cp. c.g. Bharass XIII.26.14. उपहूता प्राश्नन्ति ये प्रकृतौ॥१०॥
17. Those who (consume the Ida) in the (sacrifices forming the) basic paradigm consume the invoked Ida.
18. See III.2.11. The Hotr̥, Adhvaryu, Brhaman, Āgnidhra and the sacrificer consume the Ida-portion. पुरोडाशशकलमच्छावाकाय निदधाति॥११॥
19. (The Adhvaryu) preserves a portion (of Ida) of the (Savaniya)-sacrificial bread for the Acchāvaka.1
20. See XII.26.2. आग्नीधे हविःशेषान् भक्षयन्ति॥१२॥
21. Theyl consume the remnants of the oblation materials in the Agnidhra-(shed).
22. The sacrificer also consumes these. See XI.18.10; cf.TS VI.5.11.4. ___ अत्र सवनीयानां शाखाप्रहरणं वाजिनचर्यान्तर्वेदि यजमानस्य वेदाभिमर्शनं पिष्टलेपफलीकरणहोमौ पल्या वेदप्रासनं प्रणीतासु मार्जनमुपवेषोदसनं कपा लविमोचनमिति क्रियन्ते॥१३॥ ___ 13. At this stage (following rites conneted with the offering) of the Savanīya-purodāśās should be performed: throwing away of the branch (-strainers), the performance of the whey (Vajina); the touching of the Veda by the sacrificer within the altar,the offering of the scraping of the dough, and the chaff of grains," throwing of the Veda by the wife of the sacrficer, 688 purification with the Praņītā (brought forward water)’, throwing away of the Upavesa (fire-stirring stick)’ and unyoking (disposal) of the potsherds. 8
23. See III.6.6. 2. See VIII.3.6-16. This whey is obtaind when the milk-mess (Payasya) mentiond in XII.4.7 is prepared. 3. See IV.13.5. 4. See III.9.12ff. 5. See III. 10.3-4. 6. See IV.14.4. 7. See III.13.6.
24. See III. 14.4. नह्येतेषां प्रासङ्गिकं वैशेषिकमुत्कर्षति॥१४॥ उत्कर्षेदित्यपरम्॥१५॥ 14-15. He does not exclude the incidental and the special (details) (connected with the offering) of these (Savaniya oblations). He may exclude–this is the other view. वषट्कारेण होता भक्षं लभते॥१६॥
25. The Hotr̥ obtains the drinking (of the Soma) on account of the Vaṣaṭ-call.
26. And also all the Hotrakas. होमाभिषवाभ्यामध्वर्युः। नान्यतरेण॥१७॥
27. The Adhvaryul (obtains the soma-drinking) on account of the offering and the pressing of the Soma-and not on account of only one (of these).
28. And also the Pratiprasthātį. समाख्यानेनापि भक्षं लभन्ते॥१८॥
29. Somel receive the drink even on account of the nomencleture.
30. Thus because there are expressions like the goblet of the Brahman, goblet of the sacrificer, goblet of the Udgātr̥ etc. (see XII.23.13), the Brahman, etc. also receive the drink. सर्वांश्चमसान्सकृद्धोता भक्षयति॥१९॥ fa: fa 21447112011 19-20. The Hotř drinks from all the goblets once; (and) from his own gobet twice. 689 होत्रकाः स्वस्वं चमसं द्विर्भक्षयन्ति॥२१॥ 21. The Hotrakas’ drink from their own goblet twice.
31. The Maitrāvruņa, Brāhmanācchamsin, Hotr̥, Nesir, Acchāvāka, Āgnidhra these as well as the Hotr̥ drink twice. तानध्वर्युः सकृद्भक्षितान्यथापूर्वं प्रतिभक्षयति॥२२॥ 3717 SF7112311 22-23. (In accordance to the sequence)’ on his side the Adhvaryu drinks out of those goblets out of which drinking has been once made; the others drink in the end (for the second time).
32. For the sequence see XII.23.16-24.1. भक्षितानाप्याययन्त्याप्यायस्व समेतु त इति॥२४॥
33. (The goblet-possessors) cause (the goblets) out of which they have drunk to swelll with a pyāyasva sametu te…?
34. Mystically, only by means of the recitation. For the rite cf. AB VII.33.
35. TS III.2.5.k. ते नाराशंसाः॥२५॥ 25. These (goblets) (are henceforth called) Nārāśaṁsas."
36. They are connected with the ancestors named Narāśaṁsas. द्विनाराशंसे पूर्वे सवने भवतः। एकनाराशंसं तृतीयसवनम्॥२६॥
37. Each one of the first two pressings have two Nārāśa msas. The third pressing has one Nārāśamsa'.
38. The first Nārāśassa in the morning pressing is mentioned here. For the second see XII.28.3. For the first Nārāśaṁsa in the second pressing see XIII.4.10; for the second see XIII.8.3. For the first Nāraśaṁsa in the third pressing see XIII. 12.9. For this Sūtra see AB II.24; cp. also KS XXIX.1; MS III. 10.5. भक्षिताप्यायितान्सादयन्ति दक्षिणस्य हविर्धानस्याधस्तादवालम्बे॥२७॥
39. (The Camasādhvaryus) keep the goblets out of which (Soma) has been drunk and which have been (mystically caused to be swollen below the prop of the southersn Havirdhāra ( cart).
40. ŚB III.6.2.25 only this much is said that they should be kept in the Havirdhānashed.

690

12.26

उपविशत्यच्छावाको बहिः सदसो ऽग्रेण स्वं धिष्णियम्॥१॥

1. The Acchāvāka sits down out of the Sadas, in front of his Dhisnya.'
2. Cf. KB XXVIII.4; cp. KS XXVI.9. तस्मै पुरोडाशशकलमादधदाहाच्छावाक वदस्व यत्ते वाद्यमिति॥२॥
3. While giving a piece of the (Savaniya) Purodasa (the Adhvaryu says), “O Acchāvāka speak what you have to say."
4. See XII.25.11. 2. Cf. KBXXVIII.4-5; cp. AB VI.14; SB IV.3.1.1. The Acchāvaka now recites RV V.25.1-3. (See KB XXVIII.5). यदास्य विजानात्युपो अस्मान्ब्राह्मणान्ब्राह्मणा ह्वयध्वमित्यथैनं होत्र आवेदयत्यच्छावाको वा अयमुपहवमिच्छते तं होतरुपह्वयस्वेति॥३॥
5. When (the Adhvaryu) knows of him (i.e. listens the words uttered by him which mean as follows: “O Brāhmaṇas do you invite us, the Brahmanas", (the Adhvaryu) anounces him (the Acchāvāka) to the Hotr̥ with “This Acchāvāka seeks invitation; him, O Hotx, do you invite.“1
6. Cf. KB XXVIII.6. उप नो गाव उपहूता उपहूतेति होतुरभिज्ञायोन्नीयमानायानुब्रह्मच्छावाकस्य चमसाध्वयों उन्नयस्वोभयतः शुक्रं कुरुष्वेति॥४॥
7. Having come to know of the Hotr (that he is reciting uta no gāva upahütā upahūta’ (the Adhvaryu orders): “Do you recite the invitatory verse in connection with the goblet being filled.2 O Camasādhvaryu of the Acchāvāka, do you fill the goblet), do you make it bright (with Soma-juice) on both sides”,3
8. Cf. KB XIII.8. 2. See XII.21.13.
9. See XII.21.15. For filling, the Acchavāka recites RV VI.42.1-4. तमादायाहवनीयं गत्वाश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यत्यच्छावाक यजेति॥५॥ 5. Having taken it (the goblet which has been filled), ApanXII.26) ĀPŠS Translation : THITE 691 having gone to the Āhavaniya, having caused the Āgnidhra to say astu śrauṣat, after he has responded (i.e. has uttered astu śrausat), (the Adhvaryu) orders: “O Acchāvāka, do you recite the offer-ing verse.'
10. The Acchāvāka sitting outside the Sadas recites RV VIII.38.7. वषट्कृतानुवषट्कृते हुत्वा हरति भक्षम्॥६॥
11. After the Vaṣaṭ-call and the subsequent Vaṣaṭ-call have been utttered, having offered a libation (after each Vaşat) (the Adhvaryu) carries (the goblet to the Acchāvāka).'
12. See XII.23.17. तेन न संभक्षयति। नास्मिन्नुपहवमिच्छते। यद्यस्मिन्नुपहवमिच्छेत भक्षयेत्ये नं ब्रूयात्॥७॥
13. (The Adhvaryu) does not drink together with him (the Acchāvāka). (The Acchāvāka) does not seek invitation’ in connection with it. If the Acchāvāka desires invitation in connection with it the Adhvaryu should (merely) say to him, “Do you drink.”
14. From the Adhvaryu. भक्षिताप्यायितमन्तरा नेष्टुराग्नीध्रस्य च चमसौ सादयित्वर्तुग्रहैः प्रचरतः।।८॥
15. After (the Adhvaryu has) placed the goblet out of which the Acchāvāka has drunk and which has been made to swell, between the Neṣtr’s goblet and the Āgnīdhra’s goblet,? (the Adhvaryu and the Pratiprasthāts) perform the ritual with the R̥tu-scoops.
16. See XII.25.24.
17. See XII.25.27. द्रोणकलशाद्गृह्यन्ते। न साद्यन्ते॥९॥
18. These are taken from the Droņakalasa.’ They are not deposited.2
19. As is done elsewhere also. See XII. 18. 11. Cf. ŚB IV.3.1.6. 2. Cf. MS IV.6.7. 692 ApSS Transianon : www In IIIIIL पूर्वेषां शेषेषूत्तरानभिगृहीतः॥१०॥
20. (The Adhvaryu and the Pratiprasthāts) take (Soma juice for) the posterior (scoops) into the remnants (in the cups) form (the Soma of) the prior-libations. पूर्वोऽध्वर्युप्रेहाति जघन्यः प्रतिप्रस्थातोपयामगृहीतोऽसि मधुश्चेत्येतैः प्रति मन्त्रम्॥११॥
21. First the Adhvaryu takes (the Soma in his cup),’ then the Pratiprasthātr (takes the Soma in his cup), each (one by one) with one of the formulae beginning with upayāmagļhito’si madhusca.2
22. See XII.1.13.
23. TS I.4.14.a. मधवे त्वा माधवाय त्वेत्येके समामनन्ति॥१२॥
24. In the opinion of some ritualists (they take the Soma)(with the formulae beginning with) madhave tva mādhavāya tvā.1 _ 1. See MS I.3.16; KS IV.7; VS VII.30. पुरस्तादुपयामाः सर्वे॥१३॥
25. All these (formulae) have (the word) upayama (-grhito’si) preceding them.1 _ 1. See MS I.3.16; KS IV.7. नान्योऽन्यमनुप्रपद्येता प्रसिद्धमेवाध्वर्युदक्षिणेन प्रपद्यते। प्रसिद्ध प्रतिप्रस्था तोत्तरेण॥१४॥ 14a. None (of them) follow after the other.1
26. i.e. they should not go by the same way (from the Havirdhân ashed where they fill the cups). 14b. The Adhvaryu goes along the south in the well established manner; the Pratiprasthātę goes along the north in the well-established manner.1
27. Cf. TS VI.5.3.3. द्वार्येव व्यतीतः॥१५॥
28. They (join and) pass each other only at the door.'
29. Cf. KSXXVIII.2. 693 Após Translation : THITE XII.27) प्रविशन्तमेवाध्वर्यु प्रतिप्रस्थाता ग्रहेण परिप्रगृह्णाति। निष्क्रामन्तं पात्रेण॥१६॥
30. Only when the Adhvaryu is entering (into the Havirdhāna-shed),’ the Pratiprasthāts passes the scoop round him; when (the Adhvaryu) is going out (of the Havirdhāna), the Prathiprasthāts passes) the (empty) cup (round him).
31. in order to fill the cup. ऋतुना प्रेष्येति विष्वाद्येष्वध्वर्युः संप्रेष्यति। एवं प्रतिप्रस्थाता॥१७॥
32. In connection with the first three (cups) (the Adhvaryu) orders (the Maitrāvaruņa), “Do you order the Hotr to recite the offering verse for the R̥tu (-cup); the Pratiprasthāts (also does) in the same manner. “I
33. Cf. TS III.5.3.2. पात्रयोर्मुखे पर्यावृत्यर्तुभिः प्रेष्येति द्वयोरध्वर्युः। एवं प्रतिप्रस्थाता॥१८॥
34. After having turned round the mouths of the two cups the Adhvaryu offers the libations of Soma-juice in them (after having ordered the Maitrāvaruņa with) “Do you order the Hotr̥ to recite the offering verse.” The Pratiprasthāts does the same manner.
35. The cup has mouths on both the sides (see XII.1.13.). The Adhvaryu offers through the mouth other than the one used earlier. पुनः पर्यावृत्यर्तुना प्रेष्येति सकृदध्वर्युः। एवं प्रतिप्रस्थाता॥१९॥
36. After having turned round the mouth (of the cup and after having ordered the Maitrāvaruņa with) “Do you order the Hotr to recite the offering verse for the Rtu” the Adhvaryu offers libation of Soma juice once. The Prati-prasthāts does in the same manner.

12.27

द्वादश त्रयोदश चतुर्दश वा गृह्यन्ते॥१॥

1. Twelve, thirteen’ or fourteen? scoops are taken (for the ķtu-offerings).
2. Cf. TS VI.5.3.2; cp. MS IV.6.7.
3. Cp. MS IV.6.7. द्वादशसु सह प्रथमौ गृह्यते। सहोत्तमौ॥२॥ 2. If twelve (scoops) are taken the first two are taken 694 simultaneously (by the Adhvaryu and the Pratiprasthāts); so also the last two.1
4. Cf. TS VI.5.3.1. They are, however, not offered simultaneously. त्रयोदशसूत्तमयोः सह ग्रहणप्रदाने॥३॥
5. If thirteen (scoops) are taken, the acts of taking and offering of the last two are done simultaneously. तथा चतुर्दशसु प्रथमोत्तमयोः॥४॥
6. Similarly if fourteen (scoops are taken the acts of taking and offering the last two are done simultaneously). संसर्पो ऽस्यंहस्पत्याय त्वेति त्रयोदशचतुर्दशौ वावगृह्यते॥५॥
7. Or the thirteenth and the foourteenth are taken with sansarpo’syamhaspatyāya tvā.1
8. TS VI.5.3.4. अध्वर्दू यजतं गृहपते यजेत्यभिज्ञायोभयत्राति प्रेष्यति होतरेतद्यजेति॥६॥
9. Having known (that the Maitrāvaruņa has ordered with the words) “O two Adhvaryus, do you recite the offering verses; O Grhapati, do you recite the offering verse,” (the Adhvaryu further orders in connection with both (the scoops), “O Hotr̥ do you recite the offering verses connected with this.” ___1. RVKhila V.7.5.1. एवं गृहपतिः स्वे प्रैषान्ते॥७॥
10. In the same manner the Grhapati (further orders) at the end of his own order. द्विदेवत्यवत्संपातौ व्यवनीयाभक्षितेन पात्रेणाध्वर्युरैन्द्राग्नं गृह्णाति। इन्द्राग्नी आगतं सुतमिति ग्रहणासादनौ। प्रतिप्रस्थाता हरति भक्षम्॥८॥
11. After the Adhvaryu and the Pratiprasthāts have poured (the remnants into) one another’s (cup) in the same manner as that of the cups for the dual deities,’ (the Adhvaryu takes the Aindrāgna(-scoops) by means of a cup (out of which Soma) has not been drunk so far.2 The formulae for taking the scoop and for depositing (the Aindrāgna-cup) (should be): indragni XII.27] 695 ĀPŠS Translation : THITE ā gatam sutam…’ (and esa te yonih…’). The Pratiprasthātr brings (his cup to the Sadas) for the sake of drinking.
12. See XII.21.3. 2. Cf. SB IV.3.1.21. 3. TS I.4.15.a-b.a.
13. TS I.4.15.b.b. उभावध्व’ यथावषट्कृतं प्रतिभक्षयतः॥९॥
14. The two Adhvaryus on their sides drink from the ķtu cup) in acordance with (the priests who have uttered) the Vasat (call) (for their offerings). सर्वेषां सोमपात्राणां भक्षितानां मार्जालीये प्रक्षालनम्॥१०॥
15. The act of washing of all the Soma-cups out which drinking has been done (should be done) in the Mārjālīya (-shed). एतत्पात्रमादायाध्वर्युः सदोबिले प्राङ्मुख उपविश्येडा देवहूरिति शस्त्रं प्रतिगरिष्यञ्जपति॥११॥
16. Having taken this cup’ having sat down at the entrance of the Sadas, with his face to the east, being in a position of responding to (the recitaton of) the Sastra (by the Hotr), (the Adhvaryu) mutters idā devahuh… (upto the end of the Anuvāka).
17. the one which was filled for Indra and Agni and out which the act ___of drinking was done.
18. Cf. TS III.2.9.7; cp. SB IV.3.2.2.
19. TS III.3.2.c. अध्वर्यो शोसावोमिति होतुरभिज्ञाय प्रदक्षिणमावर्तमानः शोसा मोद इवेति प्रत्याह्वयते। शंसा मोद इवेति वा॥१२॥
20. Having known (that) the Hotr̥ (has said), “odhvaryo soṁsāvom,’ having turned by the right,2 the Adhvaryu responds either soṁsā moda iva? or śaṁsā moda iva”3
21. The call is only somsāvom (without the word adhvaryo; cf. AB ___III.12.).
22. Cf. SB IV.3.2.4; TS III.2.9.7. 3. Cf. TS III.2.9.5. 4. Cf. AB III.12. 696 ऋतपात्रं धारयमाणः सदोबिले प्रत्यतिष्ठन्प्रतिगृणाति। प्रबो वा॥१३॥ ओथा मोद इवेत्यर्धर्चेषु। ओमोथा मोद इवेत्यवसानेषु। प्रणव एवान्तः॥१४॥ 13-14. Holding the Rtu-cup, standing at the entrance of the Sadas, with his face to the west, he responds or (he does so while standing) in a bending position: othā moda iva at (every) half verse (recited by the Hotr) and om othā moda iva ai (every) pause. He utters om at the end. ___ 1. Cp. SB IV.3.2.13. ओथा मोद इवं होतर्मोद इवमोथा मोद इवोमिति विकल्पन्ते॥१५॥
23. (The responses) othā moda ivam, hotar moda ivam, (and) othā moda ivom are the (other) alternatives (of the above mentioned responses. नार्धर्चाल्लुप्यते। नाभिप्रतिगृणाति॥१६॥
24. A response is never (to be) separated from the half verse; nor does he counter-responds.!
25. i.e. he should respond either before or after the proper time. In case there are mistakes here, expiations should be done. See XIV.32.6. For this Sūtra cf. TS III.2.9.5. शोंसा मोद मोद इवौथा मोद इवेति व्याहावेषूभयं करोति॥१७॥
26. In connection with the insertions (vyāhāva),’ the (Adhvaryu) responds with both soṁsā moda iva and othā moda iva.
27. i.e. the utterance of sorsāvom by the Hotr̥. शस्त्र प्रतिगीर्य ग्रहमध्वर्युरादत्ते। चमसांश्चमसाध्वर्यवः॥१८॥
28. Having responded for the last time to the sastra, the Adhvaryu takes the cup (filled for Indra and Agni). The Camasādhvaryus take (their goblets).2
29. See XII,27.8. 2. Which are lying as the Näraśaijisa-goblets under the southern cart (see XII.25.27). This ritual is parallel to the ritual mentioned in XII.23.15. 697 आश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यत्युक्थशा यज सोमस्येति। वषट्कृते alfa118811
30. Having caused (the Āgnidhra to say) astu śrauṣaṭ, after he has responded (i.e. said, astu śrauṣaṭ), (the Adhvaryu) orders, “O reciter of the Uktha, do you recite the offering verse for the Soma (-libaiton)’.” After the Vaşat is uttered? he makes the libation.
31. Cf. AĀ V.32.17. Contrast XII.29.11. 2. After RV III 25.4 is uttered. (Cf. AB III.57).

12.28

अनुप्रकम्पयन्ति नाराशंसान्वषट्कारानुवषट्कारौ॥१॥ 1.After the Vaṣaṭ and the subsequent Vaṣaṭ, the Camasā dhvaryus shake the Nārāśassa (-goblets).'

1. Cf. AB VII.24. भक्षान्हरन्ति॥२॥ 2. Thy carry the remnants for drinking (to the Sadas). व्याख्यातो ग्रहस्य भक्षः। तथा नाराशंसानां भक्षणाप्यायनसादनानि॥३॥
2. The (ritual of) drinking of (remnants of) the scoop has been mentioned (already).’ The drinking of the Nārāśamsa (-goblets), (ritual of) making them swells and the ritual of depositing (are) also (mentioned already).
3. See XII.24.7-17. 2. See XIII.25.16-23. . 3. See XII.25.24.
4. See XII.25.27. वैश्वदेवं शुक्रपात्रेण गृह्णाति। ओमासश्चर्षणीधृत इति ग्रहणसादनौ।४॥
5. (The Adhvaryu) takes the Vaiśvadeva-scoop by means of the Sukra-cup’ the formula for scooping and depositing are omāsascarşaņīdhrtaḥ2 (and eṣa te yoniḥ…) (respectively).
6. This is lying on the Khara: See XII.23.11. For the Vai vadeva scoop being taken with this cup see TS VI.5.4.1. 2. TS 1.4.16.1. 3. TS 1.4.16.1. 698 असय॑सर्जीति बर्हिभ्यां स्तोत्रमुपाकरोति।।५॥
7. With asarjyasarji…’ the Adhvaryu bespeaks (the first Ājya-) stotra by means of two blades of sacrificial grass.
8. TMB I.6.1. See also ApSS XII.17.9. इडायै हिंकुरु तस्यै प्रस्तुहि तस्यै स्तुहि तस्यै मेच रुद्धया इति पुरस्तादाज्यानां यजमानो जपति चतुर्होतारं च व्याचष्टे॥६॥
9. Before the Ajya-stotras, the sacrificer mutters idayai hinkuru…’ and (also) recites the Caturhotr-(formula).2
10. MS IV.2.4. See ApSs XII.17.13.
11. TA III.2. स्तूयमाने च चतुर्होतारं जपति॥७॥
12. And when the singing is being done he mutters the Caturhotr-(formula).!
13. TA III.2. For this Sutra cf. KS IX.14; cp. also ApSs XII.17.4. चतु)तृव्याख्यायाज्यैरुद्गायतीति विज्ञायते॥८॥
14. “After (the sacrificer) has recited the Caturhotr (formula)-s the Udgātr̥ sings the Ājya (stotra)-s”—thus is known from a Brahmana-text’. ___1. KS IV.14. स्तुत ऋतुपात्रवर्जमैन्द्राग्नवच्छस्त्रप्रतिगरो ग्रहनाराशंसाश्च॥९॥
15. After (the first Ājya-strotra) has been sung, there should be the response to the Prauga-śastra in the same manner as at (the offering of) the Aindrāgna-scoop,’ excluding (the act of holding of) the Rtu-cup’ (by the Adhvaryu in his hand) and (the ritual connected with) the cup and Nārāsaṁsa goblets.*
16. See XII.27.11-17. 2. See XII.27.13. 3. See XII.27.13.
17. See XII.27.18-28.2. सर्वभक्षाशमसा भवन्ति॥१०॥
18. The (remnants in the) goblets are to be drunk completely. 11
19. And then the goblets are to be washed and kept on the Khara (mound). 699 उपयामगृहीतो ऽसि मित्रावरुणाभ्यां त्वा जुष्टं गृह्णामि देवेभ्यो देवा युव मुक्थ्येभ्य उक्थ्या युवमित्युक्थ्यपात्रेणोक्थ्यतृतीयं गृहीत्वैष ते योनिर्मित्रा वरुणाभ्यां त्वेति सादयित्वा पुनर्ह विरसीति स्थालीमभिमशति॥११॥
20. With upayāmagrhito ‘si mitrāvarunābhyām tvā justam grhnāmi…’ having taken the one-third of the Soma out of the Ukthya-vessel’ (into the Ukthya-cup), with esa te yonih…,having deposited it (on its place) with punarhavirasi“ (the Adhvaryu) touches the vessel.5\
21. See SB IV.2.3.15; cp. KS IV.6. 2. See XII.1.14. 3. See XII.15.11. 4. TS VI.5.1.3.
22. Cf. SB IV.2.3.15. यन्मुख्याश्चमसा भवन्ति तस्य प्रतिगृणाति तं च प्रतिभक्षयति॥१२॥
23. (The Adhvaryu) responds to (the Sastra of) that (priest) whose goblet (has been filled) first, and he (i.e. the Adhvaryu) drinks (Soma) along with him.1
24. Afterwards scooping will be done two more times from the Ukthya vessel (see XII.29.4. and 8). Here the Maitrāvaruņa recites the Sastra. In the second occasion, the Brāhmaṇāchamsin and in the third occasion, the Acchāvāka recites the Sastra. मैत्रावरुणचमसमुख्यांश्चमसानुन्नीय पूर्ववत्स्तोत्रमुपाकरोति॥१३॥
25. After (the Unnetr has) filled the goblets beginning with that of Maitrāvaruņa, (the Adhvaryu) bespeaks the Stotra in the same manner as (described) earlier.2
26. See XII.21.14.
27. See XII.12.5ff. स्तुते पूर्ववच्छस्त्रं प्रतिगीर्य ग्रहमध्वर्युरादत्ते। चमसांश्चमसाध्वर्यवः। आश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यत्युक्थशा यज सोमानामिति। वषट्कृतानुवषट्कृते जुह्वति। भक्षान्हरन्ति॥१४॥
28. After the Stotra has been sung, having responded the Sastra in the same manner as (described) earlier, the Adhvaryu holds the cup. The Camasādhvaryus hold their goblets. After having caused (the Āgnīdhra) to say astu śrauṣaṭ, after (the (XII.29 Após Translation : THITE 700 Āgnidhra) has responded (i.e. has said astu śrauṣat), (the Adhvaryu) orders (the Maitrāvaruņa): “O Uktha-reciter, do you recite the offering verse connected with (the offering of) the Somas.” After the Vaṣaṭ and the second Vaşaţ have been uttered, they offer the libation. They carry (the remnants) for drinking to the Sadas. एवमत ऊर्ध्वं नाराशंसवर्ज गणेषु चर्या ॥१५॥
29. Henceforth the performance in (connection with) the groups (of goblets) (should be) thus except the Narāśaṁsa( goblets). देवेभ्यस्त्वा देवा युवं पृणन्मि यज्ञस्यायुष इति मुख्य संपातमवनयति॥१६॥
30. With devebhyastvā devā yuvaṁ prņajmi yajñasya yuşel (the Adhvaryu) pours the remnants (of the offfered Soma) into the first (goblet).2 :
31. MS 1.3.14; KS IV.6. These texts however read prņacmi. 2. Here, the goblet (Camasa) of the Maitrāvaruņa.

12.29

यदि कामयेताध्वर्युरात्मानं यज्ञयशसेनार्पयेयमित्युक्तम्॥१॥

1. It has been said in a Brāhmaṇa-text:1 “If (the Adhvaryu) desires, “May I confer glory of the sacrifice upon me,” (he should pour the remnant, standing between the Āhavanīya-fire and the Havirdhāna, if he desires to have it confered upon the sacrificer, he should pour, standing betweeen the Sadas and the Havidhāna; if he desires to confer it upon the priests sitting in the Sadas, he should pour, standing in the Sadas.”
2. TS VI.5.1.4-5. एवं विहितावुत्तरौ पर्यायौ॥२॥
3. The next two rounds’ are also prescribed to be performed) in the same manner.2
4. i.e. the second and the third Ukthya scoop.
5. As described in XII.28. 11-16. ताभ्यां प्रतिप्रस्थाता चरति। एतावन्नाना॥३॥
6. The Pratiprasthāts performs (the ritual) with them. This much (only) is different.XII.29] ĀPŚS Translation : THITE 701 इन्द्राय त्वेति द्वितीये ग्रहणसादनौ संनमत्यर्धं चोक्थ्यशेषस्य गृह्णाति। पूर्व वत्स्थालीमभिमृशति॥ ब्राह्मणाच्छंसिचमसमुख्यांश्चमसानुनयति॥४॥
7. In the second, he modifies the formulae for taking and placing as indrāya tvā (justan grhnāmi and indrāya tvā). He takes (only) one half of the remnant of the Ukthya (i.e. of the remnant in the Ukthya-vessel). He touches the vessel in the same manner as (described) earlier. He fills the goblets beginning with that of the Brāhmaṇācchaṁsin."
8. Ukthya-scoop. He takes the half of the Soma remaining in the ____Ukthya-vessel. 2. instead of Mitrāvarunābhyām tvā. 3. KS IV.6. 4. See XII.28.11.
9. See XII.28.13. नाभक्षितं चमसं स्तोत्रेणाभ्युपाकरोति॥५॥
10. (The Adhvaryu) does not bespeak goblet out of which Soma is not drunk, by means of a Stotra. न प्रतिग्रस्थातोर्ध्वपात्रस्य भक्षयति॥६॥
11. The Pratiprasthātr does not drink (the Soma) out of the high vessel.’
12. Thus he does not drink the Soma which is poured from the Ukthya-vessel into the first or the principal goblet. मुख्य संपातमवनयति॥७॥ 7. He pours the remnant into the principal goblet. इन्द्राग्निभ्यां त्वेति तृतीये ग्रहणसादनौ संनमति सर्वं चोक्थ्यशेषं गृह्णाति। न स्थालीमभिमृशति॥८॥
13. In the third, he modifies the formulae for taking and placing as indrāgnibhyāṁ tvā vjustaṁ grhņāmi and indrägni bhyāṁ tvā)." He takes the entire quantity of the (Soma-juice in the Ukthya-vessel). He does not touch the vessel.
14. KS IV.6; cp. XII.29.4. 702 पूतभृतो बिल उदीचीनदशं पवित्रं वितत्य य आधवनीये राजा तं सर्व पूतभृत्यवनीयाच्छावाकचमसमुख्यांश्चमसानुनयन्सर्वं राजानमुन्नीय दशभिः कलशौ मृष्ट्वा न्युजति॥९॥
15. After (the singers) have spread out the (woolen) filter with its fringes pointing to the north, over the opening of the Pūtabhịt, (the Adhvaryu) pours the entire quantity of the king (Soma) which is in the Ādhavaniya into the Pūtabhịt, filling the goblets beginning with the goblet of the Acchāvāka, with the entire quantity (of the Soma). Having wiped off the two pitchers with the fringes, he keeps them upside down.
16. See XII.16.11.
17. viz. Putabhrt and Dronakalasa. मुख्य संपातमवनयति॥१०॥
18. (The Pratiprasthātr) pours down the remnant into the principal (goblet). उक्थशा इत्याह प्रातःसवनं प्रतिगीर्य शस्त्रंशस्त्रं वा११॥
19. Having responded to (all the Sastras of) the morning pressing), (the Adhvaryu) says, “O reciter of the Uktha…" Or (he may do so after having responded to each Satra (separately). ____ 1. See XII.27.5; cf. TS III.2.9.1; cp. XIII.8.12; XIII.16.6. असंत्वरमाणाः पूर्वाभ्यां सवनाभ्यां चरन्ति। संत्वरमाणास्तृतीयसवनेन॥१२॥
20. Without making haste they perform the first two pressings; making haste they perform the third pressing.'
21. This rule is found only in this text. अग्निः प्रातःसवने पात्वस्मानिति संस्थिते सवन आहुतिं जुहोति॥१३॥
22. After the pressing has stood completely established (i.e. concluded), (the Adhvaryu) offers a libation (of ghee into the Ahavaniya-fire), with agnih pratahsavane patvasmān….'
23. TS III.1.9.b; cp. XIII.8.13; XIII.18.6. प्रशास्तः प्रसुव प्रसुहीति वा संप्रेष्यति॥१४॥
24. He orders, “O Praśāsts, do you impel” or “do you instigate (the priests to go out of the Sadas).”. 703 703 Hafa YIE 118411
25. (The Praśāsts) responds with, “Do you move." येन प्रसर्पन्ति तेन निःसर्पन्ति॥१६॥
26. (The priests) go out (of the Sadas) by the same way by which they had entered. संतिष्ठते प्रातःसवनं प्रातःसवनम्॥१७॥
27. The morning-pressing (thus) stands completely established (i.e. concluded).

13.01

अभिषवादि माध्यंदिनं सवनं तायते॥१॥

1. The midday-pressing is performed beginning with the (rite called) Abhişaval (principal act of pressing).
2. See and cp. XII. 12.1ff. तस्य प्रातःसवनेन कल्पो व्याख्यातः॥२॥
3. The procedure of it (midday-pressing) is explained by (the explanation of) the morning-pressing. होतृचमसेन वसतीवरीभ्यो निःषिच्य निग्राभ्याः करोति॥३॥
4. From the Vasatīvari (-water)’ having drawn out (water) by means of the goblet of the Hotf (the Adhvaryu) makes the Nigrābhyā (by means of it) (and makes the sacrificer recited the respective formula).2
5. Cp. XII.9.1. (See also XII.6.1).
6. viz. TS III.1.8.a. द्विदेवत्यर्तुग्रहा दर्विहोमाश्च न विद्यन्ते॥४॥
7. (The rites conncected with) the scoops for dual divinites,’ the Rtu-scoops? and Darvi-libations do not exist (in the midday-pressing).
8. viz. Indra-Vāyu, Mitra-varuņa and the two Aśvins; see XII. 14.8 12; 18.9-10. 2. See XII.26.8-27. 3. By this expression the Dadhigraha, the Adābhya, Amśu, the Upāṁśu, and the Antaryāma-scoops (see XII.7.5-13.13; are meant. For the reason why they are called Darvihomas see XXIV.3.2-13. 704 वित्रस्य राजानं ग्रावस्तुते सोमोष्णीषं प्रयच्छति॥५॥
9. Having untied the king (Soma)’ (the Adhvaryu) gives the turban (with which Soma was tied) to the the Gravastut( priest). 3
10. See XII.9.8; The Soma stalks are to be taken out from the ___Havirdhāna-shed. 2. See X.24.14. 3. AB VI.1. The Grāvastut has to cover his eyes with this turban ___and recite. असंप्रेषितो ग्रावस्तोत्रीया अन्वाह॥६॥
11. Without (formally) being ordered (the Grāvastut) recites the verses praising the pressing-stones. तथैव महाभिषवः॥७॥
12. The Mahābhisava (the great principal-pressing) (should be performed) in the same manner (as that of the morning - pressing).'
13. See for the details XII.12.1-10. घोषवांस्तु॥८॥
14. It is, however, accompanied by loud recitation (of the formulae). संराधयन्तश्चाभिषुण्वन्तीहा३ इहेति॥९॥
15. Propitiating, they press out (the Soma) uttering (the words) iha 3 iha. __1. Cf. SB IV.3.3.1. उत्तमस्याभिषवस्य मध्यमे पर्याये बृहद्धाति बृहबृहदिति॥१०॥
16. In the middle round of the last pressing,’ they hold the Soma stalks) amply, (uttering) brhad, brhad…'
17. See XII.12.8;10.
18. Cf. SB IV.3.3.1. उत्तमे ऽभिषवे ऽभिषुते राजन्यसंभृते देवा ग्रावाण इन्दुरिन्द्र इत्यवादिषुः। एन्द्रमचुच्यतुः परमस्याः परावतः। आस्मात्सधस्तादोरोरन्तरिक्षात्। आ सुभूतम 705 सुषवुर्ब्रह्मवर्चसं म आसुषवुः समरे रक्षास्यवधिपुरपहतं ब्रह्मज्यस्येति प्रतिप्रस्थाता urant salad 118811
19. After the king (Soma) has been pressed out at the last pressing (and) before (the Soma-juice) is collected together (in the Adhavaniya), the Pratiprasthātě praises the pressing stones with devā gravāņa indur indra….'
20. TB 111.7.9.2. पशुपुरोडाशं निरुप्य पयस्यावर्जं सवनीयाः॥१२॥
21. After (the Adhvaryu) has taken out (the grains for) the animal-sacrificial-bread,’ the oblations connected with the pressing (should be pepared) except the milk-mess.?
22. This is conneted with XII.18.15 and continued in XIII. 11.3. At the morning pressing the omentum of the animal is offered; at the midday-pressing animal-sacrificial-bread is offered and at the third pressing the limbs of the animal are offered. In this way animal sacrifice is linked with the three pressings. 2. Cf KS XXIX.1; MS III. 10.5; ŚB IV.2.5.19; KB XIII.2. तेन प्रचर्य सवनीयैः प्रचरति॥१३॥
23. Having performed the ritual of it (animal-sacrificial bread),’ he performs the ritual of the oblations connected with the pressing.?
24. For the details see VII.22.1-13.
25. See XIII.4.7. समानं तु स्विष्टकृदिडम्॥१४॥
26. The Sviştakst and ldā, however, should be common (to both the offerings). # qarşna: 118411 15. It (=animal-sacrificial-bread-offering) is optional. संभरणाद्या धारायाः कृते ऽध्वर्युर्ग्रहानगृह्णाति॥१६॥
27. After the ritual beginning with the collection (of the Soma-juice) upto the (unbroken) stream (of Soma) has been performed, the Adhvaryu takes scoops.
28. See XII. 12-11.13.5. 706

13.02

शुक्रामन्थिनावथाग्रयणं तिसृभ्यो धाराभ्यः॥१॥

1. (The Adhvaryu fills) the sukra and Manthin’ and then the Āgrayaņa2 from three streams.
2. See XII. 14.13-16. 2. See XII.15.3-9.
3. Cf. MS IV.6.4. आग्रयणादुत्सिच्य द्वितीयां धारां करोति। उदचनात्तृतीयाम्॥२॥
4. Having poured (some Soma) from the Āgrayaņa!, he makes the second stream by means of the Udacana (a scooping goblet)? (from the Ādhavanīya).
5. See XII. 15.4. The first stream is from the continuous stream.
6. For Udacana see also XII. 13.2. उक्थ्यं गृहीत्वा मरुत्वतीयौ। एतद्वा विपरीतम्। मध्य उक्थ्यमभितो मरुत्व menario. 11
7. Having taken the scoop in the Ukthya-vessel, he takes the two Marutvatīya (-scoops)’, or this may be in the reverse order.2 According to some (ritualists)3 taking of Soma in the Ukthya should be in between and the Marutvatīya-scoops should be on two sides. 4
8. Cf. ŚB IV.3.3.3 where this is mentioned as a view of some ritualists. 2. Cf. ŚB IV.3.3.2. 3. not identified. 4. Thus one Marutvatīya should be before and the other after the Ukthya. मरुत्वन्तमिति स्वेनर्तुपात्रेणाध्वर्युः पूर्वं मरुत्वतीयं गृह्णाति। इन्द्र मरुत्व इति स्वेन प्रतिप्रस्थातोत्तरम्॥४॥
9. With marutvantam…’ (the Adhvaryu takes the prior Marutvatīya by means of his own Rtu-cup; with indra marutvaḥ …? the Pratiprasthāts (takes) the posterior (Marutvatiya) by means of his own (Rtu-cup).
10. TS 1.4.17. 2. Cf. TS V1.5.5.1. 3. TS 1.4.18. 707 तयोरन्यदेवतानि ग्रहणानि द्वेष्यस्यैके समामनन्ति॥५॥
11. According to the opinion of some (ritualists), the scoopings, in the case of a (Sacrificer who is) hated, are to be done (with the formulae) connected with other deities (than Indra Marutvat).
12. Cf. KS XXVIII.3. 2. and also the acts of depositing should refer to some other deity than Indra Marutvat. विरमति धारैकधनानां यथार्थमित्येतदाद्या पश्चहोतुः॥६॥
13. (Now) the stream (of Soma) stops. Then (the rites) (mentioned in the Sūtras) beginning with ekadhanānāř yatharthaṁ upto the recitation of) the Pañcahot; (fromula)2 (are to be performed).
14. Cp. XII.16.9. 2. See XII. 16.11.
15. See XII.16.14. ग्रहावकाशैः शृतंकारैश्चोपस्थाय वैपुषान्सप्तहोतारं च हुत्वा बहिष्पवमान वन्माध्यंदिनं पवमानं सर्पन्ति॥७॥
16. (After the Adhvaryu) has stood’ while praising with the Grahāvakāśa (fromulae)2 and Śrtaskāra (formulae), then, has offered the Vaiprusa-libations and the libation to be offered with the Saptahotp-formula,” they move (towards the Sadas) for the Midday-Pavamāna (-laud) in the same manner as (that of moving for) the Bahişpavamāna (laud).
17. Near the scoops. 2. See XII.18.17-19. 3. See XII.19.5. 4. See XII. 16.15-16. 5. See XII.16.17.
18. See XII. 17.1-4. त्रैष्टुभः पन्था रुद्रा देवतावृकेणापरिपरेण पथा स्वस्ति रुद्रानशीयेति सर्पणे विकारः॥८॥
19. There should be modification in the formula accompanying the act of moving (towards the Sadas)’ (as follows): traiṣṭubhaḥ panthā rudrā devatāvskeņāparipareņa pathā svasti rudrānaśīya.
20. See XII.17.4. see also XIII. 11.1. 708 ApSs Translation : THITE उत्तरेण हविर्धानं गत्वा दक्षिणेन मार्जालीयं धिष्णियं परीत्य पर्व द्वारा सदः प्रविश्याग्रेण होतारमध्वर्युर्यजमानश्चावतिष्ठेते। दक्षिणेनोत्तरेण वा प्रशान्तुर्धिष्णियं परीत्योद्गातारो माध्यंदिनेन पवमानेन स्तुवते॥९॥
21. Having gone along the north of the Havirdhāna(-shed). having then gone round along the south of the Märjāliva Dhişnya, then having entered into the Sadas through the eastern dore, the Adhvaryu and the sacrificer sit down in front of the Hotr̥. Having gone by the south or by the north of the Praśāstr’s Dhisnya, the Udgātrs sing the Madhyandina Pavamana (-laud).

13.03

ज्योतिषे हिङ्क तस्यै प्रस्तुहि तस्यै स्तुहि तस्यै मे ऽवरुद्धया इति पुरस्तान्माध्यंदिनात्पवमानाद्यजमानो जपति। चतुर्होतारं पञ्चहोतारं वा व्याचष्टे। ज्योक्त्यै हिङ्क तस्यै प्रस्तुहि तस्यै स्तुहि तस्यै मे ऽवरुद्धया इति च। स्तूयमाने च चतुर्होतारं पञ्चहोतारं वा जपति। मध्यमायां च स्तोत्रीयायां द्वितीयमन्वारोहम्। स्तुते ऽध्वर्युः संप्रेष्यत्यग्नीदग्नीन्विहर बर्हि स्तृणीहि पुरोडाशाँ अलंकुरु प्रतिप्रस्थातर्दधिधर्मेणानूदेहीति॥१॥

1. Before (the singing of) the Madhyandina Pavamana (-laud) the sacrificer mutters jyotise hinkuru…1. Or he recites the Caturhotr or the Pancahotri formula and (the formula) jyoktyai hinkuru… 4 While (the Mādhyandina Pavamāna(-laud) is being sung, he mutters the Cāturhotr̥ formula or the Pancahotr formula.s While the middle verse (is being sung) (he mutters) the second Anvāroha. After the singing is over the Adhvaryu orders, “O Agnidhra, spread the fires, scatter the sacrificial grass, adorn the sacrificial breads (connected with the Soma-pressing). O Pratiprasthāts do you come here with the Dadhigharma."?
2. MS IV.2.4 has been expanded here. For the ritual see and cp. XII.17.13. 2. Cf. TB II.2.8.3. 3. Cf. MS I.9.5. 4. This formula occurs only here. 5. See and cp. XII.17.14. 6. i.e. TS III.2.1.1; cp. ApSs XII.17.15-16. 7. Cp. XII.17.19. The ritual mentioned in XII.18.1-8. takes place here. 709 XIII.4] ApSs Translation : THITE आग्नीधे प्रतिप्रस्थाता दधिधर्मं गृह्णाति॥२॥
3. The Pratiprasthāts scoops the Dadhigharma in the Āgnidhra (-shed).'
4. Cp. XI.21.8. According to ŚB XIV.3.1.27, KB XV.1 (cp. also RV X. 179.3) this offering takes place now. The ritual of the __Dadhigharma concludes in ApSS XIII.4.6. औदुम्बर्यां सुच्युपस्तीर्य यावती द्यावापृथिवी इति दधि गृहीत्वाभिघार्य वाक् च त्वा मनश्च श्रीणीतां प्राणश्च त्वापानश्च श्रीणीतां चक्षुश्च त्वा श्रोत्रं च श्रीणीतां दक्षश्च त्वा बलं च श्रीणीतामोजश्च त्वा सहश्च श्रीणीतामायुश्च त्वा जरा च श्रीणीतामात्मा च त्वा तनूश्च श्रीणीतां शृतो ऽसि शृतंकृतः शृताय त्वा शृतेभ्यस्त्वेत्याग्नीध्रीये ऽधिश्रित्याह होतर्वदस्व यत्ते वाद्यमिति॥३॥
5. Having made an underlayer (of ghee) in a ladle made of Udumbara (-wood), having taken curds (in it) with yāvati dyavāpnhivi…’ and then poured ghee on it, then having kept it on the Agnidhriya (-fire) with vāk ca tvā manasca… (the Adhvaryu) says, “O Hotr̥ do you speak whatever is to be spoken by you.“3
6. TS III.2.6.b. 2. TB III.7.9.2-3.
7. Cf. SB XIV.3.1.30. यदास्य विजानाति यदि श्रातो जुहोतन यद्यश्रातो ममत्तनेत्येतस्मिन्काले श्रातं हविरिति प्रत्युक्त्वा तमादायाहवनीयं गत्वाश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यति।।४॥
8. When (the Pratiprasthātr) knows of him (=the Hotr’s) (saying) yadi śrāto juhotana yadyaśrāto mamattana’, having responded with “The oblation is (fully) cooked,“2 having taken it, having gone to the Ahavaniya, having made (the Agnidhra) to say astu śrauṣaṭ and after (the Āgnidhra) has responded (by saying astu śrauṣaṭ) (the Pratiprasthāts) orders:
9. RV X.179.1; cp. AsvaSs V.13.4; SankhaSS VII.16.2. 2. Cf. SB XIV.3.1.30. 3. For the order see the next Sutra.

13.04

दधिधर्मस्य यजेति॥१॥

1. “Do you recite the offering verse in connection with the Dadhigharma (O Hotr)."।
2. Cf. SBXIV.3.1.30. The Hotr recites RV X.179.3 as the offering verse .Cf. Asvass V.13.6. 710 ___यमिन्द्रमाहुर्वरुणं यमाहुर्य मित्रमाहुर्यमु सत्यमाहुः। यो देवानां देवत मस्तपोजास्तस्मा इन्द्राय सुतमाजुहोमि स्वाहेति वषट्कृते जुहोति। स्वाहा वडिन्द्रायेत्यनुवषट्कृते हुत्वा हरति भक्षम्॥२॥
3. After the Vasat has been uttered, (the Pratiprasthatr) makes the offering with yam indram āhuḥ…’ Having offered (again) when the second Vaşaţ is uttered with svähä vadin drāya,? he brings the (remnant to the Sadas) for consuming.
4. TB III.7.9.3; sce also TB I.1.1.5.
5. Only here. तं भक्षयन्ति ये प्रवर्दीम्॥३॥
6. Those who (are entitled to) consume the (remnant in connection with the) Pravargya,’ consume it. __1. See XV.11.12. तस्यारण्येऽनुवाक्यो भक्षमन्त्रः॥४॥
7. The chapter of the Aranyaka is (to be used) as the form ula for consuming it.' ___ 1. From xv.13.17 we know that TA IV.21 is to be used here. नाप्रवर्ये स्यादित्यपरम्॥५॥
8. There is another (opinion that the Dadhigharma) should not take place (in a sacrifice) without Pravargya.1 ___ 1. This is based perhaps on SBXIV.3.1.29 where this offering is discussed in the context of the Pravargya. मित्रो जनान्न समिति भक्षयित्वा नाभिदेशानभिमशन्ते॥६॥
9. With mitro janān…’ and pra sa mitra…2 having consumed (the remnant of the Dadhigharma), they (the consumers) touch their navels.
10. TS III.4.11.q.
11. TS III.4.11… व्याख्याता सवनीयचर्या॥७॥
12. The procedure of the (offering of the Savaniya (Purodasas) has (already) been explained.'
13. The material was taken out for them in XIII.1.13. The ritual procedure of their offering is similar to one prescribed in XII.20.12XIII.4] ApSs Translation : THITE 711
14. These offering-materials are to be offered immediately after the Dadhigharma, according to KB XV.1. एतवान्नाना। माध्यंदिनस्य सवनस्येन्द्राय पुरोडाशानामिति संप्रैषादी नमति॥८॥
15. This much is different. (The Adhvaryu) modifies the beginnings of the orders as “(relating to the offering) of the Savaniya Purodasas to Indra, at the midday-pressing.“1 __ 1. See XII.20.15. होत्र इडां हत्वा हविर्धानं गच्छन्संप्रेष्यत्युनीयमानेभ्यो ऽनुब्रूहीति॥९॥
16. Having brought the Ida to the Hotr and, while going towards the Havirdhana (-shed) (the Adhvaryu) orders Hotr, “Do you recite the invitatory verse for the goblets being filled.'
17. For the first part of this Sūtra cp. XII.20.18. For the last part of ___ this Sutra cp. XII.21.13. उन्नयनाद्या नाराशंसानां सादनात्॥१०॥ .
18. (The ritual) beginning with the filling (of the goblets) upto the placing of the Nārāśassas! (should be similarly performed).
19. Thus from XII.21.14 upto 25.24. तत्र विकारः॥११॥ 11. The modification there (should be as follows): -
20. The modifications are given in Sutras 12-16. अच्छावाकचमसं दशममुन्नयति॥१२॥ 12. He fills the Acchavaka’s goblet as the tenth one. आश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यति॥१३॥
21. Having caused (The Agnidhra) to utter astu Srausat, after (the Agnidhra) has responded with astu Srausat, (The Adhvaryu) orders (as follows). माध्यंदिनस्य सवनस्य निष्केवल्यस्य भागस्य शुक्रवतो मन्थिवतो मधु श्श्रुत इन्द्राय सोमानिति संप्रैषादिः॥१४॥ ___ 14. “At the midday-pressing in connection with (the offering) to Indra, of the exclusive portion consisting of the 712 Sukra and Manthin and dripping honey”- (these are) the beginning (words) of the order. षड्ढोत्रा भवन्ति॥१५॥ 15. (Here there) should be six Hotrakas. पुरस्तादाग्नीध्रचमसादच्छावाकचमसेन चरन्ति॥१६॥
22. Before (the rites connected with) the Agnidhra’s goblet, they perform (the rites connected with) the Acchāvāka’s goblet. एता एव होत्रास्तृतीयसवने भवन्ति॥१७॥
23. The same (six Hotrakas) should be there at the third pressing’ (also).
24. At XIII.12.3.

13.05

सन्नेषु नाराशंसेषु दक्षिणा ददाति। बह्वपरिमितं सप्तकविंशतिः षष्टिः शतं द्वादशशतं सहस्त्रं सर्ववेदसं वा॥१॥

1. After the Nārāśassa (-goblets) have been set down’ (the sacrificer) gives the sacrificial gifts (Daksinas) (to the priests). He gives a lot,2 or unlimited, or seven, or twentyone* or sixty or hundred or hundred and twelves or one thousand (cows) or the entire wealth.
2. Cp. TB II.7.1.3.; cp. also TS VI.1.6.3. 2. Cf. KS XXVII.4; MS IV.8.3. 4. Cp. BaudhāśS XXV.4. 5. Cf. TMB XVI.1.11. 6. In Viśvajit-sacrifice. See XXII.1.7.
3. See the Sutra 5 below. ज्येष्ठं वा पुत्रमपभज्य सर्ववेदसं ददाति॥२॥
4. Or he gives the entire property after having given to the eldest son the portion (due to him).1
5. See XV.11.12. अश्वतरं साहस्रे सर्ववदेसे च ददाति॥३॥
6. He gives a mule (in a sacrifice) in which one thou sand cows or the entire wealth (is given as Daksinā).!
7. Cf. TS VII.1.1.3. 713 अविं ददात्यजां गामश्वं पुरुषं हस्तिनं वासो ऽनो रथमोदनं मन्थं माषांस्ति लान्त्रीहियवागर्दभमित्यधिकान्यनियतानि॥४॥
8. He also gives a sheep, a she-goat, a bull, a horse, a man, an elephant, a garment, a cart, a chariot, rice-pap, stirred (flour), black bear, sesame, rice-grains, barley, a donkey as additional, non-obligatiory (gifts). गवां संख्या भवति॥५॥
9. The number (mentioned in Sūtra 1) referes (only) to cows. दक्षिणेन वेदिमवस्थितासु दक्षिणासूत्तरेण हविर्धानं गत्वोत्तरेणाग्नीध्रीयं धिष्णियं परीत्य पूर्वया द्वारा प्राग्वंशं प्रविश्यात्र यजमानस्यामात्यानां संह्वयनाद्या स्रुग्दण्डोपनियमनात्कृत्वा प्रचरण्या दाक्षिणानि जुहोति॥६॥
10. While the Dakṣiņā(cows) are situated towards the south of the altar, having gone along the north of the Havirdhāna (-shed), having gone round along the north of the Dhiṣnya of the Agnidhra, having entered the Pragvamsa (hall) by the eastern door, having here performed the rites beginning with the calling together of the relatives of the sacrificer upto the fastening of the handle of the ladle (to the end of the piece of cloth)? (the Adhvaryu) makes libations (of ghee connected with the gifts, by means of the Pracarani (additional) (-ladle).
11. Cf. TS VI.3.1.6.
12. See XI.16.12-15. हिरण्यं प्रबध्य घृते ऽवधायोदु त्यं चित्रमिति द्वाभ्यां गार्हपत्ये जुहोति॥७॥
13. Having tied a piece of gold (to the end of his garment) then having put it in the ghee (in the ladle), with two verses beginning with udu tyam… citram’… he makes the libations in the Gārhapatiya (-fire). *
14. See XI.16.15. 2. Cf. SB IV.3.4.6. 3. TS I.4.43.a-b. 4. Cf. TS VI.6.1.1. [XIII.5 714 ApSs Translation : THITE दिवं गच्छ सुवः पतेति हिरण्यं हुत्वोद्गृह्णाति॥८॥
15. Having made the libations, he takes up the piece of gold’ with divaṁ gaccha suvaḥ pata.2
16. Cr. TS VI.6.1.2.
17. TS I.4.43.d. उभयं धारयमाणो रूपेण वो रूपमभ्यैमीति दक्षिणा अभ्यैति॥९॥
18. Holding both (the piece of gold and the ghee) in his hand),’ he goes towards the Dakşiņā (-cows) with rūpeṇa vo rupam abhyaimi….?
19. Cf. SB IV.3.4.14; cp. KSXXVIII.4; TS VI.6.1.2.
20. TS I.4.43.e. अतिनीय विभागमेके समामनन्ति॥१०॥
21. According to the opinion of some (teachers)’ the division (should be done) after he has led (the cows) beyond.
22. According to their opinion first the ritual mentioned in XIII.6.8-9 should be done and then the ritual mentioned in XIII.5.9. and uff should be done. तुथो वो विश्ववेदा विभजत्विति ता यजमानश्चतुर्धा कृष्णाजिनेन व्युत्त्रास्य चतुर्थमध्वर्युभ्यो विभजति॥११॥
23. With tutho vo visvavedāḥ…’ having frightened those (cows) by means of the black antelope’s skin in four directions (and thus having made four divisions off them) the sacrificer alots one fourth (of the cows) to the Adhvaryus:
24. TS I.4.4.f. यावदध्वर्यवे ददाति तस्यार्धं प्रतिप्रस्थात्रे तृतीयं नेष्ट्रे चतुर्थमुन्नेत्रे॥१२॥
25. To the Pratiprasthātr he gives one half, to the Neṣṭr̥ one third and to the Unnets one fourth of as many cows as he gives to the Adhvaryu.'
26. Thus if 12 cows are given to the Adhvaryu, 6, 4 and 3 cows are to be given to his assistants respectively. 715 Pattaat gramat 118311
27. Thereby the gift to the other (priests) is as goods as told.
28. Thus if the Hois gets 12 cows, the Maitrāvaruņa, Acchāvāka and Grāvastut would get 6,4 and 3 cows respectively; if the Udgātr̥ gets 12 cows the Prastotr̥, Pratihartr̥ and Subrahmaṇya would get 6,4 and 3 cows respectively; and if the Brahman gets 12 cows the Brāhmaṇācchaṁsin, Āgnidhra and Potr̥ would get 6,4, and 3 cows respectively.

13.06

हिरण्यं पूर्णपात्रमुपबहणं सार्वसूत्रमित्यग्नीधे ऽने ददाति॥१॥

1. In the beginning’ (the sacrificer) gives a piece of gold,? a vessel filled (with grains), and pillow made out of threads of all (colours)* to the Āgnīdhra.
2. Cf. MS IV.8.3. 2. Cf. TS. VI.6.1.5. 3. Cp. V.20.7.
3. Cp. V.20.7; cf. KS XXVIII.4. प्रतिहत्रे ऽन्ततः॥२॥ 2. (He gives) to the Pratihartr̥ at the end.'
4. Cf. ŚB IV.3.4.22; MS IV.8.3. तथा ब्रह्मणे दद्याद्यथान्यां दक्षिणां नानुध्यायेत्॥३॥
5. He should give to the Brahman in such a way that he (the Brahman) would not covet another gift. अङ्गानि दत्त्वा तेनतेन यथालिङ्ग निष्क्रीणीते यद्दास्यन्स्यात्॥४॥
6. Having given (his) limbs, he redeems them by means of the (other items) which he is going to give, in accordance with the characteristic mark.'
7. Cf. JB II.54. See the Sūtras 5 and 6. होतर्वाचं ते ददामि तां ते ऽनेन निष्क्रीणामीति॥५॥
8. (He should give his speech to the Hotr̥ and then redeem it with the formula meaning), “O Hotr̥, I give my speech to you; I redeem it from you by means of this.” 716 एवं ब्रह्मणे मनः। अध्वर्यवे प्राणम्॥ उद्गात्रे चक्षुः। होत्रकेभ्यः श्रोत्रम्। चमसाध्वर्युभ्यो ऽङ्गानि। प्रसर्पकेभ्यो लोमानि। सदस्यायात्मानम्॥६॥
9. In the same manner (he gives his) mind to the Brahman; breath to the Adhvaryu, eye to the Udgātr, ear to the Hotakas, limbs to the Camasādhvaryus, hair to the visitors,’ and the self to the Sadasya.2
10. For Prasarpakas (visitors) see XI.9.8.
11. For this Sutra cf. JB II.54. अन्यत्र दक्षिणाभ्यश्चमसाध्वर्युप्रसर्पकसदस्येभ्यः॥७॥
12. To the Camasādhvaryus, visitors, and the Sadasya (he gives gifts) other than the Dakşiņās. हिरण्यपाणिरग्रेण गार्हपत्यं नयति जघनेन सदः। अन्तराग्नीधं च सदश्च ता उदीचीस्तीर्थेनोत्सृजति॥८॥
13. With a piece of gold in his hand’ (the Adhvaryu) leads (the Daksina-cows) along the east of the Garhapatya (-fire)2 and along the west of the Sadas.” He releases them towards the north“ along the Tīrtha-passages between the Āgnīdhra’s shed and the Sadas. 6
14. Cf. MS IV.8.3. 2. Cf. MS IV.8.3. 3. MS IV.8.3. 4. Cf. MS IV.8.3. 5. See also XI.13.10. XT 13.10. 6. Cf. KS XXVIII.4. एतत्ते अग्ने राध इति दक्षिणातिनयनः॥९॥ __9. The formula (to be used at the time) of leading (the cows) beyond is etat te agne rādhah….1
15. TS I.4.43.g-i. तथैव समन्वारब्धेष्वसमन्वारब्धेषु वाग्ने नयेत्याग्नीधीये जुहोति॥१०॥
16. In the same mannerl while the relatives are holding (the sacrificer from behind) or not (holding) (the Adhvaryu) 717 makes a libation (of ghee) in the Āgnidhrīya (-fire) with agne naya…?
17. As that of the two libations mentioned in XIII.5.7. 2. Cf. TS VI.6.1.1.
18. TS 1.4.43.c. वनेषु व्यन्तरिक्षं ततानेति द्वितीयां यद्यनो रथो वासो ऽधीवासो वा दीयते यदि वा दास्यनस्यात्। प्रजापते न त्वदेतानीति तृतीयां यदि पुरुषो हस्ती वा दीयते यदि वा दास्यस्यात्॥११॥
19. Wtih vaneṣu vyantariksaṁ tatāna…’ he (makes) the -second (libation) if a cart or a chariot or a garment or a bed spread is being given (by the sacrificer) or if (the sacrificer) is going to give it. With prajāpate na tvadetāni…? (he makes) the third (libation) if a man or an elephant is being given (by the sacrificer) or if (the sacrificer) is going to give (it). 4
20. TS 1.2.8.f. 2. Cf. MS IV.8.2; KS XXVIII.4. 3. TS 1.8.14.m.
21. For this no old source is known. ब्राह्मणमद्य राध्यासमित्यात्रेयाय प्रथमाय हिरण्यं ददाति। द्वितीयाय Tritur at118711
22. In the first place! (the sacrificer) gives a piece of gold to (a brāhmin) belonging to the Atri-(family) with brāhmaṇa madya rādhyāsam… Or (he may give it to him) in the second or third place.
23. This is in contrast to XIII.6.1. According to ŚB IV.3.4.21, first a gift is to be given to Āgnidhra. Then to one belonging to Atri family. According to Rudradatta a gift should be given to one belonging to Atri-family in the first place and then to Āgnidhra etc. If the second alternative is accepted then first to Āgnidhra and then the person belonging to Atri-family. If the third alternative is accepted then first to Āgnidhra then to the Hotr̥ and then to one belonging Atri-family. तदभावे य आर्षेयः संहितस्तस्मै दद्यात्॥१३॥ 13. In the absence of him (i.e. one belonging to the Atri 718 family), he should give (the gift) to him who belongs to any Rṣi (sage) family in a contiued line.'
24. Cr. KS XXVIII.13. अस्मदात्रा देवत्रा गच्छतेति नीता अनुमन्य सद एत्य वि सुवः पश्येत्य नुवीक्षते यद्यतिनीय विभजेत्॥१४॥
25. Having addressed (the gift-cows which have been) led, with asmad dātrā devatrā gacchata…,’ having come to the Sadas,? he looks at them with vi suvaḥ pasya…? if he divides (them) after having led them beyond..
26. TS I.4.43.n-0. 2. Cf. TS VI.6.1.1. 3. TS I.4.43.1,m.
27. See XIII.5.10. अन्तः सदस्यासीनेभ्य ऋत्विग्भ्यो दद्यात्। हविर्धाने ऽध्वर्युभ्यः॥१५॥
28. He should give them to the priests sitting inside the Sadas; and to the Adhvaryus (who are sitting in the Havirdhāna (-shed).1
29. Cr. SB IV.3.4.21-22. ऋत्विग्भ्यो नमस्करोति॥१६॥ 16. He salutes the priests. यं यज्ञमागच्छेत्तं प्रसदिति प्रसर्पकाणां विज्ञायते॥१७॥
30. In connection with the visitors it is known (from a Brāhmana-text), to whichever sacrifice one may come, (towards) that (sacrifice) one may move. _XIII.7 दक्षिणतः सदस्यासीनेभ्यः प्रसर्पकेभ्यो ददाति॥१॥
31. (The sacrificer) gives (a gift) to the visitors sitting in the Sadas towards the south. न बहिर्वेदि॥२॥ न याचितः॥३॥ न भीतः॥४॥ 719 न कण्वकश्यपेभ्यः॥५॥ नाब्राह्मणाय॥६॥ 2-6. (He should) not (give to one who is) outside the altar; nor (when) he has been begged for, nor (when he is) frightened; nor to those, belonging to the Kaņva or to the Kaśyapa family nor to a non-brahmin.! ____1. Cf. for all these rules KS XXVIII.5; MS IV8.3. ब्राह्मणायाप्यविदुषे न देयम्। अप्यब्राह्मणाय विद्याविदे दद्यात्। यां सं विद्यां वेद तां तयावरुद्धे॥७॥
32. One should not give to one who is not learned even though he is a Brāhmana. One may give even to a non-brahmin who is learned. He (the sacrificer) obtains that knowledge which he (the non-brahmin) knows.1
33. Cf. KS XXVIII.4. यां श्रोत्रियाय ज्ञातये वानृत्विजे प्रसप्ताय यां स विद्यां वेद तां तया वरुद्धे॥८॥
34. Whatever (gift he gies) to a learned person or to a relative who is not a priest, but is a visitor, he obtains that knowledge which that person knows.' ___ 1. Cf. KSXXVIII.5. यां ज्येष्ठाय यया स देवतया ज्यैष्ठ्यं गच्छति तां तयावरुद्ध॥९॥
35. Whatever (gifts he gives) to a seniormost person, he obtains senior-mostness by means of that deity due to which (the senior-most) has reached the senior-most-ness.”
36. Cf. KS XXVIII.5. यामायाय विदुषे स्वर्ग तया लोकमाप्नोति॥१०॥
37. Whatever (gift he gives) to a person who is learned and belonging to any Rṣi (sage) family, by means of it he (the sacrificer) obtains the heaven.'
38. Cf. MS IV.8.3. 720 Após Translation : THITE [ZIII.7 यामन्यो दीयमानां न कामयेत यं द्विष्यात्तस्मै दद्यान्महान्येन धनेन॥११॥ यत्प्रतिनुत्ता दक्षिणां गोपु चारयेत्प्रति या गृहीयात्मलावृकोनं मृन्या प्रयाल नीयात् ॥१२॥ ___11-12. To him whom he (the sacrificer) hates he should give such a gift as another one may not desire, along with some Other wealth. If one lets a gift (-cow) which has been rejected, wander among (his other cows), or if he takes it back, that (cow) having become a female wolf, might bite him.'
39. Cr. MS IV.8.3; Ks XXVIII.4. यामदानीयाय दक्षिणां ददाति तामस्य पशवो ऽन्वपक्रान्तिा यदि मन्येता दानीयायादापिति न म इदमुपदम्भिषगित्येद्यजुर्जपेद्गां वा दद्याद् ब्राह्मणाय॥१३॥
40. Whatever (gift-cow) he gives to a person who does not deserve to be given to, the other cattle go away from him. If he thinks, I have “(given a gift-cow) to a person who does not deserve to be given to”, he should either mutter the Yajus formula na ma idamupadambhisak…’ or should give (another) cow to a Brahmana.2
41. MS IV.2.8.
42. Cp. MS IV.2.8. यदा मरुत्वते ऽनूक्तमथ न देयं न प्रतिगृह्यम्॥१४॥
43. After the invitatory verse in connection with (the offering of the scoop to Indra) Marutvat’ has been recited, no gift should be given (and) no one be accepted.
44. This scoop is offered immediately after the ritual of giving of gifts is over. The Satra is based on KS XXVIII.3; cp. also MS VI.6.8. अनूवन्ध्यावपायां हुतायां दद्यात्प्रति च गृहीयुः॥१५॥
45. After the omentum of the Anūbandhyā (-cow) has been offered, one may give and others may accept (gifts).?
46. See XIII.23.5ff. 2. If some gifts are forgotten to be given then they are to be given at that time. नीतासु दक्षिणासु चात्वाले कृष्णविषाणां प्रास्यति हरिणस्य रघुष्यतो ऽधि शीर्षणि भेषजम्। स क्षेत्रियं विषाणया विषूचीनमनीनशत्॥ अनु त्वाXIIIL.8 Ap$s Translatict : THITE 721 हरिणो मुगः पद्भिश्चतुर्भिरक्रमीत्। विषाणे विष्वैतं ग्रन्थिं यदस्य गुल्फितं हृदि मनो यदस्य गुल्फितमित्येताभ्याम्॥१६॥ ___16. After the gift (-cows) have been led, (the sacrificer) throws the horn of black antelope upon the Cātvāla (-pit) with these (Verses): harinasya raghusyato’dhi sirsani bhesajam…: and with anu tvā harino mrgah….. 1.Cf. TS VI.1.3.8; See and cp.x.13.3; see also XIII.18.7. 2. Cp. AV III.7.1.
47. Cp. AV III.7.2 and MS II.2.2. यज्ञपतिमृषय एनसाहुरित्याग्नीध्रीये पञ्च वैश्वकर्मणानि हुत्वा॥१७॥
48. On the Agnidhriya-fire, after the Adhvaryu has offered five libations (of ghee) to Viśvakarman,’ with yajñapatimşşaya enasā…, 2 1.Cf. TS III.2.8.3-4. 2. TS III.2.8.c-g. This Sūtra is incomplete. See the next sūtra.

13.08

मरुत्वतीयाभ्यां प्रचरतः॥१॥

1. (the Adhvaryu and the Pratiprasthāts) perform (the ritual) with the Marutvatiya (-scoops).
2. These are lying on the Khara (mound). See XIII.2.4. इन्द्राय मरुत्वते ऽनुब्रूहीन्द्राय मरुत्वते प्रेष्येति सप्रेषौ सानुवषट्कारावननुव षट्कारौ वा। अन्यतरो वा सानुवषट्कारः। द्विदेवत्यवत्संपातौ व्यवनीयाभक्षितेन पात्रेणाध्वर्युस्तृतीयं मरुत्वतीयं गृह्णाति। मरुत्वाँ इन्द्रेति ग्रहणसादनौ। प्रतिप्रस्थाता हरति भक्षम्। उभावध्व! प्रतिभक्षयतः॥२॥
3. The orders (for reciting the invitatory verse and the offering verse should be) indrāya marutvate ’nubrāhil (to the Hotr) and indrāya marutvate presya (to the Maitrāvaruna) respectively. (The two scoops) should have the second Vaṣaṭ call or not; or only one of them should be with a second va sat-call. After the two have poured the remnants into each other’s cup in the same manner as in the case of the offering to the dual divinities, the Adhvaryu takes the third Marutvatiya (scoop) by means of the cup the Soma in which has not been drunk. 4 The formulae for filling and depositing should be marutvān indra… (and eṣa te yoniḥ)(respectively). The Pratiprasthātr carries (the remnant of the Soma for) the drinking. The two Adhvaryus drink from their own sides.
4. Cf. ŚB IX.3.4.23. 2. Cf. KB XV.3. 3. See XII.23.9. 4. See XII.27.8. 5. TS 1.4.19.
5. See XII.27.9. एतत्पात्रमादायैन्द्राग्नवच्छस्त्रप्रतिगरो ग्रहनाराशंसाच॥३॥
6. After he has taken this cup’ there should be the response to the recitation in the same manner as that of the Aindrāgna (recitation) and the ritual with the scoop and the Nārāśaṁsa (-goblets)2 also should take place.
7. i.e. the Marutvatiya cup. 2. Thus now the ritual mentioned in XII.27.11-28.3 takes place here. See also XII.28.9. माहेन्द्रं शुक्रपात्रेण गृह्णाति। महाँ इन्द्रो य ओजसेति ग्रहणसादनौ॥४॥
8. (The Adhvaryu) fills the Māhendra (-scoop) by means of the sukra-cup. (The formulae beginning with) mahān indro ya ojasa? (and the next one) (should be used) for filling and depositing (respectively).
9. See XII.22.1ff. For the ritual cf. TS VI.5.5.3.
10. TS 1.4.20. माहेन्द्रस्य स्तोत्रमुपाकरोति॥५॥ 5. (The Adhvaryu) bespeaks the Mähendra-stotra. स्तुते वैश्वदेववच्छस्त्रप्रतिगरो ग्रहनाराशंसाच॥६॥
11. After the (Mahendra-) stotra has been sung, (there should be) the response to the Sastra in the same manner as that of Vaiśvadeva (-cup),’ and the ritual of taking (of the Māhendra-cup by the Adhvaryu and) of the Nārāśainsa (goblets by the Camasādhvaryus) also should take place.
12. Sec XII.28.9. 723 माहेन्द्रं त्वतिग्राह्या अनुहूयन्ते॥७॥
13. The Atigrāhya-scoops’ are offered after the Māhendra (-scoop).2
14. See XII.12.9-10.
15. Cf. SB IV.5.4.8. सहैवाध्वर्युणाग्नेयं प्रतिप्रस्थातादत्ते। ऐन्द्र नेष्टा। सौर्यमुन्नेता॥८॥
16. Together with the Adhvaryu,’ the Pratiprasthāts takes the Agneya (-Atigrāhya-scoop), the Neṣṭr̥ (takes) the Aindra (-Atigrahya-scoop); the Unnetr (takes) the Saurya (-Atigrahya scoop).
17. i.e. when the Adhvaryu takes the Māhendra-scoop, his assistants ___ take the Atigrāhya-scoops simultaneously. अग्ने तेजस्विन्नित्याग्नेयं प्रतिप्रस्थाता हुत्वा तेजोविदसीत्यनुमन्त्रयते। इन्द्रौजस्विन्नित्यैन्द्रं नेष्टा हुत्वौजोविदसीत्यनुमन्त्रयते। सूर्य भ्राजस्विन्निति सौर्यमुन्नेता हुत्वा सुवर्विदसीत्यनुमन्त्रयते॥९॥
18. Having offered the Āgneya (scoop) with agne tejasvin… the Pratiprasthāts addresses it with tejovid asi… Having offered the Aindra (-scoop) with indraujasvin… the Neṣṭr̥ addresses it with ojovidasi… having offered the Saurya (-scoop) with surya bhrājasvin… the Unnetr addresses it with suvarvidasi….1 ___ 1. All the formulae TS III.3.1.a-f. तान्हुत्वा सदसि प्रत्यङ्मुखा भक्षयन्ति मयि मेधामित्येतैः स्वस्वं यथालिङ्गम्॥१०॥ ___10. Having offered those (scoops) they drink the remanants each of his own scoop with their faces to the west, with mayi medhām…1 in accordance with the characteristic mark (in the formula). _____1. TS III.3.1.g. तथैवोक्थ्यविग्रहाः॥११॥
19. In the same manner’ the division of the Ukthya (should be performed).
20. See XII.28.11. 2. i.e. taking of the Ukthya-scoop out of the Ukthya vessel (see XIII.2.3.). 724 एतावन्नाना। इन्द्राय त्वेन्द्राय त्वेति सर्वत्र ग्रहणसादनौ संनमति॥१२॥
21. (Only) this much should be different: (the Adhvaryu) modifies the formula for taking and for placing, everywhere with indrāya tvā…. उक्थं वाचीत्याह माध्यंदिनं सवनं प्रतिगीर्य शस्त्रं शस्त्रं वा। विश्वे देवा मरुत इति संस्थिते सवन आहुतिं जुहोति॥१३॥ __13. Having responded (to the Sastras) at the Midday pressing (the Adhvaryu) says uktham vāci.’ Or (he may say so after having responded to) each Śastra. With viśve deva marutah…’ he offers a (ghee-) libation after the (midday) pressing is completely established (i.e. concluded).
22. TS III.2.9.1. 2. See XI.29.11 and XIII.16.8.
23. TS III.1.9.c. तथैव संप्रेषः सर्पणं च॥१४॥
24. The (act of) ordering and (that of) moving out (of the Sadas) (should be done) in the same manner (as described earlier).'
25. See XII.29.14-16. संतिष्ठते माध्यंदिनं सवनम्॥१५॥
26. The midday-pressing stands completely established (i.e. concluded).

13.09

आदित्यारम्भणं तृतीयसवनम्॥१॥

1. The third pressing begins with (the taking of) the Āditya (-scoop). हविर्धानस्योभे द्वारौ संवृत्य वेद्यां बहुजनायाम्॥२॥
2. Having closed both the doors of the Havirdhāna(-shed) (by means of the mats)’ (the Adhvaryu takes the Soma in the Aditya-cup) while the great altar (Mahāvedi) is crowded by many people.2
3. Cf. TS VI.5.6.4. 2. Cf. KS XXVIII.6; cp. MS IV.6.9.
   ApS’S Translation : TUITE 725 यदि वास्य भातृव्यः प्रसृप्तः स्यादन्तर्वेदि सति गृह्णीयात्॥३॥
4. Even if his (of the sacrificer) enemy has moved in (along with the other people) (the Adhvaryu) should take the Soma) while (the enemy) is (still) within the great altar.! __1. Cf. KS XXVIII.6. भातृव्ययज्ञे तु गृह्यमाण आदित्ये बहिर्वेदि तिष्ठते॥४॥
5. While however (the Aditya-scoop) is being taken in a sacrifice of his enemy, (the sacrificer) should stand outside the great altar.'
6. Cf. MS IV.6.9. आदित्यपात्रेण य आदित्यस्थाल्यां द्विदेवत्यग्रहसंपातास्तेभ्यः सोमं गृह्णाति कदा चन स्तरीरसीति॥५॥
7. (The Adhvaryu) takes the Somal by means of the Aditya cup out of the remnants (which have been collected in the Aditya (-pot) (after the offerings) to the dual divinities, with kadācana starirasi…
8. Cf. TS VI.5.6.3. 2. See XII.21.4 and 7.
9. TS I.4.22.a. कदा चन प्रयुच्छसीति शृतातङ्क्यं दधि॥६॥
10. With kadācana prayucchasi…’ (he takes)) curds curdled from hot (milk).?
11. TS I.4.22.c.
12. See XI.21.8. यज्ञो देवानामिति पुनः सोमं गृहीत्वा विवस्व आदित्येति तस्मिन्ग्रावाण मुपांशुसवनमवधाय तेनैनं मेक्षयित्वा॥७॥ या दिव्या वृष्टिस्तया त्वा श्रीणामीति शृतातयेन दना पयसा वा वृष्टिकामस्य श्रीत्वा ग्रावाणमुद्गृह्णाति॥८॥ ___7-8. With yajno devānām…1 having taken Soma again, with vivasva aditya…’ having put the Upamsusavana-stone in it having then stirred it (the mixture of Soma and curds) by means of it (=Upāmāśusavana-stone)-(if the sacrificer is) desirous of rain, with yā divyā vrstis tayā tvā śrināmi4 having 726 mixed (the Soma) with curds curdled from hot milk or with milk, (then having put the Upāṁśusavana-stone in it and then having stirred the mixture with that stone)—he lifts up the (Upāṁśusavana-) stone.S
13. TS 1.4.22.d. 2. At that time he allows some remnants to remain. See XIII. 10.12. 3. TS 1.4.22.e. 4. TS 1.4.22.c.
14. Cp. TS VI.5.6.5. यद्युद्गृहीतस्य ताजग्बिन्दुः प्रस्कन्देद्वषुकः पर्जन्यः स्यात्। यदि चिरम aar:1181
15. From the (Upāṁśusavana-stone) if a drop falls quickly (then one may suppose that) there will be rain (very soon); if it (falls) after a long time, there will be no rain.'
16. Cf. TS V1.5.6.5; cp. KS XXVIII.6. 7 Higufango 11
17. (The Adhvaryu) does not deposit (the cup on the mound).'
18. Cp. TS VI.5.6.5-6. यदि कामयेत गर्भान्पशवः सीव्येयुरित्युद्गृह्यादित्यमवेक्षेत॥११॥
19. If he disires, “May the cows (of the sacrificer) miscarry (the embryos) he should look at the Aditya (-cup) after having lifted it up.”
20. Cf. MS 11.6.9. दर्भेर्हस्तेन वापिधायोत्तिष्ठति सूर्यो मा देवो देवेभ्यः पात्विति॥१२॥
21. Having covered (the cup) by means of Darbha-blades or with the hand’ he stands up with sūryo ma devo devebhyaḥ pātu.?
22. Cf. MS IV.6.9; KS XXVIII.6;
23. TS III.5.5.a अहं परस्तादित्यादित्यं यजमानो ऽन्वारभत आ होमात्॥१३॥
24. With ahaṁ purastat…. the sacrificer holds the Aditya (-cup) until the libation is offered.
25. TS III.5.5.b. 727 कविर्यज्ञस्य वितनोति पन्थामिति हरति॥१४॥
26. With kavir yajñasya vi tanoti…’ (the Adhvaryu) carries (the cup to the Ahavaniya-fire).
27. TS III.5.5.f. आ समुद्रादिति दभैराच्यावयति॥१५॥
28. With ā samudrād…’ he causes (the Soma-drops) fall by means of the Darbha (-grass).
29. TS III.5.5.c.

13.10

आदित्येभ्यो ऽनुब्रूहि प्रियेभ्यः प्रियधामभ्यः प्रियव्रतेभ्यो महस्वसरस्य पतिभ्य उरोरन्तरिक्षस्याध्यक्षेभ्य आदित्येभ्यः प्रेष्य प्रियेभ्यः प्रियधामभ्यः प्रियव्रतेभ्यो महस्वसरस्य पतिभ्य उरोरन्तरिक्षस्याध्यक्षेभ्य इति संप्रैषौ। आदित्येभ्यो ऽनुब्रह्मादित्येभ्यः प्रेष्येति वा॥१॥

1. The two orders (to the Maitrāvaruņa should be) adityebhyo’nubrūhi… and (to the Hotr̥ to recite the offering verse) ādityebhyah presya… or ādityebhyo’nubrāhi and ādityebhyah presya.
2. SB IV.3.5.26. यास्ते विश्वाः समिधः सन्त्यग्न इति दर्भानाहवनीये प्रास्यान्यत्रेक्षमाण आदित्यं जुहोति॥२॥
3. With yāste viśvaḥ samidhaḥ….’ having thrown the Darbha-grass in the Ahavaniya (-fire)’, (the Adhvaryu) offers the Aditya (-scoop) looking elsewhere'.
4. TS III.5.5.g. 2. Cf. TS III.5.5.2.
5. CI. KS XXVIII.6. उन्नम्भय पृथिवीमिति वृष्टिकामस्य जुहुयात्॥३॥
6. In the case of a (sacrificer who is) desirous of rain he should offer (it) with unnambhaya prthivim…'
7. TS III.5.5.d. 728 ApSS Translation : THITE (XIII. 10 7 Erarastairs 11 4. Having offered (it) he should not look at (it).'
8. TS 111.5.6.5. सूदवदादित्यपात्रमायतने सादयित्वादाभ्यांशुमुपांशुपावनौ यश्चोपांशु पात्रेऽशुस्तानजीषे ऽपिसज्य प्रातःसवनवन्महाभिषवः॥५॥
9. After the Aditya-cup containing some remnants in it, has been placed in its place, (there should be) the Great pressing in the same manner as in morning-pressing, after the (Adhvaryu) has added the Soma stalk remaining after the Adābhya (-offering), the two (stalks) used for the purification of the Upāṁsu (offering) and the stalk (remained) in the Upamću (cup),’ into the husks.
10. Cp. XIII. 10.12. 2. See XII.12.2.ff. 3. See XII.8.4. 4. See XII. 11.11.
11. See XII. 11.5. ऋजीषं त्वेवाभिषुण्वन्ति॥६॥
12. They however press out only from the husks (of the two earlier pressings). पयस्यावर्जं सवनीयाः॥७॥
13. Then there should be the oblations connected with the pressing except the milk-mess.”
14. Cp. XIII.1.12; (as in the case of the midday-pressing). आग्नीधे पल्याशिरं मथित्वापरया द्वारा हविर्धानं प्रपादयति। पूर्वया गतश्रियः॥८॥
15. Having churned the aśirl in the Āgnīdhra’s shed, the wife of the sacrificer brings it into the Havirdhāna (-shed) through the western door; through the eastern door in the case of a Gataśrī.2
16. Churned sour milk is called āśir. See also XI.21.8; AB III.27;TS VI.1.6.5. According to SB IV.3.3.19 the Āgnidhra does the work which is assigned here to the wife of the sacrificer. 2. See 1.14.9; XI. 17.8. 129 पूर्वया यजमानः प्रपद्यते॥९॥
17. The sacrificer enters through the eastern door (into the Havirdhāna-shed). पतभतो बिल उदीचीनदशं पवित्रं वितत्य तस्मिन्यजमानः पुरस्तात्प्रत्य तिष्ठन्सह पल्याशिरमवनयत्यस्मे देवासो वपुषे चिकित्सतेति चतसृभिः॥१०॥
18. Over the opening of the Pūtabhịt, after the singers have stretched the woolen strainer with its fringes pointing towards the north,’ the sacrificer with his face to the west, together with his wife, pours the Āśir (into the Pūtabhịt) with four verses beginning with asme devāso vapuṣe cikitsata.?
19. Cf. SB IV.3.5.21; see also XII.29.9.
20. TS III.2.8.i-m. ग्रहकाल आग्रयणमेव चतसृभ्यो धाराभ्यः॥११॥
21. At the time of scooping (the Soma) (the Adhvaryu fills in) the Āgrayaņa (-vessle) itself by means of the four streams.'
22. See also XII.15.3; XIII.2.1. आग्रयणादुत्सिच्य द्वितीयां धारां करोति। आदित्यस्थाल्यास्तृतीयाम्। आदित्यग्रहसंपाताच्चतुर्थीम्॥१२॥
23. He makes the second stream (of the Soma) after having poured it from the Agrayana-vessel (into another pot); the third from the Aditya-vessell (and) the fourth from the remnant of the Sonia in the Āditya-cup.?
24. See XIII.9.7.
25. See XIII. 10.5. For this Sūtra see ŚB III.3.5.21. उक्थ्यश्चेदत्रोक्थ्यं गृह्णाति॥१३॥
26. If (Soma-sacrifice which is being performed is of) the Ukthya (type) he takes the Ukthya’ (-scoop) (at this time).?
27. See XIV.1.6.
28. Cf. KS XXVII. 10. विरमति धारैकधनानां यथार्थमित्येतदादि माध्यंदिनवत्॥१४॥
29. (Then) the stream ceases. (Then the rites) mentioned in the injuction beginning with ekadhananāṁ yarh*rtham । 730 should be performed in the same manner as at the time of the midday (-pressing).
30. See XIII.2.6ff. In the seventh and ninth Sotra thre is a reference to the Midday-pavamāna. There we have to understand the Arbhava pavamana.

13.11

जागतः पन्था आदित्या देवतावृकेणापरिपरेण प्रथा स्वस्त्यादित्यानशीयेति सर्पणे विकारः। आयुषे हिङ्क तस्यै प्रस्तुहि तस्यै स्तुहि तस्यै मे ऽवरुद्धया इति पुरस्तादार्भवात्पवमानाद्यजमानो जपति। पञ्चहोतारं सप्तहोतारं वा व्याचष्टे। आयुवै हिड्डु तस्यै प्रस्तुहि तस्यै स्तुहि तस्यै मे ऽवरुद्धया इति च। स्तूयमाने च पञ्चहोतारं सप्तहोतारं वा जपति। मध्यमायां च स्तोत्रीयायां तृतीयमन्वारोहम्। स्तुते ऽध्वर्युः संप्रेष्यत्यग्नीदग्नीन्विहर बर्हि स्तृणीहि पुरोडाशाँ अलंकुरु प्रतिप्रस्थातः पशौ संवदस्वेति॥१॥

अत्र शलाकापिलनी धिमायान् विनात्र व्यावास्यन् उनिष्टादन धारणाया॥

नं हवी३ः शमिदरित्येतदादि पाशुकं कसं प्रतिपद्यत एडायाः।।३॥

दक्षिणेन हविधांनं समवत्तं हरति। उत्तेरण वा।।४॥

प्राशितायामिडायां सवनीयाद्या नाराशंसानां सादनात्।।५।।

तत्र विकारः। तृतीयस्य सवनस्येन्द्राय पुरोडाशानामिति सप्रैषादी नमतिद॥

[XIII.12 732 ApSs Translation : THITE

13.12

प्रचरणकाले होतृचमसमध्वर्युरादत्ते। चमसांश्चमसाध्वर्यवः॥१॥

आश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यति। तृतीयस्य सवनस्य मतो विभुमतः प्रभुमतो वाजवतः सवितृवतो बृहस्पतिवतो विश्वदेव्यावतस्तीवाँ आशीर्वत इन्द्राय सोमानिति संप्रैषादिः॥२॥

अथ चमसाञ्जुहोति॥३॥

श्येनाय पत्वने स्वाहेति वषट्कृते जुहोति। वट् स्वयमभिगूर्ताय नमः स्वाहेत्य नुवषट्कृते॥४॥

हुत्वा हरति भक्षम्॥५॥

एवमुत्तरैः प्रचरति॥६॥

733 एतावन्नाना। पूर्वेणपूर्वेण मन्त्रेण वषट्कृतेवषट्कृते जुहोति। उत्तरेणोत्तरेणा नुवषट्कृते॥७॥

तृम्पन्तां होत्रा इति सर्वान्हुत्वा जपति॥८॥

सन्नेषु नाराशंसेषु चमसिनः स्वस्वं चमसमनू न्यन्ते त्रीस्त्रीन्युरोडाशश कलानुपवपन्त एतत्ते ये च त्वामन्वित्येतैः प्रतिमन्त्रम्॥९॥

नमो वः पितरो रसायेति नमस्काराञ्जपन्ति॥१०॥

षड्ढोतारं यजमानो व्याचष्टे॥११॥

[XIII.13 । ApśS Translation : THITE 734 प्रजापते न त्वदेतानीति प्राजापत्ययावतिष्ठन्ते॥१२॥

13.13

वाममद्य सवितरित्यन्तर्यामपात्रेण सावित्रमाग्रयणाद्गृहीत्वा न सादयति॥१॥

देवाय सवित्रे ऽनुब्रूहि देवाय सवित्रे प्रेष्येति संप्रैषौ॥२॥

नानुवषट्करोति॥३॥

एतेनैव सशेषेण वैश्वदेवं पूतभृतो गृह्णाति॥४॥

उपयामगृहीतो ऽसि सुशर्मासीति ग्रहणसादनौ५॥

न स्तोत्रं भवति॥६॥

ĀPŠS Translation : THITE XIII.13] 735 वैश्वदेवं प्रतिगृणाति॥७॥

प्रद्यावा यज्ञैः पृथिवी ऋतावृधेत्यभिज्ञायोभयतोमोदं प्रतिगृणाति मदा मोद 5a, HIGT hita safarlic II

अन्यतरतोमोदं वा मदा मोद इव, ओथा मोद इवेति॥९॥

व्यवहितमेके समामनन्ति मदा मोद इव ओथा मोद इव मोदा मोद safa118011

311 ZETGITT 118811

नियुद्भिर्वायविह ता विमुच्छेत्यभिज्ञाय प्रतिप्रस्थाता द्विदेवत्यपात्राणि वायुर्वो विमुञ्चत्विति विमुच्यापरया द्वारा निर्हत्य मार्जालीये प्रक्षाल्य पूर्वयातिहत्य यथायतनं सादयति॥१२॥

वैश्वदेववद्गुहनाराशंसाः॥१३॥

सौम्यस्य चरोस्तन्त्रं प्रक्रमयति॥१४॥

व्याख्यातश्चरुकल्पः॥१५॥

श्रपयित्वा प्राचीनावीती सौम्येन प्रचरति॥१६॥

हस्तेन प्रथममवदानमवद्यति॥ मेक्षणेनोत्तरम्। एतद्वा विपरीतम्॥१७॥

दक्षिणतो ऽवदायाभिघार्योदतिक्रम्य दक्षिणामुखस्तिष्ठन्नाश्राव्य प्रत्या श्राविते संप्रेष्यति सौम्यस्य यजेति॥१८॥

वषट्कृते दक्षिणार्धे जुहोति॥१९॥

आज्येनोपांशूभयतः सौम्यं परियजति। अन्यतरतो वा॥२०॥

आश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यति घृतस्य यजेति॥२१॥

वषट्कृते हुत्वा प्रत्याक्रम्याज्येन चरुमभिपूर्य॥२२॥

13.14

उद्गातृभ्यो हरन्ति॥१॥

तमुद्गातारो ऽवेक्षन्ते सत्रो त एतद्यदु त इहेति॥२॥

य आत्मानं न परिपश्येदाज्येनाभिददिं कृत्वावेक्षेत॥३॥

यो गतमनाः स्यात्सो ऽवेक्षेत यन्मे मनः परागतमिति।४॥

अत्र पुनः शलाकाभिलतो धिष्णियान्विहतानाज्येनैवाष्टगृहीतेन व्याघारयति॥५॥

यद्येनं ब्रूयादाग्नीध्रीयं मे पुनर्व्याघारयेति नवगृहीतं गृहीत्वाग्नीध्रीयमादि तोऽन्ततश्च व्याघार्य धारयति धिष्णियानाज्यशेषं च॥६॥

उपयामगृहीतो ऽसि बृहस्पतिसुतस्य त इत्युपांशुपात्रेण पालीवतमाग्रयणा द्गृहीत्वा न सादयति।७॥

व्याधारणशेपेण श्रीत्वा श्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यत्यग्नीत्पालीवतस्य यजेति। अग्न३इ पत्लीवा३ इति वषद्कृते जुहोति॥८॥

नानुवषट्करोति॥९॥

अपि वोपांश्वनुवषट्कुर्यात्॥१०॥

ततः संप्रेष्यत्यग्नीन्नेष्टुरुपस्थमासीद नेष्टः पत्नीमुदानयोन्नेत)तुश्चमस मनून्नय होतृचमसे ध्रुवायावकाशं कुरूद्गात्रा पत्नीं संख्यापयाप उपप्रवर्त येति॥११॥

संप्रैषवत्कुर्वन्ति॥१२॥

अन्तरा नेष्टारं धिष्णियं चाग्नीध्रो व्यवसृप्य भक्षयति॥१३॥

ApSs Translation : THITE XIII.15] अग्निपीतस्येति भक्षमन्त्रं संनमति॥१४॥

13.15

नोपस्थ आसीत। यदुपस्थ आसीत पण्डकः स्यात्।१॥

होतृचमसमुख्यांश्चमसानुन्नयन्सर्वं राजानमुन्नीय दशाभिः कलशौ मृष्ट्वा न्युब्जति॥२॥

यज्ञायज्ञियस्य स्तोत्रमुपाकरोति॥३॥

ज्वलयन्ति धिष्णियान्॥४॥

सकर्णप्रावृता अवकर्णप्रावृता वा यज्ञायज्ञियेन स्तुवते॥५॥

ये प्रसृप्ताः स्युस्ते सर्वे ऽग्निष्टोममुपगायेयुः॥६॥

742 HinRNUARA N T ARALAR A MINAamaniau सप्तहोतारं यजमानो व्याचष्टे॥७॥

विश्वस्य ते विश्वावत इति हिङ्कारमनूद्गात्रा पत्नी संख्यापयति। आ तिसृभ्यः स्तोत्रियाभ्यो ऽगन्देवानिति च॥८॥

पल्यप उपप्रवर्तयति दक्षिणेनोरुणा नग्नेन प्राचीरुदीचीर्वोरुभ्यामन्तरतः॥९॥

ऊर्वोरुपप्रवर्तयेदित्येके॥१०॥

उपरि दूरमुद्हेदा वक्षणानामाविषकोंः । अह्रीतमुख्यस्या जायत इति विज्ञायते॥११॥

अभ्यग्र आग्निमारुतं प्रतिगृणाति॥१२॥

आपो हि ष्ठा मयोभुव इत्यभिज्ञायापो विषिञ्चन्प्रतिगृणाति॥१३॥

स्वादुष्किलायं मधुमाँ उतायमित्यभिज्ञायोभयतोमोदं प्रतिगृणाति मदा मोद इव मोदा मोद इवेत्या व्याहावात्॥१४॥

सादनादि ध्रुवस्य न यजमानो मूत्रं करोत्यावनयनात्॥१५॥

भूतमसि भूते मा धा इति प्रतिप्रस्थाता ध्रुवमवेक्ष्य द्यावापृथिवीभ्यां त्वा परिगृह्णामीत्यञ्जलिना परिगृह्य विश्वे त्वा देवा वैश्वानराः प्रच्यावयन्त्विति हृत्वा ध्रुवं ध्रुवेणेति पुरस्तात्प्रत्यासीनो होतृचमसे ध्रुवमवनयति॥१॥

पुरस्तादुक्त्स्यावनीयः। मध्यतो ऽन्ततो वा॥२॥

उत नो ऽहिर्बुध्यः शृणोत्वज एकपादिति वा वैश्वदेव्यामृचि शस्यमाना याम्॥३॥

परिधानीयायां वा सकृच्छस्तायाम् ॥४॥ मध्यमायामुत्तमायां वा॥५॥

उक्थं वाचीन्द्रायेत्याह तृतीयसवनं प्रतिगीर्य। शस्त्रं शस्त्रं वा॥६॥

प्रचरणकाले होतृचमसमध्वर्युरादत्ते। चमसांश्चमसाध्वर्यवः। आश्राव्य प्रत्याश्राविते संप्रेष्यत्युक्थशा यज सोमानामिति। वषट्कृतानुवषट्कृते जुह्वति। भक्षान्हरन्ति॥७॥

होतृचमसमध्वर्युः प्रतिभक्षयति सुभूरसि श्रेष्ठो रश्मीनां प्रियो देवानां संसदनीयः। तं त्वा सुभव देवा अभिसंविशन्त्विषो ऽसि त्वेषो ऽसि नृम्णो ऽसि यद्दो ऽसि व्रतो ऽसि स्वो ऽसि वारणो ऽसि तस्य त इषस्य त्वेषस्य नृम्णस्य यह्वस्य व्रतस्य स्वस्य वारणस्य शूद्रस्य चार्यस्य च भुक्षिषीयेति॥८॥

746 यथा त्वं सूर्यासि विश्वदर्शत एवमहं विश्वदर्शतो भूयासमित्यादित्यं यजमान उपतिष्ठते॥९॥

आयुर्म इन्द्रियं धेह्यदो म आगच्छत्वित्याहवनीयम्॥१०॥ यत्कामयते तस्य नाम गृह्णाति॥११॥

अग्नीदौपयजानङ्गारानाहरेत्येतदादि पाशुकं कर्म प्रतिपद्यते॥१२॥

13.17

परिधिषु प्रहृतेषून्नेता हारियोजनं गृह्णाति॥१॥

उपयामगृहीतो ऽसि हरिरसीति द्रोणकलशेन सर्वमाग्रयणं गृहीत्वा न सादयति। बह्वीभिर्धानाभिः श्रीत्वा शीर्षन्नधिनिधायोपनिष्कम्येन्द्राय हरि वतेऽनुब्रूहीन्द्राय हरिवते प्रेष्येति संप्रेषौ। धानासोमेभ्यो ऽनुब्रूहिधानासोमान्प्र स्थितान्प्रेष्येति वा॥२॥

हरी स्थ हॉर्धाना इति विक्रम्य वषट्कृतानुवषट्कृते हुत्वाहरति भक्षम्॥३॥

अपरेणोत्तरवेदिं द्रोणकलशं प्रतिष्ठाप्योन्नेतर्युपहवमिष्ट्वा सर्वे हारियोजनं भक्षयन्तीष्टयजुषस्ते देव सोमेति॥४॥

असभिन्दन्तो धाना निम्नानि कुर्वते। निम्नानि कृत्वा निरिख ।

चिश्चिषाकारं भक्षयन्ति॥६॥

कृष्यै क्षेमाय रय्यै पोषायेति भक्षयित्वा जपन्ति॥७॥

आपूर्या स्था मा पूरयतेत्युत्तरवेद्यां शेषा न्युष्य यन्म आत्मनो मिन्दाभूदिति मिन्दयाहवनीयमुपतिष्ठन्ते॥८॥

देवकृतस्यैनसोऽवयजनमसि मनुष्यकृतस्यैनसोऽवयजनमसि पितृकृतस्यै नसोऽवयजनमस्यात्मकृतस्यैनसो ऽवयजनमस्यन्यकृतस्यैनसो ऽवयजनमस्येनस एनसो ऽवयजनमसीत्याहवनीये शकलानभ्याधायैकधनपरिशेषेषु हरिणी ः प्रास्य संप्लोम्नाय तीव्रीकृत्य यथाचमसं व्यानीयापरेण चात्वालमास्तावे वा प्रत्यञ्चश्चमसिनः स्वस्वं चमसरसमवज्रेण भक्षयन्त्यप्सु धौतस्य सोम देव इति॥९॥

13.18

समुद्रं वः प्रहिणोमि स्वां योनिमिपिगच्छत। अरिष्टा अस्माकं वीराः सन्तु मा परासेचि नः स्वम्॥ अच्छायं वो मरुतः श्लोक एत्वच्छा विष्णु निषिक्तपामवोभिः। उत प्रजायै गृणते वयो धुर्मूयं पात स्वस्तिभिः सदा न इत्यन्तर्वेदि शेषानिनीय दधिक्राव्णो अकारिषमित्याग्नीधे दधिद्रप्सान्भक्षयन्ति॥१॥

उभा कवी युवाना सत्या ता धर्मणस्पती। सत्यस्य धर्मणस्पते वि सख्यानि सृजामह इति तानूनत्रिणः सख्यानि विसृजन्ते॥२॥

पशुवत्पत्नीसंयाजाः॥३॥

स्तीर्णे वेदे जुह्वां नवगृहीतं गृहीत्वा धाता रातिरित्यन्तर्वेधूर्ध्वस्तिष्ठन्संततं समशो नव समिष्टयजूंषि जुहोति॥४॥

यं कामयेत पापीयान्स्यादित्येकैकं तस्य जुहुयान्जिह्मस्तिष्ठन्। स्रवेण वा विग्राहम्॥५॥

इदं तृतीयं सवनं कवीनामिति संस्थिते सवन आहुतिं जुहोति॥६॥

अब मेखलायाः कृष्णाविषाणायाश्च चात्वाले प्रासनं वाजसनेयिनः समाम नन्ति माहिर्भूर्मा पृदाकुरिति॥७॥

अग्निना देवेन पृतना जयामीति यजमानो जागतान्विष्णुक्रमान्क्रामति॥८॥

सर्वेभिर्देवेभिः पृतना जयाम्यानुष्टुभेन छन्दसैकविंशेन स्तोमेन वैराजेन साम्ना वषट्कारेण वज्रेण सर्वजाभ्रातृव्यानधरान्पादयाम्यवैनान्बाधे प्रत्येनान्नुदे ऽस्मिन्क्षये ऽस्मिन्भूमिलोके यो ऽस्मान्द्वेष्टि यं च वयं द्विष्मो विष्णोः क्रमेणात्ये नान्क्रामामीति चतुर्थमेके समामनन्ति॥९॥

इन्द्रेण सयुजो वयमित्याहवनीयं यजमान उपतिष्ठते॥१०॥

13.19

अवभृथस्य तन्त्रं प्रक्रमयति॥१॥

वेदं कृत्वाग्नीन्परिस्तीर्य पाणिप्रक्षालनादि कर्म प्रतिपद्यते। यथार्थं पात्र योगः॥२॥

निर्वपणकाले वारुणमेककपालं निर्वपति॥३॥

चतुर्गहीतान्याज्यानि वारुणं चालंकृत्योत्तरेवेद्यस आसादयति॥४॥

अत्र यजमान औदुम्बरीमुत्खिदत्युपसृजन्धरुणं मात्रे मातरा धरुणे धय निह पुष्टिं पुष्टिपतिर्नियच्छतु रायस्पोषमिषमूर्जमस्मासु दीधरदिति॥५॥

तामधिषवणचर्मफलके सर्वाणि च सोमलिप्तान्यन्तरा चात्वालोत्करावुत्तरे वा वेद्यंस औदुम्बर्यामासन्द्यां सादयति। अन्यत्र चतसृभ्यः सोमस्थालीभ्यः॥६॥

अव ते हेडो वरुण नमोभिरिति यजमानश्चात्वाले कृष्णाजिनं प्रास्यति॥७॥

पुनर्वैनेन दीक्षेत वसीत वैनभ्रस्तां वैनत्नुचामवधानार्थी कारयेत्। हविर वहननार्थं वा स्यात्॥८॥

अवभृथादुदेत्य पुत्राय ब्रह्मचारिणे वा दद्यादित्येके॥९॥

आयुर्दा अग्ने हविषो जुषाण इत्यवभृथमवैष्यञ्जुहुयात्। अवभृथ निचुङ्कणेति च॥१०॥

13.20

नमो रुद्राय वास्तोष्पतय आयने विद्रवण उद्याने यत्परायण आवर्तने वितर्तने यो गोपायति तं हुव इति च॥१॥

उरूं हि राजा वरुणश्चकारेति वेद्या अभिप्रयान्तो वदन्ति। चात्वालाद्वा॥२॥

प्रस्तोतः साम गायेति॥३॥

सर्वे सहपत्नीकास्त्रिः साम्नो निधनमुपयन्ति। अर्धाध्ये द्वितीयम्। प्राप्य तृतीयम्।।४॥

सर्वत्र संप्रेष्यति॥५॥

सर्वा दिशो ऽवभृथगमनमाम्नातमित्येदाद्या चर्यायाः॥६॥

निष्कासवद्वारुणेन प्रचर्याएबर्हिषावनूयाजौ यजति। न वा७॥

यत्ते ग्राव्णाप्यायस्व संत इति सौमीभिर्द्रप्सवतीभिः पञ्चभिः सप्तभि स्त्रयोदशभिर्वा दध्नौदुम्बरशाखयर्जीषं प्रोक्षति॥८॥

प्रहृत्य वाभिजुहुयात्॥९॥

755 ऋजीषस्य स्रुचं पूरयित्वाप्सूपमारयति समुद्रे ते हृदयमप्स्वन्तरिति॥१०॥

ततो यो भिन्दुरुत्प्लवते तमुपस्पशेद्भक्षयेद्वाप्सु धौतस्य सोम देव त इति॥११॥

समुद्रं वः प्रहिणोमीति सर्वाणि च सोमलिप्तान्यवभृथे प्रविध्यति॥१२॥

वित्तो वरुणस्य पाश इति यजमानो मेखलां विचचूते। इमं विष्यामीति पत्नी योक्त्रम्॥१३॥

अत्र योक्त्रमेखले वाससी जालं कृष्णाजिनं चावभृथे प्रविध्य॥१४॥

13.21

देवीराप इत्यवभृथं यजमानो ऽभिमन्त्र्य सुमित्रा न आप ओष इत्यपः प्रगाह्य सशिरस्कावनुपमक्षन्तौ स्नातः पत्नी यजमानश्च॥१॥ अन्योऽन्यस्य पृष्ठे प्रधावतः॥२॥

यदिदीक्षे मनसा यच्च वाचा यद्वा प्राणैश्चक्षुषा यच्च श्रोत्रेण। यद्रेतसा मिथुनेनाप्यात्मनाभ्यो लोका दधिरे तेज इन्द्रियम्। शुक्रा दीक्षायै तपसो विमोचनीरापो विमोक्त्वीर्मयि तेज इन्द्रियम्॥ यदृचा साम्ना यजुषा पशूनां चर्मन्हविषा दिदीक्षे। यच्छन्दोभिरोषधीभिर्वनस्पतावद्भ्यो लोका दधिरे तेज इन्द्रियम्। शुक्रा दीक्षायै तपसो विमोचनीरापो विमोक्त्वीर्मयि तेज इन्द्रियम्॥ येन ब्रह्म येन क्षत्रं येनेन्द्राग्नी प्रजापतिः सोमो अभ्यो लोका दधिरे तेज इन्द्रियम्। शुक्रा दीक्षायै तपसो विमोचनीरापो विमोक्त्वीर्मयि तेज इन्द्रियमिति त्रिरञ्जलिना विषिच्योन्नेतर्वसीयो न उन्नयाभि। उदित्ते वसुवित्तमा गिरः स्तोमास ईरते। सत्राजितो धनसा अक्षितोतयो वाजयन्तो रथा इव। कण्वा इव भृगवः सूर्या इव विश्वमिद्धीतमानशुरिति यजमानः संप्रेष्यति॥३॥

13.22

उदेत प्रजामायुर्व! दधाना अध स्यामसुरुभयोर्गृहेषु। गायत्री छन्दांस्य नुसंरभन्तामस्मानाय उत यज्ञाः सचन्ताम्। सुप्रीतः सुवरप आविवेत्युन्ने तोन्नयति॥१॥

अहते वसानावुदितः॥२॥

सोमोष्णीषं यजमानः परिधत्ते। सोमोपनहनं पत्नी सोमपरिश्रयणं वा॥३॥

ते उदवसानीयायामध्वर्यवे दत्तः॥४॥

उद्वयं तमसस्परीत्यादित्यमुपस्थाय प्रतियुतो वरुणस्य पाश इत्युदकान्तं प्रत्यसित्वा समित्पाणय उन्नेतारं पुरस्कृत्याप्रतीक्षयमायन्त्यपाम सोममिति महीयां वदन्तो यान्यपामित्यान्यप्रतीत्तान्यस्मि यमस्य बलिना चरामि। इहैव सन्तः पति तद्यातयामो जीवा जीवेभ्यो निहराम एनत्॥ अनृणा अस्मिन्ननृणाः 758 परस्मिंस्तृतीये लोके अनृणाः स्याम। ये देवयाना उत पितृयाणाः सर्वान्पयो अनृणा आ क्षीयेमेति च॥५॥

एधो ऽस्येधिषीमहीत्याहवनीये समिध आधायापो अन्वचारिषमित्युप Podle II

13.23

प्रायणीयावदुदयनीया॥१॥

तस्यामेव स्थाल्यामनिष्कासितायां श्रपयति। तबर्हिः। तन्मेक्षणम्॥२॥

शालामुखीये प्रचरन्ति॥३॥

तेष्वेव देशेष्वग्निमाज्यभागानां प्रथमं यजति। पथ्यां स्वस्तिमुत्तमाम्॥४॥

याः प्रायणीयस्य याज्या इत्युक्तम्॥५॥

मैत्रावरुणीं गां वशामनूबन्ध्यामालभते॥६॥

तस्या निरूढपशुबन्धवत्कल्पः॥७॥

मित्रावरुणाभ्यां गोर्वपाया मेदसो ऽनुब्रूहि मित्रावरुणाभ्यां गोर्वपाया मेदसः प्रेष्येति संप्रेषौ॥८॥

एवमवदानेषु हविष इत्यन्तौ नमति॥९॥

तिस्रो ऽनूबन्ध्या एके समापनन्ति॥१०॥

मैत्रावरुणीं वैश्वदेवीं बार्हस्पत्यामिति॥११॥

द्विरूपा मैत्रावरुणी। बहुरूपा वैश्वदेवी। रोहिणी बार्हस्पत्या॥१२॥

उपांशु वैश्वदेव्या मध्यतश्चरन्ति॥१३॥

ता न सर्वत्रालभेत वाजपेये राजसूये सत्त्रे सहस्त्रे सर्ववेदसे वा॥१४॥

यः कामयेत सर्वो मे यज्ञः स्यात्सरस इति स एतास्तिस्त्रो ऽनबन्ध्या आलभेत॥१५॥

अनूबन्ध्यवपायां हुतायां दक्षिणे वेधन्ते यजमानः केशश्मश्रु वापयते॥१६॥

अनूबन्ध्यायाः पशुपुरोडाशम्॥१७॥

13.24

देविकाहवींष्यनु निर्वपति॥१॥

धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालमिति पञ्च॥२॥

यासु स्थालीषु सोमा भवन्ति तासूत्तराणि चत्वारि हवींषि श्रपयति॥३॥

समानं तु स्विष्टकृदिडम्॥४॥

देविका निर्वपेत्प्रजाकाम इति काम्याः॥५॥

अनुबन्ध्यायां स्वरूं जुहोति। हृदय शूलमुद्वासयति॥६॥

विष्णुक्रमान्क्रामति॥७॥

राज्ञो राजभव्यस्य वानूबन्ध्यायाः पशुपुरोडाशमष्टौ देवसुवां हवींष्यनुनिर्व पत्यग्नये गृहपतय इति॥८॥

समानं तु स्विष्टकृदिडम्॥९॥

मैत्रावरुणीमामिक्षामनूबन्ध्यायाः स्थाने बचाः समामनन्ति। तस्या अग्रेण हविर्धानमासीनो ऽनवानं होता यजति। हविराहुतिप्रभृतीडान्ता संतिष्ठते। प्रयाजप्रभृत्याज्यभागप्रभृति वा। इडान्तामेके समामनन्ति॥१०॥

कृत्स्नसंस्थामेके॥११॥

तामनु देविकाहवींषि निर्वपति॥१२॥

समानं तु स्विष्टकृदिडम्॥१३॥

सदसो हविर्धानस्य हविर्धानयोरिति प्रथमग्रथितान्ग्रन्थीन्वित्रस्योदीची हविर्धाने बहिर्वेदि निवर्तयति॥१४॥

आहवनीयादुल्मुकमादाय यजमानो वेदिमुपोषति यत्कुसीदमप्रतीत्तमिति॥१५॥

यदि मिश्रमिव चरेदञ्जलिना सक्तून्प्रदाव्ये जुहुयाद्विश्वलोप विश्वदावस्य त्वेति॥१६॥

यदाकूतादिति तिसृभिधूममनुमन्त्रयते॥१७॥

अह्नां विधान्यामित्युक्तम्॥१८॥

अयं नो नभसा पुर इत्येतैर्यथाब्राह्मणमुपस्थाय॥१९॥

13.25

वेदमुपस्थ आधायान्तवेद्यासीनोऽतीमोक्षाञ्जपति॥१॥

अत्र विष्णुक्रमानेके समामनन्ति॥२॥

प्राणहितं समारोप्य शालामुखीयं द्वितीयं गतश्रियः प्राकुदयोदसायेदमू भयो ऽवसानमागम शिये नो यावापृथिवी उभे इमे। गोमद्धनवदश्वदूर्जस्यत्सु वीरा वीररैनुसंधरेमेति देययजनमध्यवसाय निर्मन्थ्योदवसानीयायास्तत्रं प्रक्रमयति॥३॥

अग्नीनन्वाधाय वेदं कृत्वाग्नीपरिस्तीर्य पाणिप्रक्षालनादि कर्म प्रतिपद्यते। यथार्थं पात्रयोगः।।४॥ •

निर्वपणकाले आग्नेयं पञ्चकपालं निर्वपति। अष्टाकपालं वा। यदि पञ्चकपालो गायत्र्यौ संयाज्ये। यद्यष्टाकपालः पङ्क्त्यौ ॥५॥

अनड्वान्दक्षिणा। अनुडुदहँ वा हिरण्यम्॥६॥

सिद्धमिष्टिः संतिष्ठते। वैष्णवी पूर्णाहुतिमुदवसानीयायाः स्थाने वाज सनेयिनः समामनन्ति॥७॥

द्वादशगृहीतेन त्रुचं पूरयित्वेदं विष्णुर्विचक्रम इत्यन्तर्वेधूर्ध्वस्तिष्ठ झुहोति।।८॥

सा यावद्रात्रेष्टिः सतिष्ठते ऽथ सायमग्निहोत्रं जुहोति। काले प्रात.मम्॥९॥

संतिष्ठते ऽग्निष्टोमो ऽनिष्टोमः॥१०॥