कपर्दि-हरदत्त-टीके

Source: TW

Government Oriental Library Series.
BIBLIOTHECA SANSKRITA NO. 2.
आपस्तम्ब-परिभाषा-सूत्रम्
कपर्दिस्वामि-विरचितेन भाष्येण हरदत्ताचार्य-विरचितया व्याख्यया च समेतम्।

EDITED BY A. MAHA DEVA S’A’STRI, B. Curator, Groceryonent Oriental Library, Mysore Published under the Order of the Government of His Highness the Maharaja of Mysore. MYSORE : PRINTED AT THE GOVERNMENT BRANCH PRESS, 1893

0

PREFACE

The 24th prašna of the A’pastamba-Kalpasútra is divided into three sections, one of which being known by such names as Yajua-Paribhāshā-sútra or simply Paribhāshā- sútra, Sāmānya-sútra, and Nyaya-sútra. As the terms imply, the subject-matter of the section is made up of some general rules of a technical character applicable to all Vedic sacrificial rites (yajñas), Srauta and Grihya, public and domestic, great and small. Almost every Vedic Kalpasútra devotes a section to this subject, only the place assigned to it being different in different sútras. In the Sankhayana-sútra, for instance, it is placed at the com- mencement of the Srauta section, whereas in the A’pastam- ba-Sutra it is placed at the close of the Srauta and immediately before the Gribya section.

I felt a necessity for an edition of the A’pastamba- Paribhāshā-sútra while editing Sudarŝanāchārya’s comment- ary on the A’pastamba-Grihya-sútra, in which references to this section occur every now and then.

At first, not a single copy of any commentary on the Paribhasha-sutra was to be found in the libraries of the Mysore city. Further search, however, put me in possession. of complete copies of the section with two commentaries thereon. The importance of the section with reference to the Grihya-sútra I was editing, as well as the excellence and rarity of the two commentaries thereon without which the meaning of the sutras could hardly be made out, induced me to publish it along with, or as a sequel to, the Grthya-sútra. When about half the work had been printed I received Prof, Max Müller’s translation of the section published in Vol. XXX of Sacred Books of the East. In the Introduction to the translation he casually made mention of an edition of the Sanskrit Text with a commentary published in the Ushā, a Sanskrit monthly edited by Satyavrata Súmašramin of Calcutta. A close examination of the translation and of iv the Sanskrit edition only confirmed my view as to the importance of the subject and as to the necessity of bringing out a carefully prepared edition with necessary marks of punctuation aids literature are not quite intelligible to any but a scholar already conversant with the Vedic texts and with Mímāmsic and Ritualistic literature. very closely with? without which commentaries on Vedic

Of the two commentaries herein presented, one is that of Kapardisvāmin, to which, as the older of the two, preced- ence is given in this edition. As regards the authorship of the other there is a certain amount of uncertainty. The three manuscripts I have obtained of the commentary agree in attributing the authorship to Haradatta, whereas the Calcutta Edition gives the same commentary as that of Dhúrtasvāmin. The matter is rendered still more complex by the fact that the commentary on the last fifteen sûtras in all my manuscripts-which do not, in other respects, betray their common origin from any identical proximate source-differs totally from the Calcutta Edition and agrees the commentary given under the name of Kapardisvāmin. This is likely to create a doubt also as to the genuineness of Kapardisvamin’s commentary as given in my manuscript; which is, however, set at rest by the fact that a manuscript of a commentary, called Kapardisāra, on this section closely agrees with my manuscript of Kapardisvamin’s commentary on this as well as the previous portion. From this, it is probable that the Calcutta Edition gives a correct version of the other commentary on the last fifteen sútras, and that my MSS. or their parents have appropriated the corresponding portion from Kapardisvāmin’s commentary. But, as regards the authorship of the comment- ary as a whole, I am inclined to think that the Southern MSS. represent a correct tradition for the following reasons-

First A tradition among the Srautin’s of Southern India has it that Rudradatta and Haradatta are names of an identical personage who commented upon the whole Kalpa- sútra. The commentary on the first fifteen prasnas by Rudradatta and the commentary upon the prasnas 25-30 by Haradatta are extant. It is, therefore, not unlikely that Haradatta may have commented upon the Paribhāsha-sútra also.

Secondly: Dhúrtasvāmin and Kapardisvamin are said to have commented, between them, upon the whole A’pa- stamba-Kalpasútra. Dhurtasvāmin’s commentary on the 1st 18 prasnas is extant, and there is no tradition or any other evidence connecting Kapardisvāmin in any way with this portion of the commentary. From the unimpeachable authority of such a commentator as Sudarŝanāchārya, from the existence of Kārikās on Grihya ceremonies termed Kapardi- Kārikās, from the unanimity of several MSS. attributing a commentary on the Paribhāshāsútra to Kapardisvāmin, and from the existence of a commentary by the same author on the Pravara-sútra another section of the same prasna in which the Paribhāshā-sútra occurs-and the Pitrimedha-sútra, it is probable that the latter portion of the Kalpasútra, including the Paribhāshā-sútra is commented upon by Kapardisvāmin, not by Dhúrtasvāmin.

Lastly: For obvious reasons the tradition as found in the South Indian MSS. concerning the Vedic literature of A’pastamba’s school should have more weight than that recorded in the North Indian MSS., other things being equal.

The earliest author who mentions Kapardisvāmin by name is Srí-Rāmānujāchārya who flourished in the eleventh century. He is referred to as one of those whose interpretation of the Vedic texts should be held as of absolute authority by an orthodox Hindu. For a commentator to acquire such an influence over great men like Sri-Rāmā- nujāchārya, a long interval of time, extending over three or four centuries at least, must have elapsed between them. He may even be held to have flourished before St- Sankaracharya, whom Srí-Rāmānujācharya would not include in his list of the authoritative Vedic interpreters, and before whom may have flourished all those who bore similar names and titles and wrote similar works to those of Kapar- disvāmin, as Sabarasvāmin, the author of the bhishya on the Karma-Mímāmsā-Sutra of Jaimini, certainly did live before the great Vedantic Teacher. As regards the age of Haradattā charya, I have, at present, nothing to add to what Dr. Bühler has already said about it in his Preface to the 2nd Edition of A’pastamba’s Dharmasútra, where Haradatta is placed by him between 1300 and 1450 A.D.

This edition is based upon the following MSS. :- (a) Text of the section with Haradatta’s commentary.

1. क. A Nāgarí MS. belonging to Devaya-Dikshita of Yadatorê in the District of Mysore. Not very old. 2). A fragmentary MS. written in Telugu character, obtained in the city of Mysore.
2. A paper transcript in Telugu of an older copy belonging to Mr. Kāmāśāstri of Madras. 4). Satyavrata Sāmaśramin’s Devanagari edition. (b) Text of the section with Kapardisvamin’s commentary.
3. A Nagari MS. belonging to the gentleman referred to under (1).
4. . . A Devanagari MS. of a commentary termed Kapardisāra, which very closely agrees with the commentary as given in (5).

(4) and (6) were received only after half the work had been printed. All the important readings and corrections suggested by these two are given in the accompanying list of Tariae Lectiones and corrigenda. But the commentary on the last fifteen sútras as given in the Calcutta Edition has not been availed of in this edition as it is not found in my MSS., though, as I have already pointed out, it is probable that it represents a genuine version of Haradatta’s com- mentary on that portion of the sútra.

I have followed Haradatta’s commentary in dividing the section into sutras, as it was according to it that references were given in my edition of the Gribya-sútra. This division occassionally varies from the one adopted by Kapardisvāmin; but the differences are few and can be easily made out from the commentaries as arranged here.

It is also to be observed that in all my manuscripts of the two commentaries the section is divided into four sub- sections called khandas, whereas neither in the Calcutta Edition nor in Prof. Max Müller’s translation the division into khandas has been adopted. The principle on which this division is based, in this or in other Kalpa-sutras of Vedic literature, is yet to be discovered. The existence of such a division in my MSS. only shows that the sútra has been a common subject of study among the South Indian Brahmans.

In explaining and illustrating the sutras, both the com- mentaries refer to Vedic passages and sútras from all sākhas. A large majority, occurring in the Taittiriya-sākhā, have been traced to their sources and corrected where the MSS. went wrong. As regards those from other sākhās, a few of which have not been traced to their lair, the passages and sútras have been given as they are found in the MSS.

The nature of the work and the scantiness of the materials rendered the task of editing rather difficult. the help, however, of Panditaratnam K. Rangāchārya, my Sanskrit Assistant, I have been able to make my way through the intricacies of the commentaries and the inaccuracies of the MSS.

MYSORE, September 1893,
A. mahādēvaśāstrī.

VARIAE LECTIONES AND CORRIGENDA.

कोशान्तरेभ्यस्सङ्गृहीताः पाठभेदाः
अशुद्धपाठानां स्थाने ज्ञेयाश्शुडपाठाच.
पृष्ट. पं. एतत्स्थाने. पाठयम. Ku पाङ्गोभि अन्ये पाङ्गो यागोभि अन्येपि ये १६ १० ३ तुं शक्यत ११ णाननु णां साङ्गानु प्रत्येक १०,११ नेकपेक्ष: यज्ञकिया व्याख्यानतोनुष्ठा- अव्याख्यातोनुष्ठातुमशक्य नेकन्यायापेक्षः यज्ञक्रिया दिश्यन्ते इति स १३ निमित्तवतां च प्रत्येक दिश्यते इति प्रजासत्वकर्मभ्यः प्रति पादयामीति स्मृतेः “स प्यविदुषोषष्टिः १७ भावाद्या १२ १७ साथ्यो भावेधि या साङ्गो १३. १० प्रतिप विधीयत इति विधिः वेदयतीति वेदः ऐक्यमतिप ? तत्या तस्य सा पं. एतत्स्थाने… पाठयम्. | १३ १४ शास्त्र शाखा १६. र्थवत्वात् र्थवत्वाय मासा माना ८१० रात्रौ रात्रः १५ २ संस्थ संस्थ: २१ करण योग्य १६ ८ दशब्द (वद) म दशब्दमम ११ यजु अयजु १७ ११ अग्नेः सं… बोध अ: प्रवासपक्षे यजमानस्था नापत्तेः ‘नापते: १८. कुष्टस्वर इत्यादि क्रुष्टस्वरः १९ सम्बन्धः सम्बन्धी २० क्रुष्टस्तार क्रुष्टः कौश्वस्तार १७ भागात्प्रा भागप्रभृति प्रा २१ यथा यदा तथा तदापि ऋग्वेद ऋग्वेदयजुर्वेद त्रयेषि त्रयेण नाप्य र्वण एकेनाप्य वर्ण चतु न चतु १९ मानो माना २१ वृणीत वृणीते २२ लिङ्गात् लिङ्गाच २४ १० आति आविपं. एतत्स्थाने. पाठ्यम्. २५ १३ तदुत्सर्पणं सम र्थशीलनाम तदुत्सर्पणसमर्थ विलीनमि २३ नियमेन पचाल ffenravart २६. १० होम: सोमः २७ १६, १७ । च । यज्ञो स यज्ञो २८ ३ [A] प [प्रत्य]क्षेस्य मप्रत्यक्षस्ये १९ साधका २९ ४ ब्रह्म साधनका ब्राह्म ११ ताङ्गो तोङ्गा १५ निधाने निधानम् । २२ मंत्र मन्त्र ३२ २१ २५.ह ३३ १० मेव स मेवाम १२ ऋचाब्दा (?) तृचाख्य मान मानं ३४ १५ श्रोत्रिय….न्तरम् श्रोत्रिय संस्थाद्यनध्यायविधेः कर्मसु प्रतिषेधार्थम् ३६ ४ शास्त्रा श्रौता १५ चेष्टा क्रियाया: चेदन ये छेदनपेषणादीनि एते ३६ ग्रन्थि ’ ग्रन्थिम् ’ इति ११ दर्शने देशे २१ मर्ष वर्ष २१,२२ धत्त इत्यवमृष्ट धत्त इत्यवृष्ट अनेनैवाङ्गन अव वाक्येन 219 पुष् ३७ * १२ निवृ १८ क्षये एतत्स्थाने. पाठ्यम्, तू, चातु….ख्येया चातुस्स्वर्यार्थी व्याख्येया भेदेन भेदे तु निर्य क्षया: ३८ ५. 梦梦 भिन्न. रोधे असन्निपातिनामपि मन्त्राल- ङ्गविरोधे १२ स्वतः १६ विहि स्वत्या व्यवहि ३९ ६ साद वप ७, १३ स्वता स्वत्या १७ ताश्विनग्रहणार्थं ताश्वानेके मन्त्राः तत्र भवि पूर्व भवि मन्तो न मन्तः ४१ cafe ष्वपीय १३ यावत यावत् ४२ stea पदय १५ चिया वयस्या ४३ दिना दीनां १९ मर्मनं मर्शन २० रुद्रोपकारकं एतानि २३ देव देवता ४४ 4 रौद्रार्थ रौद्राद्यर्थं ४५ न तु नतं १२ विशे: अविशे पृष्टे. पं. एतत्स्थाने. पाठ्यम् T ૪૭ १८ यीमध्ये तयोरुपदेशः एतयोर्भेषे श्रौ तप्रायश्चितार्थं कर्ममध्ये तु २१ विवृ নিম্ন ४८ त्रिवृत्त्रिगुणा’ इति त्रिगुणा’ त्रिवृत् 8? निर्देश: निर्देश: कर्मवचनः पूर्ण….खः मानः पूर्वतो दृश्यते ५ पूर्वाह्नो चेत् पूर्वाको २०,२१ सन्धि ध्ये सन्धौ यथा प्रयोगसमाप्तिः ५१ २ घो ५३ २० यथा ५६ १८ विधी तस्यां षो याथाश्रुत्वा विधौ विधानात् ५७ त्वाच वाचा. यज्ञः इति ’ यज्ञः’ इति यज्ञमेवा यज्ञेनैवा अपूर्व पूर्व हो….यं होमविशेषाणां नामधेयं संकुच्य संकोचो यो अद योऽद श्रावयतीति । श्रावयेति । प्रत्याश्रुतं अस्तु श्रौषडिति । १७ दिषु ग्रह दिग्रह १८ यामादि यामे कर्णा कणा शब्देगा शब्देना पृष्ठे. एतत्स्थाने. पाठ्यम्. 1. ८० १९ थपा यथा ८४ दिष्टा मन्त्रा दिष्टमात्रा ८८ १४ अप्रैष्ट्रा अप्रेस्त्वा १०१ १३ तत्तृत तहत १०३ १९ Aadmeg रूदे खं. विषयसूचिका. यज्ञव्याख्यानप्रतिज्ञा यज्ञाधिकारिण: ३-६ यज्ञविधायका: ७- १७ स्वरविधिः १८- २२ होत्रादीनां कर्तव्यनियम: २३ आर्त्विज्यनियम: સ્ आधानं सकृत् २५-२९ अनिर्दिष्टद्रव्यकर्तृपात्राधारेषु कर्मसु द्रव्य- ३०-३१ विशेषादिनियम: पात्राणां धारणं तन्त्रावृत्त्या संस्कारावृत्तिश्च ३२- ३९ वेदब्राह्मणार्थवादमन्त्राणां स्वरूपनिरूपणम् मन्त्राणां कर्मण्यनध्यायानिषेधः ४१-४७ कर्मसु मन्त्रैकत्वत्वे मन्त्राणामावृत्ति- १-२ ३- ४ रनावृत्तिश्व Heart attaमः मन्त्रपूर्वोत्तरावधिपरिज्ञान naratni astronoपौ ९ अपामुपस्पर्शनिभिन्नम् १०-१४ १५-१६ विहारे सञ्चारविधिः कर्मोपमापयोदनियमः १७-१८ गुल्वानामावेष्टनादिकमः १९-२५ दर्शपूर्णमासो: काल: खं. ३६-३८ ३९.३, २ ३ ३-१३ सू. २६-२९ अङ्गानां साधारण्यासाधारण्ये ३०-३५ दर्शपूर्णमासयोः अङ्गप्रधानविवेकः पितृयज्ञस्यानङ्गता प्रधानविधौ अङ्गानामपि विधिः afasturti स्वरूपादि १४- १७ अदविहोमानां ग्रहप्रकोपधानयोश्च विशेषाः १८ - २३ पुरोडाशधर्माः २४ -२७ चरुपम: २८-२९ सामिधेनीनां संख्या पशु प्रधानम ३१-४४ विकृतिविशेषाणां प्रकृतिविशेषा: ४५-४७ हविर्देवतादिषु बलाबलविचारः ४८-५० ऊहानूहविवेकः , ५१.४, २ प्रतिनिधि: ३- ६ ९-१० ११-१३ १४ १५-१६ १७ १८-२० ऐकाहिकादिकतूनां प्रकृतिविशेषाः उत्तरdaaratafatar फल संकल्पकाल: कर्ममन्त्रयोः सचान्यूनाधिकभावे व्यवस्था कमानामन्ते अपक्रममम कुंभ्यादीनां तन्त्रता वनस्पतियागे देवतानिगमा: अन्वारम्भणीयायाः विकृतावननुष्ठानविचारः २१ अप्रिणयनावृत्तिः हरि ओम्. NAMATI BHAVAN

सूत्राणि

आपस्तम्बमहर्षिप्रणीतं परिभाषा सूत्रम् . प्रथमः खण्डः. यज्ञं व्याख्यास्यामः ॥ १ ॥ aarti auri ब्राह्मण- राजन्ययोर्वैश्यस्य च ॥ २ ॥ Hafrattautee ऋग्वे- दयजुर्वेद सामवेदैः ॥ ३ ॥ ऋग्वेदयजुर्वेदाभ्यां दर्शपूर्णमासी- ॥ ४ ॥ यजुर्वेदेनाग्निहोत्रम् ॥ ५ ॥ उचैर् ऋग्वेद सामवेदाभ्यां क्रियते ॥ ७ ॥ सर्वैरभिष्टोमः ॥ ६ ॥ उपांशु यजुर्वेदेन- ॥ ८ ॥ अन्यत्राप्रत्याभुतप्रवरसंवादसंप्रेषैश्च ॥ ९ ॥ अन्तरा सामिधेनीष्वनूच्यम् ॥ १० ॥ मन्द्रेण प्रागाज्यभागा- भ्याम् ॥ ११ ॥ प्रातस्सवने च प्रातस्सवने च ॥ १२ ॥ मध्यमेन प्राकू- स्विष्टकृतः ॥ १३ ॥ माध्यन्दिने च ॥ १४ ॥ कुष्टेन शेषे- ॥ १५ ॥ ॥ १७ ॥ तृतीयसवने च ॥ १६ ॥ वाक्संवश्व तद्वत्- यजुर्वेदेनाध्व- ऋग्वेदेन होता करोति ॥ १८ ॥ र्युः ॥ १९ ॥ सामवेदेनोद्वाता || २० || सर्वैर्ब्रह्मा ॥ २१ ॥ वचनाद्विप्रतिषेधाद्वा-न्यः कुर्यात् ॥ २२ ॥ ब्राह्मणानामावि- सर्वऋतूनामप्रयस्स लदाहिताः ॥ २४ ॥ ज्यम् ॥ २३ ॥ जुहोतीति चोद्यमाने साधैराज्यं प्रतीयात् || २५ || अध्वर्यु क- तरम् ॥ ॥ २६ ॥ जुहूं पात्रम् ॥ २७ ॥ व्यामृतायां स्रुवेण- ॥ २८ ॥ आहवनीये प्रदानम् ॥ २९ ॥ आधानप्रभृति यावज्जीवं पात्राणि धार्यन्ते ॥ ३० ॥ तेषां प्रतितन्त्र संस्का- रः ॥ ३१ ॥ मन्त्रब्राह्मणे यज्ञस्य प्रमाणम् ॥ ३२ ॥ ब्राह्मणयोवेदनामधेयम् ॥ ३३ ॥ ब्राह्मणशेषो वाद: ॥ ३५ ॥ राकल्पश्च ॥ ३६ ॥ | मन्त्र- कर्मचोदना ब्राह्मणानि ॥ ३४ ॥ निन्दा प्रशंसा परकृतिः पु- अतोन्ये मन्त्राः ॥ ३७ ॥ अना- नातास्त्वयन्त्राः यथा प्रवरोहनामधेयग्रहणानीति ॥ ३८ ॥ रथशब्दो दुन्दुभिशब्दच ॥ ३९ ॥ स्वाध्यायेनध्यायो म- Farria कर्मण्यन्तरत्वात् ॥ ४० ॥ एकमन्त्राणि raf- पि || ११ || अपि संख्यायुक्तचेष्टापृथक्त्वनिर्वतीनि ॥ ४२ ॥ कण्डूयनस्वननदीतरणाववर्षणामेध्यप्रतिमन्त्राणेषु च तद्वत्का लाव्यवे- तेषु ॥ ४३ ॥ प्रयाणे स्वार्थनिवृत्तेः ॥ ४४ ॥ असन्निपा- तिकर्मसु च तद्वत् ॥ ४५ ॥ हविष्कृदधिगुपुरोनुवाक्यामनोत- स्यावृत्तिभिन्नकालेषु ॥ ४६ ॥ वचनादेकं कर्म बहुमन्त्रम्- || 29 || द्वितीयः खण्डः. मन्त्रान्तैः कर्माficeसन्निपातयेत् ॥ १ ॥ आधारे धारा- यां चादिसंयोगः || २ || आदिप्रदिष्टा मन्त्राः ॥ ३ ॥ न्तरस्यादिना पूर्वस्यावसानं विन्द्यात् ॥ ४ ॥ होत्रा याजमाने- ॥ षु समुच्चयः ॥ ५ ॥ विकल्पो याज्यानुवाक्यासु ॥ ६ ॥ सं- क्रपयरिक्रपसंस्कारेषु द्रव्यसमु- ख्यासु च तद्वत् ॥ ७ ॥ " १३ ॥ न मन्त्रव- प्रागपवर्गाण्युदग- ञ्चयः ||८|| रौद्रराक्षसनैर्ऋतपैतृक च्छेदन भेदन निरसनात्माभिमर्श- नानि च कृत्वाप उपस्पृशेत् ॥ ९ ॥ उत्तरतउपचारो विहार:- ॥ १० ॥ नामेरपपर्यावर्तत ॥ ११ ॥ न विहारात् ॥ १२ ॥ अन्तराणि यज्ञाङ्गानि बाह्याः कतारः ॥ ता यज्ञाङ्गेनात्मानमभिपरिहरेत् ॥ १४ ॥ ranfra ज्ञोपवीती प्रदक्षिणं देवानि कर्माणि करोति ॥ १५॥ प्राचीनावीती प्रसव्यं दक्षिणापवर्गाणि पित्र्याणि ॥ १६ ॥ या- नि शुल्बानि समासं गच्छन्ति प्रसव्यं तान्याष्टच प्रदक्षिणं स- मस्येत् ॥ १७ ॥ अथ यानि न समस्यते प्रदक्षिणं तानि- ।। १८ ।। अमावास्यायाममावास्यया यजेत ॥ १९ ॥ पौर्ण- मास्यां पौर्णमास्या ॥ २० ॥ यदहः पुरस्ताच्चन्द्रमाः पूर्ण उ- सत्ता पौर्णमासीमुपवसेत् ॥ २१ ॥ श्वः पूरितेति वा ||२२|| afari atri वाजसनेयिनस्समामनन्ति || २३ || यदहन- तृतीय दृश्यते तदहरमावास्याम् ॥ २४ ॥ वो न इष्टार इति वा- ॥ २५ ॥ एकप्रकरणे चोदद्यमानानि प्रधानानि समानविधा- नानि ॥ २६ ॥ प्रकरणेन विधयो बध्यन्ते ॥ २७ ॥ निर्देशात्साधारणानि || २८ || निर्देशावतिष्ठन्ते ॥ २९ ॥ ॥ आयो ष्टाकपालो ग्रीषोमीय एकादशकपाल उपांशुयाजश्च पौर्णमास्यां प्रधानानि ॥ ३० ॥ तदङ्गमितरे होमाः ॥३१॥ mart grayiल ऐन्द्रान एकादशकपालो द्वादशकपालो वा- 2-मावास्यायाम सोमयाजिनः ॥ ३२ ॥ सान्नाय्यं द्वितीयं सो- मयाजिनः ॥ ३३ ॥ Trenuriact ब्राह्मणस्याप्रीषोमीय: पुरोडाशो विद्यते ॥ ३४ ॥ नैन्द्रास्तन्नयतो विशेषेण- पितृयज्ञः स्वकालविधानादनङ्गं स्यात् ॥ ३६ ॥ ॥ ३५ ॥ अ- तुल्यवच प्रसंख्यानात् ॥ ३७ ॥ प्रतिषिद्धे च दर्शनात् | ॥ ३८ ॥ सहा प्रधानम् ॥ सहाङ्गं ३९ ॥ ॥ तृतीयः खण्डः. देशे काले कर्तरीति निर्दिश्यते ॥ १ ॥ स्वशब्दं यत् ॥ २ ॥ अपूर्वो दर्वीहोमः ॥ ३ ॥ जुहोतिचोदन: स्वाहाकारप्रदान:- ॥ ४ ॥ सद्गृहीत्वा ॥ ५ ॥ आहुतिगणे प्रत्याहुति गृही- स्वा ॥ ६ ॥ न वा समवद्येत् ॥ ७ ॥ समिदभावश्च ॥ ८ ॥ अग्निहोत्रवजम् ॥ ९ ॥ अपरेणा दक्षिणं जान्वाच्यानाच्य वासनो दवोमान् जुहोति ॥ १० ॥ वचनादन्यथा || १५९॥ अपरेणाहवनीयं दक्षिणातिक्रम्योदगावृत्तस्सर्वा आहुतीर्जुहोति ॥ १२ ॥ वचनादन्यथा || १३ || आश्रुतप्रत्याश्रुते याज्या- नुवाक्ये अवदानेषु चोपस्तरणाभिघारणे चतुर्गृहीतं वषट्कार- वकृते वषट्कारेण वाहुतिषु श्चादवीहोमानाम् ॥ १४ उपथामेन ग्रहेषु ॥ १६ ॥ सन्निपातयेत् ॥ १५ ॥ ।। तया- देवतेनेष्टकासु ॥ १७ ॥ पुरोडाशगणे यथाभागं व्यावर्तध्वमि- त्येकैकमपछिन्द्यात् ॥ १८ ॥ Fast Fareri व्यावर्तेथामि- ति तयोरेव देवतोपदेशनं करोति ॥ १९ ॥ चरुपुरोडाशगणे चरुपुरोडाशीयान् प्रागधिवपनाद्विभजति ॥ २० ॥ यधादेव- तमुपलक्षयति ॥ २१ ॥ इदशब्दस्तन्त्रं स्यात् ॥ २२ ॥ व्यति- || पक्तेष्वपि ॥ २३ ॥ कपालानामुपधानकाले प्रथमेन क- पालमन्त्रेण चरुमुपदधाति धुवासीति मन्त्रं सन्नमयति ॥ २४ ॥ पिष्टानामुत्पवनकाले तण्डुलानुत्पुनाति ॥ २५ ॥ अधिश्रयण-५ अनुद्धृत्य काले विश्रयणमन्त्रेण तण्डुलानावति ॥ २६ ॥ चरुमासादयति ॥ २७ ॥ पञ्चदश सामिवेन्यो दर्शपूर्णमास- योः ॥ २८ ॥ सप्तदशोपशुबन्धानां यत्र श्रूयन्ते ॥ २९ ॥ उपांशुकाम्या इष्टयः क्रियन्त इति तत्र यावत्प्रधानमुपांशु ||३०|| दर्शपूर्णमासfairi प्रकृतिः ॥ ३१ ॥ अनीषोमीयस्य च पशोः ॥ ३२ ॥ स सवनीयस्य || ३३ ॥ सवनीय ऐका- दशिनानाम् || ३४ ॥ ऐकादशिनाः पशुगणानाम् ॥ ३५ ॥ वैश्वदेवं वरुणप्रधाससाकमेवशुनासीरीयाणाम् ॥ ३६ ॥ वैश्व- देras easure raaपालानाम् || ३७ ॥ वैश्वदेव्यामिक्षा- देविक २८ मिक्षाणाम् ॥ ३८ ॥ तत्र सामान्याद्विकारो गम्येत ॥ ३९ ॥ एकदेवता आयविकाराः ॥ ४० ॥ द्विदेवता अग्नीषोमीयवि- काराः ॥ ४१ ॥ बहुदेवताश्च ॥ ४२ ॥ ऐन्द्रायविकारा वा ॥ ४३ ॥ अन्यत्र प्रकृतिदेवताभ्यो यथैन्द्रः पुरोडाशस्सौम्यश्च- रुरिति ॥ ४४ ॥ eraterrarara erodotयः ॥ ४५ ॥ द्रव्यसंस्कारविरोधे द्रव्यं बलीयः ॥ ४६ ॥ अर्थद्रव्यविशेषे र्थो बलीयान् ॥ ४७ ॥ न प्रकृतावूहो विद्यते ॥ ४८ ॥ वि- ॥ ॥ aal veer areaर्जम् ॥ ४९ ॥ यथार्थमूहो र्थवादवर्जम् 2 परवाक्यश्रवणादर्थ- चादः ॥ ५० ॥ freerera सामान्यात्प्रतिनिधिः ॥ ५१ ॥ तद्धर्मा च स्यात् ॥ ५२ ॥ मात्रापचारे तच्छेषेण समाप्नु- चार यात् ॥ ५३ ॥ चतुर्थः खण्डः, स्वामिनो देवतायाशब्दात्कर्मणः प्रतिषेधाच प्रतिनिधिनि- वृत्तः ॥ १ ॥ त्रिभिः कारणैः प्रकृतिनिवर्तते प्रत्यानाना- तिषेधादर्यलोपाच्च ॥ २ ॥ अग्निष्टोम एकाहानां प्रकृतिः ॥ ३ ॥ द्वादशाहो हर्गणानाम् ॥ ४ ॥ ॥ ५ ॥ गवामयनं सांवत्सरिकाणाम् - निकायिनां तु प्रथमः ॥ ६ ॥ " अनिष्टोम उत्तरवे- दिः ॥ ७ ॥ उत्तरेषु ऋतुष्वग्निरन्यत्र साद्यस्क्रेभ्यो वाजपेया- earsशिन: सारस्वताच्च सत्रात् ॥ ८ ॥ कवाद क्रतुकामं कामयेत ॥ ९ ॥ यज्ञाङ्गादौ यज्ञाङ्गकामम् ॥ १० ॥ अ- पीयांसो मन्त्राः भूयांसि कर्माणि तत्र समशः प्रविभज्य पूर्वैः पूर्वाणि कारयेदुत्तरैरुत्तरणि ॥ ११ ॥ retrife कर्माणि भूयांसो मन्त्रास्तत्र प्रतिमन्त्रं कुर्यादवशिष्टा विकल्पार्था य- था यूपद्रव्याणीति ॥ १२ ॥ अन्तालोपो विवृद्धिर्वा ॥ १३ ॥ प्रकृतेः पूर्वोक्तत्वादपूर्वमन्ते स्यात् ॥ १४ ॥ कुम्भीशूलवपाश्रप- णि प्रभुत्वान्तन्त्रं स्यात् ॥ १५ ॥ जातिभेदे तु भिद्येत पक्तिवैषम्यात् ॥ १६ ॥ स्विष्टकृद्विकारे वनस्पतौ याज्यायां देवता निगमायुः प्रकृत्युपबन्धात् ॥ १७ ॥ अन्वारम्भणीया देवतानिगमास्स्युः ॥ frant न स्यात्प्रकृतिकालमध्यत्वात्कृता हि तदर्थेन ॥ १८ ॥ स्याद्वा कालस्याशेषभूतत्वात् ॥ १९ ॥ आरम्भविभागाच्च ॥ २० ॥ refereforfi recruवृत्ते कर्मणि लौकिकस्सम्पद्यते यथास- मारूढे ॥ २१ ॥ पालम पिष्टानामु COMMENTARIES ON APASTAMBA-PARIBHASHASUTRA BY KAPARDISVA’MIN AND HARADATTA’CHA’RYA. BHAYAN, श्रीहयग्रीवाय नमः. आपस्तम्बपरिभाषासूत्रस्य कपर्दिस्वामिभाष्यम्, हरदत्ताचार्यवृत्तिश्व.

१

१. क - व्याख्यानं नाम शब्दप्रतिपादितस्यार्थस्य न्यायलब्धा- स्वरूपकधनमस्मादयमर्थो लभ्यत इति । यज्ञशब्देन साङ्गो- पाङ्गोभिधीयते । स तु यज्ञो देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागात्मकः याग इति क्रियाविशेषः । स हि निश्श्रेयसाय चोदितः । अन्ये जपादयो निभेयसाय विहिताः । तेपि यज्ञव्याख्यानेनैव व्या- ख्याताः । स तु यज्ञोऽनेकशाखापठितोऽनेकशास्त्रापेक्षोऽनेक.. •पेक्षः प्रकृतिविकृत्यात्मकः अव्याख्या- तोनुष्ठातुमशक्यत्वादश्रेयस्करत्वाच्च विस्तरेण स्पष्टो व्याख्यायते । तदिदं व्याख्यानं सर्वकर्म (वि)शेषत्वादादावेव प्राप्त सदते कृतं कथन्नु नामाधिकारनिरूपणादि यथासंभवमाचारगृह्यकर्मस्वपि [प्राप्तं ] स्या [दित्येवमर्थं ] ॥ ह. - अत्रायमारम्भहेतुः नित्ययज्ञकिया पुरुषस्य श्रेयोभि- व्यक्ति । तस्यैवाक्रिया प्रत्यवायं संपादयति । ऋणश्रुतेः, afaereres प्रायश्चित्तविधानात् । येचान्ये आश्रमा ऊर्ध्व- B 警造 परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. रेतसां ते च नित्यश्रुतिविरोधादनधिकृतान्धपङ्गादिविषयतया व्याख्येयाः । एवमनुष्ठेयो यद्मः श्रुत्यर्थस्य सर्वज्ञागम्यत्वेन शाखान्तरविध्युषसंहाराशक्तेश्च व्याख्यानतोनुष्ठातुं शक्यत इति Terrfaegaerer धर्मकथनागत श्रेयोर्थितया यज्ञं व्याचि- काचार्य: प्रतिजानीते यज्ञं व्याख्यास्याम इति । यज्ञं । विभा । ख्यास्यामः । देवतां प्रति स्वद्रव्यस्योत्सर्जनं यज्ञः । यज्ञ sevafaarसंस्था यज्ञो जात्यभिमानेन व्यपदिश्यते । सप्त araeter: a हविर्यज्ञसंस्था: सप्त पाकयज्ञसंस्था इति । अग्निष्टोमोsस्यग्निष्टोम उक्थ्यः षोडशी वाजपेयोऽतिरात्रोऽप्तो- afa sft everrieथा: । अग्रिहोत्रं दर्शपूर्णमासावाग्रयणं पिण्डपितृयज्ञश्चातुर्मास्यानि निरूढपशुबन्धः सौत्रामणीति सप्त हविर्यज्ञसंस्था: । औपासनहोमो वैश्वदेवं पार्वणमष्टका मासि श्राद्धं aafniशानबलिरिति सप्त पाकयज्ञसंस्था: । वि, faurasenaतरे वर्तमानमभिद्योत- यतः । यथा प्रतिष्ठित इति तामेव क्रियां विशेषयति । अत्र विशब्दो विस्तरार्थः । अधिकृतायां शखायां संक्षेपतोभिधाने शाखान्तरस्थान्विधीनुपसंहत्येत्यर्थः । आङ् बलवदर्थे । श्रुत्यर्थसंशये सिद्धान्तं बलवद्धेतुभिरुपपाद्येत्यर्थः । ख्यास्याम afa afast व्यक्तवचनार्थस्य व्याङादेशस्य लट्प्रत्यये इति उत्तमपुरुषरूपं । व्यक्तं वक्ष्याम इत्यर्थः । एवं मेकविंशति- संस्थं शाखान्तरस्थान विधीन्विस्तरेणोपसंहृत्य सिद्धान्तं बलव- “दुपपाद्य व्यक्तं वक्ष्याम इत्यर्थः || आ 1 इत्येargue एवमवश्यानुष्ठेयो. ‘कथनावगत. 1 श्रेयोर्थितयाच जात्यभिधानेन, प्रथम: खण्ड: २. क स तु याग: आदितत्रयाणां वर्णानां ब्राह्मणराजन्य- वैश्यानामदुष्टकर्मणामनुष्ठानसमर्थानां सपत्नीकानां कामिनां प्रत्येकमुपदिश्यन्ते । वैश्यस्य चेति पृथङ् निर्देशान्न कचिद्वहु- यजमाने कर्मणि वैश्यस्य ब्राह्मण [राजन्याभ्यां] सह प्रयोगः । ब्राह्मणराजन्ययोरिति द्वन्द्वसमासात् एतेन द्वौ वा त्रीन्वा याज- येत्” इत्यादौ तयोरन्योन्यसहितयोर्यजमानत्वं लभ्यते । त्रयाणां arti यगोपदेशात् “धर्मे चार्थे च कामे च नातिचरितव्या " इति “सहोभौ धर्मम्” इति च लिङ्गात् " क्षौमे वसानौ जाया- पती अग्रिमादधीयाताम्” इति श्रुतेश्व ब्राह्मणस्य ब्राह्मण्या जा- यया सहाधिकारः क्षत्रियवैश्याभ्यां जायाभ्या] मिति च लभ्यते । afart क्षत्रियया सह वैश्ययापि लभ्यते । वैश्यस्य वैश्ययैव । न तु शूद्रया सह सर्वेषां; “तस्माच्छूद्रो यज्ञेनवकृप्तः” इति वच- नात् । वैश्यस्य चेति चकारात् क्वचिदत्रैवर्णिकस्याप्यदुष्टस्येदं भवति स्थपतेः, “ निषादस्थपतिं याजयेत्” इति वचनात् । afa [at] कस्य पशुवकीर्णिन:, “यो ब्रह्मचारी स्त्रियमुपेया- त्स गर्दभं पशुमालभेत इति” वचनात् । तयोराधानाभावालौकिके- tatay यज्ञप्रयोगः । स्थपते [ रुपनय] नाभावाद्यावद्भियजमान मन्त्रैरिष्टिसिद्धिस्तावतोनुutta carera । यावन्तो मन्त्राः आधानादिषु पत्नीभिरुच्चार्यास्ते सर्वे ताभिरध्येतव्याः । तासा- मप्युपनयनाभावात् । स त्रयाणां वर्णानामिति ग्रहणात् वर्ण- नयापेतानां यज्ञो न स्यात् । " वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत । ग्रीष्मे- राजन्यं । शरदि वैश्यं । वसन्तो ब्राह्मणस्याधाने । श्रीप्यो राज- न्यस्य । हेमन्तो वा शरद्वैश्यस्य " इत्येव सर्व [त्र] वर्णत्रयस्योप- नयनाधानाभिधानात् । तस्मात् त्रयाणां वर्णानामधिकारः ॥ ११ परिभाषाभाष्यवृत्योः. ह - स खलु यज्ञः श्रेयस्साधनत्वाद्यो निश्श्रेयसार्थी तस्य प्राप्तः श्रेयोर्थित्वेपि शूद्रस्य मा भूदितीदमारभ्यते । ननु ब्राह्मण- राजन्यवैश्यानामित्येतदेव सूत्रमस्तु । स त्रयाणां वर्णाना मित्यनर्थकं । वैश्यस्येत्यसमानेन ग्रहणं चानर्थकं । उच्यते । पूर्वसूत्रे यज्ञमिति द्वितीयान्तेन कर्मतया निर्दिष्टत्वादस्मिन् सूत्रे कर्मangaत्तिर्मा भूदिति स इति निर्दिष्टः । त्रयाणामिति / वचनं ब्राह्मणस्य भार्याविन शास्त्रान्तर विहिताभ्यां क्षत्रिय- auraj arrer ज्योतिष्टोमादिषु च ब्राह्मणस्य सहाधि- aritra arrri urस्पर’ सहितानामधिकार इति । यद्वा ब्राह्मण- भार्यायाश्शूद्रायाः पतिप्रयुक्तसहाधिकारमाशङ्कच तस्याः प्रतिषे- are aurणामेवाधिकारो न शूद्राया इति । " रमणायैव साऽथ न धर्माय " इति वष्टिवचनात् । वर्णग्रहणमिन्द्रवरुणादीनां देवानां तिरवां च पश्वादीनां ऋषीणां च वसिष्ठादीनां अधिकाराने- वृत्त्यर्थं । वैश्यस्येत्य समासनिर्देशः " एतेन द्वौ त्रीन्वा याजयेत् इत्यनेक यजमानेorning वैश्येन सहानयोरधिकारनिवृत्त्यर्थ चकारो निषादस्थपतेरत्रैवर्णिकस्याप्यधिकारसमुच्चयार्थः ॥ ३. क स तु यज्ञस्त्रिभिर्वेदैस्साध्यो यागः विधीयते । नैकेन “वेदेन नैकशाखया वा तस्य साङ्गस्य यागस्य विधिः । यतस्सर्वेषु वेदेषु सर्वासु शाखासु भूयमाणोग्रिहोत्रदर्शपूर्णमासज्योति- ष्टोमादिरेक एवाभिन्नः द्वितीयादिदर्शनदेवदन्तवत्प्रतीयते । भारकस्यैव सतस्तत्र तत्र वेदशाखायां श्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरण समाख्यानैरभ्युपदिश्यन्ते । अनविभिरेवैतैस्साङ्गस्य विधिः । सनायें यहः शाखान्तर, परस्परतूनामधिकार. प्रथमः खण्डः १३ विधीयत इति विधिः । विविच्य पुनरभिहितं उचैर् ऋग्वेदसाम darvarfare स्वरविधानार्थं । ऋग्वेदेन होना करोतीत्यादिभिः ऋविनियमार्थं च ॥ ह-स यज्ञो व्याख्येयतया प्रतिज्ञातो न विज्ञायते केन ग्रन्थेन विधीयत इति तत्प्रतिज्ञानायारभ्यते स त्रिभिरिति । त्रिभिः वेदैः । वेदयतीति वेदः । ऋग्वेदश्च यजुर्वेदश्च सामवेदश्च ऋग्वेदयजुर्वेदसामवेदाः । तैर्यज्ञो विधीयते । ननु ऋग्वेदयजुर्वेदसाम- वेदेरित्येतत्सूत्रमस्तु । स त्रिभिर्वदैरित्यनर्थकं । उच्यते । स इति वचनं स एव ऋग्वेदविहितः स एव यजुर्वेदविहितः स एव साम- dearer ar araयविहितानां ज्योतिष्टोमादीनां प्रतिपत्यर्थ । fatata aai त्रिभिरेव तस्याङ्गस्य’ विधिः समाप्यते नैकेनेति ज्ञापनार्थ । अतो वेदत्रयविहिताङ्गकलापस्य उपसंहारः । यथा वसन्ते ज्योतिष्टोमेनेति सामवेदाम्नातस्य वसन्तकालस्य । वैदैरिति aai darauri सर्वब्राह्मण प्रत्ययमेकं कर्मेति प्रतिपत्यर्थ । अतः शास्त्रान्तरस्थाङ्गस्योपसंहारः । वैकल्पिकश्चायमुपसंहारः । artaretaraar” | अत एव स्वाध्यायमधीयीत स्वाध्यायो- aircraft ascertक्षायां एकैकस्यामेव शाaraj eष्टार्थ भवति । ४. ऋग्वेदयजुर्वेदाभ्यां दर्शपूर्णमासौ सा विधीयते । “ यदाग्नेयोटाकपालोमावास्यायाम् व्याख्यतया प्रतिज्ञायते. “तस्य यागस्य विधिः ‘शखाभेदेनात्तस्यार्थवत्वात् शाखाभेदस्यार्थत्वात्, इत्यादिभिर्वाविधैर्यजुर्वेद " तत्प्रत्यभिज्ञानावारभ्यते. ‘ब्राह्मणवदप्रत्यय, ब्राह्मणवदत्रप्रत्यय. Paratarमध्ययनमा भवति १४ परिभाषाभाष्यवृत्योः. विहितत्वादुपांशुले प्राप्ते तयोर्यान्यङ्गानि ऋग्वेदविहितानि तत्रो- सैस्त्वं होता च कर्ता स्यात्, यानि यजुर्वेदविहितानि तत्राध्वर्युः कर्तेति ॥ ह. - सर्वयज्ञानां त्रिभिरेव विधानं प्रसक्तं तन्माभूदित्यु- परितनसूत्राणामारम्भः । ऋग्वेदश्च यजुर्वेद ऋग्वेद यजुर्वेदौ । दर्श इति सूर्याचन्द्रमसोः परः सन्निकर्षाभिधीयते । पश्यन्ति हि सूर्याचन्द्रमसौ सहभूतावस्मिन् काले कालज्ञाः । एतत्काल संयोगा- दहोरात्रौ । तत्कालवर्तित्वादाशेपादिप्रधानसमुदायः । मास इति चन्द्रमसभाख्या | एवं ह्याहुर्नैरुक्ताः मासो मासात्कालश्चन्द्रमा- श्वेति । पूर्णो मासो यस्मिन् काले स पूर्णमासः तद्योगादहोरात्रौ तत्कालवर्तित्वादाग्नेयादिप्रधानसमुदाय: । दर्शश्च पूर्णमासश्च दर्शपूर्णमासौ । तावृग्वेदयजुर्वेदाभ्यां विधीयेते, न सामवेदेने- त्यर्थः । यश्च यजुर्वेदे हौत्रान्नायः स ऋग्वेदशेष एव । यञ्च सूत्रकारेण हौत्रमानातं तद्वेदान्तरात् कृत्स्नविधिमुपादाया- नातं मन्तव्यम् ॥ ५. क - साङ्गं यजुर्वेदविहितमिति अध्वर्युकर्तृत्वमुपांशुत्वं च । 1 ह. - अमित्रमिति कर्मनामधेयं । तस्य ब्राह्मणनिर्वचनं “सोग्निरविभेत्” इत्यारभ्य " स एतद्भागधेयमभ्यजायत । यद- ग्रिहोत्रं । तस्मादग्रिहोत्रमुच्यते " इति । अरत्र सायमाहुतिरिति प्रवृत्तिकारणं । अग्निहोत्रं यजुर्वेदेन विधीयते । न ऋग्वेद सामवेदा- भ्यामित्यर्थः । यश्चाग्निहोत्रविधिराम्रातः ऋग्वेदे स यजुर्वेदशेष एव । यञ्चाश्वलायनेनाग्निहोत्रमाम्नातं तद्यजुर्वेदादेव विधिमुपाद्वाया स्नातमिति मन्तव्यम् ॥प्रथमः खण्डः ६. क - कस्तर्हि त्रिभिर्वदेविधीयत इत्यत्राह । सर्वैरग्निष्टोमः ॥ अमिष्टमशब्देन अनिष्टोमसंस्थप्रकृतिभूतो ज्योतिष्टोम उच्यते । स तु साङ्गः प्रस्तुतैः सर्वैर्वदेविधीयते । स्तोत्राणि सामवेदेन । शस्त्राणि ऋग्वेदन | ग्रहग्रहणादि यजुर्वेदेन । तत्र स्तोत्राप्युद्रात्रा कर्तव्यानि । शस्त्राणि होत्रा | ग्रहग्रहणादीन्यध्वर्युणा । ह. - प्रगीतमन्त्रसाध्यगुणिनिष्ठगुणसंकीर्तने स्तोमशब्दः । यज्ञायज्ञीयं सामाप्रेयं । तत्साध्यं स्तोत्रमग्निष्टोमः । इह त- Ferraritrara तोरग्निष्टोमाभिधानं । ऋग्वेदादिभिस्त्रिभिरेव तस्य साङ्गो विधि: पूर्यत इत्यर्थः । ननु ’ स त्रिभिः’ इति वचनस्य निर्मुक्तापवादस्य पारिशेष्यादग्निष्टोमविषयत्वेनावसितत्वान्नार्थ आरम्भेणेति चेत् । उच्यते । अथर्वणवेद प्राप्तचर्थोयमारम्भः सर्वै रथर्ववेदसहितैरग्निष्टोमो विधीयत इति । [तनहि ] कृत्स्नं ब्रह्मत्व मानातं । एवं स त्रिभिरिति विरुद्धमापद्येत । अत्र ब्रूमः । त्रिष्वपि वेदेषु यतमानानं तेनैव सकलं पूर्यत इति नैकेनाप्यथव पेक्षेति प्रतिपादयितुं स त्रिभिरित्यारब्धं । तथाच श्रुतिः । " यदृचैव हौत्र क्रियते यजुषाध्वर्यवं साम्रोहीथं व्यारब्धा त्रयी विद्या भवति अथ केन ब्रह्मत्वं क्रियते ब्रप्या विद्ययेति ब्रूयात् " इति । तस्मात्सूत्रद्वयेनैव bratri त्रिभिर्वदैर्ब्रह्मत्वं क्रियते अथर्वणवेदेन वेति । अथवा दर्वीहोमानामपि त्रिभिरेव विधाने प्राप्ते तन्निवृत्त्यर्थमिदमारभ्यते, यत्र यत्र वेदे होमविधानं तत्र साकल्येनैवेति । ७. क- दूरस्थस्य भवणकरणशब्दप्रयोगः उचैः प्रयोगः | “व्यावृत्त्यर्थस्तोयमारम्भः. एवं तहि. परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. ऋग्वेद सामवेदविहितानां मन्त्राणां सानां चोच्चैः प्रयोगः कर्त- व्यः । वेदग्रहणादेवैतद्वेदविहितानां यजुषामप्युच्चैः प्रयोगः कर्तव्यः । ह. 6. - उच्चैरित्येतदव्ययं । अनेन शब्दोच्चारणे विशेषो विधीयते येन शब्दो व्यक्तं श्रूयते । क्रियायामुचैस्त्वासंभवात् । ये मन्त्रा ऋग्वेदसामवेदाभ्यां विहितास्ते उच्चारणीया इति सूत्रार्थावधार्यते । वेदग्रहणादृग्वेद सामवेदाभ्यां यानि विधीयन्ते यजूंषि तान्युचैरेव प्रयोक्तव्यानि । 1 ८. क - क्रियत इत्यनुषङ्गः । करणवदशब्द ( वद ) मनः प्रयोग (द) उपांशु | यजुर्वेदविहितानां मन्त्राणामुपांशु प्रयोगः कर्तव्यः अत्रापि वेदग्रहणाद्यजुर्वेदविहितानां मन्त्राणां च सात्रां चोपांशु प्रयोग एव । यजुषामप्यूहप्रवराणां । ऋग्वेदविहितं होत्र; तत्रचैवं | यद्य [द]पि यजुर्वेदविहितं हौत्रमिष्टिहौत्रादि तदप्युच्चैरेव कर्तव्यम् । जामदमचे चतूरात्रे यजुर्वेदेनायेयादयः पुरोडाशा विहिता: । उपसत्सु तेषां हौत्रमन्त्रात्सामवेदविहिता: अग्नि- होताdaastafareयः । तेषां यजुर्वेदविहितहोमशेषविहित- त्वादुपदेव प्रयोगः | ह. – करणवदशब्दम [म् ] मनःप्रयोग उपांशु, ताल्वादि- व्यापारे प्रत्यक्षेपि यत्र शब्दो न श्रूयते । न च मनोव्यापारमात्र तदुपांवित्युच्यते । यजुर्वेदविहिता मन्त्रा उपांशु प्रयोक्तव्या इत्यर्थः । अत्रापि वेदग्रहणाद्यजुर्वेदविहितानां सानामृचामहादीनां चोपांशु प्रयोगः सिद्धो भवति । यत्न याजुर्वेदिकानामङ्गानां भूयस्त्वं तत्कर्म सकलं यजुर्वेदविहितमेवेति मन्तव्यं । यथाधाने साम- गानसहितः सकलप्रयोगो यजुर्वेदविहित एवेति आधानाङ्गभूतस्य प्रथम: खण्ड: १७ साम्रोषि aratri प्रयोग उपक्षेत्र भवति । अनो पचाश्वलायनेन अमि.. होमानानं तदपश्वेष प्रयोक्तव्यं । तथा च यजुर्वेदिकमपि | वेदपर्ववैरेव प्रयोक्तव्यं । तथा जमदवरात्रे उपसाहा मन्त्राः अमेहनवित्येवमादय: साम- वेदे आखाता पाजुर्वेदिकायोपविविशेषानुषश्वेव प्रययः ॥ ९. कायति । प्रत्यपविति । प्रवरः अधिदेव होतेत्यादि । संवादः बह्मन् प्रतिप्यानि भवेति । सोषः प्रोक्षणीसाहयेत्यादि । पंचप्यर्थे तृतीया । तेभ्योन्यत्र यजुर्वेदविदिते । तषाचारपत्य परार्थत्वादुचैस्त्वमेव । afrance । चकारात् असे परिनिर्वस्यामीत्यादेरवैस्त्वं । अस्वानुपपत्तेः पवमानसंवोधनापतेः । ह-भाश्रुतश्राव । श्रुतषडिति । अनिदेव safe after tree इत्यादि पावे | तिरित्यादि प्रतिवचनात्यः संवादः । परमा आख्यान संवाद एवं यथा वदेदिति दिया विदेतत प्रत्याहनना- श्रीमायादेवः । संौषः प्रीतात्यागः । ‘दहु दुधि’ ‘अ’ वान्वितः । अर्थ इत्येवमादयोपि सौषा एव । न 1 सम्प प्र तृतीया सोपेभ्य इत्यर्थः । आश्रुतं स प्रत्याभूतं च संवा दक्ष संदेषा आत्यावरसंवादः । तेभ्योन्यत्र यजुर्वेदत्वं । श्राशुन उनी चाय- शु परप्रत्ययाभावादुस्त्वं न्यायशासमेव सूत्रकारेणोपदिश्यते। अत- कालार्थस्तु.. १८ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. श्वान्येषां परप्रत्ययार्थानां मन्त्राणां अनुज्ञादीनां च उच्चैः प्रयोगसिद्धो भवति । यथा यजमान aafadorf निर्वपेत्यादि । चशब्द एषामेव समुच्चयार्थी निर्दिष्टः । आश्रुत- प्रत्याश्रुतयोः संप्रैषसंवादान्तर्भूतयोर्भेदेनोपादानं ‘यो वै सप्तदशम् ’ इत्यनुवाके आश्रुतप्रत्याश्रुतयोर्यज्ञप्राय प्रतिक्षेदयन संस्तवान प्रै- Mar[at]nicaria तन्निराकरणार्थम् || 1 १०. क - अप्रेस्समिन्धनार्था ऋचस्सामिवेन्यः । दूरस्थस्य श्रवणप्राप्तः स्वरः क्रुष्टस्वर इत्यादि । सन्निकृष्टस्य भवप्राप्तस् मन्द्रः । तयोरन्तरा मध्यमेन स्वरेण सामिधेन्योऽध्वर्युप्रैषमनु अध्वर्युप्रेषान्ते वक्तव्या: । सामिधेन्यङ्गत्वादध्वर्युप्रेषोपि ब्रह्मा- मन्त्रणं प्रसवश्च मध्यमेनैव स्वरेण वक्तव्याः || ह. - आश्रुनादीनामुच्चैस्त्वं त्रिविधं मन्द्रो मध्यमः कुष्ट इति । तत्र सामिधेनीचैस्स्वरविशेषविधानायारभ्यते । “यत्क्रौञ्चमन्वा- हासुरं तन्मन्द्रं मानुषं तदन्तरा तत्सदेवमन्तरानूच्यं सदे- वत्वाय " इति क्रौञ्चमन्द्रावुवैस्स्वरस्याद्यन्तौ प्रतिषिध्यान्तरेति स्वरविशेषविधानादन्तराशब्देन मध्यमस्वरोभिधीयते । समि- म्धनार्था ऋच स्सामिधेन्यः । प्रैषस्य पश्चात्कर्यवचनमनुवचनं । सामिधेtroger मध्यमस्वरेण वक्तव्यं । सामिधेन्यययमाध्वर्यवः संप्रैषः । होतुर्याचा ब्रह्मन्सामिधेनीरनुवक्ष्यामीति । ब्रह्मणश्चार्य प्रसवः प्रजापतेनुब्रूहि यज्ञमिति । एषामप्येष एव स्वरस्स्यात्प्र- धानानुवर्तिलादङ्गानाम् ॥ 1 ११-१२. क-आज्यभागाभ्यामिति पञ्चमी । दर्शपूर्णमास- प्रथमः खण्डः, योरित ऊर्ध्वमित्यग्रहणादन्वाधानप्रभृति प्रागाज्यभागाभ्यां ज्योति- ष्टोमे प्रातस्सवने च यदुच्चैर्वक्तव्यं तन्मन्द्रस्वरेण वाच्यम् ॥ ११. ह - आश्रुतादीनामुच्चैस्त्वमुक्तं । तच उच्चैस्त्वं त्रि- विधं मन्द्रो मध्यमः कुष्ट इति । तत्रायुतादीनामेवोचैस्स्वरविधानार्थ उपरित सूत्राणामारम्भः । उरसि मन्द्रः शालागतो वा स मन्द्र इति मन्द्रलक्षणम् । आरम्भप्रभृति आज्यभागाभ्यां प्राग्यान्याश्रुतादीनि नानि मन्द्रस्वरेण प्रयोक्तव्यानि सामिधेनीर्वजयित्वा || १२. ह - महाराने बुद्धेत्यारभ्य निस्सर्पणान्त: क्रिया- कलापः सोमाभिषवसम्बन्धः प्रातस्सवनमित्युच्यते । तस्मिन् प्रrateवने यान्याश्रुतादीनि तानि सन्द्रस्वरेण प्रयोक्तव्यानी- त्यर्थः । चशब्दः प्रातस्सवनमध्यवर्तिनामेष्टिकानां पाशुकानां च aarti मन्द्रस्वरप्राप्त्यर्थः । आनुमानिकाञ्चोदकात् प्रत्यक्ष- सामान्यविधिर्बलीयानिति ॥ १३-१४. क - स्विष्टकृत इति पंचमी । दर्शपूर्णमासयो राज्यप्रभृति स्वतः ज्योतिष्टोमे माध्यन्दिने सवने च : यदुच्चैः प्रयोक्तव्यं तन्मध्यमेन स्वरेण प्रयोक्तव्यं । मध्यमः कुष्ठ- स्तावदुक्तस्वरूपः | १३. ह क मध्यममिति मध्यमस्वरलक्षणं । आज्य- भागप्रभृति स्विष्टकृतः प्राग्यान्याश्रुतादीनि तानि मध्यमस्वरेण प्रयोक्तव्यानि ॥ १४. ह-सोमोपहरणादि निस्सर्पणान्तो माध्यन्दिनका अनुष्ठेयः क्रियाकलापो माध्यन्दिनसवनमित्युच्यते । चकारो उरसागतो. परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. माध्यन्दिनवनवर्तिनाष्टिकानां पाशुकानां च आश्रुतादीनां मध्यमस्वरप्राप्त्यर्थं ॥ urgiri १५-१६. क दर्शपूर्णमासोस्टिकप्रभूति शेषे तृतीय- सवने च यचैः प्रयोक्तव्यं तदस्वरेण वाच्यं । प्रातरसवने । माध्यन्दिने dread च दर्शपूर्णमासविकाराणां प्रकृतिस्वर- बाधेन प्रत्यक्षोपदेशात्सवनस्वरेण प्रयोगः कर्तव्यः ॥ १५. ह-कुटार इत्यनर्थान्तरं । शिeि create तारलक्षणं । शेषं स्विष्टकृयभृति प्राणर्पणप्रेषान्तं ॥ १६. ह-आदित्यग्रहणप्रभृति निस्सर्पणान्तः सोमाभिषव- संबन्ध: क्रियाकलापस्तृतीयसवनमित्युच्यते । एतानि रेण प्रयोक्तव्यानि । चशब्दः पूर्ववत् ऐष्टिकानां पाशुकानां च आश्रुता- fitterature | पत्तीसंपाजादीनां न सवनस्वरो भवति । raarateerstar aeनात् ॥ १७. क - उच्यत इति वा शब्दो मन्त्रात्मकः । सन्द्राव- गतिः । वाक्सन्द्रावो वाचो निर्णय: । सा वागुचारणविलम्बे विलम्विता दृश्यते । उद्दारणे मध्यमे मध्यमा । उच्चारणशैवचैदुता । प्रागाज्यभागाभ्यां प्रातस्सवने च ययाविलम्बिता आज्यभागात्प्राक चप स्विष्टकृतो माध्यन्दिने च यथामध्यमा स्विटप्रभृति शेषे नृतtreat च यथाgता तथा मन्त्राः प्रयोक्तव्याः । चशब्दो नियमार्थः । यत्र मन्द्रादिविधानं तत्रैव विलम्बितादिविधिः । पशुत्वाद सामिधेन्यनुवचनात् ॥ ‘अङ्गभूतानां प्रथमः खण्डः ह. - वाचा गतिर्वाक्सन्द्रवः | विलम्बितो मध्यमो हुत इति मन्द्रादिवत्सवनादिक्रमेण प्रागाज्यभागाद्यनुक्रमेण विलम्वितादयो भवन्तीत्यर्थः । चशब्द एतेषु स्थानेषु स्वरान्तरोपदेशात् प्राकृत- Fat er fear तथा विलम्बितादयो न निवर्तन्त इति वासं- द्रवनिवृत्त्यर्थः । यथा सामिधेनीप्रभृत्युपांशु यजतीति पौनराधेयि- क्याम् ॥ १८. क यानि ऋग्वेदविहितान्यङ्गानि तानि होता कुर्या - तू | वचनात्कारणान्तराद्वान्यः कुर्यात् । होता वेदान्तरविहितं वचनात्करोति । ह-अभिर्मे होतेति वरणसंस्कारानिमित्तो महत्वग्वचनो होतृशब्दः । स ऋग्वेदविहितान् पदार्थान् होतैव कुर्यात् ॥ १९. क- यजुर्वेदविहितेष्वङ्गेय्वध्वर्युः कर्ता । वचनात्कारणा- न्तराद्वान्यस्य कर्तृत्वम् ॥ ह. - अध्वर्युशब्दोपि वरणनिमित्तो महत्वग्वचन एव । स यजुर्वेदविहितान् पदार्थान् अध्वर्युरेव कुर्यात् ॥ २०. क - सामवेदविहितेष्वङ्गेषूदाता कर्तृत्वेन नियम्यते । वचनात्कारणान्तराद्वान्यः कुर्यात् । अन्यवेदविहितं चोदाता || ह. - उद्गातृशब्दोपि वरणनिमित्तो महविग्वचन एव । सामवेदविहितान् पदार्थान् उदातैव कुर्यात् ॥ २१. क-प्रस्तुतैरेव सर्वैः ऋग्वेदयजुर्वेदसामवेदैः शाह- तान्यङ्गानि ब्रह्मा करोति । न तद्ब्रह्मत्वसिद्धयेथर्ववेदमपेक्षते । यतः । नियमार्थ:: परिभाषाभाष्यवृत्त्योः.. एतैरेव वेदैः are a fare अत एव " सत्रिभिविधीयत " इत्युक्तं । त्रिभिरपि वेदैर्ब्रह्मत्वस्य विहितत्वात् इडाभक्षणतानूनप्त्रादौ ractorsarai naणां ब्रह्मणो विकल्पस्स्यात् । अध्वरचा- atri यथावेद व्यवस्थैव || ह. - परिवृढ श्रुततरः सर्वेभ्यो बहुश्रुत इति ब्रह्मा “ अथ heard for इति त्रय्या विद्ययेति ब्रूयात् " इति बह्वृच- श्रुतिः । यत्रापि मन्त्रैर्वरणं न भवति तत्राप्यवश्यं वरणेन afanofमत्यर्थः । यथा दर्शपूर्णमासयोराधाने च संस्कृतेन artar | draft area aai at नैकैकेन । नाप्यथ- astra शेष: । इदर्थमेवहि स त्रिभिरिति वचनं चतुर्थवेद- प्रतिषेधार्थमित्युक्तं । एवं तहिं नressव्यमिदं । एककार्याणां तानूनजसोमभक्षणमन्त्रादीनां वेदत्रयसमानतानां ब्रह्मणो विकल्पार्थ आरम्भः ॥ 1 २२. क - ऋग्वदेयजुर्वेदसामवेदविहितानां पदार्थानां होत्र- ध्वर्यूद्राणां कर्तृत्वे प्राप्ते इदमुच्यते । वचनाद्विप्रतिषेधाद्वान्यः कुर्यादिति ॥ चार्थे वाशब्दः । वचनं वाक्यं । विप्रतिषेधः असंभवः, अशक्तिश्च | वचनं ‘नेता जुहोति ’ ‘सप्त होत्रा: प्राचीdu कुर्वन्ति’ इति । विप्रतिषेधः प्रमुञ्चमाना हति प्रणीयमाने न हि प्रणीयमानोन्वारंभणं होमञ्च युगपदध्वर्युइशनोति कर्तुं । तथा- श्वमेधे पशूनामुपाकरणादिष्वेकस्याध्वयरसंभवः । एवमादिष्वन्ये कुर्वन्ति । अन्ये चविजामेवाधिनः पादिनः तृतीयिनी वा । एतेषा मप्यसंभवे अन्यः कुर्यात् । हिरण्यमालिन ऋत्विजस्तुत्येहान ‘तत्रापिपशुवदर्थात्. अतीव वृद्धः. प्रथमः खण्डः २३ प्रचरन्तीति सामवेदविहितमृत्विजामुपदिष्टत्वात्तेषामेव न सर्वेषां स्थान ॥ ‘ह. वचनं “ उनेता जुहोति " इति हारियोजने । संप्रैषोपि 1 वचनमेव । यथा अमशीन विहरति आशी एवं विहरणस्तरणा- लंकरणानि करोति | Fear प्रतिप्रस्थान: पशौ संवदस्वेति तृतीयसवने संप्रैषात्, सुत्रेण पृषदाज्यस्येत्यादि हृदयाभिवारणान्तं raateer पशः प्रतिप्रस्थावैव कुर्यात् । विप्रतिषेधो विरोधः । यथा ये बध्यमानमिति हुदभ्यः पशुप्रमोकं कर्तुमसमर्थ इति पशुप्रमोकमन्यः कुर्यात् । अन्योषि स्वयूथ्य एवं प्रतिप्रस्थात्रादिः । nigrica मैत्रावरुणादिः । अध्वयोरसंभवे प्रतिप्रस्थानादय: । उद्गारसंभवे प्रस्तोत्रादय इति । तेषामपि पूर्वपूर्वसंधवे उत्तरो- त्तरः कुर्यात् । एवमेव हि सोमादौ चतुर्णामनुक्रमेण वरणं संज्ञाकरणं च । सर्वत्र ऋत्विगुपदेश: अङ्गप्रधनविषय इति । प्रधान स्वामिकर्तृकं इत्येके मन्यन्ते । द्रव्यस्योत्सर्गो यजमान इत्यपरे मन्यन्ते । यस्मिन्नङ्गिनि होत्रादीनां गुणभावः तत्रैव वेदसमाख्यया होत्रादयो नियम्यन्ते । यत्पुनरङ्गमृत्विजां तत्र तत्र तत्संस्कारार्थं [यत्र पुनः प्रधानत्वां संस्कारार्थे तत्र तत्र ] सर्व एव ऋत्विजः कुर्युः । यथा हिरण्यमालिन अविज लोहितोष्णीषा ऋत्विज इति ।। २३. क- विद्वत्तया सर्वेषामेव प्राप्तमार्त्विज्यं ब्राह्मणानामेव नियम्यते । ‘यत्विजो वृणीत’ इति वचनात् । ‘ना 雙 मिदं हविः ब्राह्मणा अर्थ व ओदन’ इति मन्त्रलिङ्गात् । ब्राह्म- अङ्गविषय:.. थ ] एवं चिह्नितो मन्थः (क) पुस्तके नास्ति. परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. ratharoorपनयाजनविधानात्तेषामेवार्त्विज्यं । नेतरयोः । अत एवं वाजपेययाजिनोपि ब्राह्मणस्यैवात्विज्यं । न तु क्षत्रिय- वैश्ययोः ॥ ह - farararaata सिद्धे “ तस्माद्वाजपेययाज्यात्वि- जीन " इत्यनेन वाक्यविशेषेण क्षत्रियस्यापि वाजपेययाजिन आत्विज्यमाशङ्कय तनिषेधार्थमिदमाख्यं । ब्राह्मणानार्षेयानिति सोमे वचनं अनृत्विजायपि चमसाध्वर्यूणां ब्राह्मणत्वनियमार्थम् । reat धर्मशात्रे ब्राह्मणानां द्रव्यार्जनार्थमाविज्यनियमः पुरु- पार्थः । तदतिक्रमे च पुरुषस्य प्रत्यवायो न कतो: । अयन्तु क्रत्वर्थ आतिज्यनियमः | अतिक्रमे च क्रतुवैगुण्यं प्रयोजन- मिति ॥ 1 २४. क - क्रतवः क्रियन्त इत्याहवनीयादिसाध्यान्यनिकर्मा- युच्यन्ते । भमय आधान संस्कार संस्कृता: गार्हपत्यादयः । तेषां यदाहवनीये जुहोतीत्यादिभि वचनैः कत्वङ्गत्वेन विनियुक्तत्वात्कतु- शेषाः ऋतूनामुपकारकाः । तेषां ‘वसन्ते ब्राह्मणोमादीन ‘नक्तं गार्हपत्यमादधाति’ ‘अधोदिते सूर्य आहवनीयमादधाति ’ इत्येवमादिभिर्वचनैः आधानमुपकारकं । तेन वसन्तादिकालविहि- तेनाधानेनोपनाहवनीयादयो धियमाणा वसन्तादिकालविहितो- पनयन संस्कृताधमन्त्रा इव सर्वऋतूनामुपकुर्वन्ति । एवं सर्व- ऋतूनामप्रयः सकृदाहिताङ्गभूताः ॥ ह. - सर्वत्र’ ऋतुपदेनाधिसाध्यं कर्माभिधीयते । यत्पुन- राधानं सोमपूर्व तत्रापि अग्रयः सकृदाहिता एव | अविशेष. “कृतरिति लेतामिसाध्य. [नास्तिकपुस्तके ]प्रथमः खण्डः, वचनात्, ऋद्धिसंस्तवाच्च ‘सैवास्यद्धिः’ इति सोमाधानवाक्य- शेषे ॥ २५. क देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागो यागो होम: । ’ यदसर्पत् referrer at क्रियानिमित्तसपिशब्दः | नवनीत- विकारद्रव्यजातीयवचन: आज्यशब्दः । तत्रानिर्दिष्टद्रव्य (कर्ता) के ‘नारिष्टान् होमान् जुहोति ‘आहवनीये जुहोति’ इत्येवमा- दिभिमे चोचमाने विधीयमाने सर्पिराज्यं प्रतीयाज्जानी- यात् ॥ ह - जुहोति प्रत्यक्षचोदनायामप्रत्यक्षचोदनायां च गव्यमाज्यं प्रतीयात् । प्रत्यक्षचोदना ’ आहुतीर्जुहोति’ इति । अप्रत्यक्षrataar ‘आधारमाघारयति’ इति । सर्पिराज्यमिति पद- द्वयोपादानसामर्थ्यात् घुतजातिवचनोपि सर्पिशब्द उत्सर्पण- forgers: vfter | कं तदुत्सर्पणम् ? समर्थशीलनमित्यर्थः । परिगृल्यते तच गव्यमेव । " तस्मादवि सतो भयेन भुञ्जते " इति वाक्य- शेषात् । २६. क - प्रतीयादित्यनुषङ्गः । अनिर्दिष्ट (द्रव्य) कर्तृके होमे अध्वर्यु कर्तारं होतारं प्रतीयात् । यजुर्वेदेनाध्वर्युरित्युक्तेपि यागस्य त्यागात्मकत्वाद्यमाने प्रव्यनियन्यते ॥ ह - प्रतीपादित्यनुवर्तते । होमेध्वर्युरेव कर्तेत्यर्थः । यजु- वेदेनाध्वर्युरित्येव सिद्धे वचनं होम होमयोविप्रतिषेधे होम एवाध्वयस्स्यादित्येवमर्थ। ‘ये बध्यमानम्’ इति होमोध्वर्योः ! पशु- प्रमोक: प्रतिप्रस्थातुरेव | प्रमुञ्चमानाः’ इति होमोपि प्रतिप्रस्थातुरेव अध्वयोर्नियमेन varलम्भनियमात् ॥ १६ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. २७-२८. क - अनिर्दिष्टपात्रके होमे । यदान्यत्र व्यापता जुहू : कार्यान्तरप्रविष्टा तदा स्रुवो नियम्यते ।। २७. ह. - प्रतीयादित्यनुवर्तते । हूयतेऽनयेति जुहूः इति traferfar आकृतिविशेषे जुहूशब्दो रूढः । जुहूशब्दः पात्र हूयमानद्रव्याधारमाहेत्यर्थः ॥ २८. है. -व्यापता जुहूराज्यान्तरधारणेन अन्येन वा कारणे- न । खुवस्य होमविशेषे दृष्टत्वात् जुहा असंभवे स्रुवेण होम: युक्त इति न्यायपूर्वोयमुद्देशः । अतो यत्रान्यज्जुहूस्थानीयं जुद्दाकृति पात्रं तत्र तेनैव होमो न स्रुवेण । पशौ वसाहोमहवण्या | सोमे प्रचरण्येति । उक्तं च भारद्वाजेन ‘प्रचरण्या होम: ? इति ।। २९. क - अनिर्दिष्टाधारके होमे देवतामुद्दिश्य द्रव्यप्रदानं प्रक्षेप आहवनीये नियम्यते ॥ ह-प्रतीयादित्येव । प्रदानं द्रव्यस्य प्रक्षेपः ॥ ३०. क - आधानप्रभृति यावन्तं कार्ल जीवति यजमानः तावन्तं कालं जुहादीनि पात्राणि धार्याणि । यजमानजीवन- areस्थानियकालत्वादतीने पौर्णमासीकालेऽनागते दर्शकाले यद्यन्तरा यजमानो म्रियेत पात्राणि च विनष्टानि तत्र ‘आहि- तामिfarera यज्ञपात्रैश्च’ इति यजमानस्य दहनात्मक- संस्कार: पात्रैर्विना न सगुणस्स्यात् । अतस्तानि दहनार्थं धार्याणि । अथान्यान्युत्पाद्य पूर्वेषां त्याग इति चेत् । यजमानसादने जुहूं सादयति सव्य उपभृतमुरसि ध्रुवामित्यादित: द्वितीयानिर्देशेनैषामनेककर्मोपयुक्तौ प्रतिपत्त्यात्मकस्संस्कार: प्रतीयते । अत एव वरुणप्रघासपात्राण्यपि यावद्दहनं भार्याणि ॥ प्रथमः खण्ड.. २७ ह. - भाधानं प्रभृतिरुपक्रमो यस्य तदाधानप्रभृति | जीवनं जीवः । यावति काले जीवो यजमानस्य तस्य कालस्य यावज्जीव- 1 मिति | पात्राणि यज्ञपात्राप्युच्यन्ते । तेषामन्त्यकर्मणि विनियोग: ’ उरसि ध्रुव’ इत्यादि । अरण्योरपि यावज्जीवं धारणं । ‘ज्योग्जीवन्त उत्तरामुत्तरों समाम् इति मन्त्रवर्णात्, भारद्वाजनचनाच ॥ ३१. क ते पात्राणां प्रतितन्नं प्रतिकर्म प्रतिप्रयोगं दर्शपूर्णमासादीनां पुनःपुनः प्रयोगे संमार्गादिसंस्कारः कर्तव्यः । पात्राणां धारणं तत्संस्कारोक्तचनन्तरम् ॥ ह - प्रतितन्त्रं संस्कारः प्रक्षाळनमुष्णेन वारिणा । स्रुवाणां शुद्धिरुष्णेन वारिणेति मनुवचनात् भारद्वाज- वचनाच्च | प्रक्षाळनं प्रaat faferमेव । यद्वा, संमार्जनादयः संस्कारा: पात्राणामभेदेपि प्रतितन्त्रमावर्तन्त इत्यर्थः ॥ ३२. क-केयं वेदप्रामाण्यप्रतिज्ञा मन्त्रब्राह्मणे यज्ञस्य प्रमाणमिति । हेतुश्च नोक्तः । स्थितेन वेदप्रामाण्येन धर्मसूत्र- काराणां व्यापार: । तत्राचार्येण यज्ञव्याख्यानं प्रतिज्ञातं च | यज्ञोभिव्यक्तः फलाय भवति । यानि चान्यानि साधनानि तैश्वा- 1 भिव्यज्यते । कुत एतद्दृश्यत इति प्राप्ते इदयुच्यते ॥ मन्त्रब्राह्मणे यज्ञस्थ प्रमाणम्॥ मन्त्रश्च ब्राह्मणं [ चेति ] जात्यभिधानवचनं । मन्त्रो मन- | । नातू | ब्राह्मणमभिधानात् । मन्त्रब्राह्मणे तु यज्ञस्य प्रमाणं | प्रमा Sभिधीयते [प्रमीयते] येन प्रमेयार्थस्तत्प्रमाणं । दृष्टमदष्टं वा फलं यज्ञस्साधयति इमानि चास्य साधनानीति एतस्मिन् प्रतिपत्तव्ये पात्राणां भेदेपि ¢ परिभाषाभाष्यवृत्योः, मन्त्रब्राह्मणे यज्ञस्य प्रमाणं । इदं च प्रमाणं शास्त्राख्यं प्रत्यक्षम् । कथमप्रत्यक्षस्य यः पुनः पुरुषप्रणीतो ग्रन्थो विस्तरणाय तदनुमान [नं] प [ प्रत्य] क्षेस्यति ॥ अत्राहुः - देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागात्मकेषु होमेषु भूतेषु “ सक्तुभिर्जुहोति । उता जुहोति । अञ्जलिना जुहोति । पदे जुहोति” इति येषु वागेषु एतानि विशेषाकारेण- विहितानि तेषु तानि स्युः । येष्वेव तानि न विहितानि तेषु विहितेषु ’ चोद्यमाने ’ इत्यादिभिस्सूराज्यादीनि साधनानि विधाय प्रसङ्गात्राणां धारणे तेषां प्रतितन्तं संस्कारे उपदिष्टे इयमाशङ्का । द्रव्यकारकदेवताकारकसाध्येषु यागेषु द्रव्यका- रकाणि, सामान्यविशेषसाधनानि याणान्साधयन्ते । केनोप- लभ्यन्ते देवताः, तत्र कस्य यागस्य केन केन रूपेण यागे देवतोपकरोतीति न ज्ञायत इत्यत आह-मन्नब्राह्मणे यज्ञस्य प्रमाणमिति । साङ्गो यज्ञः प्रमीयते ज्ञायते येन परिच्छिद्यते तस्य तत्प्रमाणं । मन्त्रब्राह्मणाभ्यां हि साङ्गोपाङ्गो यज्ञः प्रमीयते । ब्राह्मणaratara ‘आयमष्टाकपाले ’ इत्येवमादिभिः ’ धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालम्’ इत्येवमादिभिश्च द्रव्यदेवताविशिष्टो द्रव्यदेवतासाध्योऽभिधीयते । देवता तद्धितेन चतुर्थ्यां च । मन्त्रवाणकदेवताविधिरपि । “येन कर्मणेत्तन होतव्या: " इति अभ्यातानमन्त्रविशिष्टा अभ्यातानमन्त्रसाधका होमा विधीयन्ते । अग्निभूतानामित्यनुवास्थानां मन्त्राणामभ्यातान इति संज्ञा | तेभ्याताना मन्त्रास्तान् होमान् साधयेयुः । यदि नत्प्रकाशिता अमीन्द्रादयस्तेषां होमानां देवतास्युः । अनुष्ठानकाले होमाना- मपेक्षिताङ्गभूतदेवताप्रकाशनात् । न ह्यन्यथाभ्यातानानां म- Farri streeread | देanr off caritra aव्यत्यागा- होमसाधनत्वं । देवता देवतोद्देशेन प्रथमः खण्डः २९ त्मकेषूद्देश्यरूपेण तेषामुपकुर्वन्ति । अतो देवता अपि याग- निर्वर्तकत्वेन तत्कारकत्वेनाङ्गानि । अतस्साङ्गो यज्ञो मन्त्रब्राह्म- गाभ्यां प्रतीयते ॥ ह-मन्त्रश्च ब्राह्मणं च मन्नवाणे | यज्ञ इति यज्ञ- साध्यमपूर्वमभिधीयते । मन्त्राraaste सकलस्य वेदस्य मन्त्रब्राह्मणशब्देन ग्रहणं । सकलो वेदः करणेतिकर्तव्यतानुबन्धस्या धेयात्मक- Forपूर्वस्यैव प्रमाणं, न भूतार्थस्य रोदनादेः । तस्य प्रमाणा- नपेक्षत्वात् । मन्त्रप्रतिपाद्यार्थानां ब्राह्मणविहितानायपि उपसं- । हारा मन्त्रग्रहणं । यथा ’ इयान् प्रादेशसम्मित: १ इति Page: fasts प्रादेशमात्रत्वम् । ‘दश शकरी मन्त्रवर्णादुभाभ्यां प्रतिग्रहणं । ‘उत्पादनाङ्गादङ्गादवतान’ इत्यु- त्सादतोवदानं । ’ होतृषदना हरिता:’ इति मन्त्रवर्णारितानामेव दर्भाणामुपादानं । ‘नरो यत्ते दुदुहुदक्षिणेन दति दक्षिणेनैव हस्तेन पीडनं । ‘दशावनिभ्यः’ इत्युभाभ्यामभिषवः । तथा ‘विमान एष दिवो मध्य आस्ते ’ इति द्वाि निधीयते ‘मध्ये दिवो निहित: पृश्निरमा ‘इति । एवंप्रकारैर्धनैरर्थवादैश्चानु- प्रेयोर्थः प्रतिपादित: । एवंविधा उपादीयन्ते । किंच यत्र मन्त्रेण प्रयोगरूपाभिधानं दृश्यते न च विनियोगों दृश्यते तत्र मन्त्र एव प्रमाणं । अतस्तस्यार्थस्यानुष्ठेयतेति ॥ ३३. क- ननु मन्त्रानुचार्य विहितकर्मयोगं कुर्वन्ति । [न] ततो- कन्ननु Anantaन्ति । अतोनर्थका मन्त्राः | अनर्थकत्वान्नमान्त्रवाणिकी 1 देवता सिध्यतीत्यत आह-मत्रब्राह्मणयोवेदनामधेयम् ॥ वेद द कर्तव्यतानुसन्धानेना. • पार भाषाभाष्यवृत्त्योः. arati वेदनामधेयं । नामैव नामधेयं । निश्श्रेयसकराणि कर्मा- ण्यावेदयन्ति वेदा: । मन्त्रब्राह्मणयोर्वेद इति नामधेयं, वेद इति समाख्या | ताभ्यां हि मन्त्रब्राह्मणाभ्यां निभेयसकराण्यग्निहोत्र दर्शपूर्णमासज्योतिष्टोमादीनि साङ्गानि कर्माण्यवबुध्यन्ते प्रतीयन्ते। syavarti यथैव ब्राह्मणवाक्यगतपदाभिहितवाक्यार्थेभ्यो नानाविधवाक्यार्थबोध: एवं मन्त्रवाक्येषु तेषां मन्त्राभिहितप- दार्थेभ्यो बहुप्रकार वाक्यार्थज्ञानं । विहितकर्मानुष्ठानकालवश्य- मध्वर्यादयः संस्कारकर्मप्रतिपत्त्यानुतिष्टेरन् । तत्प्रतिपत्तौ स्ववा- क्याfa ब्राह्मणarsarनि मन्त्रा इत्यनेकोपायप्रसक्तौ मन्त्रा निय- म्यन्ते । पेषणमिव पिष्टकरणे । यथा पेषणापादितपिष्टकुन पुरो- starnisभ्युदय: एवं मन्त्रप्रकाशितकृतकर्मभ्यः । अतोर्थवन्तो मन्त्राः | अतोभ्यातानमन्त्रप्रकाशितानीन्द्रादयो होमानां देव- ताः । ये तु मन्त्रानुच्चार्य प्रयोगं कुर्वन्ति नि[तैः ] युक्तं तत्कर्मप्रकाश- कप्रकाशितत्वात् पूर्व मन्त्रानुच्चार्यानन्तरमनुष्ठानं । अत एव चैवं वक्ष्यति मन्त्रान्तैः कर्मादित्सन्निपातयेत् इति । एकेनैव प्रकाशितत्वान्नद्वितीयमन्त्रापेक्षेति वक्ष्यति ‘एकमन्त्राणि क- मणि’ इति । मन्त्राणां संस्कारकर्मप्रकाशकत्वादेवोहं वक्ष्यति farait a terrमूहः इति । तथा हि । दर्शपूर्णमासयोः यथार्थमूहः ’ अये जुष्टं निर्वपाम’ इति, अग्निदेवताप्रकाशनसमर्थो मन्त्रः आम्नातश्चोदितः ‘सौर्य चरुं निर्वपेद्बह्मवर्चसकामः इति सौर्यप्रविष्टस्तत्राग्निदेवताऽभावात्तद्वाच्यनिपदे निवृत्ते तत्र विद्यमान सूर्यदेवतावाच्यनानामपि सूर्यपदं प्रक्षिप्यते । स एवोहः । अतो मान्नवर्णिकी देवता सिध्यति । यन्तु मन्त्रा- र्थं नाधिगच्छन्तीत्युक्तं तदुक्तोत्तरं, पुरुषदोषो न मन्त्रदोष 1 प्रथम: खण्ड: इति । उक्तं च आचार्यै: “नैष स्थाणोरपराधो यदेनमन्धो । न पश्यति " इति ॥ ह. - कैश्चिन्मन्त्राणामेव वेदत्वमाख्यातं । कैश्चित्कल्प– सूत्राणामपि । उभयनिरासार्थोयमारम्भः । सकलस्य वेदराशेः पारायणादिषु उपसङ्ग्रहणं प्रयोजनम् ॥ ३४. क-तत्र मन्त्रब्राह्मणयोर्विवेकायाह—-कर्मचोदना ब्राह्मणानि ॥ साङ्गानि कर्माणि चोदयन्ति विदधति यानि यानि arcarfe are चोदनाः । तानि ब्राह्मणानि ’ स्वर्गकामो यजेत ’ ’ वायव्य श्वेतमालभेत भूतिकामः ’ ’ व्रीहीनवहन्ति’ इत्येवमा- दीनि ॥ ह-कर्म च विधीयते याभिस्ता: कर्मचोदना: । ’ area श्वेतमालभेत’ इत्यादयः । ताः ब्राह्मणानीत्युच्यन्ते ॥ ३५-३६. क-यदि कर्मोपदेशानि ब्राह्मणानि, कर्माणि न ara [:] यथा वायुवै क्षेपिष्ठा’ इति । ‘यथातिथये प्रद्रुताय’ ‘यजमान मेव सुवर्ग लोकं गमयति ‘अग्निर्वा अकामयत’ ’ वसवो वा अकामयन्त ‘आपो वा इदमने सलिलमासीत् इत्यादिभिः duraarared प्रrोति । अत इदमुच्यते ब्राह्मणशेषों- तेषामब्राह्मणत्वं वाद: ॥ ब्राह्मणस्य विधायकस्य शेषः अङ्गमुपकारकं अर्थवादः । ‘वायुर्वै क्षेपिष्ठा’ इत्यर्थवादः । ‘यथातिथये ’ इति निन्दा | यज– मानमेव सुवर्ग लोकं गमयति’ इति प्रशंसा । ‘अभिवदति ‘वसवों ar’ इति परकृतिः । बहुपुरुषकर्तृकं पुराकल्प इति केचित् । ‘आपो arrer सलिलमासीत्’ इत्येषः धनिर्दिष्टकर्तृकः पुराकल्प परिभाषाभाष्यवृत्योः इत्यपरे । चकारों ‘नान्तरिक्षे न दिवि ’ इत्येवमादीनां समुच्चयार्थः । ( area श्वेतमालभेत । ओषसं जुहोति । एककपालमा- हवनीये जुहोति । यएतेन हविषा यजते । यद्वराहविहत संभारो भवति’ इत्येते विध्युद्देशप्रकारा: कर्माण्युभयानि [कर्माण्यन्यानि ] पार्थवादादिपदैस्तूयमानानि तैः सह विदधति न तैर्विना । ततो विध्यदेशानां स्तुतिपदानां चैकवाक्यभावः । अतो विधायक- antraह्मणवाक्यानामर्थवादादय: शेषाः अङ्गान्यवयवाः ॥ ३५. ह-वेदस्यैव कश्विद्भागः अर्थवादोनाम विधीय- मानस्य स्तुत्या प्रतिषिव्यमानस्य निन्दया च विधायकस्य ब्राह्म- rer शेषभूतत्वात् ब्राह्मण एवान्तर्भूत इत्यर्थः ॥ ३६. है- द्रवत हिरण्यमभवन्त्तस्माद्वजत हिरण्यमदक्षि- मज हि यो हषि ददाति पुरास्य संवत्सरागृहे रुदन्ति ’ इति निन्दा | प्रशंसा ‘आयी वा एषा यदजा ’ | परकृतिः ‘इन्द्रो । वृत्रहनू’ इति । पुराकल्पः ‘इदं वा अग्रे नैव किञ्च नासीत्’ इति पुरावृत्तमात्रकथनं । ‘बवर: प्रावाहणिरकामयत’ इति वा परकृते- रुदाहरणम् । एवंविधा अर्थवादा ब्राह्मणशेषत्वेन उक्ता इत्यर्थः ॥ ३७. क-अतस्सार्थवादेभ्यो विधायकेभ्योत्ये वाक्यशेषा अनुमेयार्थप्रकाशकाः ते [ये] (मन्त्राः) ’ उभावामिन्द्राशी ‘उरु प्रथस्व’ इति ऋग्यजुषात्मका आम्नाताः व एवं मन्त्राः ॥ २५. ह. -उक्तलक्षणादन्ये मन्त्रा विज्ञेयाः पित्वे- त्येवमादयः ॥ प्रथमः खण्डः, ३८. क. - प्रवरादीनां वाक्यैकदेशत्वेन अनुष्ठेयार्थप्रकाश- कत्वेन च मन्त्रत्वं प्राप्तं पर्युदस्यति । अहे बुधिय मन्त्रं मे गोपायेति ऋग्यजुस्सामसु मन्त्रशब्दप्रयोगात्, स्वाध्यायपाठसमानातानां ऋग्यजुस्सामप्रसिद्धेः, अतस्तत्रान्नाता एव मन्त्राः । अनाम्रातास्त्व- मन्त्राः | अनाम्नातास्ते के । यथेति । तेषां विविच्य प्रतिपादनाया प्रवरोहेत्यादि । प्रवरो, भार्गवच्यावनाप्रवानौर्व जामदग्न्येति । कः, सूर्याय जुष्टं निर्वपामीत्यादि । नामधेयग्रहणं । गृह्यत इति ग्रहणम् । द्विविधं नामधेयं ग्राह्यं [गा], नक्षत्रनामधेयं च । पुत्रस्य नाम Ferdiत्यादिना कृतं ग्राह्मं [गायें] तत्र भवति । नक्षत्रनाम च आशास्तेयं यजमानो रौहिणः । इतिकरणादेतावतामेव मन्त्रत्वम् : न त्वेते समानविकरणादय: । यजमान इत्यादीनां तु. ऋचाer (1) योन्यामुत्पन्नं सामोन्तरयोगयमानमन्त्र एव । यत्तु यजुर्वेदाश्रयमेषामुपांशुत्वादि न तस्यामु[नु]त्यत्तिः ॥ 1 ह-अनामाता वेदे अपादताः । ते मन्त्रा न भवन्ति यथेत्युदाहरणनिर्देशः । प्रवर आपेयवरणं, आङ्गिरसायास्येत्येवमादि। उहो, जुष्टं निर्वपामीत्यादि । नामवेयग्रहणं, आशास्तेयं यजमानो care at | annaत्वावैषामन्यथाकरणे मन्त्रायश्चित्ते देवदत्त इति न स्तः । यस्तु वेदाय उपांशुत्वादिः तस्यानिवृत्तिः ॥ ३९. क. - चशब्देन अमन्त्रत्वमनुष्यते । • थशन महेन्द्रस्य स्तोत्रमुपाकरोति । इति रथदुन्दुभिशब्दयोरमन्त्रत्वं । मिन्नसूत्रकरण पूर्वेषा मन्त्रैकदेशत्वात् मन्द्रस्वरः, स्थादिन शब्दस्यामन्त्रत्वाद्यथामा प्रस्वः || ‘मन्त्रेप्रायश्चित्तम् न भवति. " तस्य निवृत्तिः, परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. ह. - रथशब्देन महेन्द्रस्य स्तोत्रमुपाकरोति’ । ‘दुन्दुभि- rst atter स्तोत्र’ मिति । तौ च मन्त्रौ न भवत इत्यर्थः । मन्त्रत्वप्रसङ्गाभावेपि मन्त्रस्य स्थानापत्या मन्त्रधर्मप्राप्तचाशङ्का- निरासायायमारम्भः । अनयोः प्रवरादिवदुपशुत्वादिधर्मो न भवतीति ख्यापनार्थं पृथगुपदेश: ॥ ४०. क. - स्वाध्यायो ग्रहणार्थमध्ययनं प्रसिद्धम् । न कर्मणि कर्मप्रयोगे । अर्थान्तरत्वात् । तत्र शिष्यस्य ग्रहणधारणं प्रयोज- नम् । इहत्वभिधेयार्थप्रकाश [क] स्यम् । अतः कर्मणि नानध्ययन- मसङ्गः । अर्थान्तरत्वादेव अन्येप्यध्ययनधर्माः प्रणवादयो न | स्युः ॥ ‘ह. - वेदस्य ग्रहणार्थं गृहीतस्य च धारणार्थे च यदुच्चारणम् तत्स्वाध्याय इत्युच्यते । अनध्याय अध्ययननिषेधः स्वाध्याय एव भवति न कर्मणि । अर्थः प्रयोजनम् | अर्थादिन्यत् अर्थान्तरम् । मुस्य भrateferrea | ( " विद्यां प्रत्यनध्यायः श्रूयते न कर्मयोगे मन्त्राणाम् " इति नियसंस्काराध्ययनाध्याप] [न] विधेः । कर्मसु प्रतिषेधोऽर्थान्तरम् । ) तस्मात् प्रयोजनान्तर- स्वादित्यर्थ: caritree | स्वाध्यायस्य वेदग्रहणं तद्वारणं वा प्रयोजनम् ; कर्ममन्त्राणां त्वर्थनिर्वृत्तिः । हेतुवचनं कर्मण्यपि प्रयोजना- न्यत्वे अध्ययनप्रतिषेधार्थम् । यत्तु धर्मशास्त्रे वचनं, अमावास्याया- मध्ययनविधिप्रतिषेधार्थम् । यद्वा अमावास्यादिषु मन्त्राणाम [न] स्थानापन्नत्वमत्या. श्रोत्रियसंस्काराध्ययनाध्यायविधेः श्रोत्रियसंस्थाध्ययनाध्यायविधेः इति च पाले दृश्येते. ‘अमावास्यादिन. [इति कपुस्तके]प्रथमः खण्डः, ध्ययनप्रतिषेधः श्रुतिबलीयस्त्वेनैव सिद्धः ; स्मार्तत्वादनध्ययन- विधेः । अत इदं कूष्माण्डहोमादीनामविहित कालादीनां मन्त्रे- पवनध्ययनप्रतिषेधार्थम् । यद्वा – “ पशु ह वा एतच्छुशानं । यच्छूद्रः । तस्माच्छूद्रसमीपे नाध्येतव्यं कदाचन " इति शास्त्रा- नव्ययनस्य श्रतेषु कर्मसु निषेधार्थमिदमारब्धम् ॥ । ४१. क. - संस्कारस्यैकस्य कर्मणः प्रकाशनार्थमेक मन्त्रः भवेत् ॥ 66 ह - एकस्य कर्मण एकt a trafat afः । “ या जाता ओषधयः " इति चतुर्दशदिशेषपीर्वपति इत्युदाहर- णम् । नैकेन मन्त्रेणैकस्या भषवेवापिः । तथा " “देवाञ्जनय- गन्यतः " इति सप्त मन्त्राः षण्णामाहुतीनां गीताः । तत्रा- न्यो [न्त्यो] विकल्पार्थः ॥ ४२. क. - अपिशब्देनैकमन्त्रत्वमनुप्यते । संख्यायु- hift त्रिः प्रतीत्यादीनि । चेष्टायाः पृथक्तं चेष्टापृथक्तम् चेष्टा आवृत्तिः । निर्वर्त्यन्त इति निर्वर्तनि । क्रियावृत्त्या परिस- [मा]प्यानि । यथा अवहननं मुसलोद्यमननिपतनैर्निर्वर्त्यते । चेदनपेक्षमाणानि (3) येषामेक एवं मन्त्रः ॥ एवं ह. - एक मन्त्राणीत्यनुवर्तते । संख्यायुक्तानि । चेष्टाया भेदश्चेष्टापृथक्तम् । तेन निर्वर्तन्त इति चेष्टानिर्वतीनि । संख्यायुक्तानि sorryfareryनिर्वतीनि च । संख्यायुक्तान * बि. प्रोक्षणम्” उदाहरणम् । तथा " द्विरवद्यति ” इति । चेष्टापृथक्तनिर्वृतिनामुश्यात । मुसलस्पोद्यमान निपतनैर्वहुभिः वेष्टायै टायै हेतुः पृथकत्वम् ष्टथक्त्वम पार भाषाभाष्यवृत्त्योः. safar froda ति । एतान्येक्रमन्त्राणि सकृदुच्चरितमन्त्रा- गत्यिर्थः ॥ १३. क. - कण्डूयनादीनां संख्यायुक्तादिपदेन [वदेक] मन्त्रत्वम् । एकस्मिन् काले प्रत्यङ्गकण्डूयने ‘विषाणे विप्यैतं ग्रन्थि ’ न प्रत्य मन्त्रावृत्तिः । काव्यवाये कालव्यवधाने त्यावृत्तिरेव | ‘अप्रे व सुजागृहि । विश्वे देवा अभि मायाववृनन् ’ इति स्वप्नावबो- Sararat stri रान्यामनेकस्वप्नावबोधे नैवावर्तते । अहर्व्य- वायेवावृत्तिरेव । एकस्यां नद्यामनेकस्मिन्नपि स्रोतसि, ‘देवीराप’ इति नावर्तते । नान्तरे त्यावृत्तिः । एकस्मिन् काले प्रतिबिन्दु न उन्दती:’ इति मन्त्रावृत्तिः । कालान्तरे त्वावर्तते । एकस्मिन् दर्शनेऽनेकामेध्यदर्शने, ‘अब मन’ इति नावर्तते । देशान्तरे त्वा- वर्तते | अमेध्यं दृष्टा जपतीति चोदना चातुस्वयर्था । काल: मदर्शनार्थः ॥ 1 1 " ह. - “विषाणे विव्यैत” मिति कृष्णविषाणयाङ्गानां कण्डू- यनम् । तत्र कण्डूषु बद्दीषु युगपदुपस्थितासु न प्रत्यङ्गं मन्त्रावृत्तिः । स्वप्नः । “ अग्ने तँ सुजागृहीति स्वप्स्यन् ” इति तत्रानेन मन्त्रेणाहवनीयमभिमन्त्रच प्रसुप्तस्य स्वापमध्ये प्रबुद्धस्य पुनः स्वापे न मन्त्रावृत्तिः । नद्यास्तरणं नदीतरणं “ देवीराप इत्यव- वाहते " इति “ areafत्तरां जपेत् " इति च नदीतरणोदाहरणम् । तत्र बहुस्त्रोतस्कायामपि नद्यां सहदेव मन्त्रः । न प्रतिस्रोतसं मन्त्रावृत्तिः । अवमर्षणमभिवर्षणम् “ उन्दतीर्बलं धन्तु " इत्यन- मृष्ट इति । बहुष्वपि वर्षबिन्दुषु युगपत्पतितेषु सकृदेव मन्त्रः । ‘भूतेरवाली. प्रथमः खण्ड.. न प्रतिविन्दु मन्त्रभेदः । अमेध्यम् अशुचि, व पुरीषादि । तस्य प्रतिमन्त्रणं “ अवद्धं मन इत्यमेध्यं दृष्टा जपति” इति विहितम् । (अनेनैवाङ्गेन जपति चोदनात्, चातुर्यादपोख्येया) बहुव ध्येषु युगपदृष्टेषु सदेवाभिमन्त्रणम् । व्यवायो विच्छेदः । न व्यवेतानि कालेनाविच्छिन्नानि कालाव्यवेतानि कालेनावि- छिन्नेषु युगपत्कालीनेष्वित्यर्थः । कालभेदेन तेषु मन्त्रा आवर्तन्ते || ४४. क. -प्रयाणे प्रयोजनोद्देशेन गमने यावद्भिर्दिनैः प्रयो जनस्य निवृत्तिः परिसमाप्तिः । प्रक्रमप्रभृत्याप्रयोजननिवृत्ते- रेकं प्रयाणम् । एकस्मिन्नेको मन्त्रो, ‘भद्रादभि श्रेय’ इति । प्रयोज- नभेदे त्वावर्तते । तुशब्दाद्भोजनशयना [वि]भेदेपि न प्रयाणभेद: ।। ह - अर्थनिवृत्ति [ते] रिति वा पाठ: । अर्थनिवृत्तिः प्रयो- जननिवृत्ति: । ‘भद्रादभि श्रेय’ इत्येतदुदाहरणम् । तत्र आ देवयज- 1 नप्राप्तेः सकृदेव प्रयाणमन्त्रः ॥ ४५. कयेषां कर्मणामितया फलं ते तानि सनि- पातीनि, स्तरणाच्छादनादीनि । यानि न तादृशानि तान्यस- त्रिपातीनि अभिमन्त्रणोपस्थानावेक्षणादीनि । तेष्वसन्निपाति- कर्मसु च तद्वत् । यथा कण्डूयनादिष्वेकमन्त्रत्वं तथा ‘अपक्ष’ aft arreranaaraणं एकेन सर्वेषां न प्रत्येकं मन्त्रावृत्तिः । ‘अग्नीन्यजमान उपतिष्ठते’, ‘कल्पेतां द्यावापृथिवी’, ‘येशयस्स- न प्रत्यावर्तते || मनस’ इति तंत्र सगः पडाल ति ) एवं चिह्नितं वाक्यं कपुस्तकें नास्ति. ] प्रयाण उ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. 1 ह.-पानि कर्माणि द्रव्यावयाणि द्रव्ये प्रत्यक्षं विकारान् जनयन्ति तानि सन्निपातीनि अवघातः पेषणं भूषणमिति । यैस्तु द्रव्यैः [at] प्रत्यक्षो विकारो नोत्पद्यते तान्यसन्निपातीनि ; अभिमन्त्रणानुमन्त्र जपोपस्थानावेक्षणानि । तेष्वपि सङ्ख्या- युक्तानि त [का] इसकमन्त्र इत्यर्थः । " अपक्षये " इति ग्राणामनुमन्त्रणमुदाहरणम् । तत्र सहन्मन्त्रमुक्ता सर्वेषां प्राणा- मनुमन्त्रणम् । ( भिन्नपीठानामप्यविरोधे मन्त्रा आवर्तन्ते । यथा “ सूर्यज्योतिर्विभाहि " इति पुरोडाशाभिमन्त्रणम्’ ) || 1 । ४६. क्र- एकस्मिन्नपि प्रयोगे भिन्नकालेव्ववहननादिषु हि दादयो मन्त्राः आवर्तने । सदनीयेषु लाजार्थ पुनर्हविष्यदा- हानमन्त्री आवर्तन्ते । तथाप्रयणे एकपक्षे कालभेदात् अनि- गु’ दैव्याशमितार’ इति वाजपेये सारस्वतान्नानां कुतोपि सार- स्वतप्रभृतीनामावर्तते । ‘अये भ्राजस्वते पुरोडाशमष्टाकपाल सौर्य चरुमये भ्राजस्वते पुरोडाशमष्टाकपालं ’ इति अप्रये भ्राजस्वते हविर्द्वयं विहितम् । तस्य याज्यानुवाक्यायुगळं सूर्य- यागविहितत्वादावर्तते । पुरोनुवाक्याग्रहणं प्रदर्शनार्थम् । स कृत्स्नो याग आवर्तते । मनोताप्यधिगुवद्वाजपेय आवर्तते । इतरेषां काल- भेदेपि तत्रत्वमेव । वैश्वदेवे हविष्कृन्तन्वत्वम् । सान्नाय्ये स्विष्टकृति याज्यानुवाक्या तन्त्रेण प्रयुज्यते । अधिगुर्मनोता चैकादशिन्यां ॥ E - erosatara “efore rearraमन्त्रीभि- इत्यत्रहननमन्त्रीभि- धीयते अनेन हविः क्रियत इति । अधिगुरिति ‘दैव्याश्शमितारः’ इति । पूर्वं याक्ष्यायाः सम्प्रषादनन्तरं योच्यते सा पुरोनुवाञ्ज्या । । [( ) एवं चिह्नितुं वाक्यं क पुस्तके नास्ति.] प्रथमः खण्ड* 1 4 मनोता, “वं ह्यते" इत्यनुवाकः । हविष्टच्चाधिगुश्च पुरोनु- वाक्या च मनोता च हविष्कृदधिगुपुरोनुवाक्यामनोतमिति द्वन्द्वैकवद्भावः । हविष्कृतः पशुतन्त्रवर्तिनः सवनीया उदाहरणम् । तेषु ते । तथा नानावीजेपूलूखलमुसलयो- स्वन्त्रपक्षे कालभेदादावर्तते । हविरासादनादि तण्डुलप्रस्कन्द- araसेकैकस्य हविषः तदादि क्रियत इति । अधिगुः वाजपेये सारस्वत्यन्तानामेव, वनीयकालालम्भपक्षे | सारस्वतप्रभृतीनां ब्रह्मसामोपाकरणानन्तरालम्भपक्षे | कालभेदादावर्तते । पुरोनु- areerant अवदानादिक्षेपान्ती’ यागप्रचारो लक्ष्यते । तस्य “अशये भ्राजस्वते पुरोडाशमष्टाकपालम्" इत्युदाहरणम् । तत्र inforcerererest: सम्प्रतिपन्नयोरप्यवदानादि पुरोनुवा - क्यासहितो यागमचार आवर्तत इत्यर्थः । मनोताया वाजपेये सारस्वत्यन्तानाम् सारत्वत्प्रभृतीनां च कालभेदेन हविःप्रचार- पक्ष आवर्त । हेत्वर्थीयं साचीनिर्देशो द्रष्टव्यः ॥ । ४७. क- एकमन्त्राणीत्यस्यापवादः । वचनादेकं कर्मानिक- मन्त्रं भवति । उत्क्रामोदकमोदिति द्वाभ्यामुत्क्रमयति । चतुर्भि- रविमादत्त इति । यत्र वचनं नास्ति लिङ्कमप्राप्तान्विनग्रहणार्थ मन्त्रविकल्पः || ह - वचनं “ चतुभिरामादन्ते” इति । तत्र बहुभिर्मन्त्रैः raarart free इति ॥ एकमादानं क्रियत इति प्रथम: खण्ड: ’ SHARATI BHAVAA भारती भवन अपन पुरोनुवाक्यासहितो. परिभाषाभाष्यवृत्त्योः

२

१. क - मन्त्रप्रकाशितानुष्टितस्य कर्मणो निश्श्रेयसकरत्वा- मन्त्रोचारणेन भवितव्यं । अनन्तरं कर्मणामन्तो न । मन्त्रा- न्तकर्माद्योः सन्निपातस्तङ्गमो नैरन्तर्य स्यात् ॥ ह. - मन्त्राणामन्ताः मन्त्रान्ताः । कर्मणामादयः कर्मा- दयः । सन्निपातस्सङ्गमः । यत्र स्वाहाकारो वषट्कारो वा मन्त्रस्यान्ते प्रयुज्यते, तत्र ताभ्यामेव कर्मादिसन्निपातः ॥ २. क - आधारमन्त्राद्योस्संयोगस्सहभावः । धारमन्त्रा- श्व | आधार इति होमनाम । तस्मादाज्यं द्रव्यम् । " समा- रभ्य " इति मन्त्रप्रकाशित इन्द्रो देवता । तत्रेन्द्रमुद्दि- याहुतिमात्रमाज्यं प्रदेयम् । तत्रादिसंयोग उक्तो नान्तसं- योगः । एवं होमसिद्धिर्भवति । मन्त्रोच्चारणसमकाले यद यो ] न्त्यक्षणं[णः] तत्त [सत ] स्य होमस्येतिकर्तव्यता । वसोर्धारा- शब्दश्चानेकेषां मन्त्राणां होमानां नामधेयम् । तेषां च वृतं द्रव्यम् । " वाजश्च मे प्रसवश्च मे " इत्यादिमन्त्रप्रकाशिता वाज- प्रसवाद्या देवता: । तत्र नैरन्तर्येण मन्त्र उच्चार्याः । अविच्छे देन च धारा प्रस्त्रावयितव्या । तत्र प्रकाशितदेवतायै द्रव्यम् । यावदुत्तरोत्तरमन्त्रपरिसमाप्ति तत्तन्मन्त्रान्ते तत्तन्मन्त्रप्रकाशि तदेवतायै आहुतिमात्रं घृतं देयम् । आधारवदादिमन्त्रोच्चारण- काले यद्वृतधाराकरणं तद्वाराकरणान्तरस्येतिकर्तव्यता | ह. - आधारस्तुच्यादि: । धारा वसोर्धारादिः | आधारे धारायां च सन्ततश्रुतिर्दृश्यते । तत्र कर्यादेर्मन्त्रादेश्व संयोगो भवति सन्ततश्रुतिमूलत्वादादिसंयोगस्य ॥ द्वितीयः खण्डः. ४१ क-इह शास्त्रे मन्त्रादिनोपदिष्टेन कृत्स्नोयं मन्त्र उप- दिष्टो वेदितव्यः || ह.-आदिः प्रदिष्टो येषां ते आदिप्रदिष्टाः । इह सूत्रे ‘प्रेमगात्’ इत्यादयो मन्त्राः आदिमात्रनिर्देशाः, न कुत्स्न- पठिताः । यद्वा वेदविषयेयं परिभाषr | वेदवदेव सूत्रेष्वपि द्रष्टव्या । पारगानां मन्त्राणां कृत्स्नपातो वाक्यावसान- निवृत्त्यर्थः । तथाप्यादिप्रदेशी’ वादयावसानदेव, ‘लोकोसि स्वगसि’ इत्यaarse प्रतिमन्त्रमिति । ’ यदस्य पारे रजसः १ इति पशुप्रायश्चि वाक्यावसानेनैव कर्तव्यम् । न चात्रि- arusottara farयोगः: प्रकरणान्तरगतत्वात् ॥ ४. क- उत्तरस्य मन्त्रस्थादिना निर्दिश्यमानेन पूर्वस्य मन्त्र- Faraaraari जानीयात् । “प्रेमगात् " इति मन्त्रो यावत् “देवानां परिषूतमसि " इति अयं मन्त्रो यावत " देवबहि: " इति ॥ ह - आदिमात्रपठिता इह यन्त्रा इत्युक्तम् । कस्तेषामन्त इत्याह-’ उत्तरस्यादिना पूर्वस्यावसानं विन्धात् । प्रकरणान्तर- विनियोगात्पूर्वस्यान्त इति ज्ञाननू । यथा ‘महीनां पयोसि ’ इति ’ दुग्धम्’ इत्यन्तेन पृषदाज्यस्य ग्रहणम् ‘यावती द्यावापृथिवी’ इति दधिधर्ये विनियोगात् । ‘अग्रेर्भस्मास्य: पुरीषमसि’ इत्यन्तेन सम्भारनिवपनम् ’ अह्येतत्पुरीषं । यत्सम्भारा:’ इत्यर्थवाददर्शनात् । ‘दिवो वा विष्णो’ इति ’ उत ‘क- तत्राप्यादिप्रदेशे. ख. मि. [अयं पाठः असाधुः; सूत्रे दविधर्म एव विनियोगात्. ] परिभाषाभावृत्त्यो.. सव्यात्’ इत्यन्तो मन्त्र:, [’ आशीर्यदनयच ‘]] इति श्रुतेः ॥ ५. क-अकर्मकरणा: क्रियमाणानुवादिनो मन्त्रा होत्रा उच्यन्ते । उच्छ्रयस्व वनस्पते ? इत्यादयः उच्छ्रीयमाणयूपानुवा- दिनeegeचीयन्ते । याजमानेषु सर्वोच्चयः । वसन्तमृगून प्रीणामिएको मा वस्य ? इति ॥ मेका ह - होना होता: क्रियमाणानुवादिनो मन्त्रा अभिधीयन्ते । याजघानास्त्वनेकवेद आम्नाता: । होत्राश्व याज- मानाच होत्रायाजयानास्तेषां समुच्चयो वेदितव्यः । उच्छ्रयस्व वनस्पते ’ इति यूपीच्छ्रवणार्या होत्रा ऋचः । सुब्रह्मण्यानुमन्त्रणं a aantaraarat च आध्वर्यवे औदात्रे च वेदे fafe यजमानस्य समुचीयते । विहित ६. क ऐन्द्राबार्हस्पत्ये यागे ‘इदं वामास्ये हविः aft याज्यानुवाक्यायुगळा न्यान्नातानि विकल्प्यन्ते ॥ ह. - याज्याश्चानुवाक्याश्च याज्यानुवाक्याः याज्यानुवा- क्ययोरपि sararaस्य समुच्चयापवादः । अतः ‘इदं वामा- स्ये ’ इत्यनुवास्यायुगळं याज्यायुगळं च ऐन्द्राबार्हस्पत्ये चरौ विकल्पितं ॥ ७. क-याज्यानुवाक्यास्विव विकल्प: । यथा ज्योतिष्टोमे, • एकविंशतिं ददाति ददाति इत्यत्र संख्यानां विकरूपः | न समुच्चयः, संख्यान्तरापत्तेः ॥ क- आशीर्षयचे. आशीर्षदर्व ग-आशीर्षतर्या. ‘ग-कर्मका: ख-कर्मका: क्रिया:. श्री -यजमानं द्वितीयः खण्डः. ४३ ह.-दक्षिणा वक्ष्यमाणस्य समुच्चयस्यायमपवादः । सं- our friter दक्षिणाभूतानां द्रव्याणां विकल्प इत्यर्थः । ra raftaft: षष्टिश्शत ’ ‘एका देया षडू देया ? यथा इति च ॥ ८. क क्रये सोमक्रये, ‘हिरण्येन क्रीणाति ? इत्यादिना क-क्रये द्रव्याणां समुच्चयः । परिक्रये ऋत्विग्भ्यो दक्षिणादाने, ‘मिथुनी गावौ ददाति वासो ददाति इत्यादीनां समुच्चयो भवति । संस्कारो यजमानदीक्षादि । तत्र’ वालसा दीक्षयति’ ’ मेख- या दीक्षति’ इत्यादीनां समुच्चयः ॥ है ह. - क्रयः सोमक्रयः तत्र अजाहिरण्यादीनां समुचयः । परिको दक्षिणादानम् । तत्र बहूनां प्रयाणां विनियुक्तानां neer:, यथा वैernaीयायां हिरण्यं ददाति इति | संस्कार: दीक्षित संस्कारः । तत्र दण्डमेखलादीनां समुषः ॥ १ | ९. प्रधानं कर्म रौद्रं । प्रधानं कर्म राक्षसं । निरतिप्रधानं कर्म नैरतं । पितृवानं कर्म पैतृकं । एतानि saffreeraft च कत्वाऽपामारुम्भः कर्तव्यः । चकारात् कर्माणि च्छेदनादीनि स्मार्तमपि केशादाम्यामुपस्पर्शनम् ॥ ह-रुद्रो देवता यस्य तद्रौद्रम् । एवं राक्षसादयः । छेदनं द्वैधीकरणं । भेदनं विदारणं । [आत्माभिमर्मनं, आ- त्योपकारकं कर्म । ] रुद्रोपकारकं कृत्वोदकस्पर्शनं कार्य | यथा * यो भूतानामधिपति: । ’ रौद्रेणानीकेन ’ इत्यन नोपस्पर्शनम्, अनीकविशेषणत्वात् । ’ रक्षसां भागधेयम् ’ इत्यत्रोपस्पर्श कर्तव्यम् । तुषैः फलीकरणैर्देवहविर्यज्ञेभ्यो परिभाषाभाष्यवृत्त्योः, रक्षांसि निरभजन् तस्मान्महायज्ञ: ’ इति बहुचश्रवणात् । वैश्वानरे हविरिदं जुहोमि’ इत्यत्रोपस्पर्शनम् ; पितृतृप्तिकर- वान्मन्त्रस्य । शुन्ध लोक: पितृषदन: इति पैतृकम् । तथा ‘पितॄण सदनमसि’ इति । छेदनभेदनयोपवन्तरोपान्त- योरपि । [ree] न रौद्रार्थ, उपयोक्ष्यमाणत्वात्तत्संस्कारस्य, संस्कारस्वभracareer | ‘तुषैरेव रक्षांसि निरवदयते । अप उपस्पृशति मेध्यत्वाय’ इति । तथा नैर्ऋतेष्ठिकोपधाने ‘मार्ज- featured मेध्यत्वाय ’ इति । न चात्राङ्गिभावो बोध्यते । केशानङ्गं वासश्वालभ्याप उपस्पृशेत् इति । तथा ‘नीवीं च परिधrयाप उपस्पृशेत्’ इति । तस्मादुपरितनप्रयोगाङ्गमेत- दुदकोपस्पर्शनमवधारितम् । सर्व सर्वराक्षसे सर्वपित्रचे यत्र afraid | ratani नैरन्नर्येण वा करणं, रौद्रपि- त्राणां वा करणं तत्रापि न प्रतिरौद्रं न प्रतिपित्र्यं वोदक- स्पर्शनम् : अन्त एव सकृदुपस्पर्शनम् । पिश्चवलिहरणोपस्पर्शनं area’ रौद्रं बलिहरणमुपस्पृशेत् । तथोपनयने प्रतिदिशं केश- art avarन्त एवोपस्पर्शनम् । निरसने धात्वन्तरोपान्तेपि भवति । यथा ‘वैदिकरणानि तूष्णीं परास्याप उपस्पृश्य मन्त्रे- गोपस्थानम् । धर्मशास्त्रविहितस्य केशाङ्गवाससामा लम्भे उदकोपस्पर्शनस्य उपसङ्ग्रहार्थश्वकारः । यद्वा भरद्वाजोपदिष्ट- खननपरिलेखन योरुदकस्पर्शनस्य ॥ वपनान्त ’ १०. क - अग्नयः पात्राणि च यस्मिन्विहियन्ते स विहारः । उत्तरत deaura उपचार: अध्aafiri संचार: यस्य सः उत्तरतउपचारः कर्तव्य: ॥ 1- अतः पित्र बलिहरणे नोपस्पर्शनं । कृत्वैव. ‘ख-विपरिलेखन.द्वितीयः खण्डः. है - उपचारः क्रिया । उत्तरत उपचारो यस्य सोय- मुत्तरतउपचार: । अनिर्दिष्टदेशा: क्रिया: उत्तरतो विहारस्य कार्या इत्यर्थः । पित्रास्तु दक्षिणतो विहारस्य ; ‘दक्षिणा वृद्धि पितॄणाम्’ इति वाक्यशेषात् ॥ ११. क - अध्वर्थ्यादिरमिमासाद्य नापपर्यावर्तेत नानभिमुखं पर्यावर्तत न तु पृष्ठतः कृत्वा सञ्चरेत् ॥ ; -अभि पृष्टः कृत्वा यत्पर्यावर्तनं तदपपर्यावर्तनमाहुः । अरभिमुखमेव क्रियासु’ पर्यावर्तत इत्यर्थः ॥ १२. क - अपपर्यावर्ततेनेत्यनुवर्तते । महावेद्यामप्रणीतेमौत- स्थानानभिमुखी न सञ्चरेत् ॥ ह. - विहारादपि नापपर्यावर्तत । महावेधामयाव प्रणीते. विहारं पृष्ठतः कृत्वा पर्यावर्तनप्रतिषेधाद [ या ] यमारम्भः ॥ १३. क- यज्ञाङ्गानि ग्रहचमसादीनि अभ्यन्तराणि, बाह्याः कर्तारो यथा स्युस्तथा सञ्चरेत् । पत्नी यजमानश्च ऋत्विग्भ्यो- न्तरे स्याताम् ॥ ह. - यज्ञाङ्गानि कर्तृव्यतिरिक्तानि सर्वाणि यज्ञाङ्गद्रव्या- व्यभिधीयन्ते । पारिशेष्यादेव कर्तॄणां बाह्यत्वे सिद्धे, ‘बाह्या: कर्तारः इति पुनर्वचनं यजमानपत्न्योरपि बाह्या ऋत्विज इति ज्ञापनार्थम् । अतः ऋत्विजामपि मुख्याजघन्यो बाह्य इति । उक्तं चाश्वलायनेन ‘उत्तरेण होतारमतिव्रजेदक्षिणेन दण्ड हरेत्’ इति || क-क्रियाद्वयेपि. क - यज्ञार्थ.

• बाह्यत्वमिति बाह्या. परिभाषाभाष्यवृत्योः १४. क मन्त्रवता मन्त्रेण प्रोक्षितेनाभिमृष्टेन गृहीतेन वा खुवादिना नात्मानमभिपरिहरेत् । अथवा मन्त्रवता मन्त्रि- णा यज्ञाङ्गेनात्मानमृत्विजं नाभिपरिहरेत् । खुवादीनां ‘अन्न- राणि traferraft सिद्धे, पत्नीयजमानौ मन्त्रोच्चारणा- मन्त्रवन्तौ समवाये तौ न बहिः कुर्यात्, अभ्यन्तरी स्याताम् ॥ ह.—मन्त्रेण संस्कृतं मन्त्रवत् । मन्त्रवता तेनात्मानं न अन्तराणि यज्ञाङ्गानि ’ इत्येव सिद्धे वचनं मन्त्रेणा संस्कृताङ्गस्य हस्तस्या’त्मवेष्टनेपि न दोष इति ख्याप- नार्थम् ॥ १५. क - प्राकू पुरस्तात्, उदकू उत्तरतः, अपवर्गः परि- समाप्तिर्येषां कर्मणां तानि प्राrvanvarvaण करोति । harathara tarfन कर्माणि । दक्षिणस्य बाहोरधस्तात्सव्य- देवानाभिमानि देवानि बाहोरुपरि न्यस्तं कार्पासं सूत्रं यस्य स यज्ञोपवीती । अध्वव- दिर्यज्ञोपवीती farstraint भूar प्रदक्षिणं देवानि कर्माणि प्रागपवर्गा- gaavaafi ar करोति, यथा परिस्तरणपरिषेचने । येषां प्रागपवर्गादपवर्गप्रदक्षिणत्वासम्भवस्तानि यज्ञोपवीती कुर्या- तू ॥ ह - अपवर्गः परिसमाप्तिः । प्राक् अपवर्गः येषां तानि प्रागपवर्गाणि | उदक् अपवर्गो येषां तान्युदगपवर्गाणि । यज्ञार्थ- मुपवीतं, ‘अजिनं वासो वा इति ब्राह्मणे व्याख्यातम् | देवा देवता येषां तानि दैवानि । यत्कर्म दैवं पित्रकर्मणो तत्रापि क-हस्तगृहीतस्या, द्वितीय: खण्ड: BA taru art auryareम्, कर्माणीत्यधिकवचनं । यथा साक- na fray प्रयाजादीनां मासिश्राद्धे आधारादेः ॥ १६. क - सव्यस्य बाहोरधस्तात् दक्षिणस्य बाहोरुपरिष्टात् recreate a wretariat | दक्षिणपवर्गः परिसमाप्तिः ariafa suffraणावर्गाणि । पितॄणामिमानि पित्रचा- विष पि अङ्गानि प्रधानानि च । तानि यजमानादि: प्राचीना- art भूar, fearfr प्रसव्यं दक्षिणतोपवर्गाणि कुर्यात् । असम्भवे प्रसव्याणी नीती कुर्यात् ॥ केचित् दर्शपूर्णमासायेिषु यज्ञोपवीतित्वमिच्छन्ति । ’ reared areas regen इति साङ्गयोरविशेषविधा- नातू ॥ अपरे तु नेच्छन्ति विशेषेण ‘पित्रचाणि’ इत्युद्दिश्य सूत्रकारेण प्राचीनावीतित्वविधानात् ॥ ह-प्राचीनमावीतं प्राचीनावीतं । तदपि । एतदेव विप- hi प्रrartraint इति ब्राह्मणे व्याख्यानम् । तथा दक्षि- dinant at fन दक्षिणापवर्गाणि । यत्कर्म पित्र्यं देवस्था- sri re freerat faज्ञेयः । स्मृतिसिद्धयज्ञोपवीतप्राचीना- arre aroषे’ समस्ताभिर्व्याहृतिभिरेको होम: ; ‘यद्यविज्ञाता सर्वव्यापा’ इति बहुश्रुतेः । अविज्ञाता । ऋग्यजु- Faraareerat afarता, अप्रत्यक्षश्रुतिमूलेत्यर्थः ॥ 5 १७. क - शब्दानि रजवः । येषां विवृत्तये गुणान्तरे गुणा- । – प्राचीनावीतयोषे श्रातप्रायश्चित्तकर्ममध्ये स्मार्तम् अन्यत्र. परिभाषाभाष्यवृत्त्यो.. terers, यथा ‘द्विगुणा पशुरशना, त्रिगुणा यूपरशना ’ इति । तानि प्रसव्यमप्रदक्षिणं गुणानावेष्टच कृत्वा प्रदक्षिणं समस्येत् परिवर्तयेत् || ह. - गुल्बानि रजवः । समासं गच्छन्ति ‘द्विगुणां त्रिवृत्रिगुणा’ इति ‘पवित्रम्’ इति च तानि पूर्वमप्रदक्षिणमा- der प्रदक्षिणं संयोजयेत् ॥ १८. क - यान्येकगुणशुल्बानि तानि प्रदक्षिणमेवावेष्टयेत् आवर्तयेत् ॥ ह. - बहिस्सन्नहनमिध्मसन्नहनं चोदाहरणम् ॥ १९. क- ह. - द्वितीयः खण्डः. २०. क - | २१. क - ह - ५०

२२. क- द्वितीयः खण्डः ५१ २३. क - || ह. -
२४. क - - ५२ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः.

ह. -
२५. क-
.

२६. क - विधीयन्त furnitur | एकस्याधि- विधानान्यङ्गानि कारिणः स्वर्गकामादे: पुरुषस्य स्वर्गार्थ यजमानस्य यो व्यापारः a ante ghereafter करणं । तदेकफलत्वादेकं । तंत्रfter प्रकरणे ’ दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत’ इति चोद्यमानानि fastenानानि समानाङ्गानि भवेयुः । अतो दर्शपूर्णमासयो: आग्नेयादीनां सर्वेषामुपदेशानां न परस्परं प्रकृतिविकारभाव: || ह. - प्रकरणं फलवदपूर्वे ( प्रधानं समानविधानम् ) । विधीयन्त इति विधानान्यङ्गानि । एकस्मिन् प्रकरणे चोदा- मानानि (आग्नेयादीनि) प्रधानानि समानाङ्गानि । तेषामन्योन्यं प्रकृतिविकृतिभावो नास्तीत्यर्थः । यद्म-प्रधानान्येव समान- विधानानि न वैमृधः । वैभृधो विकृतिरेवेति व्याख्यायते JI, द्वितीयः खण्डः. ५३ २७. क - विधीयन्त इति विधयोङ्गानि । तानि प्रकृतेन प्रधानॆन वध्यन्ते अपरुध्यन्ते । पुरुषार्थनिर्वर्तकत्वेन प्रमाणान्त- रास्पृष्टापूर्वसाधनं करणम् । करणं विधीयमानं करणमित्युपका- रकमपेक्षते । अङ्गान्यपि निरधिकारवाक्यविहितत्वेन प्रयोजना- पेक्षाणि सन्ति, श्रुत्यादिभिः फलवत्प्रधानतादर्थ्यं प्रतिपाद्यमा- नानि, तदपेक्षितोपकारजनकत्वेन प्रधानेन प्रकृतेनावरुध्यन्ते । 11 ह. - प्रकरणं फलवदपूर्वमेव । तेन सन्निहिता धर्मा व- ध्यन्ते । यस्य फलवत्कर्मणस्तकाशे ये धर्मा नातास्ते तदर्था एव सर्व इत्यर्थः । अतो दर्शपूर्णमासयोविहिता धर्मास्तदर्था | ra; fairituaर्थाः ॥ २८. के – श्रुत्यादिभिर्येषामविशेषनिर्देश: विशेषसम्बन्धो नास्ति यथा प्रयाजादयस्तानि साधारणानि ॥ ह. अनिदेशो विशेषाश्रुतिः । अन्यस्य कारणस्याभावे addi auratri सन्निहितान्यङ्गानि साधरणानि भवन्ति । पर्यfreeणादयः प्रयाजादयश्वोदाहरणम् । यद्वा-अङ्गानां प्रधा- नानां साधारणान्यङ्गानि । आज्यधर्माविदिधर्माश्वोदाहरणम् । air [a ]piri प्रधान हविषां च साधारणा भवेयुः । तस्मादनू- याजकाले आज्ये दुष्टे, पुनराज्यसंस्काराः क्रियन्ते ॥ २९. क- येषां श्रुत्यादिभिर्विशेषनिर्देशस्तानि यथोप- देश व्यafraid व्यवस्थितानि भवन्ति । यथा ‘अरुणया इति क्रये, लिङ्गेन ’ स्योनन्ते इति सदनकरणे, वाक्येन ‘अवी- aara terrare, प्रकरणेन प्राजापत्ये, स्थानेन ’ दब्धि - रसि’ इत्युपांशुयाजे, सभाख्ययाऽध्वर्युः ॥ * परिभाषाभाष्यवृत्यो.. ह. - निर्देशो विशेषवचनं । विशेषवचनात् प्रधानविशेष एवं धर्मा व्यवतिष्ठन्ते | ‘पयसा मैत्रावरुणं श्रीणाति । सुर्वेण पुरोडाशमनक्ति’ इति चोदाहरणम् 1 क- यद्यप्यायो ष्टाकपाल इति द्रव्यपरो निर्देश: ferterary afa caतातद्वितत्वादष्टाकपाल आग्नेय: कर्तव्यः । तस्यानेयत्वं यागमन्तरेण न सिध्यतीति ‘आग्नेयोष्टाकपाल: १ इति याग एवोपदिष्टः । उपांशुयाज इति यागनाम्ना याग एवोपदिष्ट: । ‘अग्नीषोमीय एकादशकपाल: १ इत्यादिभिरपि याग एवोपदिष्ट: । एतानि त्रीणि यजनानि पौर्णमास्यां काले प्रयोगे प्रधानानि || ह - अभिर्यस्य देवता सोयमानेयः । अष्टसु कपालेषु संस्कृतः पुरोडाशष्टाकपाल: । अनीषोमीयोपि तद्वत् । आने- Saraharateesearcयां तत्साध्यो याग उपलक्ष्यते । एते त्रयो यागाः पौर्णमास्यां प्रधानानीत्यर्थः । उपांशुयाजस्य व्युत्क्रमेण / पाठोऽग्रीषोमीयाभावेप्यसोमयाजिन उपांशुयाजो न निवर्तत aft ख्यापनार्थः ॥ ३१. क- तेषां प्रधानानामङ्गान्युपकारकाणि शेषभूतानि इतरे होमा: आरादुपकारकाः । न विश्वजिद्वत्फलं कल्प्यम् । नापि रात्रिवदर्थवादस्थं फलं । ’ अनि गृहपति यजति प्रति- त्यै’ इत्येवमादीनां प्रधानोपकारार्थत्वेन परार्थत्वात्फलश्रुते- दर्थवादवं । अतः प्रधानानामङ्गान्यारादुपकारकाणि । सन्नि- पत्योपकारकाणां तु दृष्टप्रयोजनत्वान्नानङ्गता शक्या ॥द्वितीयः खण्डः… ५५ ह. - पारिशेष्यादेव सिद्धे पुनर्वचनं ‘यत्प्रयाजानूयाजा इज्यन्ते ae raare क्रियते वर्म यजमानाय इति फलसाधनतया स्तुतानां प्रयाजादीनामङ्गत्वज्ञापनार्थम् । यहा- वैध: पौर्णमासस्याङ्गमिति ख्यापयितुमारम्भः ॥ ३२. क - आग्नेयैन्द्राप्रावसोमयाजिनोऽमावास्यायां काले अमावास्याशब्दवाच्या प्रधानभूतौ । तदमितरे इत्यनुवर्तते ॥ ह-इन्द्रानी देवता यस्य सोयमैन्द्रामः | अमावास्याया- Hetaurita eat यागौ प्रधाने इत्यर्थः ॥ ३३. क - सान्नाय्यशब्देन यागसाधनभूते दधिपयसी उच्ये- ते । ताभ्यां साध्यावैन्द्रयागो माहेन्द्रयागौ वा सोमयाजिनो fatreennary मैन्द्राप्रस्थानापन्नौ भवतः ॥ । ह. - सान्नाय्यमिति हविषो दधिपयसोरभिधानम् । ‘इ- न्द्रस्य वृत्रं जघ्नुष:’ इत्यारभ्य ’ तत्सान्नाय्यस्य सान्नाय्यत्वं ’ इत्यन्नः सान्नाय्यशब्दप्रवृत्तेरर्थवादः । तत्साध्यौ यागौ सान्ना- य्यशब्देन लक्ष्येते । तौ द्वौ सहप्रदानत्वात् द्वितीयमित्येकवचना- तेन शब्देन अभिधीयेते । सान्नाय्यं सोमयाजिनो द्वितीयं प्रधानमित्यर्थः । दर्शपूर्णमासप्रकरण एव ‘सोमयाज्येव सन्नयेत् इति सोमयाजिन एवं सान्नाय्ये सिद्धे, सोमयाजिन इति वचनम् पत्नीमरणे पुनदरिक्रियायां आधाने कृते पुनस्सोमयागादव- दसान्नाय्यप्रतिषेधार्थम् । अयं चार्थो दर्शितो मनुभाष्यकारेण ‘अधिकारान्तरं पुनर्दारक्रियायां न पुनः पूर्वाधिकारप्रसङ्गः इति । अस्मिन्नेव विषये सान्नाय्यस्य प्रतिषेधस्स्पष्टमुक्तो ५६. 1 बोधायनेन । अनेनैव न्यायेन अजस्रान्वारम्भणीयादि सर्व पुनरिक्रियायां प्रथमाधानवदेव क्रियते । अग्रीषोमीयोपि न क्रियते प्रrayनस्सोमयागात् इति ॥ ३४. क-असोमयाजी ब्राह्मणः पुरोडाशद्रव्यकमनीषोम- दैवत्यं यागं न कुर्यात् ॥ ह. - ब्राह्मणस्येति छेदः ‘आग्नेयो वै ब्राह्मणो देवतया सोनेrsarat भवति’ इति श्रुत्यन्तरे दर्शनात् ॥ ३५. - ब्राह्मणयेत्यनुवर्तते हत्या क्या वर्णाविशेषे- णेति । ’ नासोमयाजी सन्नयेत् सन्नयेद्वा’ इति यदा त्रयो वर्णा असोमयाजिनस्सान्नाय्यं यागं कुर्वन्ति तदैन्द्रामयागाभावः । antartarera सोमयाजिन ऐन्द्रानसान्नाय्ययोविकल्पः । पौर्ण- मास्यां वसोमयाजिनो ब्राह्मणस्याग्रीषोमीययागाभाव एव । तद्रहिताप पौर्णमासी पुरुषार्थ साधयति । द्वयोरेव हि या- गयोः पौर्णमासीशब्दवाच्यत्वमस्ति प्रत्येकं नामयोगात् । तस्मादमीषोमीयरहितावेवेतरी पुरुषार्थ साधयतः ॥ ह. - ऐन्द्राseeant वर्णाविशेषेण न भवति । सोम- याजमात्रस्य न भवति ; किन्तु, असोमयाजिन एवेत्यर्थः ॥ ३६. क- स्वस्थ कालः स्वकाल: स्वकालस्य विधौ, पितृ- यज्ञो नामामावास्यायामनारम्याधीतः तस्य स्वकालो विधी- यते । अग्रिष्टमे प्रवृणक्तीतिवन्न कर्मसम्बन्ध अतः ‘तस्मा- वितृभ्यः पूर्वेद्युः क्रियते’ इति कालमात्रविधानादनङ्गं स्यात् ॥ द्वितीयः खण्डः. ५७ ह- पितॄणां यज्ञः पितृयज्ञः । अत्र पिण्डपितृयज्ञः fuget recreated | ‘तस्मात्पितृभ्यः पूर्वगुः क्रियते इवि इत्यभिधीयते दर्शपूर्णareyard दर्शनात् । कर्ममध्यवर्तित्वादङ्गले प्राप्ते दर्शपूर्णमासप्रकरणे इदमुच्यते । अनङ्गं पिण्डपितृयज्ञस्स्यात् । कुत: ! स्वका- लविधानात् ‘अमावास्यायामपराहे पिण्डपितृयज्ञ: ’ इति । न यङ्गत्वे पृथकालो विधीयते, यथा प्रयाजादेः || । ३७. क दर्शपूर्णमासाभ्यां सह तुल्यवत्प्रसख्यानात् गण- नात् तद्वदेवानङ्गम् । एवं श्रुतिः ’ चत्वारो महायज्ञाः । अग्नि- होत्रम् दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यानि पिण्डपितृयज्ञ इति एवं तुल्यवत्प्रसङ्ख्यानान्नाङ्गम् ॥ | ह. - तुल्य इव तुल्यवत् । प्रसङ्ख्यानं परिगणनं : परि- गणनादित्यर्थः । एवं हि भूते’ चत्वारो वै महायज्ञा: । अभि- होत्रं दर्शपूर्णमासौ चातुर्मास्यानि पिण्डपितृयज्ञ इति ? | यद्वा- प्रसङ्ख्यानं विधानं ‘अप्यनाहिताः इत्याहिनामेरनाहि- ताश्च तुल्यवद्विधानादित्यर्थः । अत्र खमाहितामेर्व्यसमन frustrates aft | वाहितादेरपीति ॥ ३८. क- प्रतिषिद्धे अमावास्यामागे पिण्डपितृयज्ञो दृश्यते ‘पौर्णमासीमेव यजेत नामावस्या पिण्डपितृयज्ञमेवामावास्यां प्रीणाति इत्यमावास्यायां पिण्डपितृयज्ञमनुवदन् तदनङ्गं दर्शयति ॥ ह. - एवं हि शाखान्तरे श्रूयते ‘पौर्णमासीमेव यजेत भ्रातृव्यवानामावास्यां पिण्डपितृयज्ञमेनामावास्यायां कुरुते इति H ५० परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. दर्श प्रतिषिद्धेपि पितृयज्ञमनुवदन् अनङ्गभावं दर्शयति । अनङ्ग- care कुण्डurfararने न क्रियते, नक्षत्राधानानन्तरे च दर्शपि क्रियते, अदृष्टचन्द्रायां प्रतिपद्यपराहे क्रियत इति प्रयोजनानि । तत्राहवनीयस्य न प्रणयनं, अर्थाभावात् । नित्य- चार्य पिण्डपितृयज्ञ: ; ‘मासि पितृभ्यः क्रियते ’ इति श्रुतेः । मासि मासि पितृभ्यः क्रियते इत्यस्याश्रुतेरथवधार्यते ; तस्मादहरहर्मनुष्याः’ इति वीप्साधिकारे श्रूयमाणत्वात् वीप्सायां च नित्याधिकारोवगम्यते; यथा–’ वसन्ते वसन्ते ज्योतिष्टोमेन यजेत इति । नित्येव्वपि स्वर्गफलं केचन मन्यन्ते ॥ ३९. क-अधिकारियदसंयुक्तवाक्यनिर्दिष्टं कर्म प्रधानम् । तत् यत्र विहितं तत्रासह विधीयते; यथा-‘उद्भिदा यजेत पशुकाम:’ ‘सौर्य चरुं निर्वपेद्ब्रह्मवर्चसकाम:’ इति ह. - अङ्रेस्सह वर्तत इति साङ्गम् । अङ्गोपदेशशून्यं प्रधानं दर्शपूर्णमासादिभ्योतिदिष्टैरङ्गैरङ्गसहितं भविष्यतीत्यर्थः । सौर्यत्रिकडुकादय उदाहरणम् ॥ इति द्वितीयः खण्डः,

३

अथ तृतीयः खण्डः. -१-२. क- सहाङ्गं प्रधानमित्यनुवर्तते । यत्प्रधानं यत्र देशादिषु स्वशब्देन वाचकेन निर्दिश्यते उपदिश्यते, तत्र तृतीयः खण्डः reers fried प्रत्येrव्यम् । अङ्गान्यपि तत्र विहितानि जानी- यात् । यथा ‘प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजेत ’ इति साङ्गं तत्र वैश्वदेवं | ‘शरदि वाजपेयेन यजेत’ इति वाजपेयस्सहाङ्गः । साङ्गस्य कर्तृविधानं ‘यजमानस्स्वयमग्निहोत्रं जुहुयात् ’ ’ पर्वणि ब्रह्मचारी जुहुयात्’ इति । करणनिमित्तेपि साङ्गस्य विधानं । स्वर्गाय विहितम् अग्रिहोत्रं यावज्जीवमिति जीवननैमित्तिकं साङ्गं विधीयते । अथवा साङ्गं प्रधानं ‘देशे काले कर्तरि ’ इति । यत्र देशे काले कर्तरि निमित्ते च प्रधानं विधीयते, तत्र तानि च विहितानि भवेयुः यथा - ’ प्राचीनप्रवणे वैश्व- देवेन यजेत’ ‘शरीदे वाजपेपेन यजेत’ ‘यजमानस्स्वयमग्निहोत्र जुहुयात् ’ ‘यावज्जीवमोित्रम् इति निर्दिष्टम् । न स्वः अस्व: । क्रियाकारकमविकारिणः स्वम् । अधिकारी न कस्य- चित् स्वम् | अस्व इत्यधिकार्युच्यते । अस्ववाची शब्दो यस्य प्रधानस्य तदस्वशब्दं प्रधानम् । यत्र प्रधानमस्वशब्दं अधिका- रिपदसंयुक्त निर्दिश्यते अपूर्व विधीयते यथा-’ उद्भिदा यजेत पशुका: " सौर्य चरुं निर्वपेत्यवर्चसकामः वैश्वानरं द्वादश- कपालं निर्वपेत्पुत्रे जाते’ इति ॥ १. ह - सहाङ्गं प्रधानमित्यधिक्रियते । तथा उपरितनसूत्र- गतं यत्पदमपि प्रतिक्रुष्यते । देशविशेषे कालविशेषे कर्तृविशेषे च यत्प्रधानं निर्दिश्यते, तस्वकीयैस्सह निर्दिष्टं प्रतीयादित्यर्थः । ‘fare आलभेत ’ इति देशस्योदाहरणम् । तत्र षड्ढोनृपवि- feyurgaraat farम एव क्रियेरन् । तथा प्राचीनप्रवण एव पञ्चहोत्रादयः | ‘शरदि वाजपेयेन यजेत ’ इति कालस्यो- ख- निर्दिश्यते तत्तस्य साङ्गमेव. परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. दाहरणम् । तत्र सौत्रामण्या मैत्रावरुण्याश्च शरदेव कालः । ‘परिस्रजी होता भवति’ इति कर्तुरुदाहरणम् । तत्र बृहस्पति- सवे सामिचित्ये परिस्रजित्वं विधीयमानं सौत्रामण्या मैत्रावरु- ण्याचीपादीयते । यदा वाजपेयानं बृहस्पतिसवो भवति, तदापि शरत्काले क्रियते । तस्यातिदेशतो वसन्तकालः प्राप्तः बाजपे- यात्रस्य शरत्कालत्वादभिन्न’ योगत्वादृहस्पतिसवस्येति ॥ २. ह - ’ देशे काले कर्तरीति निर्दिश्यते’ इति वर्तते । स्व [व] शब्दो यस्यासौ स्वशब्द इति विग्रहः; सामर्थ्यापेक्षत्वात् स्वशब्दस्य । किञ्चित्प्रधानं स्वशब्देन गृह्यते; यथा-‘सौर्य: ’ ‘निरूढः’ इति । किञ्चानं परशब्देन गृह्यते [यदन्याभूतं, यथा itarani taraरुण्यामिक्षेति] प्रधानशब्दचोदितत्वा- दनप्रधान विधेः । अययस्य सूत्रस्यार्थः; यत्र ‘देशे काले कर्तरि’ इति निर्दिara ra स्वशब्दमेव निर्दिष्टं विजा- नीयात्, न परशब्दमित्यर्थः । ’ मध्येमेराज्याहुती:’ इति देश- स्योदाहरणम् । तत्र प्रधानभूता एवाहुतयो अग्नेर्मध्यदेशे विधी- यन्ते । ‘यदीष्टया यदि पशुना यदि सोमेन इति कालस्योदा- हरणम् । तत्रेष्टिपशुसमानां निरूढसौर्यादयस्स्वशब्दा एव नि- दिश्यन्ते, न परaaब्दाः सौत्रामणीमैत्रावरुण्यादय अङ्गभूताः । rge: aatar सास न निर्दिश्यन्त इत्यर्थः । अजभूत- त्वान्तयोर्न भवति सद्यस्कालता । तथा ‘पशुबन्धेन यक्ष्यमाणप्प- ढोतारम्’ इति कर्तुरुदाहरणं । तत्र स्वशब्दा एवं निरूढादयः पशुबन्धेन गृह्यन्ते, न परशब्दा अग्नीषोमीयादयः | अनस्तेषु न भवति षडूढोता || क-दिन. घ- प्रयोग. । तृतीयः खण्डः. .. ६१ ३. क - अपूर्वा दवोंमा न कुतश्चिद्धर्मान् गृहीयुः, याव- दुन्केतिकर्तव्यताकाइत्यर्थः । यथा ‘दशहोतारं मनसाऽनुडुत्याs हवनोपे सग्रहं जुहोति इते । एवमादीनां न कुतश्चिद्धर्म- प्राप्तिः ॥ ? ह. - अपूर्व इति प्रकृतिरभिधीयते । न विद्यते पूर्वो यस्य सोपूर्वः । दवत होमानां विशेषनामधेयम्; ब्रह्मोदनहोमे पाकयज्ञहोमेषु च दou होम इति भपूर्वो दर्वीहोमः न कुतश्चि- द्धर्मान् गृहाति यावदुपदिष्टा इत्यर्थः ॥ * ४. क - के नवमा: ? किंलक्षणाः । जुहोतिशब्द- Paraat विधायक येषां ते होना दोमसंज्ञकाः । दवहोम- शब्दो जुहोतीति विहितमनामधेयम् ॥ ४. कमन्त्रेण वा देवदेन वा देवता उद्दिश्याज्यादीनां द्रव्याणां प्रदीयमानानामाहवनीयादिषु प्रक्षेपो होमः । तस्ये- arat erantaraकर्तव्यतो यते । प्रदीयते येन प्रदानं । स्वाहा- दानी सामान्येनेतिकर्तव्यते । कारः प्रदानं य तो स्वाहाकारमदानः । यत्र मन्त्रे स्वाहा- कारो न पठितस्तत्र मन्त्रस्यान्ते शुद्धदेवतापदे च स्वाहाकारो- विधीयते यथा-नारिएहोये ‘दश ते तनुवो’ यज्ञ यज्ञियाः ; इति, अग्रये स्वाहेति च ॥ ह. - जुहोतिशब्देन चोदना यस्य स जुहोतिचोदनः । कचित्प्रत्यक्षेण जुहोति शब्देनचोदना ; यथा-’ नारिष्टान् जुहोति इति । कचित्परोक्षेण’ ; यथा ‘आधारावाधारयति’ इति । स्वाहा- ‘ग- कचिदनुमेयेन. १ ६२ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः कारेण प्रarraftमन्निति स्वाहाकारप्रदानः । सर्वस्यैव मन्त्रस्यान्ते स्वाहाकारः । यस्यमन्त्रस्यादावन्ते वा पतित एव स्वाहाकारस्तत्र नैव प्रदानम् । यत्र पुनर्सन्नमध्य एवं स्वाहाकार: पठितस्त- त्रान्ते स्वाहाकारेण प्रदानं । यथा-‘देवा गातुविदः’ इति । पुरस्तात्स्वाहाकृतयो वा अन्ये देवा उपरिष्टात्स्वाहा कृतयोन्ये इति द्वयोरेव नियमात् । यत्त्रादावन्तेवा स्वाहाकार: पञ्चते, यथा - ‘स्वाहा त्या सुभवस्सूर्याय’ इति, यत्र वषट्कार प्रदाने मन्त्रो विहितः, यथा -’ जातवेदो वपया’ इति, तत्र न मन्त्रा- ते स्वाहाकार: कर्तव्यः । यत्राप्यमन्त्रको होमस्तत्रापि स्वाहा- कारेणैव प्रदानम् । यथा-‘अथैनेव्वस्वावेणाभितुहोति इति । यत्र तूष्णीमिति वचनं तत्र स्वाहाकारोपि नारेबा ’ सकृदेव सर्व सूष्णीं जुहुयात्’ इति ॥ ५. क- प्रदानमित्यनुवर्तते । आज्यस्थाल्या या वा आनीय वेण वा जुहा व जुहोति । गृहीत्वा सदेव strar इत्यर्थः ॥ वा ह-सहीत्वा दहोमा होतव्या इत्यर्थः । सारस्वतौ होमौ चतुर्होता चोदाहरणम् || ६. क- यथा ‘उपाकृत्य पञ्च जुहोति’ इति आहुतियाहुति प्रत्याहुति परिगणय्य सुत्रेण तावन्त्यवदानानि गृह्णाति । जुद्दामा- नीयाच्छिद्याच्छिद्य होतव्यः ॥ ह - नारिष्टहोमादिष्वाहुतिगणेषु यावत्य आहुतयस्ताव- न्त्याज्यानि गृहीत्वा विगृह्य विगृह्य होतव्या इत्यर्थः ॥ तृतीयः खण्डः. ६३. ७. क - समवदानं सहावदानं पूर्वोक्तं न वा कुर्यात्कुर्या- देव वा ॥ ह. - समवदानं सर्वग्रहणमधस्तनसूत्रे विहितं न कुर्यात्, ear or पृथगेव गृहीयादित्यर्थः । पूर्वसूत्रेणास्य विकल्पः ॥ ८- ९. क - दहोमेषु समिदमावस्यात् समिर्ज कुर्यात् । किमविशेषेण ? नेत्याह, अग्रिहोत्रवर्ज । अग्निहोत्रं वर्जयित्वा- न्यत्र । ननु तेषु वोमेषु कुतरसमित्प्राप्याशङ्का ? उच्यते । ’ यदेकां समिपमाधाय द्वे आहुती जुहोति । अथ कस्यां समिधि द्वितीयामाहुति जुहोति’ इति अग्रिहोत्रे प्रत्याहुति समिदाश- क्यते । तेन लिङ्गेनाहुतावाहुतौ समित्स्यादिति सर्वदा होमे- षु प्रत्याहुति स्वाहाकारवत्सामान्येन समिद्विधिरस्तीत्याशङ्का । कथं हि सेवा निवर्तते ? ’ यद्वे समिधावादध्यात् । भ्रातृव्य- मस्मै जनयेत् इति निन्दिrar | अभित्र एवं समिद्विधा- नम् | अन्यत्र दर्वीहोमेषु समिदभावः ॥ ८. ह-समिषोऽभावस्समिदभावः । अग्रिहोत्रप्रकरणे ’ यदेकां समिधमाधाय द्वे आहुती जुहोति । अथकस्यां समिधि द्वितीयामाहुति जुहोति’ इति लिङ्गदर्शनेन सर्वेषु दहोमेषु समिध: प्राप्तिमाशङ्क्य तन्निषेधार्थीयमारम्भः ॥ ९. - अग्निहोत्रस्यापि समिधः प्रतिषेधे प्राप्ते, प्रति- प्रसूयते अग्रिहोत्रे समिद्भवत्येवेति ॥ १०. क- अपरेणामिमप्रेरपरत्रासीनः दक्षिणं जान्वाध्य भूमौ निपात्य न सव्यं नोभयम्, अनाच्यानिपात्य वा सर्वदव- होमानू जुहोति । एष औत्सर्गिको विधिः । ૪ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः. ह. - अभिमपरेण वेदेरुत्तरत: । ‘नान्तरानी संचरनि इति प्रतिषेधात् क्वचित् ’ अन्तर्वेद्यामूर्ध्वस्तिष्टन्’ इत्यन्तवेदि- विधानाञ्च । जान्वाच्येति जानु भूमौ निपात्येत्यर्थः । अनाच- नमनिपतनं सङ्कुच्य वा । होमबहुले प्रक्रम आरम्भप्रयोजनम् ॥ ११. क - करम्भपात्राणि प्रत्य मुदतिष्ठन् जुहोति ॥ ह-यथा सावित्राणि विष्टयजुरिति । सामान्यविशे- ratnance: areaदाश्रित इति षेधार्थमारम्भः ॥ १२. क - अपरेणाहवनीयं दक्षिणाभिमुखो वेदिमतिक्रम्य प्रसव्यमुदगावृत्त उदङ्मुखो यतो मन्येतानभिक्रम्य होण्यामीति तत्रतिष्टन् सर्ववषट्काराहुतीर्जुहोति ॥ ह. - अत्राहुतिशब्देन वषट्काराहुतयो अदहोमा अप्य- भिधीयन्ते || क - यथावचनमेव जुहोति । यथा सौम्ये चरो पितृ- पतै च हवींषि || ह-यथा ‘सौम्ये च दक्षिणataaraiदगतिक्रम्य इत्येवमादयः || । १४. क-आश्रुतं ‘आश्रावय’ इति । प्रत्याश्रुतं ‘अस्तु भौषट्’ इति । याज्यानुवाक्ये, याज्याया ‘अल्पान्तरम् ’ इति पूर्वनिपातत्वम् । औषधपशुमान्नाय्यानामवदानेषु उपस्त- रणाभिघारणे चतुरवत्ततासंपादके । आज्यहविष्षु चतुर्गृहीतमेव । वषटकारश्चादव होमानां- प्रधानधर्माः ॥ 1तृतीयः खण्डः. ६५ ह. - तमाभावयतीति । आश्रुतं च प्रत्याश्रुतं चा- प्रत्याश्रुते । इज्यते द्रव्यमनयेति याज्या | अनूच्यते उद्दिश्यते देवत्यनुवाक्या । याज्या चानुवाच्या च या- ज्यानुवाव्ये | आज्यव्यतिरिक्तविषां पुरोडाशमांससाना- taratri suereणाभिवारणे विधीयेते । ते च हविस्सं- उपस्तरणामिवारणे स्कारार्थे । आज्यं चतुर्गृहीतमपि चतुस्सङ्ख्यावच्छिन्नमपि प्रधानमेव । अतो वक्षायणयज्ञे ऐन्द्रस्योपांशुयाजस्था- नाtaara आज्यविकारे दक्ष एव चतुर्गृहीतम् data- पस्तरणाभिघारणे न क्रियेते । आज्यस्थानापन्नत्वात् जा- घन्या अपि चतुरवदानं, armearणाभिघारणे इति ॥ व १५. क - आहुतिषु कrary aurat arcकारे कृते ater?rft ase उक्ते यागे द्रव्यस्य स्रुगादिभ्यः प्र- व्यावनं वषट्कारेण वा सह ॥ सनिपातसङ्गमः ॥ १६. क - सन्निपातयेदित्यनुवर्तते । वायव्यचमसादिषु सौ- arat near उपयायगृहीतोसि हत्यनेन सह अस्यो- arrest arestfrषु सोमादिषु ग्रहणम् । पुरस्तादुप- वारणकाले वायव्यादिषु यामादि मन्त्रेण यावद्देनोच्यते तावद्वारा स्त्रावयेत् ॥ ह - उपयामशब्देन ग्रहेन्वैन्द्रवायवादिषु क्रियां सन्निपात- येत् संयोजयेदित्यर्थः । मन्त्रान्तेनेत्यस्यायमपवादः ॥ कतन्त्र. ६६ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः १७. क. - इष्टकोपधानमिष्टकासादनम् 1 तचास्य म. न्त्रस्यान्त्यपादेन प्रकाश्यते । अतः तयादेवतेनोपधानमुपक्र- म्य मन्त्रान्ते परिसमापयेत् । अन्यथा मन्त्रस्यादृष्टार्थल- प्रसङ्गः ॥ ह-क्रियां सन्निपातयेदिति शेषः || १८. क. -आधाने ’ उभयानि सह निरुष्याणि १ इति पवमानहविषामाशेयेन समानतन्त्रत्वे सति पुरोडाश- गणः । प्रकृतौ निर्वापप्रभृत्यापिण्डकरणात्संसृष्टौ भागौ । | तयोर्यस्यै देयतायै यो भागः यथाभागमन्त्रसामर्थ्यात्स एव arrerty Terry भवति । नान्यदीयेन्यदीयं सङ्क्रामति । विकृतावपि पुरोडाशगणे ‘मवस्य शिरोसि’ इति पिण्ड कृत्वा, एकैकपुरोडाशभागमपच्छिन्द्यात् । यत्र बहुषु था- गेषु संसृष्टेषु एकैकस्मिन्नपच्छिद्यमाने विभागमन्त्रवलादेव क्रमाद्वावृत्तिरितरेषां स्यात् तेभ्यश्चैतस्येति परस्परं व्यra- र्तमानेषु, ‘व्यावर्तध्वम्’ इति मन्त्रे बहुवचनप्रयोगः कर्त- व्यः । स चोहः । एकदैवत्येपि पुरोडाशगणे अवदान- क्रमार्थमेवापच्छिन्द्यात् । प्रकृतावपि वैमृथस्य समानतन्त्र- त्वे चोदना बलात्केचिदूहमिच्छन्ति । अपरे तु- नानावी- जेष्विव पात्रीशूपभेदेनापि समानतन्त्रत्वा ‘हानिरिति नोहं कुर्वन्ति ॥ ह.-पुरोडाशानां गुण : पुरोडाशगणः । अपच्छेदो ख-त्व. तृतीयः खण्डः,’ विभागः । पुरोडाशबहुत्वे (यथाभागं व्यावर्तध्वम् इत्ये- कैकं पुरोडाशं विभजेदित्यर्थः । ‘अग्रये पवमानाय पु- istenersure निर्वपेये पracterमये शुचये’, इत्यु- दाहरणम् । ‘येन यज्ञेने सेन्’ इति विहितेन पुरोडाशेन चत्वारः पुरोडाशा अस्यामिष्टौ भवन्ति । तत्र ‘यथाभा- गं व्यrader ति द्वौ frost विभजेत् । ‘यथाभागं पिण्डौ व्यावर्तेथाम् इति प्रकृतौ विभज्यमानमपि पिण्डद्वयमिति- शङ्कया पुणेstarपि विभज्यमानयोर्द्वित्वात् अनूहमाश- क् प्रकृत हरिभधानत्वात्पुरोडाशगणे च हविषां ब- हुत्वाहोपदेश: यद्वा - विभज्यमानद्रव्यस्यैकत्वादेकवचन- arravitraft हविषि विभज्यमाने सर्वेषां परस्परे- ण पृथक्करणे सिद्धे बहुवचनान्त ऊह उपदिश्यते ॥ १९. क. -अपच्छिन्द्यादित्यनुवर्तते । 1 यदोत्तमौ द्वौ भागौ परिशिष्टौ तदा तयोरन्योन्यव्यावृत्तिमात्रापेक्षणा- द्विवचनेन व्यावयामिति विभागः कर्तव्यः ॥ agy yisravatमनपच्छिद्यमाने द्रव्यदेवताविषय- प्रथमाय ये प्रथम भाग द्वितीयायै देवतायै द्वितीय इत्येवं सर्वत्राव- धृनेषूत्तमयोः क्रमाभावेन कस्यै क इत्यनवधारणान्निर्णायक- प्रमाणान्तराभावाच स्वयमेव ददमस्या इति सङ्कल्पयेत् । प्रकृतावपि पुरोडाशयोरेवमेव सङ्कल्पः । अतश्शास्त्रप्रामा- ण्यान्तस्या एव भवति एव भवति ૬૮ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः ह-देवताया उपदेशनं देवतोपदेशनम् । इदमः पावक- स्येदमभेश्शुचेरिति तयोरेवोत्तमयोदेवतोपदेशनम् । पूर्वप *मदेव देवताविशेष सम्बन्धोऽसन्देहेन ज्ञायते । अतस्तैयो- रेवेत्युक्तम् । अत एव’ हfare भवति || २०. कचरत्रश्च पुरोडाशाश्च चरुपुरोडाशा: तेषां गणस्समवायः । तत्र चरुपुरोडाशीयान् चर्वर्थान्पुरो- डाशार्थाश्च प्रागधिवपनात् अधिवपनार्थं कृष्णाजिनादाना- या पृथक्करोति । बहवश्वेदागा बहुवचनान्तेन मन्त्रेण संविभागः । यावन्तश्वश्वस्तावतामयमेको भागः । यावन्त: festarerrarravr: । यथा ( earner पालं निर्वपे- रोडाशास्तावतामपरः “वैश्वानरं द्वादशकपालम् इति । अग्न्युदासने ’ धात्रे पुरोडाशं द्वादशकपालम्’ इत्यादि । चरुरा- दस्तण्डुलस्वरूपसाध्यानां प्रदर्शनार्थः यथा यथा रिवते इन्द्राय है- fter धाना:’ इति । पुरोडाशशब्दश्च पेप्याणां पिष्टा- “नो, ’ पौष्णं श्रपयति इति ॥ ह.-चरवश्च पुरोडाशाश्च चरुपुरोडाशाः । तेषां गणः चरुपुरोडाशगणः । चरुपुरोडाशाश्वरुपुरोडाशीयास्तण्डुलाः । । arasavarcarr विभजेत् । कृष्णाजिनादानस्याधिवप- arraft प्रागेव विभाग: । अयं च विभा- पकर्षो न्यायप्राप्त एवोपदिश्यते एवोपदिश्यते चरो: पेषणाभा- वात् । ततश्च लाजार्थेषु व्रीहिष्ववहननात्प्रागेव विभागः ॥ २१. क. यथोक्ते विभागे कृते चर्वर्थः कश्विद्धा- भग– स्तत्पदं तृतीयः खण्डः, ६९ T: पुरोडाशार्थः कश्विद्भागः । तत्र चर्वर्थो भागश्च- देवतानां यथास्वं पुरोडाशार्थो भागश्च पुरोडाशदेवतानां तथोपलक्षयेत् || ह-यावत्यो देवता स्तत्पुखमुपलक्षयेदित्यर्थः ॥ यस्य पुञ्जस्य तावतीभिर्देवताभि- २२. क. प्रकृतौ वयोर्हविषोः किं कस्या इति सन्देहे Grad: ’ इति मन्त्रेणेदंशब्देन हविर्निर्दिश्यते अमेरिति षष्ठचा देवता च ataretaraa हविः प्र- तिपादितम् । विकृतावपि विभक्तयोश्चर्वर्थपुरोडाशार्थयो. free aari सङ्कीर्णत्वेन मेाग्रहणाद्देवतार्थद्रव्य- प्रतिपादrut near stree एकैकं सङ्घ तन्त्रेण नि- दिशति । असङ्कीर्णत्वादेवतानां प्रतिदेवतं देवतापदावृ- तिः । यथा देenterface ’ इदं धातुरिदमनुमत्या राका- याक्सिनीवाल्या: कुहा:’ इति । तथाग्न्युद्वासने ( इदम । arrrer arearance दं मित्रस्य ? इति ॥ ह-बहूनां देवतानामपीदंशब्दस्सहदेव प्रयुज्यते । दे- frnvediogarerra | तत्रायेन सह gift भवन्ति । तत्रैवमुपलक्षयेत् ‘इदमशेषातुः इति पुरोडाशार्थं पुअबू । ’ इ- angreer raterrestवाल्या: कुहा: इति चर्वर्थ २३. क. - ’ चरुपुरोडाश इत्यादिसूत्रत्रयमनुवर्तते । श्वदेवहविर्गणे चरुपुरोडाशा व्यतिषक्ताः अन्योन्यं व्यवहि- ‘खर्थमर्थ. परिभाषाभाष्यवृत्त्योः ताः । तेषु व्यतिषक्तेष्वपि प्रागधिवपनाद्विभाग:, यथादेवत- मुपलक्षणम्, दर्दशब्दस्य च तन्त्रता । यथा-’ इदमप्रेस्सवितु: पूष्णो मरुतां यावापृथिव्योः ददं सोमस्य सरस्वत्याः इति । चर्वादिगणे च चवथीनां पूर्व देवतोपदेशनम् ॥ ह - अनन्तरसूत्रमनुवर्तते । व्यतिषक्ता व्यतिषक्ता नामान्तरिता: पुरोडाशाश्चभिश्वरवः पुरोडाशैरिति । एवं व्यतिषक्तेष्व- पीदंशब्दस्तन्त्रं भवेत् । वैश्वदेवमुदाहरणम् । तत्र द्वौ पु- ओ कृत्वा एवमुपलक्षयेत् ’ इदमप्रेस्सवितुः पूष्णो मरुत farartoons, इति. पुरोडाशार्थं पुञ्जम् । ’ इदं सोमस्य सरस्वत्या: ? इति चर्वर्थम् || २४. क. इदानीं चर्मा उच्यन्ते । कपालाना- ‘सुuarter ‘धृष्टिरसि’ इत्यादि प्रतिपाद्य प्रथमेन क- पालमन्त्रेण च स्थालीमुपदधाति । चरुसम्बन्धात् त- स्वपणार्या स्थाली चरुरित्युच्यते । मन्त्रसन्नाम ऊहः । पाकसाधनचरुस्थाली यद्यपि चरुशब्देनाभिधीयते, तथापि पुल्लिङ्गेन मन्त्रसन्नामः चरु- पाकसाधनत्वाब्ररुशब्द एवासन्नतर इति तत्सामानाधिकर- यं युक्तम् ॥ ह. - स्थालीपरत्वेन ‘ध्रुवासि इत्यूहो मा भूदित्यूहो- प्रदेश: ॥ २५. क. - पिष्टानामुत्पवन काले चमुपधाय तण्डुलानु- स्पुनाति ॥ तृतीयः खण्डः. 199 ह-यद्यपि प्रकृनौ पिष्टेषु प्रणीतानां सेचनं, त- थाप्यापस्तण्डुलेषु न प्रक्षेप्तव्याः । यजुरुत्पूता अप: स्था- ल्यामासिच्य, तासु तण्डुलान् प्रक्षिपेरन्, तथैव प्रसिद्ध saturat or ते । एवञ्च ‘आशावैवं घृते च- रुम् इति सप्तमीतिरुपपद्यते । आचार्येणापि दर्शितो- यं न्याय: मैararर्हस्पत्यायां शतकृष्णलायां च पवित्रत्र- त्याज्ये कर्णाferaufत इति, ‘तानि पवित्रवत्याज्ये आव- पति इति च ॥ २६. क. - सुवेण प्रणीनाभ्य आदाय अन्या वा यजु- strgartense समाप’ इति चरुस्थाव्यामानीय लौकि- कमुदकं चरुपraपर्याप्तिमानीय तत्रोदकवत्यां चरुस्थाल्यां चर्वकत्वे विभागं कृत्वा ‘धर्मोसि’ इति तण्डुलानावपति । ’ जनयत्यै त्वा’ इति न संयवनं, ‘पिष्टार्थत्वात् । पिष्टार्थत्वात् । न प्रथनं, नापि श्लक्ष्णीकरणं, ‘पुरोडाशार्थत्वात् । नोल्मुकैः प्रतित- पनं, नाभिज्वलनं, न सहाङ्गारभस्माध्यूहनम् , चरोरन्तर्ग- तोप्यणा पाकात् पाकार्थत्वा चैतेषाम् । ‘अविदहन्तः इति मीमांसकाः कुर्वन्ति । तस्याप्यर्थकृत्यस्याभावात् न । सह्य- मिवासनार्थ: प्रैष: ‘तामभिवासयन् वाचं विसृजते ’ इत्य ध्वरेक’ कर्तृत्वात् । नापि लेपनिनयनं तण्डुलानां पाभा- वात् । नाङ्गारापोहनम् व सूर्यज्योतिरित्यभिमन्त्रणमस्ति । यथादेवनमभिवारणम् ॥ । ह - अनुहोधिश्रपणमन्त्रस्य हविरभिधानात् ॥ अपि, ख -देव.

• ७२ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः २७. क. - स्थाल्यामनुद्धृत्य स्थाच्या सह चरुमुद्रास्य ‘आई: प्रथस्तु:’ इ- आसादयति । चरोर [वि] पृथुत्वात्’ त्यविकृतो मन्त्रः ॥ ह-सहैव स्थास्या आसादयेदित्यर्थः । अयं चार्थो न्याrare careferrते । कथम् ? अधिश्रितस्य हविषो यः पूर्वभाग: स एवावदानकाले पूर्वार्ध इत्यभिधीयते । यदि चरुरुद्रियेत पूर्वार्धविपर्यासस्स्यादित्यमुद्धत्येत्युक्तम् । अधि- श्रयणादि च पूर्वार्धदेशलक्षणं मन्यमान आचार्याभिहितवा- न् ‘अपर्यावर्तयन्पुरोडाशमुद्वास्य’ इति । अतव धाना अपि सकपाला उद्वास्या इति सिद्धम् । प्रथनं श्लक्ष्णी- करणं उत्युकैस्तपनं तण्डुलेष्वङ्गाराध्यूहनं अङ्गाराधिवर्तनं च मायामर्थलोपानक्रियन्ते, दृष्टसंस्कारत्वात् । ‘अविद- हन्तम्भपयन ’ च क्रियते. आषार्थत्वात् । उद्वासनमन्त्रश्चनोद्यते पच्यमानस्य चरो: पृथुता जायते aft | faterer प्रथनस्याभावात् ‘आद्रों भुवनस्य’ इत्यू- विहितस्य हमन्ये वर्णयन्ति ॥ २८ क - दर्शपूर्णमासयोस्सामिधेन्यः अग्निसमिन्धनार्था ऋवः त्रिः प्रथमामत्वाह । त्रिरुत्तमाम्’ इत्यभ्यस्ताभ्यां प्रथमोनग्राभ्यां सह पञ्चदश | बहुयाजिनोपि पञ्चपश विकल्पेन लभ्यन्ते ॥ ह. समिन्धनार्था ऋचस्सामिधेन्यस्ताः पञ्चदश दर्श- अनारम्य शाखान्तरै सामिधेनीनां पूर्णमासयोर्भवन्ति ख-पृथक्त्वात्, तृतीयः खण्डः. ७३ साप्तदश्यमानानम् । दर्शपूर्णमासप्रकरणे पाञ्चदश्यवचनं बहु- पाजिनामपि पञ्चदश्यप्राप्त्यर्थमेव || क-यासा विकताना २९. इष्टीनां पशुबन्धानां च सप्तदश सामिधेनीरत्वाह’ इति पुनस्तदर्श सामिधेन्यो विधीयन्ते तत्र सप्तदश, अन्यत्र पञ्चदशैव || restaraari- ह - इदानी प्रकृतौ प्रतिषिद्धस्य भिधीयते–पास्विष्टिषु पशुबन्धेषु वा साप्तदश्यं श्रूयते Free भवति नेरास्वित्यर्थः ; कासु चितिषु पु ferralfrag नश्रवणस्य तास्वेवोपसंहारार्थत्वात्, प्रकरणाम्नातस्यापूर्व- terraneantarरम्यानातस्य द्वारविनियोगार्थत्वेन च व्या- पारमेदसम्भवात् || ३०. क. - ’ आर्थर्वणा वै काम्यास्ता उपांशु कर्तव्या: इति या विकृत उपांशु क्रियन्ते तत्र यावत्प्रधानं प्रधा- taararas tertia प्रयोक्तव्यम्, याज्यानुवाक्ये च ॥ ह-यदिदं श्रूयते ’ उपांशु काम्यr serः क्रियन्ते’ इति, तत्र काम्यास्विष्टिषु यावत्प्रधानं तावदेवiपशु भव ति । नाङ्गेषूपांशुत्वमित्यर्थः । इदं च प्रधानोपांशुत्वं न्या- सिद्धमेवोपदिश्यते । विकृतौ प्रधानस्य प्रत्यक्षोपदिष्टत्वात्, अङ्गानां चानुमानिकत्वात् प्राकृतविध्यन्तातिदेशेनैव बैक- विधेर्निराकाङ्क्षत्वात् वैकृतोपदेशापर्यवसानेनैवाकाङ्क्षायाः secreare auratम्बन्धमात्रेणैव वैकृतोपदेशस्य कृतार्थत्वा- कल्प्यत्वात् परिभाषाभाष्यवृत्त्योः द्विकृतावुपदिश्यमानमुपदिष्टेंनैव प्रधानेन प्रथमतरं सम्ब- ध्यत इति न्यायप्राप्तोयमुपदेशः । अतश्च काम्यग्रहणं वि- कृतीनामुपलक्षणार्थम् । उपांशुग्रहणं च विकृत्युपदिष्टधर्माणा - मित्यवधार्यते । अत एव ’ उपांशु दीक्षणीयायाम् इति, ‘उच्चैरमीषोमीये’ इति, ततस्तूष्णीमग्निहोत्रं जुहोति’ इति, ( सप्त ते अग्ने समिधस्त जिहाः इत्यग्निहोत्रं जुहोति stanraiorat यावत्प्रधानमेव सम्बन्धो भवति । उप- arate refracप्रधानसन्निकर्षाच्च देवतापदमेवोपांशु प्र- युज्यते यस्मिन् प्रधानदेवताशब्दो मन्त्रगत: पठ्यते । य- न द्रव्यशब्द एव पठ्यते न देवताशब्दस्तत्र तस्मिन्नेवो- पांशुत्वं भवति, यथा घृतस्य यज’ इति । ग्रीषोमीये . क्रौञ्चमि ‘वोचैस्त्वं ‘उच्चैरमीषोमीये’ इति वि- धीयते, तस्मादुपवसथे यावत्या वा चाचा कामयेत नात्यानुब्रूयात्’ इति बहृचश्रुतेः । ततः क्रौञ्चमिवोचैस्त्वं प्रधानार्थमुपदिश्यते । श्रुतादीनां तु प्रधानस्यापि प्र- कृतित: प्राप्तो मध्यमस्स्वरः । ततोनीषोमीयवपायागेषु स्व- रमेदादनीषोमाभ्यां मध्यमस्वर नैयायिका मन्यन्ते । येषां प्रधानानां श्रुत्याद्यवगतशेषत्वैः प- दार्थे: कल्पित उपकारः कथमेशपूरकः ताः प्रकृतयः । ततश्च विभूयः कथमंशपूरकमुपकारं गृहीयुः । विकृत्यपेक्षं हिं प्रकृतित्वम् । येषां चाविहितेतिकर्तव्यतानामन्यत्र घ- क्रौञचरूपैम. श्ध-तत्राई कमीये वपायामङ्गेषु च स्वरदः अनीषोमीयायामध्यवसाय प्रयोगं,तृतीयः खण्डः. 1 विहितेनोपकारेण कथमंशः पूर्यते ता विकृतयः । विकृतिवाप यासां स्वप्रकरणसमानानावगतशेषत्वैः पदार्थः कल्पितोप- कारण सहातिदेशप्तप्राकृतोपकारस्य साकाङ्क्षत्वं करूप- franaarva darपकारेण कथमंशः पूर्यते ता विकृतयो: प्यात्मीयसदृशचोदनाविहितकर्मभ्यस्तमात्मीयमुपकारं प्रयच्छ- न्नि । अन्यापेक्षया ताः प्रकृतयः 1 एवं च कावि- प्रकृतय एवं अग्रिहोत्रदर्शपूर्णमासज्योतिष्टोमाः । का चिद्दिकृतयः प्रकृतयश्च, यथा वैश्वदेवाशीषोमीयपशु प्रथमः निकाय्यद्वादशाहादय: । काश्विद्विकृतय एवं यथा कुण्ड- पायिनामयनेऽग्रिहोत्र सौर्य वायव्य शूद्धिपौण्डरीकादयः । त- त्रानुक्रमिष्यन्ते –’ दर्शपूर्णमासाविष्टीनां प्रकृतिः । दुर्श- पूर्णमासाविष्टानां स्वेतिकर्तव्यतां प्रयच्छन्तानुपकुरुतः ॥ ह. - अनाम्नाति कर्तव्यता के प्रधाने अन्यतो धर्मातिदेश इत्युक्तं ‘सहा प्रधानं ’ इत्यन I कस्या विकृतेः प्रकृति: ? इति विशेषोपदेशार्थमुपरितन सूत्रारम्भः श्रुतः द्रव्यदेवताका अप्राणिद्रव्यकाः क्रिया इष्टय इत्यभिधीयते । ३२. क. - अग्रीषोमीयस्यापि पशोस्तावेव च्छतः ॥ | अतस्तौ तस्य प्रकृति: ह. दर्शपूर्णमासौ प्रकृतिरिति शेषः निरूढस्य । निरूढोन्येषां पशूनां कार्यव्यादीनाम् इदम the arrrrreturn विहितानां धर्माणां निरु सू- त्रकारेण निबन्धनम् । अनुबन्ध्याया निरूढवद्वचनं ‘तिस्रो- ७६. परिभाषाभाष्यवृत्त्योः नूवन्ध्या इत्यस्मिन्पक्षे निरूट एव प्रकृतिः नैकादशिनधर्मा इति ख्यापनार्थम् || ३३. क. - सोनीषोमीय: दार्शपूर्णमासिकान् धर्मानात्म- सात्कृत्er, dererrarयान् सवनीयाय प्रयच्छति । अतस्तस्य प्रकृतिः ॥ इ. - सोनीषोमीयसवनीयस्य प्रकृतिः । सवनीयस्य प- agesrata rearranशुपुरोडाशस्य च वार्त्र प्रहुतानुमन्त्रणं केचिन्मन्यन्ते । उभयोरमीषोमीयपशुपुरोडाशप्रकृतिकत्वं म- न्यमाना औपदेशिकाः पुनस्तदनुपपन्नमिति मन्यन्ते 1 य एव प्रत्यक्षrafter cardrataraस्त एवाशीषोमीयात्सव- नीर्यविधिनाऽतिदिश्यन्ते । ये तु दार्शपूर्णमासिकास्ते दर्श- पूर्णमासाभ्यामेव सवनादिषु प्रवर्तन्ते नाभीषोमीयात् न हि frent franान्याचितुमर्हतीति न्यायात् । भिक्षुको arutareer ragistशस्य वानहुतानुमन्त्रणं दार्शपूर्ण- मासिकम् तयोरपि हुतानुमन्त्रणस्य दार्शपूर्णमासिकत्वमेव न्याय्यम् 1 इदमर्थमेवामीषोमीयस्य च पशोरित्यत्र च - शब्दग्रहणम् । तस्मादामेयस्य पशुपुरोडाशस्य आग्नेयवद्धुता- नुमन्त्रणम् । ऐन्द्रानस्यैन्द्रावत् || धर्मान् ३४+३५. क. - एवमनीषोमीयलब्धैस्सहात्मीयान् ‘आग्नेय: कृष्णग्रीवः’ इत्यादिविहितानामैकादशिनानां प्रय- च्छन् तेषां सवनीयः प्रकृतिः । तथा ऐकादशिनाः पशु- गणानां ‘आदित्यां मलूहाम्’ ‘आश्विनं धूम्रललामं ’ इत्या- दिविहितानां प्रयच्छन्तस्तेषां प्रकृतिः ॥ तृतीयः खण्डः. ७७ ३४. ह. - एकादशिनीति यागसंज्ञा, यस्यामेकादश यू- पाः पशवो वा स्युः । एकादशिन्यां भवा ऐकादशि- नाः योग: ॥ । प्रयोजनं ’ मध्ये राज्याहुती: १ इत्येवमादीनां प्र- ३५. ह. - समानतन्त्राणामैकादशिनधर्मा वारुणं कृष्णम् ’ भवेयुः । द्व- योरपि समूहो गण एव, यथा मैनँ श्वेतमा लभेत १ इति । ये पुनस्सोमान्तःपातिनः पशुधर्मा ग्रहावकाशशृर्तकारादयस्ते पशुगणेषु न भवन्ति । गर्भि fiti nimitt भिन्नत्वान्नैकादशिनधर्माः ॥ ३६० क. - वैश्वदेव ‘अमेयमष्टाकपालम्’ इत्यादिविहितम् दर्शपूर्णaramatter cafयानप्रयाजादिधर्मान् वरुणप्रवासा- दीनां प्रयच्छत्तेषां प्रकृतिः ॥ ह.विश्वेदेवा देवतात्वेन यस्मिन् यागगणेन्तर्भूतास्तस्य वैश्वदेवमिति नामधेयम् । तच चातुर्मास्यानामायं पर्व । वरुणप्रधासो द्वितीयं पर्व | साकमेध इति महाहव ‘गृह्यते, पञ्चसञ्चराणां तत्र विधानात् तन्निमित्तत्वाद्वैश्वदेवातिदे रास्य

1. इन्द्रश्शुनासीरो यस्मिन्यागगणे देवतात्वेनान्तर्भू- तस्तस्य शुनासीयमिति संज्ञा । तचातुर्मास्यानां चतुर्थ पत्रे | anaurसादीनां पर्वणां वैश्वदेवं प्रकृतिः घासेषु वैश्वदेववत्कल्पवचनं दक्षिणविहारार्थम् || रु ३७. क. - वैश्वदेवे भवो वैश्वदेविकः । एकस्मिन्कपाले सं- स्कृत: परोडाश एककपालः | वैश्वदेत्रिक एककपाल: पुरोडाश: ‘घ, गणिना. २६ - साकमेधइति तृतीयं पर्व अपचमहवि. ७८ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः आत्मीयान्विशेषधर्मानाज्याभिपूरणसर्वहुतत्वादीनितरेषां एकक- tarai प्रयच्छेष प्रकृतिः । स्वधर्मत्वेन वैश्वदेवि- atrasurata fatशादिहैककपालसाध्ययागधर्मा नवप्र- कस्यैककपालस्य Parashurasकपालसाध्यानां यागानां नातिदिश्यन्ते तेषामेव duraa areataभिहोमो नैककपालधर्माः | आधारसस्थे- rajस्थानविशेषोपलक्षण एककपालः ॥ ह.–एकस्मिन्कपाले संस्कृतः पुरोडाश एककपालः । तस्यै- ककपालस्य वैश्वदेविको हावापृथिव्य resure: प्रकृतिः । अनेनाभिपूरणादयो वैशेषिका वर्मा एवातिदिश्यन्ते न पुन- स्साधारणाः प्रसूयनवद्रातादयो वैकृतेष्वेककपालेषु | भत cararty वैशेषिक are frवदाः । मासनाम- भिरभिडोयोपि साधारण’ इत्यवगम्यते । अनुक्रमणादाश्रयणे । एक कपालायां कपालनाटचां न क्रियते ॥ आग्रयणे ३८. क. dara areaणे भवा वैश्वदेवी । न देवता, far daatraaer एककपालेन सह निर्देशात् । वैश्व- देव्यामिक्षा एक पालवदात्मीयान् दयोः पात्रयोरुडुत्य ? इत्येवमादीनन्या सामामिक्षाणां प्रकृति: ॥ प्रयच्छति नासी

• पयोदधिसंयोगेन घनीयाक्षेित्युच्यते । सा Tractor raeerafमक्षाणां प्रति वैदेविका इतरासायामिक्षाणां अस्मपि - शेषिकाणामेवातिदेशः । वैश्वदेव्या यहुतानुमन्त्रणः प्राणस्मा- घन साधारण, ध्ध अननु, युज्यं गमेयम्’ इति । तृतीयः खण्डः. ७९ तञ्च यावापृथिव्यैककपालस्य च [’ उसयोलोकयोः’ इति ] तच मैत्रावरुण्यादीनामामिक्षाणां कायादीनामेककपालानां च मन्यन्ते वैशेषिकधर्मत्वाद्दे- aarafare न चैतद्वैश्वदेव्यामविदेशप्राप्तं, वैकृतानां हुतानुमन्त्रणानां विकृत्यर्थत्वात् । न चार्य देवताधर्मः, कर्मप्रयुक्तत्वाद्धर्माणाम् । अन्ये तु देवतामयत्वाद्वैश्वदेववतानुमन्त्रणम् । तथैव taraayarautta’ स्थितम् ॥ ३९. क. दर्शपूर्णमासाविष्टीनां प्रकृतिरिति वीषु प्रकृ तिषु का कस्याः प्रकृतिरित्येतद्विवेकायाह ‘तत्र सामा न्याद्विकारः १ दति । तत्र प्रकृतिविकृतिभावे सामान्यात्साह- श्याद्विकार: विकृतिर्गम्यते । तत्र प्रकृतिषु हवींषि औष- धमाज्यं दधि पयश्व । देवताश्वाभिरनीषोमाविन्द्र इन्द्राक्षी च | तत्र हविस्सामान्यांद्देवतासामान्याच्च विकारो गम्य- ते । तत्र व्यायात्पुरोडाशविकाराश्चरुहिरण्यसुरादकः । आज्यविकारा मधूकादयः । सान्नाय्यविकारा आमिक्षा- वाजिनादय: । पशो: पयोविकारये’ कुम्म्यादिदर्शनं हेतुः varaatत: । देवता सादृश्याद्विकारभावी वक्ष्यते ॥ पशावेवोक्त: ह -तत्र पशपूर्णमासाविष्टानां प्रकृतिः इत्युक्तम् ट- कर्मप्रयुक्तत्वाद्धाश्रयत्वाद्वैकृतानां प्रकृतिवहार्थे यतानुमन्त्र- मैत्रावरुण्यादीनामिति. विचाराथरुमभृतयः । सुरादय आज्यविकारा: । मध्वादयस्ता- नाति आमिक्षावाजिनादयः पशोविकाराः । पशुविकार. परिभाषाभाष्यवृत्त्योः शपूर्णमासयोश्च यान्याग्नेयादीनि पयोन्तानि षट्प्रधानानि तेषामेकैकं प्रधानं वैकृतस्य प्रधानस्य प्रकृतिः । तेन श- sarairat arcश्यमुपदिश्यते । तेन सर्वाणि समप्र- harartinaca aftपाद्यते । समानस्य भावस्सामान्यं सा- etefacर्थः । यद्वा-विशेषातिदेशकारणानामक्षरसामान्या- दृश्यमित्यर्थः दीनामुपसङ्ग्रहणार्थमपि ॥ ४०. क. - एका देवता यासां विकृतीनां औtrorrj ता आयधर्मानभिधारणादीन् गृह्णीयुः, यथा ‘आदित्यं चरुम् ’ error arresteम् इत्यादि ॥ ह. एका देवता येषां चरुपुरोडाशादीनां न एकदेव- ताः । सावित्रः पुरोडाश: सौम्यश्वरुरित्युदाहरणम् || ४१. क. – द्वे देवते यासां विकृतीनामौषधद्रव्याणां ता द्विदेवताः । तासां द्विदेवत्वसामान्यादनीषोमीयविकारत्वम् । यथा आग्रावैष्णवमेकादशकपालम् aroraसेकादशकपालम्’ इत्येवमादयः ॥ ह.-द्वे देवते येषां ते द्विदेवताः । णम् ॥ वैष्णवमुदाहर- ४२. क. -अशीषोमीयविकार इति चशब्देगानुकृष्यते । agar देवता यासां विकृतीनां त बहुदेवताः ता अने- कदेवता सामान्यादमीषोमीयविकाराः । थपा- ‘वैश्वदेवश्वरुः १ इत्येवमादगः ॥ ग-मुद्दिश्य तेन. थ्ध– यद्वाऽनुक्रान्तानां विशेषातिदेशकतयामिक्षासामान्यादीनामुपसङ्ग्रहार्थमि- दमारब्धम् तृतीयः खण्डः, ह - बहवो देवता येषान्त हमे बहुदेवताः । वैश्वदेवश्च- रुरुदाहरणम् || मारुत सप्तकपालं ४३. क. - द्विदेवता बहुदेवताश्च द्विदेवतात्वानेकदेवतात्व- सामान्यteraturdaारा वा । यथा-’ आश्विनं द्विकपालं ? ared easure इत्येवमादयः । न तु समविकल्पः । atitarai | तत्र यासां वि- aarti faganity चत्वार्यक्षराण्यधिकानि वा ता अ- aturatefanre: | यासां त्रीण्यूनानि वा ता ऐन्द्राग्र- विकारा: । तथा चोदाहृतं अन्यतन्त्रप्रकृति वा ॥ | ’ ह. - ऐन्द्रामविकारा वा द्विदेवत बहुदेवताश्च भवेयुः न चार्य तुल्यविकल्पः । व्यवस्थितविभाषा ह्येषा । च- arrrrrrrrrrrrवकाराः यथा- ‘वैश्वदेवश्वरुः आ तुरक्षरप्रभृतयोनीषोमीयविकारा: urdurat greenपाल : इति | aataa त्र्यक्षरप्रभृतय ऐन्द्रtaraकारी: ’ यथा मारुतस्स त कपाल: इति । प्रा- ratefaniरा: पशवः पशुप्रभवत्वसामान्यात् आज्येन पशुं ’ यस्त आत्मा पशुषु प्रविष्ट: ’ इति मन्नलि ङ्गाच । यत्र संगुणा tarrers गुणraateeह देवताक्षरा- णि गण्यन्ते, गुणानामप्युद्देश्यत्वेनान्वयात् । अतो । मद- तस्सान्तपना अभीषोमीयविकारा: । अत एव ‘वेदं aft परिस्तीर्य इत्युक्तम् । इतरथा ऐन्द्रामविकार वे दानन्तरं वेदिस्स्यात् ॥ ख-नचार्य. व-विकारा इति व्यवस्था । यथोदाहृतं सूत्रकृता ’ अन्यत्र प्रकृतिदे. सौम्यश्वरिति । परिभाषाभाष्यवृत्त्योः ४४. क. - प्रकृतावनीषोमीये सोमश्च देवता । ऐन्द्रा- श्थे इन्द्रश्च । ते प्रकृतिदेवते विकृतिध्वैन्द्रपुरोडाशे सौम्ये चरौ at ever | arयामन्यत्रैकदेवतात्वेन विकारभाव: । त- treasureratefanार, देवतैश्यात् । तथैन्द्रश्चैन्द्रा- विकारः । सौमैन्द्रश्वरुस्सोम मुख्यत्वादग्नीषोमीयविकार: । इन्द्रासोमीय इन्द्रमुख्यत्वादैन्द्रशत्रविकारः ॥ ह. - प्रकृतौ देवताः प्रकृतिदेवता: । ता वर्जयित्वा ए- shantararaafaarरत्वमित्यर्थः । यथेत्युदाहरणनिर्देशः ॥ २५४५. क. -इह बलीयश्शब्दभवणादनुतोपि विरुडो वि- arr: विकारावरोध आश्रीयते । सामान्य हविषापि सम्बध्यते । यत्र प्राजापत्यचर्वादौ प्रजापतिदेवताकत्वादुपांशु- प्रातः औषधद्रव्यकत्वादाशेयधर्मप्राप्तिः | अतः प्रा- जापत्ये हविर्देवतासामान्ये विरुद्धयेते । नत्र विरोधे सति विस्सामान्यादाग्नेयधर्मप्राप्तिर्वीयसी । प्रकृतिविकारभाव आ- सामप्यस्त्येव ||
• हविश्व देवता च हविर्देवते । नयोस्सामान्यं हविर्दे- | वतासामान्यम् । हविस्सामान्ये देवतासामान्ये च यदा प्रकृ- “तिनियमं प्रति विरुध्यमाने हविस्सामान्येन प्राकृतविध्यन्त- नियम इत्यर्थः । प्राजापत्यः पुरोडाश उदाहरणम् । तत्र है- विस्सामान्येन पुरोडाशधर्मा भवेयुः । देवनासामान्येनोपांशु- errea: । तथा सौम्यचरावाज्यभागयोः हविरसामान्येनो- पांशुयाविकारत्वम् । नाम्नीषोमीयविकारधर्माः । ‘अथैका सोमाय पितृमत आज्यं दत्यत्राप्युपांशुयाजधर्मत्वम् ॥ तृतीयः खण्डः. अवह- ४६. क. - बलाबलप्रसङ्गादिदमाह-यत्रैतदापतति ननादिद्रव्यसंस्कारायोग्या व्रीहिमयास्तण्डुला विद्यन्ते सर्वसं- स्कारयोग्य व्रीहिशा नीवारा विद्यन्ते तत्र यदि व्रीहि- मयः पुरोडाश: अवहननादिसंस्कारहानिः अथ तत्संस्का- रादन्यः व्रीहिमयत्वहानि: । एवं द्रव्यसंस्काराविरोधः । तस्मि- विरोधे द्रव्यं बलीयः । द्रव्यं ग्राह्यं संस्कारहीनमपि ॥ or ह. - द्रव्यं च संस्कारश्च द्रव्यसंस्कारौ । तयोर्विरोध - aritartiवरोध: । तत्र द्वयं बलीयः । For Faraara गोपस उपलब्धि: अजाश्च पयस्विन्यत्सम्भवन्ति । तत्र सं- स्कारत्यागेन गोपय एवं गृह्यते न पुनरसंस्कारार्थमज्ञापयो गृ- ह्यते । परे तु संस्कारान्पयति कुर्वन्ति । ‘संस्काराः क्रियन्ते । गव्ये पयसि क्रियन्ते पूर्वे च मन्त्रा जप्या: बोधायनश्च ॥ पयसि ४७. क. - अर्थशब्दः प्रयोजनवाची | द्रव्यप्रयोजनयोर्यत्र विरोध: तत्र प्रयोजनं बलीय: बलवत् । तथा हि खादि. यूपद्रव्यत्वेन विहित: ‘खादिरों यूप:’ इति । तस्य च प्र- योजनमात्मनिवडस्य पशोर्निवारणम् । स चाणुर्विद्यते तन्ति arreranर्थ: । तत्समर्थश्च कदरो विद्यते । यदि व्य– जिवृक्षा पशुवारणप्रयोजनानवाप्तिः । यदि तजिघृक्षा द्रव्यानवाप्तिः । अतोर्थद्रव्ययविरोधः । तत्रार्थो बलीयाr- प्रयोजनं बलवन्तरम् छ -अर्थी प्रयोजनम् । यथा पशुनियोजनार्थं समर्थः परिभाषाभाष्यवृत्त्योः खादिरो न लभ्यते समर्था: कदरादय एवोपादीयेरन् । नवन्याभयापेक्षाः खदिराः || ४८. क. -अध्ययनविध्यधीतानां मन्त्रवाक्यानां स्वाध्या- यपाठावधृतस्वरूपाणामर्थवशाडूपान्तरकरणमूहः । स प्रकृतौ न विद्यते न क्रियते । प्रकृतौ मन्त्रा यत्राभिधातुं समर्था: तत्र न । यथा अनये जुष्टमभिघारयामि’ इत्याग्नेयपुरोडा- शाfभधारणे, नाभीषोमीये । तत्रामन्त्रक: प्रयोगः, नाशीष- माभ्यामित्यूहः || इति sir ह. - प्रकृतौ लिङ्गसङ्ख्याविरोधेषि नोह्यते । प्रकृतिग्रहणं चात्रोपदेशोपलक्षणार्थम् । उपदिष्टा मन्त्रानोयन्ते, अतिदिष्टा एवोह्यन्ते इत्यर्थः । चितस्स्थ’ इत्युदाहरणम् । तत्र बहुवच- Trade मन्त्रेणैक कपालमुपधीयते । उखे उपदधाम्यहम् ? इत्येका उar उपधीयते । ‘अवदानानि ते प्रत्यवदास्यामि ’ रयवदानयनद्यते । विकृतावप्येषामनूह एव, जा- -त्यभिधानात् । उक्तं चाश्वलायनेन सर्वेषु यजुर्नि गदेषु । प्रकृतौ समर्थनिगमेषु इति 1 अवदानानी- ति कस्माज्जमदग्न्र्थो न भवति । सन्निहितानि त्रीण्य- वदानानीति । अवदानशब्दः द्वयोरप्यवदानयोस्तावदविरुद्धः । केवलं सङ्ख्यागुणो विरुद्धयते । न हि गुणानुरोधेन प्रधा- नशब्दस्य निवृत्तिरुपपद्यते । यत्र तु प्रधानशब्द एवं वि- रुद्रयते तत्र निवर्तते मन्त्रः, यथा ‘इमौ पर्ण यथा ‘इमौ पर्णच दर्भ च ‘ध-सभिहितस्यतृतीयः खण्डः. इति शमीशाखायाम् । व्रीहीणां मेव सुमनस्यमानः इति यवमये | यत्र द्वयोस्समवेतयोरेवैकवचनं नम्रासो मन्त्रः प्र- तिहविरावर्तते, यज्ञोसि सर्वतः श्रित: इति, यथा ’re are after दन्ते इति । प्रकृतिग्रहणस्योपलक्षण- त्वात् ‘उदुख तिष्ठ’ इत्येवमादीनां स्त्रीपशो द्विप्रभृतिषु चा- नूहेनैव प्रवृत्तिस्सिद्धा । सारस्वते तु द्वादशकपाले सरस्वती हुतमिति न प्रवर्तते लिङ्गविशिष्टस्यैवोपदिष्टत्वात् । यत्र तु प्रकृaraiलङ्गसलिङ्ग, यथा तैत्तिरीयाणामेकस्मिन्नु परवे “वैष्णवान् वनामि’ इति बहुवचतान्तो मन्त्रः, मैत्रा- aojapurarti raagपरमन्त्रान् इत्येकवचनान्तो मन्त्रः, तत्र एकवचनान्त एव विकृतावतिदिश्यते । समर्थवचने सम्भवत्य समर्थस्यानतिदेशादित्योपदेशिकाः ॥ ४९. क. - यदीया धर्माः कार्यमुखेन यस्मिन्नतिदिश्यन्ते सा तस्य विकृति: 1 प्रकृतौ मन्त्रा free marate taraavaran: यदि faarat data प्रकाश्योपकु- र्युः न तत्र तेषामूह: । यत्र तु प्राकृतप्रकाश्याभावः तत्स्थाने च वैकृतं प्रकाश्यान्तरमुपदिश्यते अन्यत् प्राहृता- धिर्क बोपदिश्यते Frant यथार्थ यथा यथार्थवन्तो म- न्वास्तथा तथा उहा मन्त्रearn कर्तव्यः । यत्राना- प्रत्ययार्थस्थाने प्रत्ययार्थान्तरमुपदिश्यते तत्र प्रत्ययार्थस्योह:, यथा ‘येन येनादधाति ar aaraarति । ववचित्प्रकृत्यर्थस्थाने प्रकृत्य- श्रन्तरोपदेश: afoodपदेश:, यथा aer हविष:’ इति । क्वचिह्न- भग-सरस्वतीहमिति, परिभाषाभाष्यवृत्त्योः योस्स्थानेऽभ्यद्वयमुपदिश्यते, यथा ‘विश्वेभ्यो देवेभ्यो जु- टम्’ इति । वचिदत्यधिकोपदेशः, यथा ‘स्रुवं च सुच- च’ इति । क्वचित्प्राकृतार्थाभाव:, तत्स्थाने कस्य चि- दुपदेशो यथा ‘प्रोक्षणीरासादय । सुवं च सुचश्च दति । यथा सौर्यचरौ पिष्टमन्त्रा एवं लुप्यन्ते । अर्थवादवर्तम्- अर्थarera व्याख्यास्यति ॥ ह-यथा यथा अर्थ: यथार्थम् । यथा अन्वारम्भणीया- aisarai ‘ब्रह्मणौ ब्रह्माणौ स्थो ब्रह्मणे व या मा हिटहुत मद्यं शिवौ भवतम् इति । ब्रधमन्त्रस्तु wird, gorerraneant विभागस्यैकत्वात् । ’ इयं स्था- ली’ इति तु लुप्यते स्थाल्यभावात् । ‘सहस्रधारानुत्सा- reatearnt at rag: पृथिवीमन्तरिक्षं दिवं च ताभ्यां मिथुनाभ्यामतितराणि मृत्युम् ’ १ इति । ‘ब्राह्मणr sit arat’ इति । ‘रुद्राय गानू’ इत्यनून मन्त्रप्रतिग्रहः, प्रकृत्यर्थत्वा- मस्य । पत्नीपदस्य जात्यभिधानादनूहः । द्विपशुप्रयोगे ‘पशू हव्यं ’ इत्यूह्यते । ‘आज्यं दधि स्थ’ इत्यूह्यते, न पुनः

• आज्यदfeat traft | ‘आज्येन at देहि आज्यदधिनी ’ इति १ इति सम्प्रेषः, दधिसंस्कारार्थत्वात् । असंस्कारपक्षे प्रकृतिवत् । । तथा ‘reat स्थोच्छिद्रपते’ इति संस्कारपक्षे । ‘तेजसी ‘अदिती स्थस्तेजोनु प्रेनं ’ ’ अग्रेतिहे स्थस्सुवौ देवानां धाने- धाने देवेभ्यो यजुषे यजुषे भवतम् ’ | ‘आज्यं दधिस्थः सत्यायुषी स्थः सत्येन वामभिघारयामि’ ‘तयोर्वा भक्षी- य इत्यादि । ‘अङ्गिराज्यं ‘अद्भिराज्यं दव्याज्येन बनाप: संविदा- तृतीयः खण्डः. T: ।’ मे स्थायt घृतस्य दधः पूर्णे’ । ’ इयं स्था- ली दनः पूर्णा’ इति वा ‘rat aatafat अभि- स्रुवस्वधिनी जीहत: ‘दिवं च तेनानडुहातितराणि नृत्यमिति ‘ब्राह्मणा अयं वोनवान्’ | ‘अग्रेपन्नगृहस्य’ । सो- मेष्टिषु आगुराशीस्थाने ‘एयमगनाशीदहकामा इत्यूहः । अस्य यज्ञस्यागुर: आगू:करणस्य उद्दच समाप्ति अशी- येत्याशिषामागुरः । अत एव ‘सा में सत्याशी:’ इत्येतनि- add | सोमे अमीषोमीये ‘तिमिषो यज्ञाथुरनुस- चरानू’ इत्यूह: । ‘शतं ते राजन्’ इति याजमानं प्रत्यगा- शिवात् । ‘yaraft विप्रथस्वापो यच इदं नम:’ । ‘यु- नज्मि वो ब्रह्मणा देव्येन sararस्वेति पदद्वयस्य लोप:, अवासिन्यनाभावात् । अहय: कथ मानुषा इदं शमिम्’ | ‘तृप्तय: स्थ गायनं छन्दः । पवस्वा ferta’ इति पयस्यायां ‘मित्रावरुणाभ्यां पयस्यात्” इत्युत्प तो श्रवणात् । ’ शतमिन्द्राय वरद: इति महेन्द्रयाजि- नोप्यविकृत: । ‘समापो अद्विरम्मत इति पयसि निवृत्तः । Estenrageeri घृतेन यस्य विकारो नेष्य- ते ला पन यक्ष Forangrauीड्यत इति देव- ताख्यापनपरत्वात् । ’ घृतेन यस्याः पदे पुनते देवयन्तः । इत्यर्थत्वात् । तथा ‘इदमिन्द्रियम् इत्यर्थवादत्वाद्वपायां नोह्यते 1 ‘अन्वे माता मन्यत इत्यर्थवादत्वान्नोद्यते । एवमन्यान्यपि मन्त्रपदानि स्तुत्यर्थानि निन्दार्थानि वा । तानि वर्जयित्वा विकृतौ यथार्थमूह इत्यर्थः ॥ क-अयं स्वधितिरभिजिइति, परिभाषाभाष्यवृत्त्योः .क. - संबन्धमभिदधति पदानि वाक्यं यथानिर्वाणमन्त्रः । तंत्र कानि चित्समवेतार्थानि १ यथा अक्षये जुष्टं निर्व- पामि १ इति ! काfa farendraभिधायीनि, ‘देवस्य त्वा सवितुः प्रसवे इति । यानि समवेतार्थानि तानि Prafurgent समवेतं विद्यमानमर्थं अभिदधति, तत्प्रका- शनार्थं वक्तव्यत्वात् । तेषामेकं वाक्यं मन्त्रात्मकम् । यानि Randara frauस्थाने अविद्यमानार्थानि तेषां परartये श्रूयत इति भवणं अतः तानि समवेतार्थवाचिपदैकवाक्य- त्वेन लक्षणया लक्षितलक्षणया वा यथाकथंचिदभिहितमर्थ aftaarateefara: । एवमसमवेतार्थवाचिनासर्थवादत्वे सं- शयो नास्ति, यथा ’ वसूनां रुद्राणामादित्यानां सदने सीद इति प्रस्तरसादने वसुरुद्रादित्यपदानामर्थवानत्वसम्भ- बातू । समवेतार्थानामपि येषां परार्थमेवोचारणं तेषामप्य- farare, cer regास्येन प्राश्नामि इत्यप्रेरास्यविशेष- अत्वेन प्राशित्रप्राशनप्रशंसा क्रियते यस्य तु पदार्थस्य चिप्रयोगे कचित्समवेतत्वम् कचिन्न समवेतत्वम् तस्य सर्व- त्रासमवेतत्वमेव, यथा ‘पक्षी सन्नद्य इति ॥ यथा ह. - अर्थवादानामनूहे हेतु: परवाक्यभवणात् परस्य वाक्यं परवा तच्छ्रवणात् विध्यर्थवाक्यश्रवणादित्यर्थः । तस्मात्तस्य वाक्यस्य स्वार्थे तात्पर्याभावान्नोद्यते । अन्वेनं माता मन्यत इति पश्ववाये भवणामोह्यते स्यान्यपि मन्त्रपदानि । ‘सूर्य ते चक्षुः घ…दयस्संसर्गिणो. स्म तृतीयः खण्डः. ८९ नोत्यन्ते, संज्ञप्तपशुवियुक्तस्य चक्षुषस्तेजसोभिधानात् । येषां शब्दानामुभयथा प्रवृत्ति: लोके दृश्यते दृश्यते ‘शोभनमेषां चक्षुः शोभनान्येषां चक्षूंषि इति ते संसर्गिण इत्यपरे । यत्र सगुणा देवता चोदते तत्र गुणशब्दोप्यूहे प्रक्षेप्तव्यः, यथा ’ अश्रये शुचये’ इति | सगुणद्रव्यचोदनायां तु गुverseer प्रक्षेपो नेप्यते । ततः कृष्णarasa aurसं- मैषादिषु न प्रयुज्यते । तथा दक्षिणायां गोशब्द एव प्रयुज्यते, न मिथुनप्रथमजादिपराश्शब्दाः प्रक्षेप्तव्याः ॥ ५१. क- नित्ये नैमित्तिके काम्ये च प्रयोगे प्रकान्ते शिष्टाभावे उपदिष्टस्यालामे सामान्यात् सादृश्यात् तत्सदृ- शतरं प्रतिनिधिमुपादाय स प्रयोग: परिसमापनीय: faferrer reserत्कार्यकरश्च प्रतिनिधिरूपात्तव्यः । च- deferrerrea चैत्यान्न शखोपादानमिय्यते । सुस- दृशाभावे अप्रतिषिद्धमीवत्सदृशमपि प्रतिनिधातव्यम् । मौ- tat are तदलाभे ‘अयज्ञेिया वै भाषा: प्रतिषेधान्न माषाः प्रतिनिधातव्याः ॥ ह-शिष्टं विहितं द्रव्यं व्रीह्मादयः तेषामभावे द्रव्या- न्तर atarria प्रतिनिधाय नित्यं नैमित्तिकं च कर्म नीवारादि प्रयोक्तव्यम् । कस्मात् ? सामान्यात् । यस्माद्विहितद्रव्यस्य मनस्य च सादृश्यं शक्यते सम्पादयितुं त- प्रतिनिधी भावे सदृशप्रतिनिभ्युपादाने मुख्यद्रव्यावयवभूता ए- पता भवेयुरिति प्रतिनिधिः शास्त्रार्थः । काम्यमपि कर्म प्रक्रान्तं प्रतिनिधिना समापनीयम् प्रक्रान्तस्य कर्मण: परिभाषाभाष्यवृत्त्योः पूर्वाधिकारापगमेपि प्रक्रमनिमिन्नाधिकारत्वनावश्यपरिसमाप्य- त्वात् । यत्र प्रतिनिध्युपादानार्थं प्रवृत्तस्य मुख्यमेव द्रव्यं लभ्यते तत्र तन्मुख्यमेवोपादेयम् । यत्र प्रतिनिधिं समा- are केषु चित्संस्कारेष्वनुष्टितेषु मुख्यलाभः तत्र प्रतिनि- विनैव समाप्यम् । पत्र सट्टशद्रव्यस्य प्रतिनिहितस्य नाश: तत्र मुख्यसदृशमेवोपादद्यात् न प्रतिनिहितसदृशम् । सोमापचारे प्रतिनिधित्वपि नष्टेषु सोमसम्भवे सोम एवोपादेय:, तदसम्भवे सदृश एवेति । यत्र सदृशस्य प्रतिनिहितस्य ना- शस्त्र मुख्यसद्भावे मुख्यमेवोपादद्यात् न प्रतिमिहितस्य सहरामू । यत्र सहशबुद्धिरुपजायते, तस्यैव प्रतिनिधि- विनोपादानम् ॥ ५२. क. – पदलाभे यस्थाने यस्सgarर: प्रतिनिधीयते, तद्धर्मास्यातू । व्रीmera fierce प्रतिनिधीयमानो व्रीहिधर्मा स्वात् । व्रीहिपदस्यापचार: *नीवारशब्दोहश्च । यंत्र वाचनिक: प्रतिनिधिस्तत्र नोह: यथा पूतीकेषु । यत्र विहितव्रीह्यभावे प्रतिनिधिनीवारमुपादाय प्रयोगप्रक्रान्तौ faraist लभ्यन्ते तत्र व्रीहित्यागेनैव प्रयोगस्समाप- नोयः । यत्रोपात्तप्रतिनिधिरपि न दृष्ट: नीवारा व्रीहयो- पि लभ्यन्ते तत्र प्रतिनिधिपरित्यागेन मुख्य एवोपादेयः । सर्वत्र विहितलाभ कृतवैगुण्यपरिहारार्थं प्रायश्चित्तमावश्यकम् ॥ ह. -पद्धर्म मुख्यद्रव्यं प्रतिनिहितमपि तद्धर्मकमित्यर्थः अतः प्रोक्षणादयः प्रतिनिहितेषु नीवारेषु क्रियन्ते । ‘वी- *इत आरम्य ४खण्डे ६ सूत्रपर्यन्तं कपार्दभाष्यकोशे ग्रन्थकोपदर्शनात् तत्स्था- ने कपर्दिसारमन्थो योजित:, तृतीयः खण्डः, होणां मेघ’ इति चाविकारेण प्रयुज्यते । सान्नाय्यप्रति- निधित्वेन ऐन्द्रो माहेन्द्रो वा पुरोडाशो नियम्यते, तुक्षपि मुख्यधर्मत्वेन स्रुवेणैवावदानं पुरोडाशस्य न हस्तेन प्र- तिनिधेर्मुख्यधर्मप्राप्रेः || यावदुक्तपरिमाणाभावेप्रि ५३. क. – उव्यस्यैकदेशनाशे अवशिष्टेनैव समानुयात् । यथा कूर्मप्रतिकृतिपुरोडाशे ‘च- तुरो मुष्टीनू’ इत्यादिपरिमाणन्यूनतायामपि मुख्येनैव स- मापयेत् ॥ ह-मात्रा परिमाणम् । तदपचार: परिमाणाभावः स्कन्नावशिष्टेषु व्रीहिषु अश्वशफमात्रस्य पर्याप्तषु स्कन्न- शेषेणैव समाप्नुयादित्यर्थः । यदा तु द्विवदानमात्रस्य furerer arear attrees शिष्टेषु प्रक्षेप्तव्याः । पादानकाले यस्याश्वाफमात्रा व्रीहयो न लभ्यते त- स्यापि मात्रापचारेणैव परिसमाप्तिः । यस्य तु नीवारा अश्वशमा पर्याप्तास्सन्ति व्रीहयो guaदानमात्रपर्याप्तास्तत्र व्रीहिभिनवारान् संसृज्य निर्वाष: कर्तव्यः), यावत्सम्भवं. मुख्यपरित्यागे कारणाभावात् मुख्यावयवलाभकृतत्वाच्च प्रति- निधेः ॥ इति तृतीयः खण्डः गयदा अवदानमात्रस्याताः व्रीहीनीवारांव संसृज्य निर्वापः कर्तव्यः कर्तव्यः’ इत्यस्य स्थाने पाठः ] [ इति यदा तु. CLAHASA परिभाषाभाष्यवृत्त्योः

४

अथ चतुर्थः खण्डः.

१. क- स्वामिनो यजमानस्य पल्याश्च, अमेराहवनीया- carrer, कर्मणः क्रियायाः, एतेषां प्रतिषेधादेव प्रतिनि- fuafta । देवतायां शब्दात्मकत्वमपरो हेतुः ॥

ह. - पूर्वोक्तस्य प्रतिनिधेरपवादः प्रतिपाद्यते । स्वामिनो यजमानस्य पत्न्या वा । तत्त्राङ्गत्वा ‘भावाद्यजमानस्य प- नीमरणे पत्यन्तरोपादानेन वा अपत्नीकत्वेन

परिसमाप्तिङ्गीयते । का वार्ता

Ferrar ae afterfers पितरमरणे तत्र परिसमाप्तिमेव

कयापि पल्या सहाधिकार सिद्धेः,

ar कर्मण: द्विपath प्रयोगे अ- द्विपत्तीके

forयविदो मन्यन्ते, -

पत्नीकार्यनि [र] वृत्तेश्व |

L

अमेराहवनीयादे: । तत्र आहवनीयादेरभावे नाग्म्यन्तरं प्र- तिविधातव्यम् । नाप्युदके वा भूमौ वा होमः । अननु- arata मन्यन्ते । एवं देवतापि न प्रतिनिधेया । श- ब्रदात् मन्त्रात् । न मन्त्रे च विस्मृते मन्त्रान्तरं प्रति- निधेयम् | अमन्त्रमेव कर्मानुष्ठीयते । कर्मण: प्रयाजा- दे: । न प्रयाजादेरसम्भवे प्रोक्षणानुष्ठानं प्रतिनिधिः । प्र-

तिषेधात् ’ अयज्ञिया वै मrer arar: कोद्रवाच न माषादीनां यज्ञे विनियुक्तानां प्रतिषेधोयं, माषादीनां विनियोगाभावात् । न चाविहिनद्रव्यतया यज्ञेषु प्राप्तस्य माषादोर्नषेधस्सम्भवति, सर्वत्र यागहोमयोस्सामान्यतो वि- शेषतो वा भाज्यादेर्विनियुक्तत्वात् । सम्भवति माषादे- स्सदृशस्य विनियुक्तस्यासम्भवे माषादेः प्रतिनिधित्वेन प्रा-

घ – तनाशङ्का.

इति

चतुर्थ: खण्ड:

प्तिः | अतः प्रतिनिधिविषय एवायं ’ अयज्ञिया वै भाषा वरका: कोद्रवाः १ दarauritaम् । अतो यदापि वरक-

इत्येवावधारितम् कोद्वयोरपचरितद्रव्यसादृश्यं नदापि प्रतिषेधात्ताभ्यां प्रति- निधिनिवर्तते । अन्यदेव द्रव्यमीवत्सदृशमप्युपादेयामित्यर्थः । एवं वात्र- प्रतिषिध्यत इति प्रतिषेधः इति कर्मसाधन- निदेशोयं; ’ खण्डां कृणां लक्षणां च नोपदध्यात् ? इति प्रतिषिद्धत्वात्खण्डादे: प्रतिनिधिनिवर्तने प्रतिनिधिनिवर्तते । मुख्येष्टकाभावे. austarai and नाभिरेव चेतव्यं, नाश्ना प्रतिनिहि- तेन चेतव्यमित्यर्थः । अशृङ्गस्य पशोरिछन्नकर्णस्यात् भवदन्तस्य वापन्नदन्तस्य वा कूटादियुक्तस्य सम्भवे यु व्यपशोरसम्भवे कृत्वा प्रायश्चित्तं कूटादीनामेवालम्भः । न जात्यन्तरस्य प्रतिनिहितस्येति || प्रत्था- ’ नार्षेय २. क. - त्रिभिर्हेतुभिः प्रaavera fract नानं कुशस्थाने शरमयं बर्हिः । प्रतिषेधो वृणीते’ इत्यादी | अर्थोपात् चरौ पेषणादीनि । च: कारादन्यदपि चयं निवृत्तिकारणं नियम: परिसङ्ख्या भूतोपदेश इति I -ब्रीहियवयोर्विकल्पेन प्राप्तयो:, व्रीहिमय: पशुपुरोडाशो भवति इति नियमाद्यत्याग: । गृहमेधीये आज्यभागौ यजति ’ इति परिसङ्ख्यानात् प्राप्तप्रयाजादेर्निवृत्तिः । ‘खलेवाली यूप: ’ खातखलेवालीविधानाच्छेदनादनिवृत्तिः ॥ ’ इति छिन्ननि- ह - प्रत्यास्नानं प्रकृतिप्राप्तस्यार्थस्य स्थाने अर्थान्तरोपदे- शः । प्रतिषेधः ‘नार्षेयं वृणीते न धोतारम् इति । अर्थः परिभाषाभाष्यवृत्त्योः प्रयोज्ञनं तदसम्भवात् । ’ शरमयं बाहै:’ इति प्रत्यास्नान- स्योदाहरणम् । अर्थलोपाच्चरौ पेषणादिनिवृत्तिः । अपरे- अन्यत्त्रयं निवृत्तिकारणमाहु: : नियमः परिसज्ञख्यानं भू- तोपदेश इति । यथा-विकरुपेन श्रीहियवयो: ‘ब्रीहिमयः पुरोडाश: 2 ta yaर्नियमविधानाद्यवनिवृत्तिः । गृहमेधीये आज्यभागादिषु प्राप्तेषु पुनराज्यभागविधानं परिसहख्यायते प्रयाजादिनिवृत्यर्थम् । ‘खलेवाली यूप:’ इति यूपकार्ये खले- वालीविधानाच्छेदनादिनिवृत्तिः । त्रिभिरिति निवृत्तिकारण- faraiदेव तेषामपि तत्रैवान्तर्भाव: । पशुपुरोडाशे प्रत्या- नानादेव निवृत्तिः । गृहमधीये पुनर्विहितपदार्थ कार्येणैत्र कथंचिदङ्गपूर्तेः अर्थलोपादेवेतरनिवृत्तिः । ‘छिन्नं तष्टमु- च्छ्रितं निखातं च काक्षं खलेवाली’ इति नत्रार्थलोपादेव छेदनादीनां निवृत्तिः ॥ ३. क. एकेनाह्रा येषु सुत्यापरिसमाप्तिस्त एकाहाः । तेषामधिष्टोमसंस्था ज्योतिष्टोमः प्रकृतिः । प्रकृतेर्धर्मान कार्यमुखेन विकृतिगृह्णाति ॥ ह. - एकेनाह्ना सुत्यापरिसमाप्तिः येषां एकाहाः । durangiriver ज्योतिष्टोमः प्रकृतिः । स एव उक्थ्या- तेषाममिष्टोमसंस्था दिसंस्थानां विकृतीनां प्रकृतिः । प्रकृतिधर्मान्कार्यमुखेनैव विकृतिर्गृह्णाति ॥ * ४. क. -इहाहरुशब्दो रात्रिशब्दश्व सोमयागवचन: द्वादशाहानि यागा यस्य स द्वादशाहः । अह्नां यागानचतुर्थः खण्डः. ९५ गणोहर्गणः । गणस्सङ्घः । ते भयात्मका: अहीनात्मका- स्सत्रात्मकाश्च । द्विरात्रप्रभृतय एकादशरात्रान्ता महीना- त्मकाः । त्रयोदशरात्रप्रभृत्याशतरात्रात्सत्रात्मकाः । तेषां द्वा- दशाह: प्रकृतिः ॥ ह.- अहरशब्दों रात्रिशब्दश्व सोमयागवचनः अहानि यागा यस्य स द्वादशाहः 1 स उभयात्मकः अहीनात्मक सत्रात्मकश्च । अह्नां यागादीनां गणोहर्गणः । तेप्युभयात्मकाः अहीनात्मकास्त्रात्मकाश्च । द्विरात्रप्रभृत्ये- कादशरात्रान्ता अहीनात्मका: | त्रयोदशरात्रप्रभृत्याशंतरा- त्रावामयनं च एतत्प्रभृत्याविश्वसृजामयनाञ्च सत्रात्मकाः । careertantsहीनात्मकानां प्रकृतिः | सत्रात्मकानां स- तत्राहीनात्मकोऽहीनात्मकानां चात्मकः प्रकृतिः ॥ ५. क. - संवत्सराय दीक्षिप्यमाणा: १ इति विहितेतिक- र्तव्यताकं गवामयनं सर्वेषामयनानां प्रकृतिः || ह - संवत्सराय दीक्षिप्यमाणाः इति विहितेतिकर्तव्य- तार्क गवामयनम् । तत् सांवत्सरिकाणां संवत्सर एको बह- वो वा परिमाणं येषां तेषां त्राणां प्रकृतिरिति || ६. क. - निकायस्सो येषां ते निकायिनस्सास्कालादयः । तेषां प्रथमोटोमः प्रकृतिः ॥

• ह-निकायिनस्तुल्यनामधेया यथा अभिनफलाः चत्वारस्सा यस्का चत्वारस्साहस्राः थम उत्तरेषां प्रकृतिः ॥ इति । तेषां प्र- ९६ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः ७. * क. - स तु चतुस्संस्था ज्योतिष्टोम’ अनिष्टोमः । उत्त- रेषु sarafafaधानात् तत्र प्रकरणाम्नातोत्तरवेदिः । तत्राहव- नीयः प्रणीयते । उत्तरेषु ऋतुषु अभिष्टोमोत्तरकालकार्येषु साद्यस्त्रादिभ्योन्यत्र अशिष्टुज्जयेोतिष्टुदादिविकृतिप्वनारभ्याधी- तोनिश्चीयते । चितावाहवनीयप्रणयनम् । तेषूत्तरवेदिरपि लभ्य- ते । ‘साभिचित्यो भवति पक्षिभ्यां साभिचित्याभ्यां ’ इति क्वचिन्नियमविधानादन्यत्रानियम इति केचिदाहुः । उत्त– वेद्यां ह्यनिश्चीयते ? इत्यारभ्याधीतोनिरुत्तरवेदिद्वारेण प्रकृ- तिं गच्छति, यथा स्रुवदारेण खदिर: } aartaaraa प्रकृतावरुद्धायां बह्वृचवचनात् ‘अभिवै देवानां होता तस्यैष स्वो लोको य उत्तरनाभिः ’ इति प्रणेयोविरुत्तरनाभौ प्रति- ष्ठाप्यः । एवमुत्तरवेद्यन्तः प्रत्यायित मनिचयनं विकृत्यर्थं भवि- व्यति सातदश्वत् । तदाह - ’ अनिष्टोम उत्तरवेदिरुन्तरेषु ऋतु व्वभिः’ इति । सत्रैवाविष्टोमसंस्थे ज्योतिष्टोमे वचनादनिच- यनं भविष्यति । ‘अथातोशिमाष्टोमेनानुयजन्ति तमुक्थ्येन त- मतिरात्रेण तं द्विरात्रेण तं त्रिरात्रेण इति । अतः प्रकृतावेवा- शिचयनोत्तरवेद्योर्विकल्पितयोः प्रकृतिवद्विकृतिष्वपि विकल्पः । अत एव सर्वत्र विकृतिषु विकल्पप्रसक्तौ • साभिचित्यो भवति । पक्षिभ्यां सामिचित्याभ्याम् इति नियमविधिरुप- पद्यते त्रीहिमपपशुपुरोडाशवत् । द्विराचादिष्वनिचयनविधानं औपदेशिकत्वेन गुणकामादिसिद्ध्यर्थमिति में ’ *इत आरभ्य कपर्दिभाष्यकोशगतो मन्यः हत्तवृत्तिकोशमन्थात् शब्दतोर्थतश्च नातिरिच्यते. क्वचिदेव तु वर्णमानाभेदः अतः कपर्दिभाष्यमेवात्र गृहीतम्. ह-स तु ज्योतिष्टोमः क-सा-प्रस्थापित है-तरवेदयाक्ति: * चतुर्थः खण्डः. ९७ ८. क. स चानिषोडशिनि तद्विकारे व वाजपेये अस- कीर्तनान्न भवति । सावस्त्रेषु सद्यःपरिसमाप्तेरसम्भवा- चयनाभावः । सारस्वते सत्रे अनवस्थानान्नानिश्चीयते । अत एतेभ्योन्यनोत्तरेषु ऋतुष्वभिः ॥ ९. क.-काम्यत इति कामः फलम् । ऋतुफलस्य कामो वर्तमानः क्रतुं प्रयुङ्क्ते, न भूतो न भविष्यन् । न च कामयेत इति विधिः, स्वतस्सिद्धत्वात् । यतः वा वर्त- मानः ऋतुं प्रयुङ्क्ते rrrrearप: कत्वादौ कर्तव्यः ॥ १०. क. - कामयेत्यनुवर्तते । ऋतुकामवद्यज्ञाङ्गकामपि भ- वति । यज्ञाङ्गादौ वर्तमानो यज्ञाङ्गं प्रयुङ्क्ते । अतो यज्ञा ङ्गफले assertrarat कर्तव्यः || ११. क. - यत्रापीयांसो मन्त्राः कर्माणि भूयांसि यथा काम्यानामष्टraj ‘उभा वासिन्दामी इन्द्राशी नवा पर: इति याज्यानुवाच्यायुगलमाम्नातम् । ऐन्द्रानमेकादशकपालम् ’ air estoriनि । गुगलद्वयं समश: प्रविभज्य कर्मा- णि च पूर्वेण युगळेन पूर्वाणि त्रीणि कारयेत्, उत्तर- न्तराणि । एवं ’ विहया उपदधाति’ इति विहिता दशमन्त्राः । ferrestrधानकर्माणि बहूनि । नत्र समशः प्रविभज्य पूर्वैः पूर्वाणि काढणेऽनरुत्तराणि || १२. क्र.- श्रोषधय: ’ शौषधिवपन कर्माणि ‘या जाता मन्त्रा बहवः । तत्रादितो म- ध्यतोन्ततो वैश्चतुर्दशभिर्मन्त्रैः प्रतिमन्त्रं प्रथ- वाद अन्त्रेण प्रथमद्वितीयेन द्वितीयमिति । एवं च- हुन ), भवशिष्टा विकल्पार्थाः प्रयोगान्त- परिभाषाभाष्यवृत्त्योः रेवन्तः यथा यूपद्रव्याणि पलाशाद्याम्नातानि विकल्प्यन्ते पशुबन्धे । after विकल्प इति ॥ दृष्टान्तान्तरप्रदर्शनार्थम् - त्रीहियववच १३. क. - यन्त्रातिदेशप्राप्तानां मन्त्रणां बहुत्वं कर्मणाम- ल्पत्वं तत्रादित आरभ्य प्रवृत्तेरन्तादारभ्य लोपः । आश्विने हिरुपाले आभ्यां मन्त्राभ्यां कपालोपधानम् । उत्तरेषां लोपः । तैः कर्म न faad | ऋearnन्त्रैः होत्रियधिष्ण्योपधाने aana: कर्तव्ये, च इष्टकानां द्वादशपचे, तेषां मन्त्राणां संविभागे पञ्चदशयोवृत्तिः, षोडशपक्षे चतुरावृत्तिः कर्तव्या ॥ १४. क. प्रकृतेः प्रकृत्यङ्गस्य क्लक्रमस्य प्रधानप्रयोग- वाक्यविहितत्वात् कृतं यथाक्रमं पूर्व प्रयोक्तव्यम् । अपूर्व- ममं तुल्यजातीयानामन्ते स्यात् यथा ‘सोत्र जु- होति ? इति सर्वहोमानामन्ते प्रास्विष्टकृतः ध्रुवाज्यलाभाय ॥ १५. क. - एकातपणे कुम्भीलवपापणीनां त- न्त्रता एकता स्यात् । प्रभुत्वात् समर्थत्वात् । कुम्भी भो- vartaurata aert स्थाली । शूलो हृदयurकार्या यष्टिः । aurat auratणार्थे यष्टी हे । तेषां प्रभुत्वातन्त्रता । प्रभुत्वादिति हेतुनिर्देशाद्यावत्सम्भवं तत्त्रत्वम् । केचित् याज्याया अर्धर्च इति च प्रतिपशु वषि वपाश्रयण्य वचनादेकदैवतेषु तन्त्रत्वमिच्छन्ति ॥ ‘ह… कृतः समिष्टयजु पोप्यन्तलाभाय, ‘ह-त्वात् पशुधर्माणां. इति हवपापप्यो यष्टयः । तेषां प्रभुत्वातन्त्रतेति हेतुवचनं बहुत्वादप्रभुले कुम्भीभे- Faraaree | तथा अनेकेषु गृहेषु दग्धेषु तन्त्रेणैव क्षामवत्यनुष्ठानम् । तथा मिथस्संसर्गेषु पुत्रजन्मादिषु बहुषु तन्त्रवं नैमित्तिकानाम् । चतुर्थ: खण्ड: १६. क. - जातिभेदे पशुजातिभेदे सौत्रामण्यादौ कुम्भ्या- दि भिद्यते, प्रतिपशु कुम्भ्यादिभेदः । पक्तिवैषम्यात्-पक्तिः” पाक: तस्य वैषम्यमानत्वम् । पक्तिवैषम्यादिति हेतुनि - देशात् एकस्यामपि जातौ वाल्ययौवनस्थविरवशेन यत्र पक्तिवैषम्यं तत्र कुम्भ्यादिभेदः ॥ तत्र ह.-’ अभिभ्यः कामाय ’ इति पञ्च पशव उदाहरणम् । जातीनां | तन्त्राजादीनां ] पक्तिवैषम्यात्कुम्म्यादयोप भिद्यन्ते ॥ arer १७. क. - स्विष्टनस्पतौ वनस्पतियागे या वाज्या- तस्यां देaarfarer देवता सङ्कीर्तनानि स्युः यद्यप्यना- नाता देवताfनगमा: । कुतः ? प्रत्युपधात् प्रकृतौ स्विष्टकृति उपबन्धात् आम्नानात् । दर्शपूर्णमासयोस्स्विष्टकृ- arगे recadreshर्तनैः कश्चिदुपकारः कल्पितः । स पोस्स्विष्टद्विकारे वनस्पतियापीष्टदेवतानिगमैः कार्यः । प्रकृत्युपवन्धादिति हेतुनिर्देशादन्यपि स्विष्टकृद्धर्मो रिभि- धारणादिः कर्तव्यः ॥ १८. क. दर्शपूर्णमासावारभमाणस्य पुरुषस्यान्वारम्भणीया कर्तव्यत्वेन चोदिता । यदि सा दर्शपूर्णमासावारभमाणेन कर्तव्या स्यात् ‘दर्शपूर्णमासावालभमानः इति श्रुतिर्वृत्ता : तस्याः फलान्तरं कल्प्यम् | न चासावन्यनिमित्ते ततः गृह- स्विष्टकृद्याज्याविकारे वनस्पती. '

2. सा. यदि सा दर्शपूर्णमासार्था ततो दर्शपूर्णमासावारभमाणेन कर्तव्या स्यात् । न च दर्शपूर्णमासफलातिरिक्त फलं स्यात् । कसा–स्य निमित्तवत:. परिभाषाभाष्यवृत्त्योः haratarfect वापि fafear | यदि न दर्शपूर्णमासा- फलान्तरकामिनो of ततो ’ दर्शपूर्णमासावालभमानः इति पुरुष ‘लक्षणा स्था- तू अश्रुतं फलं च कल्पनीय ; यथा पाकमारभमाणः काष्ठानि सङ्गृहीयात् इत्युक्ते, काष्ठसङ्ग्रहः पाकार्थ इति गम्यते, यदि न पाकार्थः काष्ठसङ्ग्रहस्तस्य प्रयोजनान्तरं कल्पनीयम् । आरभमाण इति पुरुषलक्षणा स्यात् । अ- तोन्वारम्भणीया दर्शपूर्णमासार्था । सैवं दर्शपूर्णमासार्था सद्विकृते सौर्यादेरपि चोदकेन प्राप्ता शेषभूता च प्रधाना- नुष्ठाने चानुष्ठेया । सान्वारम्भणीया विकृतौ न स्यात्, विकृत्यनुष्टाने नानुष्ठेया । कुतः ? प्रकृतिकालमध्यत्वात्- प्रकृतेः काल: प्रकृतिकाल: । तस्य कालो विकृतेरपि काल:, प्रकृतिकालमध्यत्वाद्विकृतेः । प्रकृतिकालमध्यवर्तनं वा विकृतेः कथम् ? ’ यावज्जीवं दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत इति जीवना- वच्छिन्नः कालो दर्शपूर्णमासयोः कालत्वेन विहितः । तत्रैव विकृतीनामुपदेश:, न जीवन्किञ्चित्करोति न हि दर्श- पूर्णमासौ परिसमाप्य विकृतीनां कालोस्तीति; अजीवत: कारणाभावात् ; यावज्जीवं दर्शपूर्णमासाभ्यामिति जीवनपरि- छिन्नकालेन दर्शपूर्णमासौ परिसमाप्येते इति विधेः नान्तरा परिसमाप्येते । अतः प्रकृतिभूतदर्शपूर्णमासयोः कालमध्यव- frवं विकृतीनाम् । ननु अकृताऽन्वारम्भणीया कार्यप्रदर्शनेन कथं विकृतीनामुपकरोतीत्यत्राह - कृता हि तदर्थेन । प्रकृतौ तदर्थेन प्रकृत्यर्थेन कृता यन्वारम्भणीया सा तत्कालम- ध्यवर्तिनीनां विकृतीनामपि प्रसङ्गादुपकरोतीति न विकृत्यर्थ ‘क-सा- पुरुषपदे. ‘ह-कार्यप्रदानेन, चतुर्थः खण्डः. पृथगनुष्ठेया । सवनीयपशोः कृताः प्रयाजादयः तत्काल- afतनां सवनीयानां प्रसङ्गादुपकुर्वन्ति, यथा जामदग्न्ये चतूरात्रे’, यथा च राजमार्गे रात्रौ कृतः प्रदीपः न- aar yaarateeyunरोति । एवं प्रकृत्यर्थे कृताऽन्वारम्भणी- या तत्कालमध्यवर्तिनीनां विकृतीनामुपकरोति । तस्मात विकृतौ न स्थात् नानुष्ठेया ॥ १९. क. - वाशब्दवधारणे । स्यादेवान्वारम्भणीया, वि- कृतौ कर्तव्यैव । कुत: ? कालस्याशेषभूतत्वात् प्रकृतयोर्दर्श- पूर्णमासयोरशेषभूतः कालो जीवनपरिच्छिन्नः, तादृशका- स्य विधrenarcarभावात् । ’ दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत इति स्वर्गकामस्य दर्शपूर्णमासौ विधाय ’ याव- ज्जीवं दर्शपूर्णमासाभ्यां इति जीवनश्रुत्या सिद्धजीवनं निमित्तत्वेनोपादाय तत्त्वतस्स्वर्गकामादन्यस्य दर्शपूर्णमासौ विधीयते इति जीवतावश्यं दर्शपूर्णमासो कर्तव्यौ स्वकाले कुर्वतः प्रत्यवाय इति यावज्जीaaraarर्थ: { यदि यावज्जीववा- क्येन जीवनपरिच्छिन्नः कालस्स्वर्गकामस्य दर्शपूर्णमासयोर्वि- धीयेत, ततो जीवनशब्देन तत्परिच्छिन्नः कालोत्र कथ्यते । जीवनशब्दस्य aharasदस्य श्रुत्या जीवनं निमित्तत्वेन ब्रुवतो न का- ललक्षणा न्याय्या न वान्यज्जीवनपरिच्छन्नकालवि– धायकवाक्यमस्ति । कालश्च विहितो हरदत्तीये सारे वा इदमुदाहरणं नास्ति. अमावास्यायाम- …. सोपादाय तद्वतस्स्वर्गकामस्य दर्शपूर्णमासी विधीयेते, यावज्जीवशब्देन तस्य जीवनपरिच्छिनकालो लक्ष्यते, १०२ भावास्यया परिभाषाभाष्यवृत्योः यजेत । पौर्णमास्यां पौर्णमास्या’ इति । अमावास्यायागोमावास्यायां पञ्चदश्यामुपक्रम्य प्रतिपदि स- माप्यः । पौर्णमासीयागश्च पौर्णमास्यां पञ्चदश्यामुपक्रम्य प्रतिपदि समाप्यः । अतो न विकृतेः प्रकृतिकालमध्यत्वम् । aat fararararaणीया स्यादेव अनुष्ठेयैव ॥ २०. क. चकारेण विकृतौ स्यादेवान्वारम्भणीयेत्येतदप- कृष्यते । दर्शपूर्णमासावारभमाणस्य अन्वारम्भणीया विहि- ता | आरम्भश्च तयोर्दर्शपूर्णमासाभ्यां यक्ष्ये इति निश्व- यपुरस्सरस्सङ्कल्पः । स चान्वा धानक्रमः । स चारम्भो चान्वाधानक्रमः ‘यावज्जीवं दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत ’ इति शास्त्रान्तरविहितथाव- ज्जीवदर्शपूर्णमासप्रयोगाणामाधानानन्तरमादितस्सकृदेव भव- ति, आरब्धदर्शपूर्णमासत्वात् । न चैष विकृतीनामारम्भ:, तास कर्मभेदान्निमित्तभेदाच्च । स्वर्गकामस्य तन्निमित्त आरम्भः प्रकृत्यारम्भाद्विभक्तः । कामनिमित्तभेदादेव विकृ- तीनां परस्परं चान्वारम्भविभागः । तस्मात् आरम्भविभागा- च विकृतान्वारम्भणीयानुष्ठेया ॥

। अत्र केचिदाहुः - विकृतिध्वन्वारम्भणीया न कर्तव्या । सा हि सर्वदर्शपूर्णमासार्था तत्प्रयोगाद्वहिरेवादित: प्रयुज्य- ते । सा पूर्वात्मना दर्शपूर्णमासयोरुपकरोति । जरामर- पाद्यावत्तिष्ठति न प्रयोगमध्ये कृतप्रयाजाद्यपूर्ववत्प्रतिप्र- योगं परिसमाप्यते । तदन्वारम्भणीया पूर्वमनुपसंहृतं प्रकृतेरिव विकृतीनामप्युपकरोति । कथमन्यार्थं कृतमन्यस्योपकरोति ? कन्सा. न चान्वा. हन्नान्त्रा. क-साहस चान्वारम्भो. “हभदान्च । स कामान, “ह अजरा यावजीवं तिष्ठति. चतुषः खण्डः. १०३ पानां दति चेत्, अत एव प्रसङ्गः - यथा सवनीयपशुना सवनी- न कश्वित्सम्वन्धः तथापि पश्वर्थ कृत प्रयाजाद्य- पूर्वमनुपसंहृनं सवनीयानां पशुपुरोडाशानां प्रसङ्गादुपकरो- ति । एवं प्रकृत्यर्थं कृताऽन्वारम्भणीया विकृतीनामप्युपक- रोतीति ॥ अपर आह— — वैमृथान्वारम्भणीये दर्शपूर्णमासविकारी त स्थं apaguarरमाकाङ्क्षते । तौ च दर्शपूर्णमासी तयोरुपकाराकाङ्क्षायां तत्साध्यरहितमेवोपकारं soufear तयोरन्यासां च विकृतीनां प्रयच्छतः । ततो विकृतित्व- Farrrrrier a fव्येति ॥ एवं तु युक्तायुक्तत्वेन सूत्रत्रयेण हेतुन्वदतस्सूत्रकारस्या- भिमतानभिमतत्वेन च विचारणीयम् ॥ २१. क. - अर्थशब्दः प्रयोजनवाची । प्रयोजनं चाभि- वीप्सा च साध्यविहितकर्मानुष्ठानम् । तादर्थे चतुर्थी farernagarcartoon | तर तस्य कर्मणोनुष्ठानार्थ गार्हपत्यादिभ्य आहवनीयार्थि प्रणयेत् । न हि सकृत्प्र- fra ra सर्वsaणि साधयति । यत्र यो यदर्थ प्रणी- परिसमाते सोमिलौकिकस्सम्पद्यते लौकिको भवति न शास्त्रीयाहवनीयादिः, यथा समारूढेः । द्विविधो ह्यभिः एकः प्रत्यक्षदश्यः, प्रत्यerest area नैव संस्कारा- त्मको देवताभूतः । तयोस्संपृक्तं रूपं विहितकर्मकारकं, नैकैकम् | carroयोर्देवतात्मके समारूढे इतरहितो म ‘ह- नीयार्थमा. हन १०४ परिभाषाभाष्यवृत्त्योः alterfeit लौकिकव्य’ पदेशं लभते । समारोहणावरोह- गविधानात् ‘तं जानन्नन आरोह ’ उपावरोह जातवेदः । इति मन्त्रलिङ्गाच देवनाभूतोभि: प्रत्यक्षदृश्यमङ्गारमा परित्यज्यारण्योरारोहति मध्यमानमङ्गारमवरोहतीति गम्यते । तथा प्रत्यक्षreators: देवतात्मकोस्पिवृत्ते कर्मणि परिस- माझे स्वयोनिं गार्हपत्यादि गच्छति, न परप्रयुक्ताग्न्यु- uttrasairat | यदर्थ प्रणीत एतस्मिन्पवृत्त इत्युक्तम् । यथा दर्शपूर्णमासार्थं प्रणीतोनिस्तस्मिन्नप्रिहोत्रापवर्गेपि नाप- वृत्तः । यदर्थ प्रणीतस्तत्पवर्गो यावत्तावत्तिष्ठति, वृत्ते कर्मणि लौकिक:’ इत्युक्तत्वात् । आहवनीयादिसाध्यक- मर्थमेवाभिप्रणयनम् । न लौकिकानि साध्यदहनपचनार्थं प्रणयेत् । referप्रणयनमिति । यथा लौfaarata दक्षिणा: प्रणयनम् गार्हपत्यादाहवनीयस्याहवनीयादौत्तरवे- दिकस्य आग्रीवस्य शामित्रस्य च दक्षिणामेर्महापितृयज्ञार्थ चेति । एवमादि तत्र तत्र द्रष्टव्यम् | । ‘अप- Arrearnstar वैय्यम्बकहोमार्थ यत्र प्रणीतस्याः पुनः प्रक्षेपfarera कर्मीपवर्गे न लौकि- कः, यथा पशुपर्यप्रकरणार्थस्याप्रेः प्रत्यपिसृज्योल्मुकमिति । यस्य प्रयोजनं नास्ति, न तस्य प्रणयनं, यथा दक्षिणा- दर्शपूर्णमासार्थे होमे सारस्वते ॥ इति चतुर्थः खण्डः. समाप्ते च परिमाषाभाष्यवृत्ती. ‘क-सा लौकिकोपि उ. ‘ह-यन प्रणीतस्याग्नेः कर्मचोदना तत्र अपवृत्ते कर्मणि न लौकिको भवति, यथापर्यभिकरणार्थस्यानेः प्रत्यपिसृज्योल्मुकमिति तस्य प्रतिनयनं कर्तव्यम्,