१३ जातकर्म

1. ¹ After he has touched the new-born child with the Vātsapra hymn (Taitt. Saṃh. IV, 2, 2; M. II, 11, 20), and has taken him on his lap with the next Yajus (M. II, II, 21), with the next (three) (verses - II, 11, 22; 12, 1. 2 - one by one) he addresses the child, kisses him on his head, and murmurs (the third verse) into his right ear.

जातमिति पुल्लिङ्गस्य विवक्षितत्वात् पुंस एवायं जातकर्माख्यः संस्कारः । न स्त्रियाः । वत्सप्रीर्नाम ऋषिः । तेन दृष्टं वात्सप्रं दिवस्परीत्येषोऽनुवाकः । प्रत्यृचमभिमर्शनम् । सर्वान्त इत्यन्ये । उत्तरेण यजुषा “अस्मिन्नहम्” इत्यनेन । उत्तरत्र मातुरिति विशेषणादिह स्व उपस्थ आदधाति । उत्तराभिरिति पाठः । उत्तराभिः तिसृभिः ऋग्भिः अभिमन्त्रणादीनि त्रीणि कर्तव्यानि । “अङ्गादङ्गाद्” इत्यभिमन्त्रणम् । “अश्मा भवे"ति मूर्धन्यवघ्राणम् । “मेधां त” इति दक्षिणे कर्णे जापः । जप इत्यर्थः । केचित्तु उत्तराभ्यामिति द्विवचनान्तपाठमाश्रित्य द्वयोर्मन्त्रयोः त्रिष्वपि कर्मसु विनियोगं मन्यन्ते । तेषामवघ्राणलिङ्गेनाभिमन्त्रणं कर्णयोर्जपश्च प्राप्नोति । आश्वलायनश्चाह– कर्णयोरुपनिधाय मेधाजननं जपति मेधां ते देवस्सवितेति (आश्व.श्रौ.१-१३-२.) ॥१॥

जातं जातमात्रम्, प्राङ्नाभिवर्धनात् पुंसो जातकर्म विधीयते ॥ (मनु.२-२९.) इति वचनात् । एतच्चोपरिशोध्यते । जातं कुमारं पिता वात्सप्रेण “दिवस्परि” (तै.सं.४-२-२.) इत्यनुवाकेन अन्ते सकृदभिमृश्य “अस्मिन्नहम्” इत्यनेन यजुषा स्वस्योपस्थे तम् आधाय, उत्तराभ्यां “अङ्गादङ्गात्” “अश्मा भव” इति द्वाभ्यां तस्याभिमन्त्रणं कर्तव्यम्, तथैव ताभ्यामेव मूर्धन्यवघ्राणम्, एतयोरेवर्चोः दक्षिणे कर्णे जापो जप इत्यर्थः । वचनबलाच्च जपाभिमन्त्रणयोरवघ्राणलिङ्गबाधः । अभिधानं तु जातसंस्कारक्रियासामान्यात् । एतच्च “तीर्थस्थाणुचतुष्पथव्यतिक्रमे” (आप.गृ.५-२६.) इत्यत्रोपपादितम् । केचित्— उत्तराभिरिति पाठो, नोत्तराभ्यामिति । तेन “अङ्गादङ्गात्” इत्यभिमन्त्रणम् । “अश्मा भव” इत्यवघ्राणम् । “मेधां ते देवः” इति जपः । अत एवाश्वलायनः— “कर्णयोरुपनिधाय मेधाजननं जपति “मेधां ते देवस्सविता” इति” । मधुघृतप्राशनं तु “त्वयि मेधाम्” इति यजुर्भिरेव त्रिभिरिति । तन्न; अनधीयमानपाठाङ्गीकारे अतिप्रसङ्गात् ॥१॥

2. And he gives him a Nakṣatra name.

अभिजिघ्राम्यसौ इत्यत्रासौशब्दस्य स्थाने नक्षत्रनामनिर्देशः । तत्संबुध्या निर्दिशेत्–पशूनां त्वा हिंकारेणाभिजिघ्राम्याश्वयुजेत्यादि । तत्र नक्षत्रशब्देषु जातार्थे रूपनिर्णयार्थः श्लोकः—

कुमारस्व यन्नक्षत्रजननाद्यन्नाम तच्च रौहिण्येत्यादिसम्बुद्ध्या असौशब्दस्य स्थाने निर्दिशति । अत्र चायमशिक्षितव्याकरणशास्त्राणां रूपज्ञानाय सूत्रस्य श्लोकः— रोरेममृज्येचिषु वृद्धिरादौ ष्ठात्पे च वान्त्यश्रवशाश्वयुक्षु । शेषेषु नाम्वोः कपरस्स्वरोऽन्त्यः स्वाप्वोरदीर्घस्सविसर्ग इष्टः ॥

अस्यार्थः—रोहिणी रेवती मघा मृगशीर्षा ज्येष्ठा चित्रा—इत्येतेषु आद्यक्षरनिर्दिष्टेषु आदौ वृद्धिर्भवति, “नक्षत्रेभ्यो बहुलम्, (पा.सू.४-३-३७.)इति बहुलग्रहणाज्जातार्थप्रत्ययस्य च लुगभावः । रूपं च रौहिणः रैवतः मार्गशीर्षः ज्येष्ठः चैत्रः इति । ष्ठात्पे च, प्रोष्ठपदेत्यत्र ष्ठकारात्परे च वृद्धिः । “जे प्रोष्ठपदानाम्” (पा.सु.७-३-१८.) इत्युत्तरपदवृद्धिरित्यर्थः । पूर्ववच्च लुगभावः प्रोष्ठपादः । वान्त्यश्रवशाश्वयुक्षु । अन्त्यमाम्नानतः अपभरणीरित्यर्थः । श्रवः श्रवणं शतभिषक् अश्वयुक् इत्येतेषु चतुर्षु वा विकल्पेन वृद्धिः । अत्र च श्रवणापभरण्योः बहुलग्रहणादेव लुको विकल्पः । अश्वयुक्छतभिषजास्तु “वत्सशालाभिजिदश्वयुक्छतभिषजो वा” (पा.सू.४-३-३६.) इति सूत्रेण । अपभरणः आपभरणः । श्रवणः श्रावणः । शतभिषक् शातभिषजः । अश्वयुक् आश्वयुजः । शेषेषु न, उक्तादन्येषु नक्षत्रेषु न वृद्धिः । यतोऽत्र “श्रविष्ठाफल्गुन्यनूराधास्वातितिष्यपुनर्वसुहस्तविशाखाषाढाबहुलाल्लुक्” (पा.सू.४-३-३४.) इत्यनेन, “नक्षत्रेभ्यो बहुलम्” इत्यनेन च लुगेव भवति । “लुक्तद्धितलुकि” (पा.सू.१-२-४९.) इति स्त्रीप्रत्ययनिवृत्तिः । कृत्तिकः तिष्यः आश्रेषः फाल्गुनः हस्तः विशाखः अनूराधः आषाढः श्रविष्ठः । आम्वोः कपरः स्वरोऽन्त्यः, आर्द्रमूलयोरन्त्यः स्वरः कशब्दपरो भवति । पूर्वाह्णापराह्णार्द्रामूला” इत्यादिना उञ्प्रत्यय इत्यर्थः । आर्द्रकः मूलकः । स्वाप्वोरदीर्घस्सविसर्ग इष्टः, स्वाप्वोः स्वातीपुनर्वस्वोरन्त्यस्वरो दीर्घस्सविसर्गश्चेष्टः । “श्रविष्ठाफल्गुनी” इत्यादिना लुक् । सविसर्गत्वं च पूर्वस्य स्त्रीप्रत्ययस्यनिवृत्तौ हल्ङ्यादिलोपाभावात् । उत्तरस्य तनुवदुकारान्तत्वात् । स्वातिः पुनर्वसुः । एवं सर्वेषां नक्षत्रनाम्नां प्रथमया निर्देशः सूक्तवाके । जातकर्मणि पुनस्सम्बुद्ध्या ॥२॥

3. That is secret.

नक्षत्रनाम रहस्यं भवति । यथा परे न जानन्ति तथा वक्तव्यमित्यर्थः । सूक्तवाकादिष्वप्येवमेव ॥३॥

नक्षत्रनाम च रहस्यं निर्देशेदिति सूत्रे प्रणेतव्ये सूत्रान्तरकरणात् यत् नामनक्षत्रनिबन्धनं, यच्च दशम्यां कृतं तदुभयं सूक्तवाकान्नप्राशनाभिवादनादिषु नित्यं रहस्यमेव निर्देश्यं भवति ॥३॥

4. He pours together honey and ghee; into this (mixture) he dips a piece of gold which he has tied with a noose to a Darbha blade. With the next (three) formulas (II, 12, 3-5) he gives the boy (by means of the piece of gold, some of the mixture) to eat. With the next five (verses, II, 12, 6-10) he bathes him. Then he pours curds and ghee together and gives him this (mixture which is called) ‘sprinkled butter’ (pṛṣadājya) to eat out of a brass vessel, with the Vyāhṛtis to which the syllable ‘Om’ is added as the fourth (II, 12, 11-14). The remainder he should mix with water and pour out in a cow-stable.

मधुघृतमित्येतद्वयं विषमपरिमाणं कांस्यपात्रे संसृज्य तस्मिन् हिरण्यं दर्भेण, निष्टर्क्यं बध्वा ऽऽदधाति । निष्टर्क्यमिति बन्धनविशेषो लोकप्रसिद्धः । तथा बद्धेन हिरण्येन तद्रसद्वयमादाय तेनैव कुमारं प्राशयेत् । उत्तरैस्त्रिभिः “त्वयि मेधाम्” इत्यादिभिः प्रतिमन्त्रं प्राशनम् । तत उत्तराभिः पञ्चभिः ऋग्भिः “क्षेत्रियै त्वे"त्यादिभिः प्रतिमन्त्रं स्नापयति । ततो ऽन्यस्मिन् कांस्यपात्रे दधि घृतञ्च संसृज्य तत्पृषदाज्यं तेनैव कांस्येन प्राशयति । व्याहृतीभिरोङ्कारचतुर्थाभिः भूः स्वाहेत्यादिभिः प्रतिमन्त्रम् । ततश् शेषद्वयमद्भिस्संसृज्य गोष्ठे निनयेत् । कुमारग्रहणं असमर्थस्यापि कुमारस्यैव प्राशनमुपायेन यथा स्यादिति । तेन यत्नाभावे “धानाः कुमारान् प्राशयन्ति” “क्षैत्रपत्त्यं च प्राशयन्ति” इत्यादौ प्राशनमसमर्थानां न भवति ॥४॥

निष्टकर्यं शिखाबन्धनवत् सरन्ध्रेण ग्रन्थिना निष्टर्क्यं बध्नाति; “प्रजानां प्रजननाय” इति लिङ्गात् । उत्तरैर्मन्त्रैः “मेधां ते देवस्सविता” इत्यृचा, “त्वयि मेधान्” इति चतुर्भिर्यजुर्भिः । प्राशनं चतुर्णामन्ते सकृदेव हिरण्येन गृहीत्वा । “मन्त्रवत्प्राशनं चास्य हिरण्यमधुसर्पिषाम्” । (मनु.२-२९.) इति मनुवचनात् । उत्तराभिः पञ्चभिः “क्षेत्रियै त्वा निऋत्यै त्वा” इत्यादिभिः । स्नापनमपि पञ्चानामन्ते सकृदेव । दधि घृतमिति संसृष्टे पृषदाज्ये । तच्च यस्मिन् कांस्ये संसृज्यते तेनैव प्राशयेन्न हस्तेन । व्याहृतीभिराङ्कारचतुर्थाभिः “भूः स्वाहा” इत्यादिभिः । अत्राप्यन्ते सकृत्प्राशनम् । प्राशितशेषमद्भिस्संसृज्य गोष्ठे अधिकरणेऽन्यो निनयेत् । केचित्—मधृघृतसंसर्गोऽपि कांस्ये नियतः । प्राशनद्वयं स्नापनं च प्रतिमन्त्रमिति ॥४॥

5. With the next (verse, M. II, 13, 1) he places (the child) in the mother’s lap; with the next (II, 13, 2) he causes her to give him her right breast; with the next two (verses, II, 13, 3. 4) he touches the earth, and after (the child) has been laid down, (he touches him) with the next (formula, II, 13, 5).

अथ तं कुमारं “मा ते कुमारम्” इत्येतया मातुरुपस्थ आदधाति । एतावन्तं कालं स्वोपस्थे । तस्मात् शेषनिनयनमप्यन्येन कारयितव्यम् । तत उत्तरयर्चा “अयं कुमार” इत्येतया दक्षिणं स्तनं प्रतिधाप्य तत उत्तराभ्यां ऋग्भ्यां “यद्भूमेर्हृदयम्” इत्येताभ्यां प्रतिमन्त्रं पृथिवीमभिमृशति । ततः तं कुमारं अभिमृष्टायां भूमौ संवेशयति माता । तं संविष्टम् उत्तरेण यजुषा “नामयति न रुदती"त्यनेनाभिमृशति ॥५॥

उत्तरया “मा ते कुमारम्” इत्येतया कुमारं मातुरुपस्थ आदधाति । इह च मातृग्रहणादितः पूर्वं स्वोपस्थ एव । अत एव च शेषनिनयनमन्यकर्तृकम् । उत्तरया “अयं कुमारः” इत्येतया दक्षिणं स्तनं प्रतिधापयति पाययति । इदं च मन्त्रनियमयोर्विधानं प्रथमस्तनपानविषयम्, प्रथमातिक्रमे कारणाभावात् । ततश्च जातेष्टिः, “वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपेत् पुत्रे जाते यदष्टकपालो भवति गायत्र्यैवैनं ब्रह्मवर्चसेन पुनाति” (तै.सं.२-२-५.) इत्यादिना यद्यपि पुत्रजन्माख्यनिमित्तसंयोगेन श्रुता, तथापि क्षामवत्यादिवन्न निमित्तादनन्तरं कर्तव्या । कुत एतत्? रात्रिसत्रन्यायेन आर्थवादिकपुत्रगतब्रह्मवर्चसादिकामनासंवलितस्यैव जन्मनोऽधिकारहेतुत्वाभ्युपगमात् जातेष्ठिप्रवृत्तेश्चोत्कटजीवत्पुत्रगतपूततादिफलरागाधीनत्वात् दीर्घकालसमाप्यायां चेष्टौ कृतायां पश्चाद्वैधस्तनपाने सति कुमार एव शेषी शुष्ककण्ठतया न जीवेत् । ततश्चेष्ट्यां रागाधीनायां प्रवृत्तिरेव न स्यात् । तस्मात् जननानन्तरमेव संशासनान्तं जातकर्मैव कर्तव्यम् । इष्टिस्तूक्तेन न्यायेन निमित्तस्वारस्यभङ्गस्य दुर्निवारत्वात् चोदकानुग्रहाच्चाशौचे ऽपगते पर्वण्येव कर्तव्या । उत्तराभ्यां “यद्भूमेर्हृदयं” इत्येताभ्यां पृथिवीं सकृद् अभिमृशति, यत्र कुमारश्शतयिष्यते । ततस्तं कुमारं अभिमृष्टायां भूमौ माता संवेशयति । अथ तं संविष्टं “नामयति न रुदति” इति यजुषा अभिमृशति ॥५॥

6. With the next Yajus (II, 13, 6) he places a water-pot at (the child’s) head, sacrifices mustard seeds and rice-chaff with his joined hands three times with each of the next (formulas, II, 13, 7-14, 2), repeating each time the word Svāhā, and says (to the people who are accustomed to enter the room in which his wife lies), ‘Whenever you enter, strew silently (mustard seeds with rice-chaff) on the fire.’

ततस्तस्य शिरस्समीपे उत्तरेण यजुषा “आपस्सुप्तेष्वि"त्यनेन उदकुम्भं निदधाति । ततस् सर्षपान् फलीकरणमिश्रान् अञ्जलिना जुहोति उत्तरैर्मन्त्रैः अष्टाभिः “अयं कलिम्” इत्यादिभिः । तत्र च प्रतिस्वाहाकारं त्रिर्होमः । सकृन्मन्त्रेण द्विस्तूष्णीम् । द्रव्यं च पुनःपुनरादेयम् । केचित्तु सकृदुपात्तेनैव त्रिर्जुह्वति । उत्तरयोश्च होमयोः स्वाहाकारमात्रमावर्तयन्ति । होमश्चायमपूर्वः तन्त्रस्याविधानात् परिस्तरणं तु भवति । परिषेचनं समन्तमुभयतः । हुत्वा ततस्संशास्ति । कान् ! ये सूतिकागारं प्रविशन्ति । तत्र संशासने एवकारः एवमित्यस्यार्थे । एतदुक्तं भवति–अस्य सूतिकागारस्य यदा यदा प्रवेशो युष्माभिः क्रियते तदा तदा सर्षपान् फलीकरणमिश्रानस्मिन्नग्नावेवं तूष्णीमावपत यथा मयोप्ताः अञ्जलिना त्रिस्त्रिश्चेति । तत्र तूष्णीमित्यतिदेशप्राप्तस्य मन्त्रस्य प्रतिषेधः । यथासंप्रैषं ते कुर्वन्ति । होमश्चायं कुमारस्य रक्षार्थः संस्कारः, न मातुः, प्रकरणात् । तेन यद्यपि “यस्यै विजातायां मन” इति मातुरपि रक्षा प्रतीयते तथापि तदर्थो होमो न भवति । ततश्च स्त्रीप्रसवे दशाहमध्ये पुत्रमृतौ च न भवति ॥६॥

उत्तरेण “आपस्सुप्तेषु” इत्यनेन यजुषा कुमारस्य शिरस्समीपे उदकस्य पूर्णकुम्भं निधाय अथ “यत्र क्व ताग्निम्” (आप.ध.२-१-२३.) इत्यादिविधिना श्रोत्रियागारादग्निमाहृत्य तमुपनिधाय फलीकरणमिश्रान् सर्षपान् उत्तरैः “अयं कलिम्” इत्यादिभिरष्टभिर्मन्त्रैः अञ्जलिना प्रतिमन्त्रं त्रिस्रिर् जुहोति । तत्र तु द्विस्तूष्णीम् । तूष्णीकेष्वपि स्वाहाकारो भवति, प्रतिमन्त्रमिति सिद्धे प्रतिस्वाहाकारमित्यधिकाक्षरात् । अथ सूतिकागृहपालान् संशास्ति–प्रविष्टे प्रविष्ट एव तूष्णीमग्नावावपतेति । सम्प्रैषस्य चायं विवक्षितोऽर्थः– प्रतिप्रवेशं तदनन्तरमेव सर्षपान् फलीकरणमिश्रान् अञ्जलिना अस्मिन्नेवाग्नौ तूष्णीं वाग्यता एव आवपतेति । एवकाराच्च प्रवेशावापयोर्मध्ये त्रुटिमात्रस्यापि कालस्य न क्षेपः । सर्षपाणामेवाञ्जलिना आवापः ; प्रकृतत्वात् । केचित् एवकार एवमित्यर्थे । तूष्णीमिति चातिदेशप्राप्तमन्त्रप्रतिषेधार्थमिति ॥६॥

7. This is to be done until the ten days (after the child’s birth) have elapsed.

विजननप्रभृति यावत् दशाहानि न निर्गच्छन्ति तावदेव होमः कर्तव्यः संशानञ्चेत्यर्थः । सकृच्चहोमाः, न सायम् । यद्यपि संशासनमनन्तरं तथापि तावन्मात्रस्यायमतिदेशो न भवति । तस्य होमशेषत्वात् । नापि वात्सप्रादेः । कृत्स्नस्य कल्पान्तरेषु सर्वेष्वप्रसिद्धत्वात् ॥७॥

यथैतदनन्करोक्तं तूष्णीमापवनं एवमहरहः आनिर्दशतायास् सूतिकागृहपालैः कर्तव्यम् । आङ् मर्यादायाम् । निर्दशा निर्गता दशभ्योऽहोरात्रेभ्यो या रात्रिस्सा । आदशम्या रात्रेरित्यर्थः ॥७॥