११ सीमन्तोन्नयनम्

1. The Sīmantonnayana (or parting of the pregnant wife’s hair, is performed) in her first pregnancy, in the fourth month.

मन्त्राम्नानक्रमेण विवाहादयस् संस्कारा व्याख्याताः । अनन्तरं तत्-क्रमेणैव सीमन्तादयो व्याख्यायन्ते—

सीमन्तो नाम केश-मध्ये रेखाविशेषः । स उन्नीयते यस्मिन् कर्मणि तत् सामन्तोन्नयनन्नाम कर्म गर्भसंस्कारः ।

तच् चतुर्थे मासि कर्तव्यम् । प्रथम-नियमाद् आधार-संस्कारो ऽयम् ।

आधारे च संस्कृते तत्राहिताः सर्व एव गर्भाः संस्कृता भवन्ति ॥१॥

सीमन्तोन्नयनम् इति कर्म-नाम-धेयम्।
यस्मिन् कर्मणि गर्भिण्यास् सीमन्त उन्नीयते तत् व्याख्यास्याम इति शेषः ।

तच् च प्रथमे गर्भे; न तु गर्भे गर्भे । गर्भार्थम् एवाधार-स्त्री-संस्कारः । स्त्रीसंस्कारत्वात् सकृद् एव कृतस् सीमन्तस् सर्वान् एव गर्भान् संस्करोति ।

चतुर्थे मासि चतुर्थे मासे । अल्लोपश्छान्दसः, “छन्दोवत्सूत्राणि भवन्ति” इति स्मृतेः ॥१॥

2. (The husband) serves food to Brāhmaṇas and causes them to pronounce auspicious wishes; then, after (the ceremonies) from the putting (of wood) on the fire down to the Ājyabhāga oblations (have been performed), he offers the oblations (indicated in the) next (Mantras, M. II, 11, 1-8), while (the wife) takes hold of him, and enters upon the (performance) of the Jaya and following oblations.

तत्र पूर्वेद्युर् नान्दीश्राद्धम् । अथ तस्मिन्न् अहनि ब्राह्मणान् भोजयित्वा तैर् भुक्तवद्भिर् आशिषो वाचयित्वा अग्नेर् उपसमाधानादि प्रतिपद्यते सकृत्-पात्राणि शलल्य्-आदयश् च, सह शम्याः ॥२॥ अष्टौ प्रधानाहुतयो “धाता ददातु नो रयिम्” इति चतस्रो “यस्त्वाहृदा कीरिणे"ति चतस्रः ॥३॥

इह ब्राह्मण-भोजनाशीर्वचनयोर् विधानं उपनयनवत् क्रमार्थम् । पात्रासादन-काले तु यथार्थं शलल्यादीनि सकृद् एवासाद्यानि । शम्याश् च परिध्यर्थे । उत्तराः “धाता ददातु नो रयिम्” इति चतस्रो “यस्त्वा हृदा कीरिणा” इति चतस्र इत्यष्टौ । शेषं सुगमम् ॥२॥

3. Having performed (the rites) down to the sprinkling (of water) round (the fire), he makes her sit down to the west of the fire, facing the east, and parts her hair upwards (i.e. beginning from the front) with a porcupine’s quill that has three white spots, with three Darbha blades, and with a bunch of unripe Udumbara fruits, with the Vyāhṛtis or with the two next (verses, II, 11, 9. 10).

प्राचीं प्राङ्-मुखीं स्वयं प्रत्यङ्-मुखः ।

त्रिषु प्रदेशेषु एनी श्वेता त्रेणी । इकार-लोपश् छान्दसः । णत्वं च । शलली शल्यकस्य रोम-सूची ।

सविशाखा नाडी पुञ्जीलम् इत्युच्यते । दर्भस्य पुञ्जीलानि त्रीणि भवन्ति ।

उदुम्बरस्य फल-सङ्घात-विशेषस् तरुणः शलालु-ग्लप्स इत्युच्यते । पिशाचोदुम्बरस्येत्यन्ये ।

एतानि द्रव्याणि युगपद्गृहीत्वा तैस्सीमन्तमुन्नयति ऊर्ध्वमुदूहति भूर्भुवस्सुवरित्येताभिः उत्तराभ्यां च “राकामहं, “यास्ते राक” इत्येताभ्याम् ।

त्रयाणाम् अन्ते सकृद् उन्नयनम् । इह मन्त्रसमाम्नाये व्याहृतीनां पाठो न कर्तव्यः । व्याहृतिभिरित्येतेनैव सिद्धस्सम्प्रत्ययः । यथा व्याहृतीश्च जपित्वा, व्याहृतीर्विहृताः, इत्यादौ । एवं सिद्धे व्याहृतीनां पाठः समाम्नायार्थम् । किञ्चासति पाठे व्याहृतिभिरुत्तराभ्याञ्चेत्युच्यमाने याजमानसमाम्नायात् ग्रहणं प्राप्नोति–व्याहृतिभिरुत्तराभ्याञ्च मन्त्राभ्यां “उच्छुष्मो अग्न” इत्येताभ्यामिति । तत्र पाठस्य प्रसिद्धत्वात् । “राकामहं” “यास्ते राके” इत्येतयोश्च प्रधानाहुतित्वं विज्ञायेत, विशेषाभावात् । तस्मादस्मादेव समाम्नायाद्ग्रहणं यथा स्यादिति व्याहृतीनामिह पाठः ॥३॥

प्राचीं प्राङ्मुखीम् । स्वयं तु प्रत्यङ्मुखः । त्रेणी त्रीण्येतानि शुक्लानि यस्यास्सा । यद्वा त्रिषु प्रदेशेषु एनी श्वेता । त्रेणीति च रूपं छान्दसम् । शलली सूच्याकारं शल्यलोम । त्रेणीति शलल्या विशेषणम् । दर्भ-पुञ्जीलं सविशाखा नाडी । शलालुर् गोष्ठोदुम्बरः, खरपत्रोदुम्बरः, पिशाचोदुम्बर इत्यनर्थान्तरम् । ग्लप्सः स्तबकः ; पिशाचोदुम्बरस्य तरुणफलसङ्घातविशेष इत्यर्थः । इत्येतैर्द्रव्यैर्युगपद्गृहीतैरूर्ध्वं सीमन्तमुन्नयति शिरसि मध्ये रेखामुदूहति । कैर्मन्त्रैः ? “भूर्भुवस्सुवः” “राकामहं सुहवाम्” “यास्ते राके सुमतयः” इत्येतैर्मन्त्रैः । चकारो बहुमन्त्रज्ञापनार्थः ॥३॥

4. He says to two lute-players, ‘Sing!’

वीणया यो गाथां गायति स वीणगाथी । तावुभौ प्रागेवानीतौ भवतः । तौ संशास्ति संप्रेष्येति– गायतमिति । तौ गायतः । तत्र ऋङ्नियमः ॥४॥

वीणया गाथां गायत इति वीणागाथिनौ । तौ गायतमिति संशास्ति संप्रेष्यति ॥४॥

5. Of the next two (verses, II, 11, 11. 12) the first (is to be sung on this occasion) among the (people of the) Sālvas.

उत्तरयोः ऋचोः या पूर्वा “यौगन्धरिर्” इत्येषा । सा साल्वानां सीमन्तकर्मणि गाथा साल्वदेशनिवासिनां अस्यामृचि गानं कर्तव्यमित्यर्थः । स देशो यमुनातीरे भवति । वैश्याश्च तत्र भूयिष्ठं भवन्ति । तेषामेव राजा यौगन्धरिः ॥६॥ इतरा “सोम एव नो राजा” इत्येषा । न सर्वेषां ब्राह्मणानामपि तु साल्वानाम् ॥५॥

उत्तरयोः ऋचोः वीणागाथिनौ गायेताम् । केषां कतरा गाथा? इत्यत आह पूर्वेति । पूर्वा “यौगन्धरिः"इत्येषा । साल्वदेशीयानां त्रयाणां वर्णानामपि गाथा ; “साल्वीः” इत्यविशेषलिङ्गात् । अन्यदेशवासिनां ब्राह्मणानामितरा “सोम एव नो राजा” इत्येषा । क्षत्रियवैश्यानां तु “सोमो नो राजाऽवतु मानुषीः प्रजाः” (आश्व. गृ. १-१२-७.) इत्याश्वलायनीये दृष्टायां सार्ववर्णीक्यामृचि गानं कर्तव्यम् । न तु गानाभावः । गायतमित्यविशेषेण संशासनविधानात् । केचित्—साल्वानामपि ब्राह्मणानामितरेति ॥५॥

6. ¹ The second (is to be used) for Brāhmaṇas; and the river near which they dwell is to be named.

द्वितीये मन्त्रे असौ शब्दस्य स्थाने नद्या नाम संबुध्या निर्देष्टव्यम् । यस्यां वसन्ति यामुपजीवन्तीत्यर्थः । यथा–तीरेण कावेरि तवेति । क्षत्रियाणां तु सर्वेषां कल्पान्तरदृष्टायां सार्ववर्णिक्यामृचि गानं भवति । “सोम एव नो राजेत्याहुर्मानुषीः प्रजाः । विवृत्तचक्रा आसीना” इति । अत्रापि नदीनिर्देशस्सम्बुध्या ॥६॥

“सोम एव नो राजा” इत्यस्वां असावित्यस्य स्थाने “कावेरि” “वेगवति” इति सम्बुध्या नदीनिर्देशश्च भवति । कस्या नद्याः? इति चेत् यस्यां वसन्ति” समीपसप्तमी चेयम् । यस्यास्समीपे वसन्ति तस्या निर्देश इत्यर्थः ॥६॥

7. ² He ties barley-grains with young shoots (to the head of the wife); then she keeps silence until the stars appear.

विरूढान् अङ्कुरितान् सूत्र-बद्धान् आबध्नाति शिरसि वध्वाः । सैव वाचं यच्छति । एवम् उपदेशो भोजनञ् चास्यास्मिन्न् अहनि नेच्छन्ति । यवाश् च प्रागेव वप्तव्याः यथास्मिन् काले विरूढा भवन्ति ॥७॥

अङ्कुरितान् सूत्र-ग्रथितान् यवान् वध्वाश् शिरस्याबध्नाति । शिरसीति कुतः? आचारात् ॥७॥

8. When the stars have appeared, he goes (with his wife) towards the east or north, touches a calf, and murmurs the Vyāhṛtis; then she breaks her silence.

वत्सः पुमान् गौश्च भवति । व्याहृतयस्समस्ताः याजमानसमाम्नायात् प्रत्येतव्याः ॥८॥

विस्पष्टार्थम् । इह केचिद् अध्येतारो “यच्छतो” “विसृजत” इति द्विवचने पठन्ति । तस्मिन् पक्षे वाग्-यमनादि-पदार्थ-पञ्चकम् उभौ जायापती कुरुतः । केचित्– यवाबन्धनादि सर्वं वधूर् एव ; न पतिर् इति ॥८॥