०८ उपाकर्मोत्सर्जनप्रकरणम्

अथात उपाकरणोत्सर्जने व्याख्यास्यामः ॥१॥ अथ शब्दः आदौ मङ्गलार्थः प्रकरणान्तरत्वात् । अतश्शब्दो हेतौ । यस्मादेतयोर्व्याख्यानमन्तरेण प्रयोगो न शक्यते कर्तुं अत एते व्याख्यास्यामः इति ॥१॥

श्रवणापक्षेश्रवणस्य मासस्य पूर्वपक्ष इत्यर्थः । ओषधीषु जातासु प्रवर्षणाद् रूढासु हस्तेन नक्षत्रेण पौर्णमास्यां वा श्रावणस्य कर्तव्यमित्यर्थः । अध्यायस्योपाकरणं अध्यायोपाकर्मप्रारम्भ इत्यर्थः । ओषधीषु जातास्विति वचनादाजातास्वोषधीषु प्रोष्ठपद्यां भवति । तथा च कल्पान्तरं-श्रावण्यां पौर्णमास्यां प्रोष्ठपद्यामाषाढ्यां वेति ॥२॥

एवमुपाकरणस्य काल उक्तः ।

अथ प्रयोगः– अग्नेरुपसमाधानादि तन्त्रं प्रतिपद्यते । अग्निश्च श्रोत्रियागाराद्वाहार्यः, मन्थ्यो वा, न त्वौपासनो बहूनामत्र सहत्वाभावात् । भार्यायाश्च सहत्वाभावात् वचनमत्र प्रयोग? । विद्यासंस्कारार्थमिदं कर्म वेदसंयुक्तम् । तत्राज्यभागान्ते ऽन्वारब्धेषु शिष्येषु प्रधानाहुतीर्जुहोति । काण्डऋषिभ्यः प्रजापतिस्सोमोऽग्निर्विश्वदेवा ब्रह्मा स्वयंभूः इति पञ्च काण्डऋषयः । तत्र प्रजापतये स्वाहेति होमः । प्रजापतये काण्डऋषये स्वाहेत्यन्ये । “सदसस्पतिमद्भुतम्” इत्यनेन सदसस्पतये जुहोति । “तत्सवितुर्” इत्येतया सावित्र्यै, कल्पान्तरे तथा दर्शनात् । ऋग्वेदाय यजुर्वेदाय सामवेदायाथर्वणवेदायेति चतस्रो वेदाहुतयः । तत उपहोमाः । जयादि प्रतिपद्यते इत्यर्थः । एक आचार्या वेदाहुतीनामुपरिष्टात् सदसस्पतिं होतव्यं मन्यन्ते ॥३॥

तन्त्रशेषं समाप्य वेदस्य आदितः त्रीननुवाकानधीयीरन्(१) “इषे त्वोर्जेत्वा” (२)“आप उन्दन्तु” (३)“उद्धन्यमानं” (४)“अनुमत्यै पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति धेनुर्दक्षिणा” । एते प्राजापत्यसौम्याग्नेयवैश्वदेवानामादितश्चत्वारोऽनुवाकाः । (५)“सह वै देवानां चासुराणां च” इति स्वयंभुवः । एतेषां वा पञ्चानां अनुवाकानां अध्ययनम् ॥४॥

यदि वा वेदस्य प्रथमोत्तमौ अनुवाकावधीयीरन् “इषे त्वा” (६)“भृगुर्वैवारुणिर्” इति ॥५॥

यस्मिन्न् अहन्न्य् उपाकरणं कृतं
तत आरभ्य त्र्यहमेकाहं वा क्षम्य विरम्याधीयीरन् ।
उपाकृते त्र्यहम् एकाहं वानध्याय इत्यर्थः ।
तत्र काण्डोपकरणे एकाहः
पारायणोपाकरणे त्र्यहः ।
अधीयीरन्न् इति वचनं
उपाकृत्य त्र्यहाद् ऊर्ध्वं नियमेनाध्ययनं यथा स्याद् इति ॥६॥

येन प्रकारेणोपाकरणं कृतं तथाऽध्ययनं कर्तव्यम् । यदि सर्वेभ्यः काण्डऋषिभ्यो हुत्वा वेदादौ त्रयाणामनुवाकानामारम्भः कृतः प्रथमोत्तमयोर्वा तथा सति यथाध्यायमध्ययनं कर्तव्यम् । यदि तु काण्डादीनां सर्वेषामारम्भः तथा सति यथाकाण्डमध्येतव्यम् । यस्तु कृत्स्नं वेदमरण्येऽनुवाक्यानि परिहाप्य प्रागुत्सर्जनादध्येतुं न शक्नोति तस्य पृथक्काण्डोपाकरणम् । तत्र तस्यैव काण्डस्यैक ऋषिः सदसस्पतिः सावित्री वेदाहुतय उपहोमाः परिष्चनान्ते तस्यैव काण्डस्यानुवाकं एकाहमनध्यायः तस्यैव काण्डस्याध्ययनम् ॥

एवम् उपाकृत्य, अनध्याय-वर्जं
वेदं काण्डं वा ऽरण्ये ऽनुवाक्यानि परिहाप्य
अधीयानस्य रोहिण्याम् उत्सर्गः कर्तव्यः,
पौर्णमास्यां वा तैषी-पक्षस्यैव ।

तत्रास्मिन् कर्मणि होमोऽपि भवति ।
कथं भवति ? उपाकरणवत् समान-विधानाद्
उपाकरणवद् गृहे हुत्वैव
क्षम्यमाणं कर्म प्रतिपद्यते ।
हिरण्य-केशिनां तु तर्पणाद् ऊर्ध्वं उदकान्ते होमः ॥८॥

सगण सशिष्यः यत्रापः पुरस्तादिति यत्र देशे पूर्वस्यां दिशि अपः पश्यतीत्यर्थः । सुखाः सुखस्पर्शाः । सुखावगाहाः सुतीर्थाः यास्व् अवका भवन्ति ताः अवकिन्यः, तथा शंखिन्यः, तासाम् अन्तं समीपं गत्वा
अभिषेकान् कुंभैः कृत्वा

ततः सुरभिमत्या = दधिक्राव्ण्ण इत्येतया
ऽब्लिङ्गाभिः “आपोहि ष्ठा मयो भुव” इति तिसृभिः
वारुणीभिः “अवते हेड, उदुत्तमम्, इमं मे वरुण, तत्वा यामी"त्य् एताभिः हिरण्यवर्णीयाभिः “हिरण्यवर्णाश्शुचयः पावका” इति चतसृभिः
पावमानीभिः “पवमानः सुवर्जन” इत्येतेनानुवाकेन
मार्जयित्वा अभ्युक्ष्य, प्रतिमन्त्रं क्रियाभ्यावृत्तिः - प्रतिपादम् इत्य् अन्ये ।

ततो ऽन्तर्जल-गतः जलस्यान्तर् निमग्नो
ऽघमर्षणेन तृचेन “ऋतं च सत्यं च” इत्य् अघमर्षण-दृष्टेन
त्रीन् प्राणायामान् धारयति ।

सर्वत्र सगण इत्येव ।

अप्सु निमज्यैतम् अनुवाकं सकृज् जपति - स एकः प्राणायामः ।
एवं त्रिर् धारयित्वोत्तीर्य
गृह्यान्तर-दर्शनात् प्रक्षालितोपदातान्य् आक्लिष्टानि वासांसि परिधाय +
आचम्योत्थाय
द्वौ संभूय दर्भानन्योन्यस्मै संप्रदाय

ततः शुचौ देशे उदकान्त एव स्थण्डिलानि पृथक्कृत्वा
दर्भैः प्रागग्रैः आसनानि कल्पयन्ति ॥९॥

केभ्यः? देवेभ्यः पितृभ्यः ऋषिभ्यश्च ।

देवगण इति देवानां च तद्गणानां चेत्यर्थः । अत्र ब्रह्मादि दश देवताः । इन्द्रादयः पञ्च राजानः । वस्वादयः दश देवगणाः । सर्वान्ते कल्पयन्तीति वचनात् सर्वत्र कल्पयामीत्यस्य सम्बन्धः । ब्रह्मणे कल्पयामि प्रजापतये कल्पयामीति । एतानि पञ्चविंशतिरासनान्युदगपवर्गाणि । तर्पणं चैषां दैवेन तीर्थेन भवति ॥१०॥

देवानाम् उत्तरतः सप्तर्षीणामासनानि, दक्षिणतोऽगस्त्याय, कश्यपाद् ऊर्ध्वम् अरुन्धत्याः+++(5)+++, (१)गृह्यान्तरदर्शनात् ॥११॥

ततः अनन्तरं, यावन्तः एकवेद्यन्ताः समान-वेद्य्-अन्ताः
कैः? सप्तर्षिभिः,
तेभ्यः कल्पयन्ति ।

के पुनस्ते? कृष्णद्वैपायनादय ऋषयः । एतदुक्तं भवति – कृष्ण-द्वैपायनाय जातूकर्ण्याय तरुक्षाय तृणबिन्दवे सोम-शुष्मिणे सोम-शुष्काय वर्मिणे सनद्-वाजाय बृहद्-उक्थाय वामदेवाय वाच+++(ज?)+++रत्नाय हरित-यज्वन उद-मयाय गौतमाय ऋणञ्-जयाय कृतञ्-जयाय बभ्रवे त्र्य्-अरुणाय त्रिधातवे त्रिवर्षाय शिबिन्ताय पराशराय कृतञ्-जयायन्द्राय मृत्यवे कर्त्रे त्वष्ट्रे धात्रे सवित्रे भृत-श्रवसे सावित्र्यै वेदेभ्यश् चेति पृथक् ।

एते कृष्णद्वैपायनादयश् चतुस्त्रिंशद् ऋषयः । वेदाश् चत्वार इत्य् अष्टात्रिंशद् एकवेद्यन्ताः सप्तर्षिभिः ।

केचिद् अथर्वाङ्गिरस इतिहास-पुराणानि सर्प-देवजनान् सर्व-भूतानीत्य् एतेषामपि वेदग्रहणेन ग्रहणमिच्छन्ति; कल्पान्तरे तथा दर्शनात् ॥१२॥

ततः सर्वे प्राचीनावीतानि कृत्वा वैशम्पायनादिभ्यो द्वादशभ्य आसानानि कल्पयन्ति दक्षिणतो देवानाम् अगस्त्यस्य च । तत्र दक्षिणा-प्रवणदेशे दक्षिणाग्रैः प्रत्यगपवर्गम्(स.गृ.२.१९-७.) इति कल्पान्तरम् ॥१३॥

यथास्वं यस्य ये पितरः पितामहाः प्रपितामहा मातामहाश्च मातुर्ये पितृपितामहप्रपितामहाः सर्वेभ्य उभयेभ्यः कल्पयन्तीत्यर्थः । प्राचीनावीतानि कृत्वा दक्षिणत इति चानुवर्तते । तत्र यथास्वं पित्रादीनां नामभिः कल्पनं–रुद्रशर्मणे विष्णुशर्मण इति । अन्ये पितृभ्य इत्येव कल्पयन्ति । किमर्थं तर्हि यथास्वमिति? जीवपितृकाणामिहापि पिण्डदानवदुपायविशेषप्रतीत्यर्थः ॥१४॥

अथ कल्पान्तरे दृष्टो विशेषः–अमुष्मै नमोऽमुष्मै नम इति गन्धपुष्पधूपदीपैः, अमुष्मै स्वाहामुष्मै स्वाहेत्यन्नेन, अमुं तर्पयाम्यमुं तर्पयामीति फलोदकेनेति(भा.गृ.३-११) (स.गृ.२-२०-५,६,७) ॥१५॥

आप्नोतेरेतद्रूपम् । अभिप्या प्रार्थना । इहोत्सर्जने कर्मणि शिष्याणामुपाध्यायस्य च स्नानादिषु कर्मसु सह प्रवृत्तिश्चोदिता । सर्वत्र वहुवचननिर्देशात् अभिषेकान् कृत्वाऽऽसनानि कल्पयन्तीति । तत्रायं विशेषो वैकल्पिक उपदिश्यते । अन्योन्यमभिप्यन्ते वा द्वौ द्वौ सम्भूयान्योऽन्यं प्रार्थयन्ते वासःप्रवृत्यर्थं न सर्वे सहेति । अधीत्सन्त इति पाठे ऋध्यतेरेतद्रूपम् । उपसर्गवशाच्च स एवार्थः । ये त्वधिशब्दात् परं तकारमेवाधीयते न ररेफमपि तेषां धातुर्मग्यार्थ एव ॥१६॥

अध्ययनप्रकार उपाकरणे व्याख्यातः ॥१७॥

अयमपि विकल्प उपाकरणे व्याख्यातः ॥१८॥

अथ समूलं दूर्वास्तम्बमाहृत्य तमुदकस्य समीपे रोपयति । यथा दूर्वा प्ररोहति तथा निखनन्ति “काण्डात् काण्डात् प्ररोहन्ती"ति द्वाभ्यामृग्भ्याम् । तत्र दूर्वां इत्येकवचनश्रवणात् एक एव मुख्यो निखनति तमितरेऽन्वारभेरन् । अन्ये प्रतिपूरुषमिच्छन्ति ॥ १९ ॥

अथापः प्रविश्य तत्रोदधिं कुर्वन्ति । उदधिः समुद्रः तमिव क्षोभयन्तीत्यर्थः ॥२०॥ कथं तदित्याह–

बहुभिः परिवार्य सर्वतस् सन्निरुध्य यथोर्मयस्तत्रोत्पद्यन्ते तथा कुर्वन्तीत्यर्थः । एवं त्रिः कुर्वन्ति ॥२१॥

उद्गाह्य उत्तीर्य आतमितोः आश्रमजननात् आजिं धावन्ति । प्राचीमुदीचीं वा दिशमभिधावन्ति । तथापवर्गः ॥२२॥

प्रत्येत्य गृहान् प्रविश्येत्यर्थः । आशिषः पुण्याहाद्याः पुण्याहं स्वस्त्यृध्यतामिति वाचयित्वेति ॥२३॥

यथास्मिन् वार्षिके ऽप्य् अध्याये समाप्ते
उत्सर्गश् चोदितः
एवम् एव पारायण-समाप्ताव् अपि कर्तव्यम् । तत्र वर्ज्याणि–
काण्डादीनामध्ययनं, दूर्वारोपणमुधिकरणमाजिधावनं चेति ॥२४॥

काण्डादि-ग्रहणात् पारायणाध्ययने यथाकाण्डम् एवाध्ययनम्,
न तु सम्भिन्नस्य पाठस्येति केचित् । अन्ये तु काण्डादि-ग्रहणस्योपलक्षणत्वात्
सर्व-प्रकारस्यानुवाकाध्ययनस्य प्रतिषेधः । पारायणे च यथारुच्यध्ययनामित्याहुः ॥२५॥

MISSING??

अद्भिर् इति वचनात्
अहरहस् तर्पणम् अद्भिर् एव । तेनोत्सर्गकर्मणि पूर्वोक्तानां गन्धादीनामपि प्रवृत्तिः ।

अहरहस् तर्पणं ब्रह्मयज्ञानन्तरम्,
कल्पान्तरे दर्शनात् ॥२६॥

इति गृह्यसूत्रावृत्तावनाकुलायां उपाकर्मोत्सर्जनपटलः ॥