०५ भोजनम्

आसनम्

उपवीती –

वैश्वदेविकहस्ते जलं दत्वा

…. गोत्रस्य …. शर्मणः पितुः श्राद्धे
पुरूरवार्द्रवसंज्ञकानां विश्वेषां देवानाम् इदम् आसनम्

इति सयवम् ऋजु-दर्भ-द्वयं दक्षिण-पार्श्वे दत्वा,
पुनरपो दत्वा,

…. गोत्रस्य…. शर्मणः पितुः प्रत्याब्दिकश्राद्धे
विश्वदेवार्थे भवता क्षणः कर्तव्यः

इति दक्षिणेन दक्षिण-हस्तं निर्-अङ्गुष्ठं गृहीत्वा
ऋजु-दर्भ-द्वयं दत्वा निमन्त्र्य,
“ओं तथा” इति प्रत्युक्ते,
‘प्राप्नोतु भवान्’ इति वदेत् -
‘प्राप्नवानि’ इति प्रतिवचनम् ।

प्राचीनावीती -
एवं पित्रादीन् भुग्न-दर्भ-दान-पुरस्सरं वृणुयात् ॥

पाद-प्रक्षालनम्

मण्डले

गृह-द्वार-समीपतो भवनस्य अग्रतः
संमार्जितायां गोमयेनोपलिप्तायां भूमौ
गोमय-सहित-गोमूत्रेण
+उत्तरे देवानां पाद-प्रक्षालनार्थं
चतुर्-अश्रं वितस्ति-प्रमाणं उदक्-प्लव-मण्डलं कृत्वा,

मध्ये षड्-अङ्गुलम् अन्तरालं विहाय,
दक्षिणे पितॄणां पाद-प्रक्षालनार्थे
वर्तुलं वितस्ति-प्रमाणं दक्षिणाप्लव-मण्डलं कृत्वा,

दर्भैः साक्षतैः सतिलैश् च क्रमेण,
मण्डलयोः परिस्तरणं कुर्यात् ।

देवतार्थं सर्वम् उपवीती -
पित्र्यं सर्वं प्राचीनावीती कुर्यात् ।

प्रक्षालनम्

उत्तरे साक्षतान् पूर्वाग्रान् युग्मान् कुशान् बहून्,
दक्षिणे सतिलान् दक्षिणग्रान् भुग्नान्
आसनार्थं नाम-गोत्रोच्चारण-पूर्वकं विन्यस्य,

उत्तरे सपुष्पगन्धैः अक्षतैरभ्यर्च्य,
दक्षिणे गन्ध-तिलैर् अभ्यर्च्य,

दैविक-ब्राह्मणं मण्डल-समीपत उपवेश्य,
आदित्याभिमुखम् आसने उपविश्य,
गो-घृत-मिश्र-गोमयेन पाद-पृष्ठम् अनुलिप्य,

इति मन्त्रेण,
स-पुष्पाक्षत–स-दर्भाग्राभिर् अद्भिः

[[120]]

¹ ‘विश्वे देवाः !
इदं वः पाद्यं स्वाहा’

इति देवानां पाद्यं समर्प्य,

ओं
समस्त-सम्पत्-समवाप्ति-हेतवः
समुत्थितापत्-कुल-धूम-केतवः ।
अपार-संसार-समुद्र-सेतवः
पुनन्तु मां ब्राह्मण-पाद-पांसवः ॥

इति पादौ गुल्फ-पर्यन्तं मण्डले प्रक्षालयेत्।

कराव् अपि कूर्पर-पर्यन्तं क्षालयित्वा
हस्तौ प्रक्षाल्य,

प्राचीनावीती -
दक्षिणे पित्रर्थं ब्राह्मणं पूर्ववत् उपवेश्य,
गोमयेन अनुलिप्य

इति मन्त्रेण,
स-तिल-पुष्पादर्भाग्र+++(नञ् विवक्षितम्??)+++-गन्धाभिर् अद्भिः पूर्ववत्

गोत्रादियुक्तस्य श्राद्धे …. गोत्राः …. शर्मणः
…. रूपाः
पितृपितामहप्रपितामहाः इदं वः पाद्यं
स्वधा

इति पितृतीर्थेन समर्प्य
पूर्ववत् प्रक्षाल्य,

उपवीति विश्वे देववत्
विष्णोर् अपि कुर्यात्।

पित्र्यं सर्वम् उपचारम्
आसीनः, सव्यं जान्व् आच्य (आसन-व्यतिरिक्ते),
मन्त्रान्ते स्वधा-शब्दम् अपि +उक्त्वा कुर्यात् ।

दैवं सर्वम्
आसीनः, दक्षिणं जान्व् आच्य +++(आसन-व्यतिरिक्ते)+++
स्वाहान्तं कुर्यात् ।

आचमनात् पूर्वम् अनर्हत्वात्
नात्र पादोदक-ग्रहणम् ॥

आसन-दानम्

पादौ प्रक्षाल्य,
मण्डलोत्तरे आचम्य
तान् अपि आचामय्य

[[121]]

प्राचीनावीती

इति भुक्ति-देशे तिलान् सिकतांश्च प्रकीर्य -

उपवीती - वैश्वदेविकहस्ते जलं दत्वा,

.. गोत्रस्य … शर्मणः …. पितुः श्राद्धे
पुरूरवाद्रसंज्ञकानां विश्वेषां देवानां भोजनस्थाने
इदम् आसनम्

इति +आसनार्थं सयवम् ऋजु-दर्भ-द्वयं दत्वा,

आसनं सव्येन अभिमृश्य
दक्षिणेन ब्राह्मण-जानु +अवलम्ब्य
‘आस्यताम्’ इत्युक्त्वा उपवेशयेत् ।

(देवान् प्राङ्मुखान्,
पितॄन् उदङ्मुखान् प्राग्-अपवर्गान्
+++(पश्चान्मुखान्?)+++ दक्षिणापवर्गान् वा +उपवेशयेत्, आचारात् ॥)

अर्चनम्

इति मन्त्रेण ‘इदं वो अर्चनं’

(देवानां दक्षिणपादे, सव्यपादे,
दक्षिणजानुनि, सव्यजानुनि,
दक्षिणांसे, सव्यांसे,
मूर्ध्नि च, क्रमेण अर्चयेत् ।)

गन्ध॑द्वा॒रां दु॑राध॒र्षां॒ नि॒त्यपु॑ष्टां करी॒षिणी᳚म् ।
ई॒श्वरीं᳚ सर्व॑भूता॒नां॒ तामि॒होप॑ह्वये॒ श्रियम् ॥

[[122]]

… गोत्रस्य … शर्मणः पितुः प्रत्याब्दिकश्राद्धे पुरूरवार्द्रव-संज्ञक-विश्वेदेवाः !
यथा-भागशः अमी वः सकुङ्कुम-कर्पूरागरु-चम्पक-पद्मक-मिश्रा गन्धाः

इति दद्यात् ।

(देवब्राह्मणोपचारं सर्वम् उदङ्मुखः कुर्यात् ।
पित्र्यं दक्षिणामुखः कुर्यात् ।)

इति मन्त्रेण
पूर्ववत् ‘इमानि पुष्पाणि, श्रीतुलसीदलानि च’ इति दद्यात् ॥

घ्राण-तृप्त्य्-अर्थम् अयं वो धूपः ।

‘अवलोकनार्थम् अयं वो दीपः’

आच्छादनार्थम् इदं वस्त्रं
(अभावे यज्ञोपवीतं, दर्भान् वा)
पवित्रार्थम् इमौ दर्भौ ।
‘शेषोपचारार्थे इमे अक्षताः’ इति पूर्ववद् अर्चयेत् ॥

प्राचीनावीती -
(एवमेव पितॄणाम् आसनार्थे भुग्न-दर्भान्,
मूर्ध्नि, सव्यांसे, दक्षिणांसे च
सव्यजानुनि, दक्षिणजानुनि,
सव्यपादे, दक्षिणपादे च
तिलैर् अर्चनम् । )

[[123]]

गन्ध॑द्वा॒राम् इत्यादि सर्वं पूर्ववत्॥

उपवीती -

विश्वेदेववत् विष्णोर् अर्चनम्।

पात्रस्थापनम्

आचम्य,
घृत-मिश्रेण गोमयेन, प्रणवेन चतुर्-अश्र-मण्डलं कृत्वा,
पात्रेषु जलं निस्राव्य,
हस्तेन संमृज्य,
पुनः प्रक्षाल्य,
‘इदं भोजन-पात्रासनम्’ इति दर्भान् निधाय,

मण्डलेषु देवादि-क्रमेण पात्राणि, उपपात्राणि च निधाय
(प्रधानपात्रे उपपात्रम् आज्य-पात्रादिकं च न निक्षिपेत्)

परिवेषणम्

पात्रेषु आज्यम् उपस्तीर्य,
प्रथमं हुत-शिष्टम् अन्नं पितृपात्रे प्राचीनावीती -
देवतीर्थेन परिविष्य,

(ततः क्रमेण सर्वत्र +उपवीत्य् एव
देवानाम् उदङ्मुखः, पितॄणां दक्षिणामुखः)

पितॄन् ध्यायन्,
अन्न-पायस-सूपापूप-क्रमेण दर्व्य्-आदि-द्वारा स-पवित्र-हस्ताभ्यां परिविष्य,

उपवीति -

‘रक्षोघ्नमन्त्रपठनं करिष्ये’ इति सङ्कल्प्य,

[[124]]

इति जपित्वा,
अन्नम् अभिधार्य,

अभिमर्शः

पितृपात्रेषु कॢप्तान् अन्नादीन् सर्वान्
प्राचीनावीती -
दक्षिणामुखः सव्यं जान्व् आच्य,
“एष ते तत” इति यथालिङ्गम् अभिमृशेत् ।
असम्भवतां मन्त्रावृत्तिः ।

कर्त्रा हुतशिष्टान्नस्य जपः

(कर्त्रा हुतशिष्टान्नस्य जपः ²)

[[125]]

देव-पात्रे

अथ देव-पात्रे उदङ्-मुखः
उपवीती
दक्षिणं जान्व् आच्य,
स-व्याहृतिक-गायत्र्या प्रोक्ष्य

(ओं भूर्भुव॒स्सुवः॑ । इति अन्नं प्रोक्ष्य ओं तत्स॑वि॒तुर्वरे᳚ण्यं॒ भर्गो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि ।
धियो॒ यो नः॑ प्रचो॒दया᳚त् ॥)

देव॑ सवितः॒ प्र सु॑व ॥

इति प्रदक्षिणं परिषिच्य,
(विश्वेदेवहस्ते शुद्धोदकं दत्वा,)

इति सव्येन पात्रमालभ्य दक्षिणेन ब्राह्मणहस्तं गृहीत्वा, अन्नं सर्वं स्पर्शयित्वा

विष्णो! हव्यँ रक्ष

इति अन्ने अ-नख-द्विजाङ्गुष्ठ-प्रदेशं प्रवेश्य,
द्विज-वामाङ्गुष्ठ-तर्जनी-मध्यमाभिः पात्रं स्पर्शयित्वा,

[[126]]

…. गोत्रस्य …. शर्मणः मम पितुः श्राद्धे
पुरूरवार्द्रवसंज्ञकाः ! विश्वेदेवा देवताः!
इदम् अन्नं ब्रह्म,
अयं च ब्राह्मणो ब्रह्म,
अहञ्च ब्रह्म।
इयं च भूर् गयाऽक्षय-वट-च्छाया।
अयञ्च ब्राह्मणः आहवनीयार्थे।
इदं च पात्रं स्वर्णमयम्।
इदं च अन्नम् अमृतमयम्।
अयञ्च भोक्ता ब्राह्मणो गदाधरः।
पुरूरवार्द्रव-संज्ञकेभ्यो विश्वेभ्यो देवेभ्य
इदं इदं इदं हव्यं स-व्यञ्जनं स-परिकरञ् च परिविष्टम्,
आतृप्तेः परिवेष्यमाणं च।
स्वाहा नमः!
न मम!

इति यवोदकेन देवतीर्थेन दद्यात् ।

गयायाम् अक्षयवटच्छायायां
…. क्षेत्रे…. दिव्यविमान-च्छायायां …
नायिकासमेत … श्री …. स्वामि-सन्निधौ
श्रीविष्णु-पादे दत्तं,
गयायां दत्तम् अस्तु ।
पुरूरवार्द्रव-संज्ञक-विश्वेदेवेभ्यः ॥

इति अन्ने द्विजाङ्गुष्ठं नखान्यप्रदेशे निवेश्य,

(एवं पित्र्ये)

प्राचीनावीती

…. विष्णो! कव्यं रक्ष

इति विशेष-युक्तं दक्षिणामुखः
पितॄणां … गोत्र-नाम-रूप-पुरस्सरं दद्यात् ॥

अयं च ब्राह्मणः …. पितृपितामहप्रपितामहार्थे,
इदञ्च पात्रं रजतमयं
… गोत्रेभ्यः …. शर्मभ्यः … रूपेभ्यः
…. पितृपितामहप्रपितामहेभ्यः
इदम् इदम् इदं कव्यं …
स्वधा नमः॥
न मम॥

इति विशेषयुक्तं पितृतीर्थेन दद्यात् ॥

देववत् विष्णोश्च कुर्यात् । ‘विष्णुर्देवता…. अयं च ब्राह्मणः विष्ण्वर्थे … ’ इत्यादिर् विशेषः ॥

[[127]]

समष्टिदत्तम्

समष्टिदत्तम्

पितृ-देवतयोर् मध्ये भुवं संशोध्य,
भुग्नं निधाय,
प्राचीनावीती -
दक्षिणामुखः सव्यं जान्व् आच्य,

इति +उच्चार्य

अनेन… गोत्रस्य … शर्मणः मम पितुः श्राद्धे
पितृ-श्राद्ध-रूप–भगवद्-आराधनोपक्रमेण
(उपवीती) पुरूरावार्द्रव-संज्ञक-विश्वेदेव-रूपी
(प्राचीनावीती) वसु-रुद्रादित्य-स्वरूप-संज्ञक+अस्मत्-पितृ-पितामह-प्रपितामह-रूपी
(उपवीती) - श्राद्ध-संरक्षक-श्री-विष्णु-रूपी
(प्राचीनावीती) -
सर्वाकारो भगवान् स देवः श्रीजनार्दनः प्रीयताम्

इति सयवतिलोदकं (दर्भेषु) दद्यात् ।

गयायाम् अक्षयवट-च्छायायां
सत्य-व्रत-क्षेत्रे +++(=काञ्चीपुर्याम्)+++ पुण्य-कोटि-विमान-च्छायायां
पेरुन्देवी-नायिका-समेत–श्री-देवादि-राज-स्वामि-पादारविन्दयोर् दत्तम् ।

“स्वामिनः! अच्छिद्रं जायताम्” इति प्रार्थना ।
‘अस्त्व् अच्छिद्रम्’ इति प्रतिवचनम्

पिता पितामहश् चैव
तथैव प्रपितामहः ।
तृप्तिं प्रयान्तु मे भक्त्या
यन् मयैतद् उदीरितम् ॥

परिषेचनादि

क्रमेण मन्त्रेण परिषेचनं कारयित्वा,
आपोशनम् अपि कारयित्वा

[[128]]

इति जपन् प्राणाहुतीः कारयित्वा,

१. ³ गायत्रीं
२. ⁴ मधु-त्रयञ् च जपित्वा

[[129]]

स्वामिनः! यथासुखं जुषध्वम् ।

श्रीपुंसूक्ते, वैष्णवान्, पैतृकान्, राक्षोघ्नान्, अन्यांश्च पवमानान्,
इतिहासपुराणानि च
भवतो भुञ्जानान् यावच्-छक्यं श्रावयिष्ये

इत्युक्त्वा,
“श्रावय” इत्यनुज्ञातः,

स्वामिनः! सनक-सनन्दनादि-समधिक-माहात्म्यशालिनो यूयं
अस्मिन् कैङ्कर्ये वात्सल्यातिशयेन समागताः।
स्वामिनाम् अनुगुणं कैङ्कर्यानुगुणं च
पदार्थादिकं सम्पादयितुम् अशक्तः,
सम्पादितवांश् चास्मि।
सम्पादितेषु च भगवन्-निवेदितेषु
+अपेक्षितं यथाशास्त्रम् आनीय, भुक्त्वा,
वयं संरक्षणीयाः

इत्य् उपचारान् उक्त्वा

शुश्रूषा-नियमाः

“स्वयम् अनवेक्षमाणो ददामी"ति कथनं,
रोदनं, क्रूरभाषणम्, अन्-ऋत-भाषणं,
पदा अन्नस्पर्शनावधूननं, क्रोधेन दानं,
स्विन्न-गात्रतया ब्राह्मण-पुरोऽवस्थानं,
ब्राह्मणान् प्रति हविर्-गुण-प्रश्नः,+++(5)+++
त्वरया परिवेषणम् इत्यादि-वर्जितः,
इङ्गितादिभिर् अपेक्षितं ज्ञात्वा
परिवेषणं कारयेत् ॥

भोक्ता च

अधिक-परिवेषणे हस्त-संज्ञया निषेधः,
तथैव अपेक्षितानयनं,
मुख-चालन-हुङ्कारादिना अपेक्षानपेक्षयोर् असूचनम्,
भोज्य-पात्रे +आज्य-पात्रं निक्षिप्य अभोजनम्,
खादित-शेषस्य भोजन-पात्रे अनिक्षेपः,
मन्त्रानुच्चारणं,
दात्रा पृष्टत्वे ऽपि हविर्-गुणानां हस्त-संज्ञयाऽपि +असूचनं,
मौनं,
“साङ्गुष्ठाङ्गुलीभिर्”

इत्यादि-नियम-युक्तः

इन्द्रियचापल्यं, परान्नावलोकनं,
हुङ्कारं, भू-तलात् पात्रस्योद्धरणं,
हस्तेन पात्रस्य मोचनम्,
उत्तर-वासो-बहिर्-भूत-कक्षः,
पीतावशिष्ट-पानं, खादितावशिष्टापूप-फलादि-पुनः-खादनं,
मुखेन +अन्न-धमनं,
ष्ठीवनं, बहु-भाषणम्,
अतिमिताशनम्, अति-भोजनं,
लवणापेक्षा,
दधि-क्षीर-क्षौद्र-सक्तु-घृत-पायसानाम् अवशेष-करणम्,
अन्येषां किञ्चिद् अप्य् अनवशेष-करणम्
इत्यादिवर्जितः
यावद्-अपेक्षं भुञ्जीत ।

[[130]]

श्रावणम्

सतां बन्ध्व्-आदीनां दक्षिणा-दान-पुरस्सरं तत्-सहितः,
स्वयम्-अशक्तौ तन्-मुखेन वा,

१. गायत्रीं त्रिः,
२. श्रीसूक्तम्, ३. पुंसूक्तम्,
४. अद्भ्यस्सम्भूतः, ५. सहस्रशीर्षं देवं,
६.विष्णुगायत्रीम्, ७. विष्णोर्नुकम्,
८. तदस्य प्रियम्,
९. कृणुष्वपाजः, १०. रक्षोहणः,
११. उशन्तस्त्वा, १२. आपूर्यास्स्थामा,
१३. असावादित्यः, १४. सन्ततिर्वा,
१५, १६, १७. अयं वाव इति त्रयोनुवाकाः,
१८, १९, २०. ब्रह्म मेतुमाम् इत्यादित्रयम्, [^11]
२१. अन्नसूक्तम्,
२२. इतिहासपुराणादीनि इत्यादि श्रावयेत् ॥
(अभिश्रवणमन्त्राः पु. १४४-१५५ द्रष्टव्याः ॥)

तृप्ति-प्रश्नाः

भोजनान्ते अन्नादिकं पात्रे परिकल्प्य,

स्वामिनः ! भगवन्निवेदितेषु किमपेक्षितम्?

इति पृष्ट्वा, “सर्वं सम्पूर्णम्” इत्युक्ते,
कर्ता

(गायत्रीं) ओं भूर्भुव॒स्सुवः॑ । तत्स॑वि॒तुर्वरे᳚ण्यं॒ भर्गो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि । धियो॒ यो नः॑ प्रचो॒दया᳚त् । [[TODO:परिष्कार्यम्??]]

(मधुत्रयम्)

(ओं मधु॒ मधु॒ मधु॑ ॥)

इति च जपित्वा

[[132]]

१. उपवीती -

पुरूरवार्द्रवसंज्ञकाः विश्वेदेवाः! (मधु) वस् सम्पन्नम्?

इति पृष्ट्वा, ‘सुसंपन्नम्’ इत्युक्ते,

‘विश्वेदेवाः! तृप्तास् स्थ?’ इति पृष्ट्वा, ‘तृप्तास्स्मः’ इति प्रत्युक्ते,

२. (पित्रादीनप्येवं पृष्ट्वा )

प्राचीनावीती -

वसुरुद्रादित्य-स्वरूप+अस्मत्-पितृ-पितामह-प्रपितामहाः!
(मधु) वस्सम्पन्नम् ?

इति पृष्ट्वा, ‘सुसम्पन्नम्’ इत्युक्ते,
‘पितृ-पितामह-प्रपितामहाः ! तृप्तास्स्थ?’ इति पृष्ट्वा, ‘तृप्तास्स्मः’ इति प्रत्युक्ते, -

३. (विष्णुम् अपि पृष्ट्वा)

उपवीती -

श्राद्ध-संरक्षक-श्री-विष्णो ! (मधु) ते संपन्नम्?

इति पृष्ट्वा, ‘सुसंपन्नम्’ इत्युक्ते,
‘श्रीविष्णो! तृप्तोऽसि?’ इति पृष्ट्वा, ‘तृप्तोऽस्मि’ इति प्रत्युक्ते,

प्रकिर-दानम्

पितृ-देवयोर् मध्ये प्राचीना-वीती भुग्नं निधाय,
सव्यं जान्व् आच्य
तिलोदकं पितृ-तीर्थेनोत्सिच्य,
स-व्यञ्जनम् अन्नं द्रवी-कृतं हस्त-द्वयेना ऽऽदाय,

ये अग्निदग्धा येऽनग्निदग्धा
ये वा जाताः कुले मम ।
भूमौ दत्तेन तृप्यन्तु
तृप्ता यान्तु परां गतिम् ॥

इति पितृ-तीर्थेन प्रकिरेत् ॥

[[133]]

अथवा विकिरदानम्

प्रथम-वृत-वैश्वदेविक-ब्राह्मण-सन्निधौ
कस्मिंश्चित् पात्रे स-यवान् युग्मान् दर्भान् संस्तीर्य,

१. असोमपाश् च ये देवा
यज्ञ-भाग-विवर्जिताः ।
तेषाम् अन्नं प्रदास्यामि
विकिरं वैश्वदेविकम् ॥

इति देवतीर्थेन
उपवीती उदगपवर्गं विकिरेत् ।

२. पितॄणां पुरतः पात्रे सतिलं भुग्नं निधाय,
प्राचीनावीती

अ-संस्कृत-प्रमीता ये
त्यागिन्यो याः कुल-स्त्रियः ।
दास्यामि तेभ्यो विकिरम्
अन्नं ताभ्यश् च पैतृकम् ॥

इति प्रत्यग्-अपवर्गं पितृ-तीर्थेन विकिरेत् ।

३. उपवीती

असंशयो भवेद् विष्णुः
मोक्ष-साधनम् अव्ययम् ।
पितॄणाञ् च वरं श्रेष्ठं
विकिरान्नञ् च वैष्णवम् ॥

इति देववत् विष्णोश्च विकिरेत् ।

प्राचीनावीती प्रकिरवत् भुग्ने,

ये अग्निदग्धा येऽनग्निदग्धा
ये वा जाताः कुले मम ।
भूमौ दत्तेन पिण्डेन
तृप्ता यान्तु परां गतिम् ॥

(इति पिण्डं दद्यात् )

[[134]]

उत्तरापोशनं

उपवीती - आचम्य,
‘विश्वेदेवाः! अमृतापिधानमसि’ /

प्राचीनावीती
‘पितृपितामहप्रपितामहाः ! अमृतापिधानमसि’/

उपवीती - ‘श्राद्धसंरक्षकविष्णो! अमृतापिधानमसि’ - इत्य्-आदि-क्रमेण
उत्तरापोशनं कारयित्वा,
पितृ-पूर्वं हस्त-प्रक्षालनादिकं दत्त्वा,
स्वयं शिष्यादि-मुखेन वा पात्राणि चालयेत् ।

आपिण्ड-निधानात् भुक्ति-मण्डल-शोधनं न कारयेत् ।+++(5)+++

रोचनम्

आचान्तेषु स्वयम् आचम्य,

१. “विश्वेदेवाः! रोचयतेति ब्रूत” इत्युक्त्वा, “रोचयत” इति तैरुक्ते,

२. प्राचीनावीती, “वसु-रुद्रादित्य-स्वरूप-पितृ-पितामह-प्रपितामहाः! ‘स्वदितम्’ इति ब्रूत” इति पृष्ट्वा, “स्वदितम्” इत्युक्ते,

३. उपवीती, “श्राद्ध-संरक्षक-श्रीविष्णो ! ‘स्वस्त्य्-अस्तु इति ब्रूहि’ इति पृष्ट्वा, ‘स्वस्त्यस्तु’ इति प्रत्युक्ते,

प्राचीनावीती, ‘सर्वे स्वस्त्य् अस्तु इति ब्रूत!’ इत्युक्त्वा,
सर्वैः ‘स्वस्त्य् अस्तु’ इति प्रत्युक्ते,

१. उपवीती -

… गोत्रस्य… शर्मणः मम पितुः श्राद्धे
पुरूरवार्द्रवसंज्ञकानां विश्वेषां देवानाम् अक्षय्यम् अस्तु ।

हस्ते जलं दत्वा

अस्त्व् अक्षय्यम्

+++(एवम् अन्ययोः, पितृभोक्तरि प्राचीनावीती)+++

४. सर्वेषां हस्ते जलं दत्वा
“अस्त्व् अक्षय्यम्” इति सर्वैर् उक्ते

[[135]]

निवेदित-तुलसी-मिश्र-ताम्बूल-दक्षिणाश् च

१. “इदं वस् ताम्बूलम्, इयं च दक्षिणा ।”

…. गोत्रस्य … शर्मणः मम पितुः श्राद्धे पुरूरवार्द्रवसंज्ञकः विश्वेदेवाः!

२. प्राचीनावीती

… गोत्रस्य ….शर्मणः मम पितुः श्राद्धे
वसुरुद्रादित्यस्वरूप अस्मत्-पितृ-पितामह-प्रपितामहाः!
इदं वस्ताम्बूलम्, इयं च दक्षिणा ।

३. उपवीती -

…. गोत्रस्य ….शर्मणः मम पितुः प्रत्याब्दिकश्राद्धे,
श्राद्धसंरक्षकश्रीविष्णो! इदं ते ताम्बूलम्, इयं च दक्षिणा ॥

स्वधा-वाचनादि

प्राचीनावीती,

“पितृ-पितामह-प्रपितामहाः! स्वधां वाचयिष्ये”।

इत्युक्त्वा, ‘वाच्यतां स्वधा’ इति प्रत्युक्ते,

“पितृ-पितामह-प्रपितामहेभ्यः स्वधोच्यताम्” इति पृष्ट्वा,
‘अस्तु स्वधा’ इति प्रत्युक्ते,
‘ओं स्वधा’ इति पात्र-स्थं सतिलं जलं पितृ-तीर्थेन अधो-मुखं निनीय,
पात्रम् अधोमुखं कृत्वा,

वैश्वदेविकान् उपवीती - ‘विश्वे देवाः ! प्रीयन्ताम्’ इत्यापृच्छ्य,
‘प्रीयन्तां विश्वेदेवाः’ इति प्रत्युक्ते,

प्राचीनावीती

स्वामिनः! … गोत्रं … शर्माणं पितरम् उद्दिश्य
मया कृतमिदं श्राद्धं,
यथा-शास्त्रानुष्ठितं, गया-श्राद्ध-फलदम्, अक्षय्य-तृप्तिकरं, भगवत्-प्रीणनं च भूयाद्
इति भवन्तो महान्तोऽनुगृह्णन्तु

इति प्रार्थ्य,

यथा-शास्त्रानुष्ठितं, गया-श्राद्ध-फलदम्, अक्षय्य-तृप्ति-करं, भगवत्-प्रीणनम् अस्तु

इति प्रत्युक्ते,

[[136]]

पिण्डार्थं, प्राशनार्थं च उद्धृत्य,
‘अन्नशेषः किं क्रियताम्’ इति प्रश्नः ।
‘इष्टैः सह भुज्यताम्’ इति प्रत्युक्तिः ।

दातारो नोऽभिवर्धन्तां
वेदाः सन्ततिरेव नः ।
श्रद्धा च नो मा व्यपगात्
बहु देयञ्च नोऽस्तु ॥
अन्नञ्च नो बहु भवेद्
अतिथीँश्च लभेमहि ।
याचितारश् च नस् सन्तु
मा च याचिष्म कञ्चन ॥

इति उपवीती प्रार्थ्य

भोक्तारः -

दातारो वोऽभिवर्धन्तां
वेदाः सन्ततिरेव वः ।
श्रद्धा च वो मा व्यपगात्
बहु देयञ्च वोऽस्तु ॥
अन्नञ्च वो बहु भवेद्
अतिथीँश्च लभध्वम् ।
याचितारश् च वस् सन्तु
मा च याचध्वं+++(छन्दः??)+++ कञ्चन ॥

इति प्रत्युक्ते

प्राचीनावीती - अधोमुखं (स्वधापात्रं) उत्तानं कृत्वा,

उपस्थानम्

(उपस्थानम्)

[[137]]

इत्य् उपस्थाय -
उपवीती - प्रदक्षिणीकृत्य प्रणम्योत्थाय,

आशीर्वचनम्

आशीर्वचनम्

भोक्तारः -

इति आशीर्वचने कृते,
श्रीपाद-तीर्थं गृहीत्वा,

धन्यता

दक्षिणाभिः सम्पूज्य,

[[138]]

इत्युपचारान् उत्त्वा,
पादौ निपीड्य

इति प्रतिब्राह्मणम् उक्त्वा,

१. प्राचीनावीती - ‘उत्तिष्ठत पितृ-पितामह-प्रपितामहाः!’
२. उपवीती - ‘उत्तिष्ठत विश्वे देवाः!’
३. ‘उत्तिष्ठ विष्णो!’

इति विसृज्य प्रणम्य,
प्रदक्षिणी-कृत्य आगच्छेत् ।

[[139]]

विसृष्टाश्च ब्राह्मणाः,

(इति मन्त्रं जपेयुः)