2 14

न॒क्त॒ञ्चा॒रिण॑ उरस्पे॒शाञ्छू॑लह॒स्तान्क॑पाल॒पान् ।
पूर्व॑ एषां पि॒तेत्यु॒च्चैश्श्रा॑व्यक॒र्णकः॑ ।
मा॒ता ज॑घ॒न्या॑ सर्प॑ति॒ ग्रामे॑ विधु॒रमि॒च्छन्ती॒ स्वाहा॑ ।

नक्तंचारिण इति ॥ नक्तंचारिणः रात्रिंचरान् उरस्पेशान् उरस्युज्ज्वलान् शूलहस्तान् कपालपान् एतान्यपि ता नग्निः इत्यत्र तानिति निर्दिष्टानामेव विशेषणानि । एषां पिशाचानां पिता पूर्वं एति पुरो गच्छति । छान्दसं पररूपम् । किं कृत्वा? उच्चैश्श्राव्य इमम भक्षयितुमागच्छतेत्येवं पुत्राणां श्रावयित्वा कर्णक इति तस्याभिधानम् । अथवा - अकर्णकः कर्ण रहितस्सन्नपि उच्चैश्श्रावी उच्चैश्श्रोता । तेषां माता जघन्या सर्पति पृष्ठतो गच्छति ग्रामे विधुरं व्याधितं दुर्बलं बालं इच्छन्ती ॥

नि॒शी॒थ॒चा॒रिणी॒ स्वसा॑ स॒न्धिना॒ प्रेक्ष॑ते॒ कुल॑म् ।
या स्वप॑न्तं बो॒धय॑ति॒ यस्यै॒ विजा॑तायां॒ मनः॑ ।
तासां॒ त्वं कृ॑ष्ण॒वर्त्म॑ने क्लो॒मान॒ꣳ॒ हृद॑यं॒ यकृ॑त् ।
अग्ने॒ अक्षी॑णि नि॒र्दह॒ स्वाहा॑ ।

निशीथेति ॥ निशीथचारिणी स्वसा एषामेव सन्धिना कवाटच्छिद्रेण प्रेक्षते कुलं अन्तस्थितं जनसमुदायम् । या चान्या स्वपन्तं बोधयति यस्यै यस्याश्च विजातायां प्रसूतायां अस्यां मद्भार्यायां मनः बाधिष्ये इति, तासां त्वं हे कृष्णवर्त्मने । कृष्णवर्त्मन् क्लोमानं हृदयं यकृत् क्लोमादयोऽन्तर्गतमांसविशेषाः । हे अग्ने । तान् अक्षीणि च निर्दह निश्शेषं दह ॥

अङ्गा॑दङ्गा॒त्संभ॑वसि॒ हृद॑या॒दधि॑ जायसे ।
वे॒दो वै पुत्र॒नामा॑ऽसि॒ स जी॑व श॒रद॑श्श॒तम् ।

प्रवासादेत्य पुत्रस्याभिमन्त्रणम् - अङ्गादङ्गादिति । गतम् । वेदोसि धनमसि । वेदः विद्वान् धर्मसाधनमसि ॥

अश्मा॑ भ॒वेत्ये॒षा ।

मूर्धन्यवघ्राणम् - अश्मा भवेति ॥ गतम् ॥

अ॒ग्निरायु॑ष्मा॒न्त्स वन॒स्पति॑भि॒रायु॑ष्मा॒न्तेन॒ त्वाऽऽयु॒षाऽऽयु॑ष्मन्तं करोमि॒ । सोम॒ आयु॑ष्मा॒न्त्स ओष॑धीभि॒रायु॑ष्मा॒न्तेन॒ …। य॒ज्ञ आयु॑ष्मा॒न्त्स दक्षि॑णाभि॒रायु॑ष्मा॒न्तेन॒ …। ब्रह्मायु॑ष्मत्तद् ब्रा॑ह्म॒णैरायु॑ष्म॒त्तेन॒ …। दे॒वा आयु॑ष्मन्त॒स्ते॑ऽमृते॒नायु॑ष्मन्त॒स्तेन॒ …।

दक्षिणे कर्णे जापः - अग्निरायुष्मानिति ॥ पञ्च पर्यायः अग्नेः वनस्पतिभिरायुष्मत्त्वं तदन्नत्वात् । सोमस्य ओषधीभिरायुष्मत्त्वं ओषधिरसरूपामृतात्मकत्वात् । मृतो यज्ञस्त्वदक्षिणः इति वचनात् यज्ञस्य दक्षिणाभिरायुष्मत्त्वम् । ब्रह्म वेदः । ब्राह्मणास्तस्य धारयितारः । तेन तैस्तस्यायुष्मत्त्वम् । देवानाममृतेन आयुष्मत्तेन आयुष्मत्त्वं प्रसिद्धम् । तेन त्वेस्यादि सर्वत्रानुषज्यते शिष्टं स्पष्टम् ॥

सर्व॑स्मादा॒त्मन॒स्संभू॑ताऽसि॒ सा जी॑व श॒रद॑श्श॒तम् ।

कुमार्या अभिमन्त्रणम् - सर्वस्मादिति ॥ सर्वस्मादात्मनः अङ्गादङ्गादित्यर्थः शिष्टं स्पष्टम् ॥

भूर॒पां त्वौष॑धीना॒ꣳ॒ रसं॒ प्राश॑यामि शि॒वास्त॒ आप॒ ओष॑धयस्सन्त्वनमी॒वास्त॒ आप॒ ओष॑धयस्सन्त्वसौ ।
भुवो॒ऽपाꣳ सुव॑र॒पां भूर्भुव॒स्सुव॑र॒पां त्वौष॑धीना॒ꣳ॒ रसं॒ प्राश॑यामि शि॒वास्त॒ आप॒ ओष॑धयस्सन्त्वनमी॒वास्त॒ आप॒ ओष॑धयस्सन्त्वसौ ।

अन्नपाशनमन्त्राः - भूरपामिति ॥ व्याहृतयः उच्चारणमात्रेणोपकारकाः । अपामोषधीनां च रसं त्वां प्राशयामि ता आप ओषधयश्च ते शिवास्सन्तु । अनमीवाः अरोगा आरोग्यहेतवश्च ते सन्तु असौ यज्ञशर्मन् । उत्तरेषु त्र्याहतिमात्रं भिद्यते । अन्यत्समानम् ॥

उ॒ष्णेन॑ वायवुद॒केनेत्ये॒षः ॥ (१४)

उष्णेन वायविति ॥ एषोऽनुवाको गतः ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डव्याख्याने द्वितीयप्रश्ने चतुर्दशः खण्डः