2 08

आ॒यु॒ष्यं॑ वर्च॒स्यꣳ॑ सु॒वीर्यꣳ॑ रा॒यस्पोष॒मौद्भि॑द्यम् ।
इ॒दꣳ हिर॑ण्यं॒ जैत्र्या॒यावि॑शता॒न्माम् ।

तस्य दशायां प्रवर्तो प्रबध्य जुहोति - आयुष्यमिति ॥ आयुषो निमित्तं आयुष्यं वर्चसे निमित्तं वर्चस्यं सुवीर्ये सुष्ठु वीर्य युक्तं रायस्पोषं रायो धनस्य पोषयितृ सर्वधनस्य हिरण्यमूलत्वात् औद्भिद्यं उद्भिनत्ति प्रकाशते इति उद्भित् उद्भिदेव औद्भिद्यं यशस्करमित्यर्थः । एवं भूतं इदं हिरण्यं जैत्र्याय जयहेतुः जैत्रं तदेव जैत्र्यं कर्म तस्मै होमाय जयायैव ममाविशतां आविशतु ॥

उ॒च्चै॒र्वा॒दि पृ॑तना॒जि स॑त्रासा॒हं ध॑नञ्ज॒यम् ।
सर्वा॒स्समृ॑द्धी॒र्॒ ऋद्ध॑यो॒ हिर॑ण्ये॒ऽस्मिन्त्स॒माहि॑ताः ।

उच्चैर्वादीति । उच्चैर्वादयतीति उच्चैर्वादि हिरण्यवन्तो हि उच्चैर्वदन्ति । पृतनाजि । छान्दसस्तुगभावः । पृतनाजित् । सत्रासाहं सत्रेत्यव्ययं सत्यनाम सत्यमेवाभिभवितृ शत्रूणां धनञ्जयं धनस्यापि शत्रुसम्बन्धिनो जैत्रं किं बहुना? सर्वा ऋद्धयः कीदृश्यः? समृद्धीः समृद्धयः समृद्धः समग्रा इत्यर्थः तथैव पाठो बह्वृचानाम् । हिरण्येस्मिन् समाहिताः सम्यगाहिताः ॥

शु॒नम॒हꣳ हिर॑ण्यस्य पि॒तुरि॑व॒ नामा॑ग्रभैषम् ।
तं मा॒ हिर॑ण्यवर्चसं पू॒रुषु॑ प्रि॒यं कु॑रु ।

शुनमहमिति ॥ शुनमिति सुखनाम । शुनं हिरण्यस्य नाम अहं अग्रभैषं अग्रहीषं पितुरिव यथा पितुर्नाम पुत्रः पुनः पुनः कीर्तयति तद्वत् तं त्वन्नाम कीर्तयन्तं मां हिरण्यवर्चसं हिरण्यवद्दीप्तं कुरु हे हिरण्य किञ्च - पूरुषु पुरु इति बहुनाम तस्यैव छान्दसं दीर्घत्वं, पूरुषु बहुषु, षष्ठ्यर्थे मप्तमी । बहूनां मां प्रियं कुरु यथाहं सर्वेषां प्रियस्स्यां तथा कुरु ॥

प्रि॒यं मा॑ दे॒वेषु॑ कुरु प्रि॒यं मा॒ ब्रह्म॑णे कुरु ।
प्रि॒यं वि॒श्ये॑षु शू॒द्रेषु॑ प्रि॒यꣳ राज॑सु मा कुरु ।

एतदेव प्रपञ्चयति- प्रियं मा इति । सर्वत्र षष्ठ्यर्थे सप्तमी । ब्रह्मणे ब्राह्मणे । ब्राह्मणाशब्दस्य छान्द सं हृस्वत्वम्, जातावेकवचनम् । विश्येषु वैश्येषु । छान्दस हृस्वत्वम् । राजसु क्षत्रियेषु हे हिरण्य । त्वत्संस्पृष्टाज्यहोमात् देवादीनामेषां प्रियस्स्यामित्यर्थः ॥

या ति॒रश्ची॑ नि॒षद्य॑से॒ऽहं वि॒धर॑णी॒ इति॑ ।
तां त्वा॑ घृ॒तस्य॒ धार॑या॒ यजे॑ स॒ꣳ॒राध॑नीम॒हम् ।

या तिरश्चीति ॥ संराधनी नाम देवता, सा च भूमिरित्येके । मध्यमावस्थाना वागित्यन्ये । हे संराधनि । या त्वं तिरश्ची तिर्यग्भूता निषद्यसे शेषे अहं सर्वस्य भूतस्य विधरणी विधारयित्री इति अनया बुद्ध्येति भूमिपक्षे । वाक्पक्षे तु विधरणं निवारणं होमविघ्नकारिणामहं निवारयित्रीत्यनया बुद्ध्या तेषामप्रवेशाय या त्वं द्वारदेशे तिर्यग्भूता शेष इति, तां त्वा घृतस्य धारया संराधनीमहं यजे ॥

स॒ꣳ॒राध॑न्यै दे॒व्यै स्वाहा॑ ।
प्र॒साध॑न्यै दे॒व्यै स्वाहा॑ ।

उत्तरौ स्पष्टौ ॥ प्रसाधन्यपि सैव संराधनी, प्रकर्षेण साधयित्रीति । देवतान्तरं वा ॥

स॒म्राज॑ञ्च वि॒राज॑ञ्चाभि॒श्रीर्या च॑ नो गृ॒हे ।
ल॒क्ष्मी रा॒ष्ट्रस्य॒ या मुखे॒ तया॑ मा॒ सꣳसृ॑जामसि ।

सम्राजं चेति ॥ आद्यपादस्य चतुर्थपादे मेत्यनेन? सम्बन्धः सम्राजं च विराजं च मा मां संसृजामसि । एकस्मिन् बहुवचनम् । संसृजामि । केन? या च नः मम गृहे अभिश्रीः अभिमुखा श्रीः । चकारो वक्ष्यमाणापेक्षया । या च राष्ट्रास्य मुखे लक्ष्मीः तया मा संसृजामसि । सम्यग्दीप्यमानः सम्राट् विविधं दीप्यमानो विराट् ॥

शुभि॑के॒ शिर॒ आरो॑ह शो॒भय॑न्ती॒ मुखं॒ मम॑ ।
मुखꣳ॑ हि॒ मम॑ शोभय॒ भूयाꣳ॑सञ्च॒ भगं॑ कुरु ।

उत्तराभ्यां स्रग्बन्धनम् - शुभिके शिर इति ॥ शुभैव शुभिका स्वार्थे कः । हे शुभिके स्रक् मम शिर आरोह मम मुखं शोभयन्ती भूत्वा । आदरार्थें पुनरुच्यते - मुखं हि मम शोभय । हिशब्दः पादपूरणः । भूयांसं भगं सौभाग्यं च कुरु ॥

यामाह॑रज्ज॒मद॑ग्निश्श्र॒द्धायै॑ कामाया॒न्यै ।
इ॒मान्तामपि॑ नह्ये॒ऽहं भगे॑न स॒हवर्च॑सा ।

यामाहरदिति ॥ यां स्रजं आहरत् आहृतवान् जमदग्निः । कस्यै? श्रद्धायै देव्यै । कीदृश्यै? कामयान्यै कामयमानायै । इमां ईदृशीं तां स्रजं अहमपि नह्ये शिरसि बध्नामि भगेन वर्चसा सह ॥

यदाञ्ज॑नं त्रैककु॒दं जा॒तꣳ हि॒मव॑त उ॒परि॑ ।
तेन॑ वामाञ्जे॒ तेज॑से॒ वर्च॑से॒ भगा॑य च ॥ (८)

आञ्जनमन्त्रः - यदाञ्जनमिति ॥ त्रिककुन्नाम पर्वतः तत्र भवं त्रैककुदं यच्च हिमवत उपरि जातं तेन अञ्जनेन हे अक्षिणी यां युवां आञ्जे किमर्थं? तेजसे प्रकाशार्थं वर्चसे दीप्त्यर्थं भगाय सौभाग्यार्थं च ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डव्याख्याने द्वितीयप्रश्ने अष्टमः खण्डः