1 18

अ॒क्षीभ्या॑न्ते॒ नासि॑काभ्यां॒ कर्णा॑भ्यां॒ चुबु॑का॒दधि॑ ।
यक्ष्मꣳ॑ शीर्ष॒ण्यं॑ म॒स्तिष्का॑ज्जि॒ह्वाया॒ विवृ॑हामि ते ।

यक्ष्मगृहीतां वधूं अन्यां वा स्वस्त्रादिकां पुष्करसंवर्तमूलैः उत्तरैर्मन्त्रैः यथालिङ्गमङ्गानि संमृज्य प्रतीचीनं निरस्येत् - अक्षीभ्यामिति ॥ अधिशब्धोनर्थकः । ते तव शीर्षण्यं यक्ष्मं विवृहामि संमृज्य निरस्यामि । एवं सामान्येनोपदिष्टस्य विभज्यवचनं अक्षीभ्यामित्यादि । अक्ष्यादयः प्रसिद्धाः । मस्तिष्कः कपालान्तर्गतं मांसम् ॥

ग्री॒वाभ्य॑स्त उ॒ष्णिहा॑भ्यः॒ कीक॑साभ्योऽनू॒क्या॑त् ।
यक्ष्मं॑ दोष॒ण्य॑मꣳसा॑भ्यां बा॒हुभ्यां॒ विवृ॑हामि ते ।

ग्रीवाभ्य इति ॥ ग्रीवा कण्ठः। पर्वभेदेन भेदमारोप्य बहुवचनम् । उष्णिहाभ्यः उष्णिहाः तत्रत्या नाह्यः यानि तद्गतान्य स्थीनि ताः कीकसाः अनूक्यात् पृष्ठंवशात् दोष्णोर्भवं दोषण्यं असौ बाहू च प्रसिद्धौ ॥

आ॒न्त्रेभ्य॑स्ते॒ गुदा॑भ्यो वनि॒ष्ठोर्हृद॑या॒दधि॑ ।
यक्ष्मं॒ मत॑स्नाभ्यां य॒क्नः प्ला॒शिभ्यो॒ विवृ॑हामि ते ।

आन्त्रेभ्य इति ॥ अशितं पक्वावस्थायां येषु तिष्ठति तानि आन्त्राणि तेभ्यः गुदाभ्यः गुदनाडीभ्यः वनिष्ठो आन्त्रेष्वेष स्थूलप्रदेशात् हृदयात् हृदयपुण्डरीकात् मतस्नाभ्यां आम्रफलाकृतिभ्यां वृक्याभ्यां यक्नः यकृतः प्लाशिभ्यः पर्शुभ्यः ॥

ऊ॒रुभ्या॑न्तेऽष्ठी॒वद्भ्यां॒ जङ्घा॑भ्यां॒ प्रप॑दाभ्याम् ।
यक्ष्म॒२ꣳ॒ श्रोणी॑भ्यां भा॒सदा॑द्ध्व॒ꣳ॒ससो॒ विवृ॑हामि ते ।

ऊरुभ्यामिति ॥ ऊरू प्रसिद्धौ अष्ठीवद्भयां ऊरुजान्वोः सन्धिप्रदेशाभ्याम्, जङ्घे प्रसिद्धे । प्रपदाभ्यां पादाग्राभ्यां श्राणीभ्यां ऊरुमूलाभ्यां भासदात् भसदिति गुह्यप्रदेशे अवयवविशेषस्य नाम भसदेव भाक्षदं तस्मात् ध्वंससः नामेः गुदवलयादित्यन्ये ॥

मेह॑नाद्वल॒ङ्कर॑णा॒ल्लोम॑भ्यस्ते न॒खेभ्यः॑ ।
यक्ष्म॒ꣳ॒ सर्व॑स्मादा॒त्मन॒स्तमि॒मं विवृ॑हामि ते ।

मेहनादिति ॥ मेहनं प्रजननम् । वलङ्करणात् नकारस्य लकारः छान्दसः । नकारमेव बह्वृचाः पठन्ति । वनं वननं ततत्क्रियते येन तद्वनंकरणं सर्वो हि लोकः तेन वशीकृतः एवम्भूतात् मेहानात् । अन्ये तु उ अलङ्करणात् इति छेदमाहुः अलङ्करणात् मेखलाप्रदेशात् लोम नखं च प्रसिद्धम् । सर्वस्मात् आत्मनः उक्तादनुक्ताच्च प्रदेशात् तमिमं यक्ष्मं विवृहामि ॥

अङ्गा॑दङ्गा॒ल्लोम्नो॑लोम्नो जा॒तं पर्व॑णिपर्वणि ।
यक्ष्म॒ꣳ॒ सर्व॑स्मादा॒त्मन॒स्तमि॒मं विवृ॑हामि ते ।

अङ्गादङ्गादिति ॥ सर्वस्मादङ्गात् लोम्नोलोम्नः सर्वेभ्यो लोमभ्यश्च पर्वणिपर्वणि प्रतिपर्वसन्धि जातं यक्ष्मं सर्वस्मादिति गतम् ।

परा॑देहि शाब॒ल्यं॑ ब्र॒ह्मभ्यो॒ विभ॑जा॒ वसु॑ ।
कृ॒त्यैषा प॒द्वती॑ भू॒त्वा जा॒याऽऽवि॑शते॒ पति॑म् ।

यत् परि त्वा गिर्वणः इति परिधापितं वधूवासस्तदेताद्विदे विवाहकर्मविदे दद्यादुत्तराभिः - परोदेहीति ॥ परित्यज शाबल्यं शबलवर्णं वासः ब्रह्मभ्यो ब्राह्मणेभ्यः वसु विभज विभज्य देहि । किं पुनः कारणं वाससस्त्यागे इति चेदुच्युते - एषा जाया पद्वती पादवती कृत्या भूत्वा पतिं आविशते ॥

अ॒श्ली॒ला त॒नूर्भ॑व॒ रुश॑ती पा॒पया॑ऽमु॒या ।
पति॒र्यद्व॒द्ध्वै॑ वास॑सा॒ स्वमङ्ग॑मभि॒धित्स॑ति ।

अश्लीलेति ॥ अमुया पापया च कृत्यया आविष्टवत्या पत्युः तनूः अश्लीला निश्रीका भवति रुशती च । रुशतिः हिंसार्थः व्यत्ययेन च कर्मणि कर्तृप्रत्ययः । हिंस्यमाना च भवति कस्मिन् पुनः कृते सर्वमेतद्भवति? उच्यते - पतिः यत् यदि वध्वैः वध्वाः वाससा स्वं आत्मीयं अङ्गं शरीरं अभिधित्सति परिधातुमिच्छति वधूवाससा परिधानमेवंनाम दुष्टं तस्मात् तन्नपरिधेयं मन्त्रविदापिसता ॥

क्रू॒रमे॒तत् कटु॑कमे॒तद॑पा॒ष्ठव॑द्द्वि॒षव॒न्नैतदत्त॑वे ।
सू॒र्यां यः प्र॒त्यक्षं॑ वि॒द्यात्स ए॒तत् प्रति॑गृह्णीयात् ।

पुनरयि वास एव निन्द्यते - क्रूरमिति ॥ क्रूरं विनाशकारि कटुकं रुजाकारि अपाष्ठवत् अपष्ठु विषवत् विषयुक्तं च, एवंनाम निन्दितं एतत् वासः अत्तवे न भवति उपभोक्तुं योग्यं न भवति । कस्य तर्हीदं योग्यमित्याह -सूर्या सूर्या नाम विवाहदेवता तया दृष्टोपि मन्त्रगणः सूर्या प्रसुग्मन्ता इत्यादिरेवमन्त्रः । तां यः प्रत्यक्षं स्पष्टं पदशः स्वरशः अक्षरशः अर्थतो विनियोगतश्च विद्यात् जानीयात् स एतत्प्रतिगृह्णीयात् प्रतिग्रहीतुमर्हति ॥