1 16

इ॒मां खना॒म्योष॑धीं वी॒रुधं॒ बल॑वत्तमाम् ।
यया॑ स॒पत्नीं॒ बाध॑ते॒ यया॑ संवि॒न्दते॒ पति॑म् ।

पत्युर्वशीकरणे पाठाया उत्पाटन मन्त्रः - इमां खनामिति ॥ इमां पाठाख्यां ओषधीं खनामि उत्पाटयामि । वीरुधं विविधं रोहन्ती प्रतानवतीमित्यर्थः । बलवत्तमां अतिशयेन वीर्यवतीमित्यर्थः । यथा ओषध्या सपत्नी बाधते सर्व एव स्रीजनः, यथा च सम्यक् विन्दते असाधारणं लभते पतिम् ॥

उ॒त्ता॒नप॑र्णे॒ सुभ॑गे॒ सह॑माने॒ सह॑स्वति ।
स॒पत्नीं॑ मे॒ परा॑धम॒ पतिं॑ मे॒ केव॑लं कृधि ।

उत्तराभिः तस्याः पाठाया अभिमन्त्रणम् - उत्तानपर्णे इति ॥ उत्तानानि पर्णानि यस्यास्सा उत्तानपर्णा । हे उत्तानपर्णे सुभगे सौभाग्यस्य निमित्तभूते । सहमाने । सह मर्षणे, अभिभवे छन्दसि । सपत्नीं बाधमाने । सहस्वति । अतिबलवति । सपत्नी । मे पराधम मम सपत्नी परागमय पतिं मे केवलं कृधि ममैवासाधारणं कुरु ॥

उत्त॑रा॒ऽहमुत्त॑र॒ उत्त॒रेदुत्त॑राभ्यः ।
अथा॑ स॒पत्नी॒ या ममाध॑रा॒ साऽध॑राभ्यः ।

उत्तरेति ॥ हे उत्तरे । उत्कृष्टे । पाठे उत्तरा उत्कृष्टा अहं स्वत एव, पुनरपि उत्तराभ्योपि उत्तरा भूयासम् इच्छब्द, एवार्थे । तथैव बह्वृचाः पठन्ति । अथ या मम सपत्नी सा अधराभ्योप्यधरा भवतु ॥

न ह्य॑स्यै॒ नाम॑ गृभ्णामि॒ नो अ॒स्मिन्र॑मते॒ जने॑ ।
परा॑मे॒व प॑रा॒वतꣳ॑ स॒पत्नीं॑ नाशयामसि ।

नहीति ॥ अस्यै अस्याः नामाप्यहं न गृह्णामि । कि कारणं? अस्मिन् जने आत्मन एवायं निर्देशः, सा नो रमते यतः । किं बहुना? परामेव परावतं परावदिति दूरनाम अत्यन्तं दूरं सपत्नीं नाशयामसि नाशयामः गमयामः । इदन्तो मसि ॥

अ॒हम॑स्मि॒ सह॑मा॒नाऽथ॒ त्वम॑सि सास॒हिः ।
उ॒भे सह॑स्वती भू॒त्वा स॒पत्नीं॑ मे सहावहै ।

उत्तरया तां पाठां द्विधा कृत्वा हस्तयोराबध्नाति - अहमस्मीति ॥ सहमाना सपत्नीः अभिभवन्ती अहमस्मि । अथ पाठे । त्वं असि सासहिः सहमानासि । ते उभे आवां सहस्वती बलवत्यौ भूत्वा सपत्नीं मे सहावहै अभिभवाव ॥

उप॑ तेऽधा॒ꣳ॒ सह॑मानाम॒भि त्वा॑ऽधा॒ꣳ॒ सही॑यसा ।
मामनु॒ प्र ते॒ मनो॑ व॒त्सं गौरि॑व धावतु प॒था वारि॑व धावतु ॥ (१६)

उत्तरया शय्याकाले बाहुभ्यां भर्तारं परिगृहीयात् - उपतेधामिति ॥ भर्तारं प्रतीदमुच्यते । इमां सहमानां ते तव उपाधां अधोधां तामेव त्वा अभ्यधां तवोपर्यधां सहीयसा अतिशयेनाभि भवित्रा मनसा युक्ता । एवंच तथा परिग्रहः कर्तव्यः यथैको हस्तो भर्तुरधो निहितो भवति अपरश्चोपरि । एवं कृते सति मामनु मां प्रति ते मनः प्रधावतु वत्सं गौरिव यथाचिरप्रसूता गौः वत्सं प्रति धावति, तथा पथा वारिव यथा च निम्नेन पथा वारि धावति तद्वत् ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डमन्त्रव्याख्याने षोडशः खण्डः