1 13

विष्णु॒र्योनि॑ङ्कल्पयतु॒ त्वष्टा॑ रू॒पाणि॑ पिꣳशतु ।
आसि॑ञ्चतु प्र॒जाप॑तिर्धा॒ता गर्भं॑ दधातु ते ।

अथ ऋतुसमावेशने भार्याया अभिमन्त्रणम् - विष्णुर्यो निमिति ॥ विष्णुः ते तव योनि कल्पयतु गर्भाधानक्षमां करोतु । प्रजापतिश्च मामाविश्य तत्र रेतः आसिञ्चतु । तच्च निषिक्तं रेतः धाता आदित्यानामन्यतमः प्रजापतिरेव वा गर्भं दधातु गर्भरूपेण परिणमयतु । तस्य च रूपाणि हस्तपादादीति त्वष्टा पिंशतु दीप्तिकर्मायम् । नक्षत्रेभिः पितरो द्यामपिंशन् इति दर्शनात् दीप्तानि करोतु ॥

गर्भ॑न्धेहि सिनीवालि॒ गर्भ॑न्धेहि सरस्वति ।
गर्भ॑न्ते अ॒श्विनौ॑ दे॒वावा ध॑त्तां॒ पुष्क॑रस्रजा ।

गर्भं धेहीति ॥ सिनीवाल्या सरस्वत्या च अधिष्ठिता वधूरेव तथाभिमन्त्र्यते । धेहि धारय । अश्विनौ च देवौ ते तव गर्भं आधत्तां पुष्करस्रजा पुष्करमालिनौ ॥

हि॒र॒ण्ययी॑ अ॒रणी॒ यन्नि॒र्मन्थ॑तो अ॒श्विना॑ ।
तन्ते॒ गर्भꣳ॑ हवामहे दश॒मे मा॒सि सूत॑वे ।

हिरण्ययी अरणीति ॥ तृतीयैकवचनस्य पूर्वसवर्णः । हिरण्मय्या? अरण्या तत्सदृशेन प्रजननेन यं यादृशं गर्भं निर्मन्थतः प्रयत्नेन जनितवन्तौ अश्विना अश्विनौ तं तादृशं ते गर्भं हवामहे आशास्महे दशमे मासि सूतवे सोतुम्, अश्विनौ रूपवन्तौ तत्पुत्रोपि रूपवान् तादृशस्ते गर्भो भवत्वित्यर्थः ॥

यथे॒यं पृ॑थि॒वी म॒ही तिष्ठ॑न्ती॒ गर्भ॑माद॒धे ।
ए॒वन्त्वं गर्भ॒मा ध॑त्स्व दश॒मे मा॒सि सूत॑वे ।

यथेयमिति ॥ पृथिवी यथा मही महती तिष्ठन्ती यथेयमिदानीं तिष्ठति तथैव तिष्ठन्ती उत्ताना सतीत्यर्थः उत्तानेत्येव बह्वृचानां पाठः । गर्भमादधे द्युलोकतो निषिक्तं वृष्टिलक्षणं रेतो गृहीत्वा सस्य - लक्षणं गर्भं पृथिवी यथा धारयति एवं त्वं गर्भं आधत्स्व धारय । दशमे मासि इति गतम् ॥

यथा॑ पृथि॒व्य॑ग्निग॑र्भा॒ द्यौर्यथेन्द्रे॑ण ग॒र्भिणी॑ ।
वा॒युर्यथा॑ दि॒शां गर्भ॑ ए॒वं गर्भं॑ दधामि ते ।

यथा पृथिवीति ॥ पार्थिवेषु अरण्यादिषु अग्नेरवस्थानात् पृथिवी अग्निगर्भेत्युच्यते, द्युलोके इन्द्रः प्रधानभूतः सः तस्याः गर्भत्वेन निरूप्यते, वायुश्च दिग्भ्यः प्रभवति, तेनासौ ताप्तां गर्भः यथा आसां एते गर्भाः एवं गर्भं दधामि ते ॥

विष्णो॒ श्रेष्ठे॑न रू॒पेणा॒स्यान्नार्यां॑ गवी॒न्या॑म् ।
पुमाꣳ॑सं॒ गर्भ॒मा धे॑हि दश॒मे मा॒सि सूत॑वे ।

विष्णो इति ॥ हे विष्णो । श्रेष्ठेन रूपेण युक्तं पुमांसं गर्भं अस्या नार्यां आधेहि । कीदृश्यां नार्यां? गवीन्यां कमेरेतद्रूपम् । कमनीयायां काम्यायां कामयितुं योग्यायां ऋतुस्नातायामित्यर्थः । अन्ये तु गविनीति स्त्रीणां वीर्यातिशयस्याभिधानं मन्यन्ते वि ते भिनद्मि तकरीं वि योनिं विगवीन्यौ इति दर्शनात् । अस्यां नार्यां वा गविनी तस्यामित्यर्थः । दशमे मासीति गतम् ॥

नेज॑मेष॒ परा॑ पत॒ सुपु॑त्रः॒ पुन॒रा प॑त ।
अ॒स्यै मे पु॒त्रका॑मायै॒ गर्भ॒मा धे॑हि॒ यः पुमान्॑ ।

नेजमेषेति ॥ स्कन्द ग्रहेष्यन्यतमः नेजमेष इतीतिहास पुराणयोः प्रसिद्धः तथाच वैद्यके कुमारग्रहपीडायां नेजमेशं च पूजयेत् इति पठ्यते । हे नेजमेष । परापत परगच्छ त्वं हि गर्भस्य दूषकः । यद्यवश्यमागन्तव्यं सपुत्रः पुनरापत पुत्रं गृहीत्वा आगच्छ । आगत्य च अस्यै मे मम स्वभूतायां अस्यां पुत्राकामायां गर्भमाधेहि । कीदृशं? यः पुमान् ॥

व्यस्य॒ योनिं॒ प्रति॒ रेतो॑ गृहाण॒ पुमा॑न्पु॒त्रो धी॑यतां॒ गर्भो॑ अ॒न्तः ।
तं मा॒ता द॑श॒मासो॑ बिभर्तु॒ स जा॑यतां वी॒रत॑म॒स्स्वाना॑म् ।

व्यस्येति ॥ मया निषिच्यमानं रेतः त्वं योनिं व्यस्य विक्षिप्य विवृत्य प्रतिगृहाण । तथा सति ते अन्तः गर्भो धीयतां स च पुमान् पुत्रः धीयताम् । तं च माता त्वं दशमासः । मासशब्दस्य अयं पद्दन् इत्यादिसूत्रेण मासादेशः । दशमासान् बिभर्तु पुरुषव्यत्ययः बिभृहि, स च स्वानां ज्ञातिनां मध्ये वीरतमः भूत्वा जायताम् ॥

आ ते॒ गर्भो॒ योनि॑मेतु॒ पुमा॒न्बाण॑ इवेषु॒धिम् ।
आ वी॒रो जा॑यतां पु॒त्रस्ते॑ दश॒मास्यः॑ ॥ (१३)

आ त इति ॥ ते तव योनिं पूमान् गर्भः ऐतु आगच्छतु क इव? वाण इव इषुधिं इषवो यत्र धीयन्ते तं यथा बाणः प्रविशति तद्वत् । यदा चासौ दशमास्यो भवति दशमासभृतो भवति ततः ते पुत्रः वीरः वीर्ययुक्तो भूत्वा आजायताम् ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डमन्त्रव्याख्याने त्रयोदशः खण्डः