1 07

ताम॑न्दसा॒ना मनु॑षो दुरो॒ण आ ध॒त्तँ र॒यिं द॒शवी॑रं वच॒स्यवे॑ ।
कृ॒तं ती॒र्थँ सु॑प्रपा॒णँ शु॑भस्पती स्था॒णुं प॑थे॒ष्ठामप॑ दुर्म॒तिँ ह॑तम् ।

तीर्थादिव्यतिक्रमे जपः - ता मन्दसानेति ॥ आश्विन्येषा । ता तौ अश्विनौ मन्दसाना स्तूयमानौ मनुषः मनुरिति मनुष्यस्य नाम तस्य मनुष्यस्य दुरोणे गृहे एवंभूतौ युवां वचस्यवे वचनवते स्तुतिलक्षणं वच इच्यते मह्यं दशवीरं दशभिः पुत्रैस्सहितं रयिं धनं आधत्तं दत्तम् । किञ्च - तीर्थं मार्गे भवं सुखेन प्रपीयते तत्र तत् सुप्रपाणं तादृशं तीर्थ कृतं कुरुतं हे शुभस्पती । शुप् इत्युदकनाम, वृष्टिलक्षणस्योदकस्य पालयितारौ । किञ्च - पथि यस्तिष्ठति तं पथेष्ठां स्थाणुमपहतं अपविध्यतं दुर्मतिं दुष्टाशयं तस्करादिकं च अपहतम् ॥

अ॒यन्नो॑ म॒ह्याः पा॒रँ स्व॒स्ति ने॑ष॒द्वन॒स्पतिः॑ ।
सीरा॑ नस्सु॒तरा॑ भव दीर्घायु॒त्वाय॒ वर्च॑से ।

नावमुत्तरयानुमन्त्रयते - अयं न इति ॥ अयं वनस्पतिः वनस्पतिविकारभूता नौरियं नः अस्मान् मह्याः महत्याः नद्याः पारं तीरं स्वस्ति अविनाशं यथा भवति तथा नेषत् नयतु । सीरा सीरेति नदीनामैतत् सम्बुद्धौ चाकारः । हे सीरे । त्वं नः अस्माकं सुतरा सुखेन तरितुं शक्या भव नदीं प्रत्येतद्वचनम् अथवा सुतरा सुष्ठु तारयित्रीति नाव एवाभिधानं दीर्घायुत्वाय । छन्दस्युकाराऽन्तोप्यायुश्शब्दोस्ति “छन्दसि वा” इति वचनात् । वर्चसे च भव ॥

अ॒स्य॒ पा॒रे नि॑र्ऋ॒थस्य॑ जी॒वा ज्योति॑रशीमहि ।
म॒ह्या इ॑न्द्रस्स्व॒स्तये॑ ।

तीर्त्वा जपः - अस्य पार इति ॥ अस्य नद्यादेः पारे तीरे निर्ऋतस्य निस्तरितस्य जीवाः जीवन्तः प्राप्ताः ते वयं ज्योतिः अभयं स्थानं अशीमहि प्राप्नुयाम । एवंभूतानमस्माकं इन्द्रश्च मह्यै महत्यै स्वस्तये भवतु ॥

यदृ॒तेचि॑दभि॒श्रिषः॑ पु॒रा ज॒र्तृभ्य॑ आ॒तृदः॑ ।
सन्धा॑ता स॒न्धिं म॒घवा॑ पुरो॒वसु॒र्निष्क॑र्ता॒ विह्रु॑तं॒ पुनः॑ ।

४ श्मशानादिव्यतिक्रमे होमः - यदृतेचिदिति । यत् सुपां सुलुक् इति सोर्लुक् यः ऋते चित् ऋतेऽपि अभिश्रिषः अभिश्लोषणद्रव्यं अभिश्रिट् तस्मादृतेपि पुरा पूर्वमेव जर्तृभ्यः जतुशब्दस्येदं विकृतं रूपं तत्र बह्वृच । उकारान्तमधीयते तत्र रेफमात्रमुपजनः । इह तु उकारस्याप्युकारः । तृतीयान्तं चैतत् व्यत्ययेन । बहुवचननिर्देशाच्च आद्यर्थावगतिः । जत्वादिभिः आतृदः स्वपितृदोः कसुन् जत्वादिभिरातर्दनात् पुरा यावता कालेन जत्वादिभिरातृन्दन्ति दृढीकुर्वन्ति ततः प्रागेवातिशीघ्रमित्यर्थः । सन्धाता तृन्नन्तमेतत् तथा च पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं कर्मणि च द्वितीया । सन्धिं सन्धातव्यं सन्धातव्यस्य वस्तुनः सन्धातेत्यर्थः मघवा इन्द्रः पुरोवसुः पुरुशब्दस्य छान्दस ओकारः पुरुवसुः बहुधनः पुनः निष्कर्ता इदमपि तृन्नन्तं यद्वै निष्कृतं तत्संस्कृतम् इति बह्वृचब्राह्मणं, पुनः संस्कर्ता विहृतं अत्यन्तविनष्टं पुनः । यः पुरुवसुः मघवान्तरेणाज्यमिश्लेषणद्रव्यं प्रागेव च जत्वादिभिरातर्दनात् सन्धातव्यं वस्तु सन्दधाति विहुतं च पुनस्संस्करोति, साकाङ्क्षत्वात्तस्मा इति गम्यते, तस्मै स्वाहेति ॥

इडा॑मग्न

इडामग्न इति । इडां अन्नं हे अग्ने । पुरुदंसं बहुदर्शनीयं अत्यन्तश्लाघ्यं गोस्सनिं गवां दानं च शश्वत्तमं दीर्घकालस्थायिनं हवमानाय त्वामाह्वयते मह्यं साध साधय देहि । किञ्च - स्यान्न स्सूनुस्तनयश्च पौत्रो दृढकायाः तनयः । किदृशः? विजावा विजननस्वभावः जनसनखनक्रमगमो विट् विड्वनोरनुनासिकस्यात् इत्यात्वम् । किं बहुना? हे अग्ने । सा ते प्रसिद्धा सुमतिः भक्तेष्वनुग्रहात्मिका बुद्धिः अस्मे अस्मासु भूतु भवतु ।

• देवता - वरुणः
• ऋषिः - शुनःशेप आजीगर्तिः
• छन्दः - गायत्री

इम᳓म् मे वरुण श्रुधी
ह᳓वम् अद्या᳓ च मॄळय+
तुवा᳓म् अवस्यु᳓र् आ᳓ चके

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śrudhi ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

ca ← ca (invariable)

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mr̥ḷaya ← √mr̥ḍ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

avasyúḥ ← avasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cake ← √kā- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

इ॒मम् । मे॒ । व॒रु॒ण॒ । श्रु॒धि॒ । हव॑म् । अ॒द्य । च॒ । मृ॒ळ॒य॒ ।
त्वाम् । अ॒व॒स्युः । आ । च॒क्रे॒ ॥

• imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• śrudhī ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• mṛḍaya ← mṛḍay ← √mṛḍ
• [verb], singular, Present imperative
• “pardon.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• avasyur ← avasyuḥ ← avasyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “seeking protection; helpless.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cake ← kan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “like; delight; desire.”

हे वरुण मे मदीयम् इमं हवम् आह्वानं श्रुधि ऋणु । किं च अद्य अस्मिन् दिने मृळय अस्मान् सुखय । अवस्युः रक्षणेच्छुः अहं त्वां वरुणम् आभिमुख्येन चके शब्दयामि स्तौमीत्यर्थः ॥ श्रुधि । ‘श्रु श्रवणे ‘। लोटो हिः । ‘श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि ’ इति हेर्धिरादेशः । ‘बहुलं छन्दसि ’ इति विकरणस्य लुक् । अन्येषामपि दृश्यते ’ इति संहितायां दीर्घः । अवस्युः । अवस् शब्दात् ‘सुप आत्मनः क्यच् । ‘क्याच्छन्दसि’ इति उप्रत्ययः । आ चके । ‘कै गै शब्दे ’ । अस्मात् लिटि ‘आदेचः’ (पा. सू. ६. १. ४५ ) इति आत्वम् । द्विर्भावचुत्वे । ‘आतो लोप इटि च । ( पा. सू. ६. ४. ६४ ) इति आकारलोपः। ‘तिङ्ङतिङः’ इति निघातः ॥

इमं मे वरुण इति ॥ हे वरुण । इमं मे हवं आह्वानं श्रुधि शृणु । श्रुत्वा च अद्या च अद्यैव मृडय सुखय यस्मात् त्वां अहं अवस्युः पालनकाम आचके आगायामि स्तुवे ॥

English translation:

“Hear, Varuṇa, this my invocation; make us this day happy; I have appealed to you, hoping for protection.”

Now hear my call, Varuṇa, and today have mercy.
It is you whom I desire, seeking help.

Varuna, hear this call of mine: be gracious unto us this day
Longing for help I cried to thee.

Erhör, o Varuna, diesen Ruf von mir und sei heut barmherzig! Nach dir verlange ich hilfesuchend.

O höre heute meinen Ruf und sei mir gnädig, Varuna; Schutzsuchend sehn’ ich mich nach dir.

Услышь, о Варуна, этот зов мой
И будь милостив сегодня!
К тебе я стремлюсь в поисках помощи.

• वरुणः
• शुनःशेप आजीगर्तिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वरुण) सब से उत्तम विपश्चित् ! (अद्य) आज (अवस्युः) अपनी रक्षा वा विज्ञान को चाहता हुआ मैं (त्वाम्) आपकी (आ चके) अच्छी प्रकार प्रशंसा करता हूँ, आप (मे) मेरी की हुई (हवम्) ग्रहण करने योग्य स्तुति को (श्रुधि) श्रवण कीजिये तथा मुझको (मृळय) विद्यादान से सुख दीजिये॥१९॥

भावार्थभाषाः - जैसे परमात्मा जो उपासकों द्वारा निश्चय करके सत्य भाव और प्रेम के साथ की हुई स्तुतियों को अपने सर्वज्ञपन से यथावत् सुन कर उनके अनुकूल स्तुति करनेवालों को सुख देता है, वैसे विद्वान् लोग भी धार्मिक मनुष्यों की योग्य प्रशंसा को सुन सुखयुक्त किया करें॥१९॥

अन्वय: हे वरुण विद्वन् ! अद्यावस्युरहं त्वामाचके प्रशंसामि त्वं मे मम हवं श्रुधि शृणु, मां च मृळय॥१९॥

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) प्रत्यक्षमनुष्ठितम् (मे) मम (वरुण) सर्वोत्कृष्टजगदीश्वर विद्वन् वा (श्रुधी) शृणु। अत्र बहुलं छन्दसि श्नोर्लुक् श्रुशृणुपॄकृवृभ्यश्छन्दसि (अष्टा०६.४.१०२) इति हेर्द्ध्यादेशो अन्येषामपि इति दीर्घश्च। (हवम्) आदातुमर्हं स्तुतिसमूहम् (अद्य) अस्मिन् दिने (च) समुच्चये (मृळय) सुखय (त्वाम्) विद्वांसम् (अवस्युः) आत्मनो रक्षणं विज्ञानं चेच्छुः (आ) समन्तात् (चके) प्रशंसामि॥१९॥

भावार्थभाषाः - यथेश्वरः खलूपासकैः सत्यप्रेम्णा यां प्रयुक्तां स्तुतिं सर्वज्ञतया यथावच्छ्रुत्वा तदनुकूलतया स्तावकेभ्यः सुखं प्रयच्छति, तथैव विद्वद्भिरपि भवितव्यम्॥१९॥

भावार्थभाषाः - जसा परमात्मा उपासकांद्वारे निश्चयाने, सत्य प्रेमाने केलेली स्तुती आपल्या सर्वज्ञतेने योग्य रीतीने ऐकून अनुकूल स्तुती करणाऱ्यांना सुख देतो तसे विद्वान लोकांनीही धार्मिक माणसांची योग्य प्रशंसा ऐकून त्यांना सुखी करावे. ॥ १९ ॥

ये ग॑न्ध॒र्वा अ॑प्स॒रस॑श्च दे॒वीरे॒षु वृ॒क्षेषु॑ वानस्प॒त्येष्वास॑ते ।
शि॒वास्ते अ॒स्यै व॒द्ध्वै॑ भवन्तु॒ मा हिँ॑सिषुर्वह॒तुमू॒ह्यमा॑नाम् ।

क्षीरिवृक्षाद्यतिक्रमे जपः - ये गन्धर्वा इति ॥ ये गन्धर्वाः विश्वावसुप्रभृतयः अप्सरसश्च देवीः देव्यः एषु वृक्षेषु वानस्पत्येषु न्यग्रोधोदुम्बराश्वत्थेषु आसते तिष्ठन्ति एते वै गन्धर्वाप्सरसां गृहाः । ते अस्यै वध्व्यै शिवा भवन्तु मा हिंसिषुः वहतुं स्रीधनं ऊह्यमानां इमां च ॥

या ओष॑धयो॒ या न॒द्यो॑ यानि॒ धन्वा॑नि॒ ये वना॑ ।
ते त्वा॑ वधु प्र॒जाव॑तीं॒ प्र त्वे मु॑ञ्च॒न्त्वँह॑सः ।

नद्याद्यतिक्रमे जपः - या ओषधयः अस्माभिः अतिक्रान्ताः याश्च नद्यः यानि धन्वानि निरुदकाः प्रदेशाः ये वना यानि वनानि,? ते उक्ताः तत्तदधिष्ठानदेवाः हे वधु त्वा त्वां प्रजावतीं कुर्वन्त्विति शेषः । अंहसश्च त्वे त्वां प्रमुञ्चन्तु ।

संका॑शयामि वह॒तुं ब्रह्म॑णा गृ॒हैरघो॑रेण॒ चक्षु॑षा॒ मैत्रे॑ण ।
प॒र्याण॑द्धं वि॒श्वरू॑पं॒ यद॒स्याँ स्यो॒नं पति॑भ्यस्सवि॒ता कृ॑णोतु॒ तत् ।

गृहानुत्तरया संकाशयति - तत्र वहतुः पूर्वं प्रापयितव्यः मन्त्रलिङ्गात् । सङ्काशयामि प्रदर्शयामि वहतुं अस्याः पितृकुलादानीतं धनं ब्रह्मणा मन्त्रेण गृहैः मदीयैस्सह सङ्काशयामि । अघोरेण अक्रूरेण मैत्रेण सौम्येन चक्षुषा, एषा तावत् एवम्भूतेन चक्षुषा पश्यतु तामहं दर्शयामि । अच्च अस्यां पर्याणद्धं बन्धुभिः सर्वतो नद्धं विश्वरूपं नानारूपं आभरणादिकं तत्सविता पतिभ्यः पत्ये मह्यं सद्भ्रात्रादिभ्यश्च स्योनं सुखं कृणोतु करोतु ॥

आ वा॑मगन्त्सुम॒तिर्वा॑जिनी वसू॒न्यश्वि॑ना हृ॒त्सु कामाँ॑ अयँसत ।
अभू॑तङ्गो॒पा मि॑थु॒ना शु॑भस्पती प्रि॒या अ॑र्य॒म्णो दुर्याँ॑ अशीमहि ।

वाहौ विमुञ्चति - आवामगन्निति ॥ हे अश्विनौ । वां युवयोः स्वभूता सुमतिः अनुग्रहात्मिका बुद्धिः अस्मान् प्रति आगन् आगमत् प्राप्ता । हे वाजिनीवसू । हविर्भिः स्तुतिभिश्च धनवन्तौ कामान् । प्रथमार्थे द्वितीया । बह्वृचाश्च । तथैव पठन्ति । अस्मकं हृत्सु ये कामः सुखेन गृहं प्राप्रुयामेति ते च अयंसत? नियताः निश्चिता जाताः यस्मात् युवां गोपा गोपौ वाहयोः पथि रक्षितारौ अभूतम् । मिथुना सहचारिणौ हे शुभस्पती । अन्नस्य उदकस्य वा पालयितारौ युवयोश्च प्रसादात् अर्यम्णः आदित्यस्य अग्नेर्वा प्रिया भूत्वा दुर्यान् गृहान् अशीमहि प्रविशेम ॥

अ॒यन्नो॑ दे॒वस्स॑वि॒ता बृह॒स्पति॑रिन्द्रा॒ग्नी मि॒त्रावरु॑णा स्व॒स्तये॑ ।
त्वष्टा॒ विष्णुः॑ प्र॒जया॑ सँररा॒णः काम॒ आया॑तं॒ कामा॑य त्वा॒ विमु॑ञ्चतु ॥ (७)

अयमिति ॥ वाहं प्रति वचनमेतत् । हे वाह । नः अस्माकं कामे सति इह आयातं त्वा त्वां कामाय अथेष्टचरणाय विमुञ्चतु । कः? अयं देवस्सविता बृहस्पत्यादयश्च स्वस्तये अविनाशाय प्रजया संरराणः प्रजां सम्यक् ददत् प्रजया वा सम्यग्रममाणः? प्रजाभिः क्रीडन्नित्यर्थः ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डमन्त्रव्याख्याने सप्तमः खण्डः ॥