1 06

स॒त्येनोत्त॑भिता॒ भूमि॒स्सूर्ये॒णोत्त॑भिता॒ द्यौः ।
ऋ॒तेना॑दि॒त्यास्तिष्ठ॑न्ति दि॒वि सोमो॒ अधि॑ श्रि॒तः ।

प्रयाणकाले रथस्योत्तम्भनी -सत्येनेति ॥ यथेयं भूमिस्सत्येन मनोवाक्कायजेन उत्तम्भिता उत्तब्धा स्थापिता तिष्ठति, यथा च सूर्येणोत्तमिता द्यौः तिष्ठति, यथा च ऋतेन यज्ञेन आदित्यास्तिष्ठन्ति अग्नौ “प्रास्तादुतिस्मम्यगादित्यमुपतिष्ठते” इतिस्मृतेः । यथा च दिवि सोमो अधिश्रितः तथा त्वमस्माभिः उत्तब्धः तिष्ठेति वाक्य शेषाध्याहारेण योज्यम् ॥

यु॒ञ्जन्ति॑ ब्र॒द्ध्नं

वाहाहुत्तराभ्यां युनक्ति- युञ्जन्तीति ॥ मनुष्याः वक्ष्यमाणंकुर्वते ब्रध्नं महतां नामैतत्, महान्तमश्वमनङ्वाहं वा अरुषं अरुष्यतिर्गतिकर्मा, गन्तारं गमनसमर्थं चरन्तं परितस्थुषः स्थावरान् पदार्थान् परिवर्जयित्वा अतिक्रम्य चरन्तं, परिगच्छन् हि स्थावरानतिक्रम्य गच्छति । उत्तरार्धे यावदित्यध्याहार्यं, रोचना रोचनानि नक्षत्रादीनि यावद्दिवि रोचन्ते तावत् एवंविधेषु कर्मसु नित्यमेव पुरुषा युञ्जन्ति इत्यर्थः ।

योगे॑योगे ।

योगे योगे यदायदाश्वादे रथादौ योजनं प्राप्तं तदातदा तवस्तरं तव इति सौत्रो धातुर्वृद्ध्यर्थः गत्यर्थे वा, तवः वृद्धिर्गमनं वा, इह तु तद्वतोऽभिधानं, अतिशयेन वृद्धियुक्तं गतियुक्तं वा वाजेवाजे सङ्ग्रामनामैतत्, सङ्ग्रामेसङ्ग्रामे प्राप्ते, उपलक्षणं चैतत, सर्वेषु सर्वकार्येषु हवामहे आह्वायामः सखायः स्तोतृत्वेन सखीभूताः वयं इन्द्रं किमर्थं? ऊतये पालनाय ॥

सु॒किँ॒शु॒कँ श॑ल्म॒लिं वि॒श्वरू॑पँ॒ हिर॑ण्यवर्णँ सु॒वृतँ॑ सुच॒क्रम् । आरो॑ह वद्ध्व॒मृत॑स्य लो॒कँ स्यो॒नं पत्ये॑ वह॒तुं कृ॑णुष्व ।

आरोहन्तीमुत्तराभिरभिमन्त्रयते - सुकिंशुकमिति ॥ सुकिंशूकं रथो विशेष्यते, कण्टकिनः पलाशाः किंशुकाः शोभनाः किंशुका यस्मिन् तं सुकिंशुकं शल्मलिं, विकारोयं प्रकृतिशब्दः, शल्मलिना वृक्षेण निर्मितं, वृक्षमात्रोपलक्षणं चैतत् । अन्ये तु मन्त्रलिङ्गादेताभ्यामेव । रथनिर्माणमाहुः । विश्वरूपं नानारूपं हिरण्यवर्णं उज्ज्वलवर्णं सुवृतं सुष्ठु वर्तते गच्छतीति सुवृत् तं सुचक्रं शोभनचक्रं रथं हे वधु । आरोह अमृतस्य अमरणस्य मम दीर्घायुषो लोकं स्थानं आरुह्य च पत्ये मह्यं स्योनं सुखकरं वहतुं पितृकुललब्धं स्त्रीधनं कृणुष्व स्थापयात्रैव रथे ॥

उदु॑त्त॒रमा॒रोह॑न्ती व्य॒स्यन्ती॑ पृतन्य॒तः ।
मू॒र्द्धानं॒ पत्यु॒रा रो॑ह प्र॒जया॑ च वि॒राड्भ॑व ।

उदिति । उत्तरं श्रेष्ठं रथं उदारोहन्ती ऊर्ध्वमारोहन्ती पृतन्यतः योद्धुकामान् व्यस्यन्ती विविधं क्षिपन्ती पत्युः मम मूर्धानं आरोह प्रधानभूता भव प्रजया च विराड्भव विराडिति दशाक्षरवतः छन्दसो नाम । तथा हि श्रुतिः “दश संपद्यन्ते दशाक्षरा विराट्” इति । यथाविराट्छन्दो दशाक्षरवद्भवति तथा त्वं दशपुत्रा भवेत्यर्थः विराजमाना वा भव ॥

स॒म्राज्ञी॒ श्वशु॑रे भव स॒म्राज्ञी॑ श्वश्रु॒वां भ॑व ।
नना॑न्दरि स॒म्राज्ञी॑ भव स॒म्राज्ञी॒ अधि॑ दे॒वृषु॑ ।

प्राधान्यमेव स्फुटयति-संराज्ञीति ॥ श्वशुरे संराज्ञी वल्लभा भव । श्वश्र्वां च संराज्ञी भव । ननान्दरि पत्युस्वसा नानान्दा वध्वाः तस्यां च संराज्ञी भव । तथा देवृषु देवरेषु पत्युर्भ्रातरो वध्वा देवराः तेष्वपि संराज्ञी भव । अधिशब्दः सप्तम्यर्थानुवादी ॥

स्नु॒षाणाँ॒ श्वशु॑राणां प्र॒जाया॑श्च॒ धन॑स्य च ।
पती॑नाञ्च देवॄ॒णाञ्च॑ सजा॒तानां॑ वि॒राड्भ॑व ।

एतदेव पुनरुच्यते - स्नुषाणामिति ॥ अस्मद्नृहे यास्स्नुषाः तासां श्वशुराणां श्वशुरस्य तद्भातृणां च प्रजायाश्च तव आगमिन्याः धनस्य च मदीयस्य पतीनां च पत्युर्मम मत्स्थानीयानां च देवृणां च देवराणां च अन्येषां च सजातानां गृहे मया सह जातानां विराट् ईश्वरा भव ॥

नी॒ल॒लो॒हि॒ते भ॑वतः कृ॒त्यास॒क्तिर्व्य॑ज्यते ।
एध॑न्तेऽस्या ज्ञा॒तयः॒ पति॑र्ब॒न्धेषु॑ बद्ध्यते ।

सूत्रे वर्त्मनोर्व्यवस्तृणाति - नीललोहिते इति ॥ उभयाव्यव स्तीर्यमाणे एते सूत्रे । नीललोहित वर्णे भवतः । एकं नीलमपरंलोहितम् । तत् किं? कृत्वा । षष्ठ्येकवचनस्याकारः । कृत्यायाः परैः प्रयुक्तायाः सक्तिः सङ्गः प्रतिहतिः व्यज्यते प्रादुर्भवति सूत्राभ्यां प्रतिहता भूत्वा नास्मानभिभवितुं? शक्नोतीत्यर्थः । ततश्च एधन्ते एधन्तां अस्याः ज्ञातयः पतिश्च बन्धेषु बन्धनस्थानेषु स्नेहविषयेषु बध्यते बध्यताम् । आत्मन एवायं परोक्षनिर्देशः अयं जनोब्रवीदितिषत् ॥

ये व॒द्ध्वश्च॒न्द्रं व॑ह॒तुं यक्ष्मा॒ यन्ति॒ जनाँ॒ अनु॑ ।
पुन॒स्तान् य॒ज्ञिया॑ दे॒वा नय॑न्तु॒ यत॒ आग॑ताः ।

ते सूत्रे उत्तराभिरभियाति - ये वध्व इति ॥ वध्व इति षष्ट्येकवचनं रूपं छान्दसम् । अस्या वध्वा वहतुं पितृकुललब्धं धनं, कीदृशं? चन्द्रं अह्लादकरं ये यक्ष्माः यक्ष्मस्थानीयाश्रोरादयो यन्ति प्राप्नुवन्ति अपहर्तं जनान् अनु जनानां समीपे तान्यक्षिया देवाः पुनर्नयन्तु यत आगताः ॥

मा वि॑दन्परिप॒न्थिनो॒ य आ॒सीद॑न्ति॒ दम्प॑ती ।
सु॒गेभि॑र्दु॒र्गमती॑ता॒मप॑ द्रा॒न्त्वरा॑तयः ।

तमेव देशं प्रति - मा विदन्निति ॥ परिपन्थिनः पन्थानं परिवृत्यापहर्तुकामा ये तिष्ठन्ति ते परियन्थिनो मा विदन् मा लप्सत मा ज्ञासिषुर्वा ये परिपन्थिनो दम्पती आसीदन्ति आधावन्ति । । सुगेभिः सुगमैः पथिभिः दुर्गं देशं अतीतां अतिक्रामतां तौ दम्पती एव । परोक्षनिर्देशः पूर्ववत् । अपद्रान्तु अपगच्छन्तु अरातयः शत्रवः त एव परिपन्थिनः ।

सु॒गं पन्था॑न॒मारु॑क्ष॒मरि॑ष्टँ स्वस्ति॒वाह॑नम् ।
यस्मि॑न्वी॒रो न रिष्य॑त्य॒न्येषां॑ वि॒न्दते॒ वसु॑ ॥ (६)

सुगमिति ॥ सुखेन गम्यते यस्मिन् पथि तं सुगं पन्थानं आरुक्षं आरूढवानस्मि न विद्यते रेषणं यत्र तं अरिष्टं स्वस्तिवाहनं अविनाशीनि वाहनानि यत्र । यस्मिंश्च पथि वीरः अस्मदीयो रक्षिता न रिष्यति रिष्टो न भवति, न केवलं न रिष्यति किन्तु अन्येषां परिपन्थिनामेव वसु धनं विन्दते तं पन्थानमारुक्षमिति ॥

इति श्रीहरदत्तविरचिते एकाग्निकाण्डमन्त्रव्याख्याने षष्ठः खण्डः ॥