1 05

आति॑ष्ठे॒ममश्मा॑न॒मश्मे॑व॒ त्वँ स्थि॒रा भ॑व ।
अ॒भिति॑ष्ठ पृतन्य॒तस्सह॑स्व पृतनाय॒तः ।

अश्मानमास्थापयति - आतिष्ठेति ॥ हे वधु । इममश्मानमातिष्ठ। आतिष्ठन्ती च त्वं यथाऽयं अश्मा स्थिरः तद्वत् स्थिरा भव पृतन्यतः पृतनाकामान् योद्धु कामान् अभितिष्ठ अभिद्रव, अभिद्रुत्य च सहस्व अभिभव पृतनायतः तानेव पृतन्यतः ॥

इ॒यन्ना॒र्युप॑ब्रूते॒ कुल्पा॑न्यावपन्ति॒का ।
दी॒र्घा॒युर॑स्तु मे॒ पति॒र्जीवा॑तु श॒रद॑श्श॒तम् ।

लाजहोमः - इयं नारीति ॥ इयं नारी उपब्रूते उपच्छन्दयन्ती ब्रूते कुल्पानि लाजान् आवपन्तिका आवपन्ती । किमुपब्रूते? दीर्घायुरस्तु मे मम पतिः । कोऽर्थः? जीवातु शरदश्शतं शतं संवत्सराम् जीव्यादिति ॥

तुभ्य॒मग्रे॒ पर्य॑वहन्त्सू॒र्यां व॑ह॒तुना॑ स॒ह ।
पुनः॒ पति॑भ्यो जा॒यां दा अ॑ग्ने प्र॒जया॑ स॒ह ।

प्रदक्षिणमन्त्राः - तुभ्यमग्र इति ॥ हे अग्ने । तुभ्यमग्रे आदि काले सूर्यां वहतुना सह पर्यवहन् दत्तवन्तः । सूर्या नाम सवितुर्दुहिता विवाहस्य अधिष्ठात्री देवता । वहतुरिति पितृकुळलग्धस्य स्त्रीधनस्य नाम । पुनश्शब्दोऽद्यशब्दार्थे वर्तते । अद्य तु पतिभ्यः अस्मदादिभ्यः जायां दाः देहि प्रजया सह ॥

पुनः॒ पत्नी॑म॒ग्निर॑दा॒दायु॑षा स॒ह वर्च॑सा ।
दी॒र्घा॒युर॑स्या॒ यः पति॒स्स ए॑तु श॒रद॑श्श॒तम् ।

पुनरिति ॥ एष एवार्थः पुनः पत्नीमग्निरदात् ददातु आयुषा वर्चसा सह । अस्या वध्वाः यः पतिः स दीर्घायुः भवतु कोऽर्थः? स एतु शरदश्शतं शतसंवत्सरान् प्राप्नोतु ॥

विश्वा॑ उ॒त त्वया॑ व॒यं धारा॑ उद॒न्या॑ इव ।
अति॑गाहेमहि॒ द्विषः॑ ।

विश्वा इति ॥ हे अग्ने । वयं त्वया नाथेन विश्वाः द्विषः द्विङ् जातीः अतिगाहेमहि अतितरेण उदन्याः उदकसम्बन्धिनीः धारा इव यथा वर्षधाराः वृषमादयोऽतितरन्ति तद्वत् ॥

आति॑ष्ठे॒ममश्मा॑नम् ।

अतिष्ठेममिति । गतम् ॥

अ॒र्य॒मण॒न्नु दे॒वं क॒न्या॑ अ॒ग्निम॑यक्षत ।
स इ॒मान्दे॒वो अ॑द्ध्व॒रः प्रेतो मु॒ञ्चाति॒ नामुत॑स्सुब॒द्धाम॒मुत॑स्करत् ।

द्वितीयो लाजहोमः - आर्यमणमिति ॥ नुक्षिप्रं अर्यत इत्यर्यमा अग्निः तं प्रसिद्धमेवार्यमणं वा कन्याः पूर्वं अयक्षत इष्टवत्यः । ताश्च इष्ट्वा पतिमलभत ।? सः इदानीमपि लाजहोमेनेष्टः अध्वरः अहिसितः केनापि देवः अर्यमा इमां प्रेतो मुञ्चाति इत्यादि । गतम् ॥

तुभ्य॒मग्रे॒ पर्य॑वह॒न्पुनः॒ पत्नी॑म॒ग्निर॑दा॒द्विश्वा॑ उ॒त त्वया॑ व॒यमाति॑ष्ठे॒ममश्मा॑नम् ।

तुभ्यमग्र इति ॥ । गतम् ॥

त्वम॑र्य॒मा भ॑वसि॒ यत्क॒नीना॒न्नाम॑ स्व॒धाव॒त्स्व॑र्यं बि॒भर्षि॑ ।
अ॒ञ्जन्ति॑ वृ॒क्षँ सुधि॑त॒न्न गोभि॒र्यद्दम्प॑ती॒ सम॑नसा कृ॒णोषि॑ ।

तृतीयो लाजहोमः- त्वमर्यमेति ॥ त्वमर्यमा दाता यः खलु वै ददाति सोऽर्यमा इति श्रुतेः । हे अग्ने । त्वमेव दाता भवसि । यत् यस्मात् कनीनां कन्यकानां नाम प्रापणं स्वधावत् अन्नयुक्तं स्वर्यं स्वर्गस्य निमित्तं विभर्षि पुष्णासि कन्यका अन्नं स्वर्गश्च त्वदायत्ताः पुरुषान् प्रत्युपनमन्ति यस्मात्तस्मात्त्वमेवार्यमा भवसीत्यर्थः । त्वामेव च अञ्जन्ति सिञ्चन्ति । केन? गोभिः विकारेऽयं प्रकृतिशब्दः गोमिश्श्रीणीत मत्सरम् । इति यथा । गोविकारैराज्यादिभिः वृक्षं सुश्चितं न, नञयं पुरस्तादुपचारः प्रतिषेधार्थीयः उपरिष्टादुपचार उपमार्थीयः, यथा सुधितं सुष्ठु निहितं स्थापितं वृक्षं जलेन सिञ्चंति तद्वत् । यत् यस्मात् दम्पती समनसा समानमनसौ कुणोषि करोषि त्वमेव ॥

तुभ्य॒मग्रे॒ पर्य॑वह॒न्पुनः॒ पत्नी॑म॒ग्निर॑दा॒द्विश्वा॑ उ॒त त्वया॑ व॒यम् ।

पुनः परिक्रमणमन्त्राः तुभ्यमग्र इति ॥ गतार्थाः ॥

प्र त्वा॑ मुञ्चामि॒ वरु॑णस्य॒ पाशा॒द्येन॒ त्वाऽब॑द्ध्नात्सवि॒ता सु॒केतः॑ ।
धा॒तुश्च॒ योनौ॑ सुकृ॒तस्य॑ लो॒के स्यो॒नन्ते॑ स॒ह पत्या॑ करोमि ।

उत्तराभ्यां योक्त्त्रं विमुञ्चति - प्र त्वा मुञ्चामीति ॥ त्वा त्वां वरुणस्य पाशात् प्रमुञ्चामि । यदिदं योक्त्रद्विमोचनं तदेवैवं निरूप्यते । येन पाशेन त्वां अबध्नात्सविता सर्वस्य प्रेरयिता सुकेतः सुचित्तः सुप्रज्ञानो वा । धातुश्च योनौ ब्रह्मणश्च लोके । कीदृशे? सुकृतस्य लोके ब्रह्मलोको हि पुण्यस्य कर्मणो लोकः । तस्मिन् स्योनं सुखं स्थानं ते तव पत्या मया सह करोमि ॥

इ॒मं विष्या॑मि॒ वरु॑णस्य॒ पाशं॒ यमब॑द्ध्नीत सवि॒ता सु॒शेवः॑ ।
धा॒तुश्च॒ योनौ॑ सुकृ॒तस्य॑ लो॒केऽरि॑ष्टां त्वा स॒ह पत्या॑ करोमि ।

योक्त्रविमोचनेन इमं वरुणस्य पाशं विष्यामि विस्रंसयामि । यं पाशं अबध्नीत बद्धवान् सविता सुशेवः सुसुखः भक्तानां सुखस्य कर्तेत्यर्थः । धातुश्च योनावित्यादि समानम् । अरिष्टां अविनाशिनीम् ॥

अ॒याश्चा॒ग्नेऽस्य॑नभिश॒स्तीश्च॑ स॒त्यमि॑त्त्वम॒या अ॑सि ।
अय॑सा॒ मन॑सा धृ॒तो॑ऽयसा॑ ह॒व्यमू॑हिषे॒ऽया नो॑ धेहि भेष॒जम् ॥ (५)

अनुगतस्यौपासनाग्नेस्समाधानमन्त्रः - अयाश्वाग्न इति ॥ अया इति व्याख्यातम् । हे अग्ने । त्वमयाश्चासि न विद्यते अभिशस्तिर्यस्य सो नाभिशस्तिः अनभिशस्तीश्चासि । दीर्घस्तु छान्दसः अनवद्य इत्यर्थः । सत्यमित्त्वमया असि आदरार्थमिदम् । इच्छब्दोऽवधारणे । एवंभूतस्त्वमस्माभिः अयसा त्वां प्रतिगन्त्रा मनसा धृतो ध्यातः अयसा भक्तान् प्रतिगन्त्रा त्वदीयेय मनसा हव्यं अस्माभिर्दत्तं ऊहिषे देवान् प्रति वहस्व । अयाश्च त्वमस्मभ्यं भेषजं धेहि स्थापय ॥ इति श्रीहरदतविरचितैकाग्निकाण्डमन्त्रव्याख्याने पञ्चमः खण्डः