०६ हिरण्यवर्णाश् शुचयः

Translation

1. Of golden color, clean (śúci), purifying, in whom [was] born
   Savitar, in whom Agni; who, of beauteous color, assumed Agni as
   embryo—let those waters be weal, pleasant to us.

Notes

⌊in c, for dadhiré, better, ‘conceived’?⌋ TS. and MS. read in b
jātáḥ kaśyápo yā́sv índraḥ; and Ppp. agrees with them; MP. has agníḥ
instead of índraḥ. In c TS. MS. give vírūpās for suvarṇās; and
TS. omits yā́s, and hence has dadhire (unaccented); MS. puts yā́s
after agním. MP. offers te for nas in d. ⌊As to savitṛ =
kaśyapa, cf. Bloomfield, AJP. xvii. 403.⌋

May they, the golden-hued, the bright, the splendid, they wherein Savitar was born and Agni, They who took Agni as a germ, fair-coloured, the Waters, bring felicity and bless us!

हिर॑ण्यऽवर्णाः। शुच॑यः। पा॒व॒काः। यासु॑। जा॒तः। स॒वि॒ता। यासु॑। अ॒ग्निः। याः। अ॒ग्निम्। गर्भ॑म्। द॒धि॒रे। सु॒ऽवर्णाः॑। ताः। नः॒। आपः॑। शम्। स्यो॒नाः। भ॒व॒न्तु॒।

• चन्द्रमाः, आपः
• शन्तातिः
• त्रिष्टुप्
• आपः सूक्त

सूक्ष्म तन्मात्राओं का विचार।

हिरण्यवर्णाः हिरण्यस्येव वर्णो यासां ताः शुद्धवर्णाः शुचयः शुद्धाः पावकाः शोधयित्र्यः प्रचक्रमुः प्रवर्तन्ते हित्वावद्यं पापं त्यक्त्वा आपः । आसु? हि शतं पवित्राः बहूनि पवित्राणि तीर्थानि वितताः विस्तृतानि । ताभिः अद्भिः त्वा देवः सविता पुनातु ॥

उत्तरे पञ्च स्नानमन्त्राः - “हिरण्यवर्णा” इति ॥

पदार्थान्वयभाषाः - [जो] (हिरण्यवर्णाः) व्यापनशील वा कमनीय रूपवाली (शुचयः) निर्मल स्वभाववाली और (पावकाः) शुद्धि की जतानेवाली हैं, (यासु) जिनमें (सविता) चलाने वा उत्पन्न करनेहारा सूर्य और (यासु) जिनमें (अग्निः) [पार्थिव] अग्नि (जातः) उत्पन्न हुई। (याः) जिन (सुवर्णाः) सुन्दर रूपवाली (आपः) तन्मात्राओं ने (अग्निम्) [बिजुलीरूप] अग्नि को (गर्भम्) गर्भ के समान (दधिरे) धारण किया था, (ताः) वे [तन्मात्राएँ] (नः) हमारे लिये (शम्) शुभ करनेहारी और (स्योनाः) सुख देनेवाली (भवन्तु) होवें ॥१॥

भावार्थभाषाः - जैसे परमात्मा ने कामना के और खोजने के योग्य तन्मात्राओं के संयोग-वियोग से अग्नि, सूर्य और बिजुली, इन तीन तेजधारी पदार्थ आदि सब संसार को उत्पन्न किया है, उसी प्रकार मनुष्यों को शुभ गुणों के ग्रहण और दुर्गुणों के त्याग से आपस में उपकारी होना चाहिये ॥१॥ १−(आपः)=व्यापक तन्मात्राएँ−श्रीमद्दयानन्दभाष्य, यजुर्वेद २७।२५ ॥ २−(आपः) के विषय में सूक्त ४, ५ और ६ सूक्त ४ में मनु महाराज का श्लोक भी देखें ॥

टिप्पणी: १−हिरण्य-वर्णाः। हर्यतेः कन्यन् हिर च। उ० ४।४४। इति हर्य गति-कान्त्योः−कन्यन्, हिर आदेशश्च, नित्वाद् आद्युदात्तः। कॄवृजॄसिद्रुगुपन्यनिस्वपिभ्यो नित्। उ० ३।१०। इति वृञ् वरणे−न, स च नित्। बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदम्। पा० ६।२।१। इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वेन आद्युदात्तः। कमनीयरूप-युक्ताः, गतिशीलरूपयुक्ताः। प्रकाशस्वरूपाः। शुचयः। इगुपधात् कित्। उ० ४।१२०। इति शुचिर् शौचे=शुद्धौ−इन्, स च कित्। शुद्धस्वभावाः। पावकाः। पूञ् शोधे−घञ्। आतोऽनुपसर्गे कः। पा० ३।२।३। इति कै शब्दे−कः। उपपदमतिङ्। पा० २।२।१९। इति समासः। टाप्। यद्वा। पूञ् ण्वुल्। टाप्। पावकादीनां छन्दःसीति। वा० पा० ७।३।४५। इत्वं निषिद्धम्। पावस्य शुद्धव्यवहारस्य शब्दयित्र्यः, ज्ञापयित्र्यः। पावयित्र्यः, शोधयित्र्यः। यासु। अप्सु। जातः। जनी प्रादुर्भावे−क्त। प्रादुर्भूतः, उत्पन्नः। सविता। १।१८।२। सूर्यः। अग्निः। १।६।२। पार्थिवाग्निः। अग्निम्। वैद्युताग्निम्। गर्भम्। १।११।२। पदार्थेषु गर्भवत् स्थितम्। दधिरे। डुधाञ् धारणपोषणयोः−लिट्। दधुः, स्थायामासुः। सु-वर्णाः। वृञ्−न। शोभनरूपाः। नः। अस्मभ्यम्। आपः। १।५।१। व्यापिकास्तन्मात्राः−इति श्रीमद्दयानन्दभाष्ये, यजु० २७।२५ ॥ शम्। १।३।१। शुभकारिण्यः। स्योनाः। सिवेष्टेर्यू च। उ० ३।९। इति षिवु तन्तुसन्ताने−न प्रत्ययः, टिभागस्य यू इत्यादेशः। स्योनं सुखनाम, निघ० ३।६। अर्शआदिभ्योऽच्, पा० ५।२।१२७। इति मत्वर्थे अच्। सुखवत्यः ॥

Translation

2. In the midst of whom goes king Varuṇa, looking down at the
   truth-and-falsehood of men; who, of beauteous color, etc. etc.

Notes

The first half-verse is found also in RV. (vii. 49. 3 a, b), without
difference of reading; MP. agrees through the whole verse ⌊except in
d, te for nas⌋; TS. MS. have a wholly different c. The comment
to Prāt. ii. 11 gives avapaśyañ janānām as example of the general
requirement that final n be assimilated to a following initial
palatal, and half or more of our mss. so read; but SPP., as elsewhere,
gives -an j- ⌊cf. note to i. 19.4⌋.

They in the midst whereof King Varuna moveth, viewing men’s righteous and unrighteous dealing. They who took Agni as a germ, fair-coloured,–those Waters bring felicity and bless us!

यासा॑म्। राजा॑। वरु॑णः। याति॑। मध्ये॑। स॒त्या॒नृ॒ते इति॑ स॒त्य॒ऽअ॒नृ॒ते। अ॒व॒ऽपश्य॑न्। जना॑नाम्। याः। अ॒ग्निम्। गर्भ॑म्। द॒धि॒रे। सु॒ऽवर्णाः॑। ताः। नः॒। आपः॑। शम्। स्यो॒नाः। भ॒व॒न्तु॒।

• चन्द्रमाः, आपः
• शन्तातिः
• त्रिष्टुप्
• आपः सूक्त

सूक्ष्म तन्मात्राओं का विचार।

पदार्थान्वयभाषाः - (यासाम्) जिन तन्मात्राओं के (मध्ये) बीच में (वरुणः) सर्वश्रेष्ठ (राजा) राजा परमेश्वर (जनानाम्) सब जन्मवाले जीवों के (सत्यानृते) सत्य और असत्य को (अवपश्यन्) देखता हुआ (याति) चलता है। (याः) जिन (सुवर्णाः) सुन्दर रूपवाली (आपः) तन्मात्राओं ने (अग्निम्) बिजुलीरूप अग्नि को (गर्भम्) गर्भ के समान (दधिरे) धारण किया था, (ताः) वे [तन्मात्राएँ] (नः) हमारे लिये (शम्) शुभ करनेहारी और (स्योनाः) सुख देनेवाली (भवन्तु) होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इन तन्मात्राओं का नियन्ता अर्थात् संयोजक और वियोजक (वरुण राजा) परमेश्वर है, वही सब जीवों के पुण्य-पाप को देखकर यथावत् फल देता है। इनके गुणों से उपकार लेकर मनुष्यों को सुख भोगना चाहिये ॥२॥

टिप्पणी: २−यासाम्। अपाम् तन्मात्राणाम्। राजा। १।१०।१। ईश्वरः। नियन्ता। वरुणः। १।३।३। वृणोति सर्वं, व्रियते अन्यैरिति वरुणः। सर्व−वरणीयः परमेश्वरः। याति। गच्छति। व्याप्नोति। मध्ये। अघ्न्यादयश्च। उ० ४।११२। इति मन ज्ञाने-यक्, नस्य धः। अन्तर्वर्त्तिनि भागे। सत्य-अनृते। सद्भ्यो हितम्। सत्-यत्। सत्यं, यथार्थं, तथ्यम्। न ऋतम्। अनृतम् असत्यम्, मिथ्याकरणम्, सत्यं च असत्यं च उभे कर्मणी। अव-पश्यन्। दृशिर्-शतृ। अवलोकयन् विजानन्। जनानाम्। १।८।१। जन्मवतां लोकानाम्। अन्यद् गतम् म० १ ॥

Translation

3. They of whom the gods in heaven make [their] draught (bhakṣá);
   they that come to be abundantly in the atmosphere; who, of beauteous
   color, etc. etc.

Notes

Again TS. MS. have a different c (yā́ḥ pṛthivī́m páyaso ’ndáanti
śukrā́ḥ). Our O. has at end of c vírupāḥ (as TS. MS. in 1 c).
MP. substitutes níviṣṭās for bhavantī in b. The comm. renders
bhakṣám by upabhogyam.

Whom the Gods make their beverage in heaven, they who wax manifold in air’s mid-region, They who took Agni as a germ, fair-coloured,–those Waters bring felicity and bless us!

यासा॑म्। दे॒वाः। दि॒वि। कृ॒ण्वन्ति॑। भ॒क्षम्। याः। अ॒न्तरि॑क्षे। ब॒हु॒ऽधा। भव॑न्ति। याः। अ॒ग्निम्। गर्भ॑म्। द॒धि॒रे। सु॒ऽवर्णाः॑। ताः। नः॒। आपः॑। शम्। स्यो॒नाः। भ॒व॒न्तु॒।

• चन्द्रमाः, आपः
• शन्तातिः
• त्रिष्टुप्
• आपः सूक्त

चतुर्थः - यासां देवा इति ॥ यासां अपां भक्षं भोजनं दिवि द्युस्थाने देवाः कृण्वन्ति कुर्वन्ति । या अन्तरिक्षे बहुधा निविष्टाः मेघेषु । या अग्निं गर्भे दधिरे बडबानलरूपं धृतवत्यः । ता इत्यादि । गतम् ॥

सूक्ष्म तन्मात्राओं का विचार।

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) सब प्रकाशमय पदार्थ (दिवि) व्यवहार के योग्य आकाश में (यासाम्) जिनका (भक्षम्) भोजन (कृण्वन्ति) करते हैं और (याः) जो [तन्मात्राएँ] (अन्तरिक्षे) सबके मध्यवर्ती आकर्षण में (बहुधा) अनेक रूपों से (भवन्ति) वर्त्तमान हैं और (याः) जिन (सुवर्णाः) सुन्दर रूपवाली (आपः) तन्मात्राओं ने (अग्निम्) [बिजुली] रूप अग्नि को (गर्भम्) गर्भ के समान (दधिरे) धारण किया था, (ताः) वो [तन्मात्राएँ] (नः) हमारे लिये (शम्) शुभ करनेहारी और (स्योनाः) सुख देनेवाली (भवन्तु) होवें ॥३॥

भावार्थभाषाः - अपरिमित तन्मात्राएँ ईश्वरकृत परस्पर आकर्षण से संसार के (देवाः) सूर्य, अग्नि, वायु आदि सब पदार्थों के धारण और पोषण का कारण हैं। (देवाः) विद्वान् लोग इनके सूक्ष्म विचार से संसार में अनेक उपकार करके सुख पाते हैं ॥३॥

टिप्पणी: ३−यासाम्। अपाम्। देवाः। १।७।१। व्यावहारिकपदार्थाः। प्रकाशमयाः किरणाः। दिवि। १।३०।३। व्यवहारयोग्ये आकाशे। जगति। कृण्वन्ति। कृवि हिंसाकरणयोः। कुर्वन्ति। भक्षम्। भक्ष अदने−कर्मणि घञ्। भक्ष्यम्, अन्नम्, पोषणम्। याः। आपः। अन्तरिक्षे। १।३०।३। मध्ये दृश्यमाने आकर्षणसामर्थ्ये। बहु-धा। विभाषा बहोर्धाऽविप्रकृष्टकाले। पा० ५।४।२०। इति बहु+धा। बहुप्रकारेण, अविप्रकृष्टकाले। भवन्ति। वर्तन्ते। अन्यद् व्याख्यातम् म० १ ॥