२२

1. A dress of materials procured in the woods (skins or bark) is ordained for him. ¹

सूत्रम्

तस्याऽऽरण्यमाच्छादनं विहितम् ॥ १ ॥

टिप्पनी

अरण्ये भवमारण्यमजिनवल्कलादि ॥१॥

2. Then he shall wander about, sustaining his life by roots, fruits, leaves, and grass. ²

सूत्रम्

ततो मूलैः फलैः पर्णैस्तृणैरिति वर्तयंश्चरेत् ॥ २ ॥

टिप्पनी

ततो मूलादिभिर्वर्तयन् वृत्तिः प्राणयात्रा तां कुर्वंश्चरेच्चरणशीलः स्यात् ॥ २॥

3. In the end (he shall live on) what has become detached spontaneously.

सूत्रम्

अन्ततः प्रवृत्तानि ॥३॥

टिप्पनी

मूलादिभिः स्वयंगृहीतैः कञ्चित्कालं वर्तयित्वा अन्ततः अन्ते प्रवृत्तानि स्वयमेव पतितानि अभिनिश्रयेदिति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । तान्यभिनिश्रित्य तैर्वतयेदिति ॥ ३॥

4. Next he shall live on water, (then) on air, then on ether. ³

सूत्रम्

ततोऽपो वायुमाकाशमित्यभिनिश्रयेत् ॥ ४ ॥

टिप्पनी

ततः कियन्तञ्चित्कालमब्भक्षः ततो वायुभक्षः तत आकाशमभिनिश्रयेत् न किञ्चित् भक्षयेदिति । अभिनिश्रयणं सेवनम् ॥४॥

5. Each following one of these modes of subsistence is distinguished by a (greater) reward.

सूत्रम्

तेषामुत्तर उत्तरस्संयोगः फलतो विशिष्टः ॥५॥

टिप्पनी

संयुज्यते संश्रयत इति संयोगः । तेषां मूलादीनां मध्ये उत्तरमुत्तरं समाश्रयणं फलतो विशिष्टमिति द्रष्टव्यम् ॥ ५॥

6. Now some (teachers) enjoin for the hermit the successive performance (of the acts prescribed for the several orders). ⁴

सूत्रम्

अथ वानप्रस्थस्यैवाऽऽनुपूर्व्यमेक उपदिशन्ति ॥६॥

टिप्पनी

अथेति पक्षान्तरोपन्यासे । पूर्वं ब्रह्मचर्यादेव वनप्रवेश उक्तः । एके वाचार्यास्तस्यैव वानप्रस्थस्याऽऽनुपूर्व्य कर्मोपदिशन्ति ॥६॥

7. After having finished the. study of the Veda, having taken a wife and kindled the sacred fires, he shall begin the rites, which end with the Soma-sacrifices, (performing) as many as are prescribed in the revealed texts.

सूत्रम्

विद्यां समाप्य दारं कृत्वाऽग्नीनाधाय कर्माण्यरभते सोमावरार्ध्यानि यानि श्रूयन्ते ॥ ७ ॥

प्रस्तावः

कथम्? —

टिप्पनी

ब्रह्मचर्ये स्थितो विद्यां समाप्य गृहस्थश्च भूत्वाऽग्नीनाधाय कर्माणि कुर्यात् । कानि ? सोमावरार्ध्यानि अवरार्धं पश्चार्धं तत्र भवोऽवरार्ध्यः सोमः अवरार्ध्यो येषां तानि सोमावरार्ध्यानि सोमान्तानि हविर्यज्ञाख्यानि चातुर्मास्यादीन् हविर्यज्ञान् सोमं चेत्यर्थः । यानि श्रूयन्ते श्रुतौ विहितानि ॥७॥

8. (Afterwards) he shall build a dwelling, and dwell outside the village with his wife, his children, and his fires, ⁵

सूत्रम्

गृहान् कृत्वा सदारस्सप्रजस्सहाग्निभिर्बहिर्ग्रामाद्वसेत् ॥ ८ ॥

टिप्पनी

अथ ग्रामाद्बहिररण्ये गृहान् कृत्वा सकुटुम्बस्सहैव चाग्निभिर्ग्रामाद्बहिर्वसेत् । अस्मिन्पक्षे प्रागुक्तमेकाग्निरित्येतन्नाऽस्ति ॥ ८ ॥

9. Or (he may live) alone.

सूत्रम्

एको वा ॥ ९ ॥

टिप्पनी

अथवा पुत्रेषु भार्यां निक्षिप्य स्वयमेक एव वसेत्। अस्मिन् पक्षे ‘प्राजापत्यां निरुप्येष्ट’मिति परिव्राज उक्तेन न्यायेन श्रौतानग्नीनात्मनि समारोप्य श्रामणकेनाऽग्निमाधाय एकाग्निर्भवेत् ॥९॥

10. He shall support himself by gleaning corn. ⁶

सूत्रम्

सिलोञ्छेन वर्तयेत् ॥ १० ॥

टिप्पनी

व्याख्यातः शिलोञ्छः+++(=उपात्तशस्यात् क्षेत्रात् शेषावचयनम्)+++ । तेन वर्तयेत् प्राणयात्रां कुर्यात् । इदं सकुटुम्बस्य एकाकिनश्च साधारणम् । एकाकिन एवेत्यन्ये ॥ १० ॥

11. And after that he shall not any longer take presents.

सूत्रम्

न चाऽत ऊर्ध्वं प्रतिगृह्णीयात् ॥ ११ ॥

टिप्पनी

यदा सिलोञ्छेन वृत्तिर्जाता अत ऊर्ध्वं न कुतश्चिदपि प्रतिगृह्णीयात् ॥११॥

12. And he shall sacrifice (only) after having bathed (in the following manner):

सूत्रम्

अभिषिक्तश्च जुहुयात् ॥ १२ ॥

टिप्पनी

यदा जुहुयात्तदा अभिषिक्तः स्नातः। अनुवादोऽयं स्नाने विशेषं विधातुम् ॥ १२ ॥

13. He shall enter the water slowly, and bathe without+++(??)+++ beating it (with his hand), his face turned towards the sun.

सूत्रम्

शनैरपोऽभ्युपेयादभिघ्नन्नभिमुख आदित्यमुदकमुपस्पृशेत् ॥ १३ ॥

टिप्पनी

शनैरवेगेन जलाशयं प्रविशेत् । प्रविश्य चाऽभिघ्नन् हस्तेनोदकं ताडयन् उदकमुपस्पृशेत् स्नायात् आदित्याभिमुखः ॥ १३ ॥

14. This rule of bathing is valid for all (castes and orders).

सूत्रम्

⁷इति सर्वत्रोदकोपस्पर्शनविधिः ॥ १४ ॥

टिप्पनी

सर्ववर्णाश्रमसाधारणमेतत् । तथाचोत्तरत्र तस्य ग्रहणम् ॥ १४ ॥

15. Some enjoin (that he shall prepare) two sets of utensils for cooking and eating, (and) of choppers, hatchets, sickles, and mallets. ⁸

सूत्रम्

तस्य द्वन्द्वद्रव्याणामेक उपदिशन्ति पाकार्थं भोजनार्थ वासिपरशुदात्रकाजानाम् ॥ १५ ॥

टिप्पनी

यानि पाकार्थानि ताम्रभाण्डादीनि । यानि च भोजनार्थानि कांस्यादीनि । वासिर्दर्व्यादि । तेषां सर्वेषां वास्यादीनां चतुर्णा⁹मेकैकस्य द्वे द्वे द्रव्ये उत्पाद्ये इत्येक उपदिशन्ति । काजमपि वास्यादिवदुपकरणविशेषो दारुमयः ॥ १५॥

16. He shall take one of each pair (of instruments), give the others (to his wife), and (then) go into the forest.

सूत्रम्

द्वन्दानामेकैकमादायेतराणि दत्वाऽरण्यमवतिष्ठेत ॥१६॥

टिप्पनी

तेषां पाकादिसाधनानां द्रव्याणामेकैकं द्रव्यं स्वयमादायेतराणि भार्यायै दत्वा अरण्यमवतिष्ठेत उपतिष्ठेत् आश्रयेदिति ॥ १६ ॥

17. After that time (he shall perform) the burnt-oblations, (sustain) his life, (feed) his guests, and (prepare) his clothes with materials produced in the forest. ¹⁰

सूत्रम्

तस्याऽऽरण्येनैवाऽत ऊर्ध्वं होमो वृत्तिः प्रतीक्षाच्छादनं च ॥१७॥

टिप्पनी

तस्य वानप्रस्थस्याऽतोऽरण्यप्रवेशादूर्ध्वं आरण्येनैव नीवारादिना होमः वृत्तिः प्राणयात्रा प्रतीक्षा अतिथिपूजा च आच्छादनं वल्कलादिना ॥ १७ ॥

18. Rice must be used for those sacrifices for which cakes mixed with meat (are employed by the householder).

सूत्रम्

येषु कर्मसु पुरोडाशाश्चरवस्तेषु कार्याः ॥१८॥

टिप्पनी

येषु दर्शपूर्णमासादिषु पुरोडाशा विहिताः गृहस्थस्य, तेष्वस्य तत्स्थाने ⁷चरवः कार्याः ॥ १८ ॥

19. And all (the Mantras), as well as the daily portion of the Veda, (must be recited) inaudibly.

सूत्रम्

सर्वं चोपांशु सह स्वाध्यायेन ॥ १९ ॥

टिप्पनी

सर्वं च कर्मकाण्डं साङ्गं प्रधानमुपांशु भवति पारायणब्रह्मयज्ञाध्ययनेन सह । तदप्युपांशु कर्तव्यमिति ॥ १९ ॥

20. He shall not make the inhabitants of the forest hear (his recitation). ¹¹

सूत्रम्

नाऽऽरण्यमभ्याश्रावयेत् ॥ २०॥

टिप्पनी

उपांशुवचनादेव सिद्धे वचनमाभिमुख्यप्रतिषेधार्थम् । तेनाऽरण्यस्था यथा नाऽऽभिमुख्येन शृणुयुः तावदुपांश्विति ॥ २० ॥

21. (He shall have) a house for his fire (only).

सूत्रम्

अग्न्यर्थं शरणम् ॥ २१ ॥

टिप्पनी

शरणं गृहं तदग्न्यर्थमेव ॥ २१ ॥

22. He himself (shall live) in the open air.

सूत्रम्

आकाशे स्वयम् ॥ २२ ॥

टिप्पनी

स्वयं चाऽऽकाश एव वसेत् ॥ २२ ॥

23. His couch and seat, must not be covered (with mats).

सूत्रम्

अनुपस्तीर्णे शय्यासने ॥ २३ ॥

टिप्पनी

शयनं चाऽऽसनं चाऽनुपस्तीर्णे देशे कुर्यात् न तु किञ्चिदुपस्तीर्य ॥२३॥

24. If he obtains fresh grain, he shall throw away the old (store). ¹²

सूत्रम्

नवे सस्ये प्राप्ते पुराणमनुजानीयात् ॥ २४ ॥

टिप्पनी

नवे धान्ये श्यामाकनीवारादौ प्राप्ते जाते पुराणं पूर्वसञ्चितं सस्यमनुजानीयात् परित्यजेत् । तत्र मनुः —
⁹ ‘त्यजेदाश्वयुजे मासि मुन्यन्नं पूर्वसञ्चितम् ।
जीर्णानि चैव वासांसि पुष्पमूलफलानि च ॥’ इति ॥ २४ ॥