१९

1. Shall cause to be prepared powder of white mustard-seeds, cause his hands, feet, ears, and mouth to be rubbed with that, and shall eat (the remainder). If the wind does not blow too violently, he shall eat sitting, silent and his face turned towards the south, on a seat (facing the) same (direction)the first alternative is the skin of a he-goat. ¹

सूत्रम्

गौरसर्षपाणां चूर्णानि कारयित्वा तैः पाणिपादं प्रक्षाल्य मुखं कर्णौ प्राश्य च यद्वातो नातिवाति तदा सनोऽजिनं वस्तस्य प्रथमः कल्पो वाग्यतो दक्षिणामुखो भुञ्जीत ॥ १॥

टिप्पनी

पुष्टिकामः पुरुषो वक्ष्यमाणं प्रयोगं कुर्यात् । तिष्येण² “नक्षत्रे च लुपी"त्यधिकरणे तृतीया । तिष्ये नक्षत्रे गौराणां सर्षपाणां चूर्णानि कर्मकरैः कारयेत् । कारयित्वा तच्चूर्णैः पाणी पादौ प्रक्षाल्य मुखं कर्णौ च प्रक्षाल्य चूर्णशेषं प्राश्नीयात् । प्रास्येदिति पाठे प्रास्येत् विकिरेत् । एतावत् प्रतितिष्यं विशेषकृत्यम् । परं तु प्रत्यहं कर्तव्यम् । प्राश्य च यदासनं वातो नातिवाति अधो नातीत्य वाति तदासनस्तादृशासनः भुञ्जीतेति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः। तत्र वस्ताजिनमासनं स्यादिति मुख्य कल्पः । वाग्यतो दक्षिणां दिशमभिमुखो भुञ्जीत ॥ १॥

2. But they declare, that the life of the mother of that person who eats at this ceremony, his face turned in that direction, will be shortened. ³

सूत्रम्

अनायुष्यं त्वैवंमुखस्य भोजनं मातुरित्युपदिशन्ति ॥२॥

टिप्पनी

यदेवंमुखस्य दक्षिणामुखस्य भोजनं तत् भोक्तुर्या माता तस्या अनायुष्यमनायुष्यकरमिति धर्मज्ञा उपदिशन्ति । तस्मान्मातृमता नैतद्व्रतं कार्यमिति ॥२॥

3. A vessel of brass, the centre of which is gilt, is best (for this occasion).

सूत्रम्

औदुम्बरश्चमसः सुवर्णनाभः प्रशास्तः ॥३॥

टिप्पनी

चमु भक्षणे । यत्र चम्यते स चमसो भोजनपात्रम् । औदुम्बरस्ताम्रमयः सुवर्णेन मध्येऽलंकृतस्स प्रशास्तः प्रशस्तो भोजने ॥३॥

4. And nobody else shall eat out of that vessel. ⁴

सूत्रम्

नचाऽन्येनाऽपि भोक्तव्यम् ॥ ४ ॥

टिप्पनी

नचान्येनापि कर्तुः पित्रापि तत्र पात्रे भोक्तव्यम् । अपिर्धात्वार्थानुवादी । भोक्तव्य इति पुंलिङ्गपाठेऽप्येष एवार्थः ॥ ४ ॥

5. He shall make a lump of as much (food) as he can swallow (at once). ⁵

सूत्रम्

यावद्ग्रासं सन्नयन्

टिप्पनी

+++(अग्रे व्याख्यातम्।)+++

6. (And he shall) not scatter anything (on the ground).

सूत्रम्

अस्कन्दयन् ॥ ६ ॥

टिप्पनी

+++(अग्रे व्याख्यातम्।)+++

7. He shall not let go the vessel (with his left hand);

सूत्रम्

नापजहीत +++(=सव्यपाणिना न विमुञ्चेत्)+++ ७

टिप्पनी

+++(अग्रे व्याख्यातम्।)+++

8. Or he may let it go. ⁶

सूत्रम्

अपजहीत वा ८

टिप्पनी

+++(अग्रे व्याख्यातम्।)+++

9. He shall swallow the whole mouthful at once, introducing it, together with the thumb, (into the mouth.)

सूत्रम्

कृत्स्नं ग्रासं ग्रसीत सहाङ्गुष्ठम् ९

टिप्पनी

यावदेव सकृत् ग्रसितुं शक्यं तावदेव सन्नयन् पिण्डीकुर्वन् । अस्कन्दयन् भूमावन्नलेपानपातयन् कृत्स्नं ग्रासं ग्रसीतेन्यन्वयः । सहाङ्गुष्ठम् आस्येऽपि ग्रासप्रवेशे यथाङगुष्ठोऽप्यनुप्रविशति तथा सर्वानेव ग्रासानुक्तेन प्रकारेण ग्रसति ग्रसतो मध्ये क्रियान्तरविधिः-नाऽपजिहीत भोजन पात्रं सव्येन पाणिना न विमुञ्चेत् । अपजिहीत वा विमुञ्चेद्वा । किमर्थमिदम् यावता न प्रकारान्तरं सम्भवति, सत्यं, ‘प्रकमात्तु नियम्यत’ इति न्यायेन य एव प्रकारः प्रथमे भोजने स एवाऽऽन्तादनुष्ठातव्य इत्येवर्थमिदम् ॥ ५॥

10. He shall make no noise with his mouth (whilst eating).

सूत्रम्

न च मुखशब्दं कुर्यात् ॥ ६ ॥

टिप्पनी

भोजनदशायामिदम् । एवमुत्तरम् ॥ ६॥

11. And he shall not shake his right hand (whilst eating).

सूत्रम्

पाणिं च नाऽवधूनुयात् ॥ ७ ॥

टिप्पनी

पाणिरत्र दक्षिणः ॥७॥

12. After he (has eaten and) sipped water, he shall raise his hands, until the water has run off (and they have become dry).

सूत्रम्

आचम्य चोर्ध्वौ पाणी धारयेदाप्रोदकीभावात् ॥ ८॥

टिप्पनी

भुक्त्वाऽऽचम्य पाणी ऊर्ध्वौ धारयेत् यावत् प्रगतोदकौ शुष्कोदकौ भवतः ॥ ८॥

13. After that he shall touch fire.

सूत्रम्

ततोऽग्निमुपस्पृशेत् ॥ ९ ॥

टिप्पनी

भुक्त्वा नियमेनाग्निरुपस्प्रष्टव्यः ॥ ९॥

14. And (during this ceremony) he shall not eat in the day-time anything but roots and fruit.

सूत्रम्

दिवाच न भुञ्जीताऽन्यन्मूलफलेभ्यः ॥ १० ॥

टिप्पनी

मूलानि कन्दाः । फलान्याम्रादीनि । तेभ्योऽन्यद्दिवा न भुञ्जीत । तद्भक्षणे न दोषः ॥ १०॥

15. And let him avoid Sthālīpāka-offerings, and food offered to the Manes or to the Gods.

सूत्रम्

स्थालीपाकानुदेश्यानि च वर्जयेत् ॥ ११ ॥

टिप्पनी

²‘तेन सर्पिष्मता ब्राह्मणं भोजये’दित्यादौ ब्राह्मणो भूत्वा न भुञ्जीत अनुदेश्यानि च पितृभ्यो देवताभ्यश्च सङ्कलिपनानि च न भुञ्जीत ॥११॥

१. आप०गृ० ७. १५.

16. He shall eat wearing his upper garment over his left shoulder and under his right arm. ⁷

सूत्रम्

सोत्तराच्छादनश्चैव यज्ञोपवीती भुञ्जीत ॥ १२ ॥

टिप्पनी

उत्तराच्छादनमुपरिवासः । तेन यज्ञोपवीतेन यज्ञोपवीतं कृत्वा भुञ्जीत । नाऽस्य भोजने “अपि वा सूत्रमेवोपवीतार्थ” इत्ययं कल्पो भवतीत्येके । समुच्चय इत्यन्ये ॥ १२ ॥

17. At the (monthly) Śrāddha which must necessarily be performed, he must use (food) mixed with fat.

सूत्रम्

नैयमिकं तु श्राद्धं स्नेहवदेव दद्यात् ॥ १३ ॥

टिप्पनी

यन्नियमेन कर्तव्यं मासि श्राद्धं, तत् स्नेहद्रव्ययुक्तमेव दद्यात् । न शुष्कम् ॥ १३ ॥

18. The first (and preferable) alternative (is to employ) clarified butter and meat.

सूत्रम्

सर्पिर्मांसमिति प्रथमः कल्पः ॥ १४ ॥

प्रस्तावः

तत्र विशेषः—

टिप्पनी

स्पष्टम् ॥ १४ ॥

19. On failure (of these), oil of sesamum, vegetables, and (similar materials may be used).

सूत्रम्

अभावे तैलं शाकमिति ॥ १५ ॥

टिप्पनी

सर्पिषोऽभावे तैलं मांसस्याऽभावे शाकम् । इतिशब्दाद्यच्चान्यदेवं युक्तम् ॥ १५ ॥

20. And under the asterism Maghā he shall feed the Brāhmaṇas more (than at other times) with (food mixed with) clarified butter, according to the rule of the Śrāddha.

सूत्रम्

मघासु चाधिकं श्राद्धकल्पेन सर्पिर् ब्राह्मणान् भोजयेत् ॥१६॥

टिप्पनी

मघासु पूर्वपक्षेऽपि श्राद्धविधानेन सर्पिर्मिश्रमन्नं ब्राह्मणान् भोजयेत् ॥१६॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ द्वितीयप्रश्ने एकोनविंशी काण्डिका ॥ १९ ॥