१६

1. Formerly men and gods lived together in this world. Then the gods in reward of their sacrifices went to heaven, but men were left behind. Those men who perform sacrifices in the same manner as the gods did, dwell (after death) with the gods and Brahman in heaven. Now (seeing men left behind), Manu revealed this ceremony, which is designated by the word Śrāddha (a funeral-oblation). ¹

सूत्रम्

सह देवमनुष्या अस्मिंल्लोके पुरा बभूवुः । अथ देवाः कर्मभिर्दिवं जग्मुरहीयन्त मनुष्याः । तेषां ये तथा कर्माण्यारभन्ते सह देवैर्ब्रह्मणा चाऽमुष्मिन् लोके भवन्ति । अथैतन्मनुः श्राद्धशब्दं कर्म प्रोवाच । ²प्रजानिश्श्रेयसाय च ॥ १ ॥

टिप्पनी

³श्राद्धविधित्सया तस्य प्ररोचनार्थोऽयमर्थवादः । पुरा किल देवाश्च मनुष्याश्चाऽस्मिन्नेव लोके सहैव बभूवुः । अथ तं सहभावमसहमाना देवाः कर्मभिः श्रौतैस्स्मार्तैर्गार्ह्यश्च यथावदनुष्ठितैर्दिवं जग्मुः मनुष्यास्तु तथा कर्तुमसमर्था अहीयन्त हीना अभवन् इहैव लोके स्थिताः । यत एवं कर्मणां सामर्थ्यम् अत इदानीमपि तेषां मनुष्याणां मध्ये ये तथा कर्माण्यारभन्ते कुर्वन्ति यथारभन्त देवाः, ते देवैः ब्रह्मणा च सहामुष्मिन् लोके भवन्ति त्रिविष्टपे मोदन्ते⁴ । अथैवंहीनान्मनुष्यान् दृष्ट्वा मनुर्वैवस्वतः श्राद्धशब्दं श्राद्धमिति शब्द्यमानमेतत्कर्म प्रोवाच । किमर्थम् ? प्रजानिःश्रेयसाय, तादर्थ्ये चतुर्थी । प्रजानां निःश्रेयसार्थम् । निश्श्रेयसाचेति पाठे छान्दसो यकारस्य चकारः।
अपर आह- छान्दसो लिङ्गव्यत्ययः । प्रजानिश्श्रेयसं चाऽस्य कर्मणः फलमिति ॥१॥

2. And (thus this rite has been revealed) for the salvation of mankind. ⁵

सूत्रम्

²प्रजानिश्श्रेयसाय च ॥ १ ॥

टिप्पनी

+++(पूर्वसूत्रे व्याख्यातम् ।)+++

3. At that (rite) the Manes (of one’s father, grandfather, and great-grand father) are the deities (to whom the sacrifice is offered). But the Brāhmaṇas, (who are fed,) represent the Āhavanīya-fire. ⁶

सूत्रम्

तत्र पितरो देवता ब्राह्मणास्त्वाहवनीयार्थे ॥२॥

टिप्पनी

तत्र श्राद्धकर्मणि पितरः पितृपितामहप्रपितामहाः देवताः । ब्राह्मणास्तु भुञ्जाना आहवनीयार्थे आहवनीयकृत्ये वेदितव्याः। त्रीणि श्राद्ध करणानि-होमो, ब्राह्मणभोजनं, पिण्डदानं चेति । अत्र भोजनस्य⁷प्रधानत्वख्यापनार्थोऽयमर्थवादः ॥ २ ॥

4. That rite must be performed in each month. ⁸

सूत्रम्

मासि मासि कार्यम् ॥ ३ ॥

टिप्पनी

तदिदं कर्म मासे मासे कर्त्तव्यम् । वीप्सावचनाद्यावज्जीविकोऽभ्यासः।

5. The afternoon of (a day of) the latter half is preferable (for it). ⁹

सूत्रम्

अपरपक्षस्याऽपराह्णः श्रेयान् ॥ ४॥

टिप्पनी

अपरपक्षस्य यान्यहानि तेष्वपराह्णः प्रशस्ततरः ॥४॥

6. The last days of the latter half (of the month) likewise are (preferable to the first days).

सूत्रम्

तथाऽपरपक्षस्य जघन्यान्यहानि ॥ ५ ॥

टिप्पनी

यस्यैव पक्षस्य यान्यहानि पञ्चदश² तेषामुत्तरमुत्तरं प्रशस्ततरम् ॥ ५॥

7. (A funeral-oblation) offered on any day of the latter half of the month gladdens the Manes. But it procures different rewards for the sacrificer according to the time observed. ¹⁰

सूत्रम्

सर्वेष्वेवाऽपरपक्षस्याऽहस्सु क्रियमाणे पितॄन् प्रीणाति । कर्तुस्तु कालाभिनियमात्फलविशेषः ॥ ६ ॥

टिप्पनी

सर्वेष्वेवाहस्सु पितॄणां तृप्तिरविशिष्टा । यस्तु कर्ता प्रतिपदादिके काले नियमेन श्राद्धं करोति सर्वेषु मासेषु प्रतिपद्येव द्वितीयायामेवेत्यादि तस्य कर्तुस्तस्मात्कालाभिनियमात् फलविशेषो भवति ॥६॥

8. If it be performed on the first day of the half-month, the issue (of the sacrificer) will chiefly consist of females.

सूत्रम्

प्रथमेऽहनि क्रियमाणे स्त्रीप्रायमपत्ये जायते ॥७॥

प्रस्तावः

कोऽसावित्याह—

टिप्पनी

यः प्रतिपदि नियमेन श्राद्ध करोति तस्यापत्ये प्रजासन्ताने स्त्रीप्रायं जायते । प्रायेण स्त्रियो जायन्ते ॥ ७ ॥

9. (Performed on the second day it procures) children who are free from thievish propensities.

सूत्रम्

द्वितीये स्तेनाः ॥ ८ ॥

टिप्पनी

जायन्ते चोराः पुत्राः ॥ ८॥

10. (If it is performed) on the third day children will be born to him who will fulfil the various vows for studying (portions of the Veda).

सूत्रम्

³तृतीये ब्रह्मवर्चसिनः ॥ ९ ॥

टिप्पनी

⁴व्रताध्ययनसम्पत्तिर्ब्रह्मवर्चसम् ॥ ९ ॥

11. (The sacrificer who performs it) on the fourth day becomes rich in small domestic animals.

सूत्रम्

चतुर्थे क्षुद्रपशुमान् ॥१०॥

टिप्पनी

क्षुद्राः पशवोऽजाव्यादयः तद्वान् कर्ता भवति । उत्तरत्राप्येकवचने⁷ कर्तुर्वादो द्रष्टव्यः ॥ १०॥

12. (If he performs it) on the fifth day, sons (will be born to him). He will have numerous and distinguished offspring, and he will not die childless. ¹¹

सूत्रम्

पञ्चमे पुमांसो बह्वपत्यो न चाऽनपत्यः प्रमीयते ॥११॥

टिप्पनी

पुमास एव भवन्ति, ² बहवश्च भवन्ति, न चाऽनपत्यः प्रमीयते जीवत्स्वेव पुत्रेषु सन्निहितेषु च स्वयं म्रियते । न तेषु मृतेषु, न देशान्तरं गतेषु, नाऽपि स्वयं देशान्तरं गत इति ॥ ११ ॥

13. (If he performs it) on the sixth day, he will become a great traveller and gambler.

सूत्रम्

षष्ठेऽध्वशीलोऽक्षशीलश्च ॥ १२ ॥

टिप्पनी

अध्वशीलः पान्थः । अक्षशीलः कितवः ॥ १२ ॥

14. (The reward of a funeral-oblation performed) on the seventh day is success in agriculture.

सूत्रम्

सप्तमे कर्षे राद्धिः ॥ १३ ॥

टिप्पनी

कर्षः कृषिः । राद्धि, सिद्धिः ॥ १३ ॥

15. (If he performs it) on the eighth day (its reward is) prosperity

सूत्रम्

अष्टमे पुष्टिः ॥ १४ ॥

टिप्पनी

स्पष्टम् ॥ १४॥

16. (If he performs it) on the ninth day (its reward consists in) one-hoofed animals.

सूत्रम्

नवम एकखुराः ॥ १६ ॥

टिप्पनी

अश्वादयः ॥ १५ ॥

17. (If he performs it) on the tenth day (its reward is) success in trade.

सूत्रम्

दशमे व्यवहारे राद्धिः ॥ १६ ॥

टिप्पनी

व्यवहारो वाणिज्यम्, शास्त्रपरिज्ञानं वा ॥ १६ ॥

18. (If he performs it) on the eleventh day (its reward is) black iron, tin, and lead.

सूत्रम्

एकादशे कृष्णायसं त्रपुसीसम् ॥ १७ ॥

टिप्पनी

कृष्णमयः कृष्णायसम् । त्रपुसीसे लोहविशेषौ ॥ १७ ॥

19. (If he performs a funeral-oblation) on the twelfth day, he will become rich in cattle.

सूत्रम्

द्वादशे पशुमान् ॥ १८ ॥

टिप्पनी

द्वादश्यां बहवः पशवो भवन्ति ॥ १८ ॥

20. (If he performs it) on the thirteenth day, he will have many sons (and) many friends, (and) his offspring will be beautiful. But his (sons) will die young. ¹²

सूत्रम्

त्रयोदशे बहुपुत्रो बहुमित्रो दर्शनीयापत्यो युवमारिणस्तु भवन्ति ॥ १९ ॥

टिप्पनी

त्रयोदश्यां बहवः पुत्रा मित्राणि च भवन्ति । अपत्यानि च दर्शनीयानि भवन्ति । किं तु ते पुत्रा युवमारिणः युवान एव म्रियन्ते³ ॥ १९ ॥

21. (If he performs it) on the fourteenth day (its reward is) success in battle. ¹³

सूत्रम्

चतुर्दश आयुधे राद्धिः ॥२०॥

टिप्पनी

संग्रामे जयः ॥२०॥

22. (If he performs it) on the fifteenth day (its reward is) prosperity.

सूत्रम्

पञ्चदशे पुष्टिः ॥ २१ ॥

टिप्पनी

स्पष्टम् ॥ २१ ॥

23. The substances (to be offered) at these (sacrifices) are sesamum, māṣa, rice, yava, water, roots, and fruits. ¹⁴

सूत्रम्

तत्र द्रव्याणि तिलमाषा व्रीहियवा आपो मूलफलानि च ॥ २२ ॥

टिप्पनी

तत्र श्राद्धे तिलादीनि द्रव्याणि यथायथमवश्यमुपयोज्यानि ॥ २२ ॥

24. But, if food mixed with fat (is offered), the satisfaction of the Manes is greater, and (lasts) a longer time,

सूत्रम्

स्नेहवति त्वेवाऽन्ने तीव्रतरा पितॄणां प्रीतिर्द्राघीयांसं च कालम् ॥ २३ ॥

टिप्पनी

यद्वा तद्वा अन्नं भवतु स्नेहवति तु तस्मिन्नाज्यादिभिरुपसिक्ते पितॄणां तीव्रतरा प्रकृष्टतरा प्रीतिर्भवति । सा च द्राघीयांसं च कालमनुवर्तते ॥२३॥

25. Likewise, if money, lawfully acquired, is given to worthy (persons).

सूत्रम्

तथा धर्माहृतेन द्रव्येण तीर्थे प्रतिपन्नेन ॥ २४ ॥

टिप्पनी

धर्मार्जितं यद्द्रव्यं पात्रे च प्रतिपादितं तेनाऽपि तथा तीव्रतरा पितृणां प्रीतिर्द्राघीयांसं च कालमिति ॥ २४ ॥

26. Beef satisfies (the Manes) for a year, ¹⁵

सूत्रम्

संवत्सरं गव्येन प्रीतिः ॥ २५ ॥

टिप्पनी

उत्तरत्र मांसग्रहणादिहापि मांसस्य ग्रहणम् । गव्येन मांसेन संवत्सरं पितृणां प्रीतिर्भवति ॥ २५ ॥

27. Buffalo’s (meat) for a longer (time) than that.

सूत्रम्

भूयांसमतो माहिषेण ॥ २६ ॥

टिप्पनी

माहिषेण मांसेन, अतः सम्वत्सरात् भूयांसं बहुतरं कालं पितृणां प्रीतिर्भवति ॥ २६ ॥

28. By this (permission of the use of buffalo’s meat) it has been declared that the meat of (other) tame and wild animals is fit to be offered.

सूत्रम्

एतेन ग्राम्यारण्यानां पशूनां मांसं मेध्यं व्याख्यातम् ॥२७॥

टिप्पनी

एतेन माहिषेण मांसेनाऽन्येषामपि ग्राम्याणामजादीनामारण्यानां च शशादीनां मांसं मेध्यं व्याख्यातम्-पितॄणां प्रीतिकरमिति । मेध्यग्रहणं प्रतिषिद्धानां मा भूदिति ॥ २७ ॥

इत्यापस्तम्बधर्मसुत्रवृत्तौ द्वितीयप्रश्ने षोडशी कण्डिका ॥ १६ ॥