१५

1. By this (discussion) the law of custom, which is observed in (particular) countries or families, has been disposed of. ¹

सूत्रम्

एतेन देशकुलधर्मा व्याख्याताः ॥ १ ॥

टिप्पनी

‘ज्येष्ठो दायाद’ (२. १४. १६.) इत्यादिकं शास्त्रविप्रतिषेधादप्रमाणमित्युक्तम् । एतेन देशधर्माः कुलधर्माश्च व्याख्याताः । शास्त्रविप्रतिषिद्धा मातुलसुतापरिणयनादयोऽप्रमाणं विपरीताः प्रमाणमिति ।
गौतमोऽप्याह—
² ‘देशकुलधर्माश्चाऽऽम्नायैरविरुद्धाः प्रमाण’मिति ॥ १॥

2. On account of the blood relations of his mother and (on account of those) of his father within six degrees, or, as far as the relationship is traceable, he shall bathe if they die, excepting children that have not completed their first year. ³

सूत्रम्

मातुश्च योनिसम्बन्धेभ्यः पितुश्चाऽऽसप्तमाद्यावता वा सम्बन्धो ज्ञायते तेषां प्रेतेषूदकोपस्पर्शनं गर्भान् परिहाप्याऽऽपरिसंवत्सरान् ॥ २॥

टिप्पनी

मातुर् योनि-सम्बन्धा मातुलादयः ,
पितुश् चासप्तमात् पुरुषात् सम्बन्धास् सपिण्डादयः पैतृ-ष्वस्रेयादयश् च,
तेभ्य आरभ्याऽऽसप्तमाद् इत्य् अन्वय ।

यावता वा ऽन्तरेण सम्बन्धो ज्ञायते स्मर्यते जन्मना नाम्ना वा “ऽमुष्याऽयम् अस्मत्-कूटस्थस्य वंश्य एवंनामे"ति ।

तथा च मनुः —²

सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते।
समानोदकभावस्तु जन्मनाम्नोरवेदने ॥ इति ।

य एवंभूताः पुरुषास् तेषां प्रेतेषु मृतेषु उदकोपस्पर्शनं मरण-निमित्तं स्नानं कर्त्तव्यम् ।
गर्भान् बालान् अपरि-संवत्सरान् अपरिपूर्णसंवत्सरान् परिहाप्य वर्जयित्वा ।
बालेषु मृतेषु स्नानं न कर्तव्यम् इति ॥ २॥

3. On account of the death of the latter the parents alone bathe,

सूत्रम्

मातापितरावेव तेषु ॥ ३ ॥

टिप्पनी

बालेषु मृतेषु मातापितरावेवोदकस्पर्शनं कुर्याताम् ॥ ३ ॥

4. And those who bury them. ⁴

सूत्रम्

हतारश्च ॥ ४ ॥

टिप्पनी

ये च तान् बालान् मृतान् हरन्ति तेऽप्युदकोपस्पर्शनं कुर्युरिति । एवमाचार्यस्य पक्षः ॥ ४॥

5. If a wife or one of the chief Gurus (a father or Ācārya) die, besides, fasting (is ordained from the time at which they die) up to the same time (on the following day). ⁵

सूत्रम्

भार्यायां परमगुरुसंस्थायां चाकालभोजनम् ॥ ५ ॥

टिप्पनी

भार्या पत्नी । परमगुरवः आचार्यमातापितरः। संस्था मरणम् । भार्यायां संस्थितायां परमगुरूणां च संस्थायां सत्यां न केवलमुदकोपस्पर्शन, किं तर्हि ? अपरेद्युः आ तस्मात्कालातं अभोजन च ॥ ५ ॥

6. (In that case) they shall also show the (following) signs of mourning:

सूत्रम्

आतुरव्यञ्जनानि कुर्वीरन् ॥ ६॥

प्रस्तावः

किं च—

टिप्पनी

आतुरत्व व्यज्यते यैस्तानि च कुर्वीरन् भार्यादिमरणे ॥ ६ ॥

7. Dishevelling their hair and covering themselves with dust (they go outside the village), and, clothed with one garment, their faces turned to the south, stepping into the river they throw up water for the dead once, and then, ascending (the bank), they sit down. ⁶

सूत्रम्

केशान्प्रकीर्य पासूनोप्यैकवाससो दक्षिणामुखास्सकृदुपमज्ज्योत्तीर्योपविशन्त्येवं त्रिः ॥ ७ ॥

प्रस्तावः

कानि पुनस्तानि?

टिप्पनी

प्रकीर्य केशान् पासूना ऽऽवपन्ति ।
ओप्य एकवासस अनुत्तरीयाः।
दक्षिणामुखाः दक्षिणां दिशं निरीक्षमाणाः
सकृद् उपमज्ज्य उदकादुत्तीर्य तीरे उपविशन्ति दक्षिणामुखा एव ॥ ७ ॥

8. This (they repeat) thrice.

सूत्रम्

एवं त्रिः ॥८॥

टिप्पनी

एवम् उक्तप्रकारेण त्रिरुपमज्ज्योपविशेयुः ॥ ८ ॥

9. They pour out water consecrated in such a manner that the dead will know it (to be given to them). Then they return to the village without looking back, and perform those rites for the dead which (pious) women declare to be necessary.

सूत्रम्

तत्प्रत्ययमुदकमुत्सिच्याऽप्रतीक्षा ग्राममेत्य यस्त्रिय आहुस्तत्कुर्वन्ति ॥ ९ ॥

टिप्पनी

ततः तत्प्रत्ययं तेषां मृतानां भार्यादीनां यथा प्रत्ययो भवति— “मह्यम् उदकं दत्तम्” इति,
तथोदकम् उत्सिञ्चन्ति ।
त्रिर् इत्यनुवृत्तेस् त्रिः । आचारात्पित्र्यत्वाच्च वाससा तिलमिदं हस्ताभ्यां । भारद्वाजाय यज्ञशर्मणे एतत्तिलोदकं ददामीति प्रयोगः । उत्सिच्या प्रतीक्षाः पृष्ठतोऽनिरीक्षमाणा ग्राममेत्य गृहं प्रविश्य । अनेन बहिरिदं कर्मेति गम्यते । यत्तत्र मृतविषये स्त्रियः कर्तव्यमित्याहुः तत्कुर्वन्ति अग्न्युपस्पर्शनगवालम्भनादीनि । एतत्प्रथमेऽहनि । द्वितीयादि²ष्वहरहरञ्जलिनैकोत्तरवृद्धिरैकादशाहरिति पितृमेध उक्तं द्रष्टव्यम् ॥९॥

10. Some declare, that these same (observances) shall also be kept in the case (of the death) of other (Sapiṇḍas).

सूत्रम्

इतरेषु चैतदेवैक उपदिशन्ति ॥ १० ॥

टिप्पनी

‘आकालमभोजन’ (२. १५, १)मित्यादि यदुक्तं तदितरेषु भार्यादिभ्योऽन्येष्वपि सपिण्डेषु मृतेषु कर्तव्यमित्येके आचार्या उपदिशन्ति ॥१०॥*

• • एतदन्तर—
    ब्राह्मणश्चैतस्मिन् कालेऽमात्यान् केशश्मश्रूणि वा वापयते ॥ ११ ॥
    अमात्याः प्रधानाः । स्पष्टमन्यत् ॥ ११॥ समावृत्ता न वापेरन् ॥ १२ ॥ पूर्वापवादोऽयम् । अमात्येष्वपि गुरुकुलात् समावृत्ताः स्नातकाः न केशादि वापयेरन् ॥ १२ ॥
    न विहारिण इत्यन्ये ॥ १३ ॥
    विहारिणो बालाः । तेऽपि न ॥ १३ ॥ इत्यधिकं० घ० पुस्तके०

11. At all religious ceremonies, he shall feed Brāhmaṇas who are pure and who have (studied and remember) the Veda. ⁷

सूत्रम्

शुचीन्मन्त्रवतस्सर्वकृत्येषु भोजयेत् ॥ ११ ॥

टिप्पनी

एकान्तेऽपि विधिप्रतिषेधानुसारिणः शुचयः, तान् । मन्त्रवतः ⁸अधीतवेदान् सर्वकृत्येषु श्रौतेषु गार्ह्येषु स्मार्तेषु च कर्मसु दैवेषु पित्र्येषु मानुषेषु च भोजयेत् । ⁹अन्ते ‘ततो ब्राह्मणभोजन’मिति स्मृत्यन्तरे दर्शनात् ॥ ११ ॥

12. He shall distribute his gifts at the proper places, at the proper times, at the occasion of purificatory rites, and to proper recipients. ¹⁰

सूत्रम्

देशतः कालतः शौचतः सम्यक्प्रतिग्रहीतृत इति दानानि प्रतिपादयति ॥ १२॥

टिप्पनी

सप्तम्यर्थे तसिल् । देशः प्रयागादिः । कालः सूर्यग्रहणादिः । ²शौचं कृच्छ्रादिपरिसमाप्तिः। सम्यक् समीचीनः प्रतिग्रहीता ‘तुल्यगुणेषु वयोवृद्धश्श्रेया’नित्यादि । एतेषु दानानि देयान्यवश्यं प्रतिपादयति दद्यादिति ॥ १२ ॥

13. That food must not be eaten of which (no portion) is offered in the fire, and of which no portion is first given (to guests).

सूत्रम्

यस्याऽग्नौ न क्रियते यस्य चाऽयं न दीयते न तभोक्तव्यम् ॥१३॥

टिप्पनी

यस्याऽनस्यैकदेशः अग्नौ न क्रियते न हूयते ⁸यस्माद्वोद्धृत्याऽयं न दीयते न तद्भोक्तव्यम् ॥ १३॥

14. No food mixed with pungent condiments or salt can be offered as a burnt-offering. ¹¹

सूत्रम्

न क्षारलवणहोमो विद्यते ॥ १४॥

टिप्पनी

यत् भक्ष्यमाणं पश्यतो लालोत्पद्यते तत् क्षारं गुड⁹मरीचिलिकुचादि । ¹²क्षारलवण संसृष्टं न होतव्यम् ॥ १४ ॥

15. Nor (can food) mixed with bad food (be used for a burnt-oblation). ¹³

सूत्रम्

तथाऽवरान्नसंसृष्टस्य च ॥ १८ ॥

टिप्पनी

अवरान्नं कुलुत्थादि । तत्संसृष्टस्याप्यन्नस्य होमो न विद्यते ॥ १५ ॥

16. If (he is obliged to offer) a burnt-offering of food unfit for that purpose, he shall take hot ashes from the northern part of his fire and offer the food in that. That oblation is no oblation in the fire.

सूत्रम्

अहविष्यस्य होम उदीचीनमुष्णं भस्माऽपोह्य तस्मिञ्जुहुयात्तद्धुतमहुतं चाग्नौ भवति ॥ १६ ॥

प्रस्तावः

अथ यस्यैवंविधमेव भोज्यमुपस्थितं ¹⁴तस्य कथं होमः ? तत्राह —

टिप्पनी

औपासनात् पचनाद्वा ऽग्नेरुदीचीनमुष्णं भस्माऽपोह्य तस्मिन् भस्मनि जुहुयात् वैश्वदेवमन्त्रैः । एषोऽहविष्यस्य होमः। तदेवं क्रियमाणं हुतं च भवति हवनार्थनिर्वृत्तेः । अहुतं चाऽग्नौ भवति । भस्ममात्रत्वादिति । अत्र बोधायनः —
¹⁵अथ यद्येतदेवान्नं स्यादुत्तरतो भस्ममिश्रानङ्गारान्निरूह्य तेषु जुहुयादिति ।
¹⁶अपर आह-यान्यहविष्याणि व्यञ्जनान्यहरहर्भोज्यानि तेषामेष संस्कारस्सकृच्च होमोऽमन्त्रक इति ॥ १६ ॥

17. A female shall not offer any burnt-oblation, ¹⁷

सूत्रम्

न स्त्री जुहुयात् ॥ १७॥

प्रस्तावः

उत्तरे द्वे सूत्रे स्पष्टे —

18. Nor a child, that has not been initiated. ¹⁸

सूत्रम्

नाऽनुपेतः॥ १८॥

19. Infants do not become impure before they receive the sacrament called Annaprāśana (the first feeding).

सूत्रम्

आन्नप्राशनाद् गर्भा नाऽप्रयता भवन्ति ॥ १९ ॥

टिप्पनी

अन्नप्राशनात्प्राक् गर्भा बाला नाऽप्रयता भवन्ति रजस्वलादिस्पर्शनेऽपि । गौतमस्तु अपां मार्जनादिकमिच्छति । यथाह ² ‘अन्यत्राऽपां मार्जनप्रधानावोक्षणेभ्यः’ ॥ १९॥

20. Some (declare, that they cannot become impure) until they have completed their first year,

सूत्रम्

परिसंवत्सरादित्यके ॥ २० ॥

टिप्पनी

यावत् संवत्सरो न परिपूर्यते तावन्नाप्रयता गर्भा इत्यके मन्यते ॥२३॥

21. Or, as long as they cannot distinguish the points of the horizon.

सूत्रम्

याचता वा दिशो न प्रजानीयुः ॥ २१ ॥

टिप्पनी

यावद्दिग्विभागज्ञानं नाऽस्ति तावताऽप्रयता भवन्ति ॥ २१ ॥

22. The best (opinion is, that they cannot be defiled) until the initiation has been performed.

सूत्रम्

⁸ओपनयनादित्यपरम् ॥ २२ ॥

टिप्पनी

उपयनादर्वाक् नाऽप्रयता गर्भा ⁹इत्यपरदर्शनम् ॥ २२॥

23. For at that (time a child) according to the rules of the Veda obtains the right (to perform the various religious ceremonies).

सूत्रम्

अत्र ह्यधिकारश्शास्त्रैर्भवति ॥ २३ ॥

प्रस्तावः

अत्रोपपत्तिः—

टिप्पनी

हि यस्मादत्रोपनयने सति विधिनिषेधशास्त्रैरधिकारो भवति ॥२३॥

24. That ceremony is the limit (from which the capacity to fulfil the law begins).

सूत्रम्

सा निष्ठा ॥ २४ ॥

टिप्पनी

उपनयनमपि परामृशतस्तच्छब्दस्य निष्ठाशब्दसमानाधिकरण्यात् स्त्रीलिङ्गता । सा निष्ठा तदुपनयनमवसानमधिकारस्येति ॥२४॥

25. And the Smṛti (agrees with this opinion). ¹⁹

सूत्रम्

स्मृतिश्च ॥ २५ ॥

टिप्पनी

अस्मिन्नर्थे स्मृतिरपि भवति-¹²उताऽब्रह्मचारी यथोपपादमुत्रपुरीषो भवति नाऽस्याऽचमकल्पो विद्यते इति ¹⁴ प्रागुपनयनात्कामचारवादभक्ष’ इति गौतमः ॥ २५॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रे द्वितीयप्रश्ने पञ्चदशी कण्डिका ॥१५॥

इति चापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ हरदत्तमिश्रविरचितायामुज्ज्वलायां द्वितीयप्रश्ने षष्ठः पटलः ॥ ६॥