०६

1. If he has any doubts regarding the caste and conduct of a person who has come to him in order to fulfil his duty (of learning the Veda), he shall kindle a fire (with the ceremonies prescribed for kindling the sacrificial fire) and ask him about his caste and conduct. ¹

सूत्रम्

जात्याचारसंशये धर्मार्थमागतमग्निमुपसमाधाय जातिमाचारं च पृच्छेत् ॥ १॥

टिप्पनी

अविज्ञातपूर्वो यो धर्मार्थम् अध्ययनार्थम् आगच्छेत् उपसीदेत्

‘उपसन्नोऽस्मि भगवन्,
मैत्रेण चक्षुषा पश्य,
शिवेन मनसाऽनुगृहाण,
प्रसीद मामध्यापय

इति ।
तस्य जात्याचार-संशये सति,
अग्निम् उपसमाधाय

‘यत्र क्वचाग्निमित्याद्यन्यदुपदध्याद्’(२.२.१३,१४.) इत्य्-अन्तं कृत्वा
तत्-सन्निधौ जातिम् आचारं च पृच्छेत्-
‘किंगोत्रोऽसि सौम्य, किमाचारश् चासी’ति ॥१॥

2. If he declares himself to be (of) good (family and conduct, the teacher elect) shall say,

‘Agni who sees, Vāyu who hears, Āditya who brings to light, vouch for his goodness; may it be well with this person! He is free from sin.’

Then he shall begin to teach him.

सूत्रम्

साधुतां चेत्प्रतिजानीतेऽग्निरुपद्रष्टा वायुरुपश्रोताऽऽदित्योऽऽनुख्याता साधुतां चेत्प्रतिजानीते साध्वस्मा अस्तु वितथ एष एनस इत्युक्त्या शास्तुं प्रतिपद्यते ॥३॥

टिप्पनी

स चेत्साधुतां प्रतिजानीते-

साधुजन्माऽस्मि,
अमुष्य पुत्रो
ऽमुष्य पौत्रो
ऽमुष्य नप्ता
साध्वाचारश् चास्मि,
पित्रैवोपानेषि², शिक्षिताचारश् चाम्मि,
सम्यक् चावर्तिषि,

विधिबलेन तु बाल्य एव³ स दिष्टां गतिं गतः,
एतस्मात् केवलम् अनधीत-वेद इति, ततो ऽ’ग्निरुपद्रष्टे’त्य्-आदिकं मन्त्रम् उक्त्वा
शास्तुं शालितुम् अध्यापयितुं धर्मांश् चोपदेष्टुं प्रतिपद्येत उपक्रमेत ॥२॥

3. A guest comes to the house resembling a burning fire. ⁴

सूत्रम्

अग्निरिव ज्वलन्नतिथिरभ्यागच्छति ॥३॥

प्रस्तावः

पञ्चयज्ञान्ते ‘अतिथीनेवाग्रे भोजये’दित्युक्तम् । तत्प्रकारं वक्तुं तस्याऽवश्यकर्तव्यतामनेनाऽऽह—

टिप्पनी

अतिथिर्गृहानभ्यागच्छन्नग्निरिव ज्वन्नभ्यागच्छति। तस्मादसौ भोजनादिभिरवश्यं तर्पयितव्यः । निराशस्तु गतो गृहान् दहेदिति ॥ ३॥

4. He is called a Śrotriya who, observing the law (of studentship), has learned one recension of the Veda (which may be current in his family). ⁵

सूत्रम्

धर्मेण वेदानामेकैकां शाखामधीत्य श्रोत्रियो भवति ॥४॥

प्रस्तावः

इदानीमतिथिलक्षणं वक्तुं तदुपयोगिश्रोत्रियलक्षणमाह —

टिप्पनी

विद्यार्थस्य यो नियमः स धर्मः । तेन वेदानां यां काञ्चन शाखामधीत्य श्रोत्रियो भवति। पुरुषस्य हि प्रतिवेदमकैका शाखा भवति। या पूर्वैः परिगृहीताध्ययनानुष्ठानाभ्यां सा प्रतिवेदं स्वशाखा । तामधीत्य श्रोत्रियो भवति, न तु प्रतिवेदमैकेकामधीत्य श्रोत्रियो भवतीति। लोकविरोधात् । लोके हि यां कांचनैकां शाखामधीयानः श्रोत्रिय इति प्रसिद्धः।

5. He is called a guest (who, being a Śrotriya), approaches solely for the fulfilment of his religious duties, and with no other object, a householder who lives intent on the fulfilment of his duties. ⁶

सूत्रम्

²स्वधर्मयुक्तं कुटुम्बिनमभ्यागच्छति धर्मपुरस्कारो ³नाऽन्यप्रयोजनः सोऽतिथिर्भवति ॥५॥

प्रस्तावः

अतिथिलक्षणमाह —

टिप्पनी

आदितो यच्छब्दो द्रष्टव्यः । अन्ते स इति दर्शनात् । मध्ये च श्रोत्रियलक्षणोपदेशात् । तदुपजीवनेन सूत्रं योज्यम् । यः श्रोत्रियः स्वधर्मयुक्तं स्वधर्मनिरतं कुटुम्बिनं भार्यया सह वसन्तं गृहस्थम् । आश्रमान्तरनिरासार्थमिदमुक्तम् । न हि ते पचमाना भवन्ति । भिक्षवो हि ते । अभ्यागच्छति उद्दिश्याऽऽगच्छति । धर्मपुरस्कारः ⁷आचार्याद्यर्थं भिक्षणं धर्मः तं पुरस्करोतीति धर्मपुरस्कारः । कर्मण्यण् । धर्मप्रयोजनः नान्यप्रयोजनः । य एवंभूत एवंभूतमुद्दिष्याऽगच्छति नाऽन्येच्छया सोऽतिथिरिति । ⁸बौधायनस्तु श्रान्तोऽदृष्टपूर्वः केवलमन्नार्थी नाऽन्यप्रयोजनस्सोतिथिर्भवति । अथ वा सर्ववर्णानामन्यतमः काले यथोपपन्नः सर्वेषामतिथीनां श्रेष्ठोऽतिथिर्भवती"ति ॥ ५॥

6. The reward for honouring (such a guest) is immunity from misfortunes, and heavenly bliss. ⁹

सूत्रम्

तस्य पूजायां शान्तिः स्वर्गश्च ॥ ६॥

टिप्पनी

तस्यातिथेः पूजायां कृतायां शान्तिरुपद्रवाणामिह भवति । प्रेत्य च स्वर्गलाभः ॥ ६॥

7. He shall go to meet such (a guest), honour him according to his age (by the formulas of salutation prescribed), and cause a seat to be given to him.

सूत्रम्

तमभिमुखोऽभ्यागम्य यथावयस्समेत्य तस्यासनमाहारयेत्॥ ७ ॥

टिप्पनी

तमतिथिमभिमुखोऽभ्यागच्छेत् । अभ्यागम्य यथावयः वयसोऽनुरूपं प्रत्युत्थानाभिवादनादिना समेयात सङ्गच्छेत् । समेत्य च तस्यासनमाहारयेत् शिष्यादिभिः । अभावे स्वयमाहरेत् ॥ ७॥

8. Some declare that, if possible, the seat should have many feet. ¹⁰

सूत्रम्

शक्तिविषये नाऽबहुपादमासनं भवतीत्येक ॥ ८॥

टिप्पनी

शक्तौ सत्यां अबहुपादमासनं न देयम् । किं तु बहुपादमेव पीठादिकमित्येके मन्यन्ते । ²स्वमतं त्वबहुपादमपीति ॥ ८ ॥

9. The (householder himself) shall wash the feet of that (guest); according to some, two Śūdras shall do it.

सूत्रम्

तस्य पादौ प्रक्षालयेच्छूद्रमिथुनावित्येके ॥९॥

टिप्पनी

द्वौ शूद्रौ तस्य पादौ प्रक्षालयेतामित्येके मन्यन्ते । दासवत इदम् ॥९॥

10. One of them shall be employed in pouring water (over the guest, the other in washing his feet).

सूत्रम्

अन्यतरोऽभिषेचने स्यात् ॥ १० ॥

प्रस्तावः

अत्र विशेषः—

टिप्पनी

अभिषेचनं करकादिना जलावसेकः । तमेकः कुर्यात् । इतरः प्रक्षालनम् ॥ १०॥

11. Some declare that the water for the (guest) shall be brought in an earthen vessel. ¹¹

सूत्रम्

तस्योदकमाहारयेन्मृण्मयेनेत्येके ॥ ११ ॥

टिप्पनी

मृण्मयेन पात्रेण तस्योदकमाहर्तव्यमित्येके मन्यन्ते । ³स्वमतं तु तैजसेन ॥ ११ ॥

12. But (a guest) who has not yet returned home from his teacher shall not be a cause for fetching water. ¹²

सूत्रम्

नोदकमाहारयेदसमावृत्तः ॥ १२ ॥

टिप्पनी

यदा असमावृत्तो ब्रह्मचारी आचार्यप्रेषितः स्वयमेव वाऽतिथिरभ्यागच्छति तदा नासावुदकमाहारयेत् नासावुदकाहरणस्य प्रयोजकः । नास्मा उदकमाहर्तव्यमिति ॥ १२ ॥

13. In case a (student comes, the host) shall repeat the Veda (together with him) for a longer time (than with other guests).

सूत्रम्

अध्ययनसांवृत्तिश्चात्राधिका ॥ १३ ॥

टिप्पनी

अत्र असमावृत्तेऽतिथौ अध्ययनसंवृत्तिश्चाधिका इतरस्मादतिथेः । अध्ययनस्य सह निष्पादनमध्ययनसंवृत्तिः। यः प्रदेशस्तस्याऽऽगच्छति स तेन सह कियन्तञ्चित्कालं वक्तव्य इति । प्रसिद्धे तु पाठे पूर्वपदान्तस्य समोऽकारस्य छान्दसो दीर्घः ॥ १३॥

14. He shall converse kindly (with his guest), and gladden him with milk or other (drinks), with eatables, or at least with water.

सूत्रम्

सान्त्वयित्वा तर्पयेद्रसैर्भक्ष्यैरद्भिरवरार्ध्येनेति ॥१४॥

टिप्पनी

ततः पादप्रक्षालनस्य समध्ययनस्य वाऽनन्तरमतिथिं प्रियवचनेन सान्त्वयेत् । सान्त्वयित्वा गव्यादिभीरसैः फलादिभिश्च भक्ष्यैरन्ततोऽद्भिरपि तावत्तर्पयेत् तृप्तिं कुर्यात् । ‘अवरार्थेने’ति जघन्यकल्पतां सूचयति । अप्यन्तत इत्यर्थः । इतिशब्दादेवमादिभिरन्यैरपि ॥ १४॥

15. He shall offer to his guest a room, a bed, a mattress, a pillow with a cover, and ointment, and what else (may be necessary). ¹³

सूत्रम्

आवसथं दद्यादुपरिशय्यामुपस्तरणमुपधानं सावस्तरणमभ्यञ्जनं चेति ॥ १५ ॥

टिप्पनी

आवसथो विश्रामस्थानम् । उपरिशय्या खट्वा । उपस्तरणं तूलिका। उपधानमुपबर्हणम् । अवस्तरणमुपरिपटः । तत्सहितमुपधानमुपस्तरणं च । अभ्यञ्जनं पादयोः तैलं घृतं वा। एतत्सर्वं दद्यात् । भोजनात्प्रागूर्ध्वं वा अपेक्षिते काले । इतिशब्दादन्यदप्यपेक्षितम् ॥ १५ ॥

16. (If the dinner has been finished before the arrival of the guest), he shall call his cook and give him rice or yava for (preparing a fresh meal for) the guest. ¹⁴

सूत्रम्

अन्नसंस्कर्तारमाहूय ब्रीहीन् यवान्वा तदर्थान्निर्वपेत् ॥ १६ ॥

टिप्पनी

यः पचति तमन्नसंस्कर्तारमाहूय तदर्थानतिथ्यर्थान् ब्रीहीन्यवान्वा निर्वपेत् पृथक्कृत्य दद्यात्-अमुष्मै पचेति । ब्रीहियवग्रहणमुपलक्षणम् । इदं भुक्तवत्सु सर्वेष्वतिथावुपस्थिते द्रष्टव्यम् ॥ १६ ॥

17. (If dinner is ready at the arrival of the guest), he himself shall portion out the food and look at it, saying (to himself), ‘Is this (portion) greater, or this?’

सूत्रम्

उद्धृतान्यन्नान्यवेक्षेतेदं भूया३इद३मिति ॥ १७ ॥

प्रस्तावः

भोजनकाले त्वाह —

टिप्पनी

यावन्तो भोक्तारस्तावद्वा अन्नान्युद्धृत्य पृथक्पात्रेषु कृत्वा स्वयं संविभागं कृत्वा तान्यन्नान्यवेक्षेत-किमिदं भूयः प्रभूतमिदं वेति । विचारे प्लुतः । ²पूर्वं तु भाषायामित्येतदुपेक्षितं छान्दसोऽयं ³प्रयोग इति ॥ १७॥

18. He shall say, ‘Take out a larger (portion for the guest).’

सूत्रम्

भूय उद्धरेत्येव ब्रूयात् ॥ १८॥

टिप्पनी

एवमवेक्ष्याऽतिथ्यर्थं भूय उद्धरेत्येव ब्रूयात् ॥ १८ ॥

19. A guest who is at enmity (with his host) shall not eat his food, nor (shall he eat the food of a host) who hates him or accuses him of a crime, or of one who is suspected of a crime. ¹⁵

सूत्रम्

द्विषन्द्विषतो वा नान्नमश्नीयाद्दोषेण वा मीमांसमानस्य मीमांसितस्य वा ॥ १९ ॥

टिप्पनी

यं स्वयमतिथिं द्विषन्भवति यो वाऽऽत्मानं द्वेष्टि यो वाऽऽत्मानं दोषेण मीमांसते आत्मनि स्तेयादिदोषं सम्भावयति । यो वा दोषेण मीमांसितः यत्र लौकिका दोषं सम्भावयन्ति, तस्यास्य सर्वस्यान्नं नाश्नीयात् ॥१९॥

20. For it is declared in the Veda that he (who eats the food of such a person) eats his guilt.

सूत्रम्

पाप्मानं हि स तस्य भक्षयतीति विज्ञायते ॥ २० ॥

टिप्पनी

यः एवंविधस्याऽन्नमश्नाति, स तस्य पाप्मानमेव भक्षयतीति विज्ञायते ॥ २० ॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ द्वितीयप्रश्ने षष्ठी कण्डिका ॥ ६ ॥