०४

1. Near the bed (a Bali must be offered) with (a Mantra) addressed to Kāma (Cupid).

सूत्रम्

शय्यादेशे कामलिङ्गेन ॥ १ ॥

टिप्पनी

शय्यादेशे ‘कामाय स्वाहे’त्यनेन ॥ १ ॥

2. On the door-sill (a Bali must be placed) with (a Mantra) addressed to Antarikṣa (the air). ¹

सूत्रम्

²देहल्यामन्तरिक्षलिङ्गेन ॥२॥

टिप्पनी

देहली द्वारस्थाऽधस्ताद्दारु । तस्याऽधोवेदिकेत्यन्ये । अन्तर्द्वारस्य च ग्रहणम् । तत्राऽन्तरिक्षलिङ्गेन ‘अन्तरिक्षाय स्वाहे’त्यनेन ॥२॥

3. With (the Mantra) that follows (in the Upaniṣad, he offers a Bali) near the door. ³

सूत्रम्

उत्तरेणाऽपिधान्याम् ॥ ३॥

टिप्पनी

येनाऽपिधीयते द्वारं साऽपिधानी कवाटम् । तदर्गलमित्यन्ये । तत्रोत्तरेण मन्त्रेण ‘यदेजति जगति यच्च चेष्टति नाम्नो भागो यन्नाम्ने स्वाहे’त्यनेन ॥ ३॥

4. With the following (ten Mantras, addressed to Earth, Air, Heaven, Sun, Moon, the Constellations, Indra, Bṛhaspati, Prajāpati, and Brahman, he offers ten Balis, each following one to the east of the preceding one), in (the part of the house called) the seat of Brahma. ⁴

सूत्रम्

उत्तरैर्ब्रह्मसदने ॥४॥

टिप्पनी

अगारस्येत्यनुवृत्तेः । तत्र यो ब्रह्मसदनाख्यो देशः वास्तुविद्याप्रसिद्धो ⁵मध्येऽगारस्य । तत्रोत्तरैर्दशभिः ‘पृथिव्यै स्वाहा, अन्तरिक्षाय स्वाहा, दिवे स्वाहा, सूर्याय स्वाहा, चन्द्रमसे स्वाहा, नक्षत्रेभ्यः स्वाहा, इन्द्राय स्वाहा, बृहस्पतये स्वाहा, प्रजापतये स्वाहा, ब्रह्मणे स्वाहेत्येतैः प्रागपवर्गमित्येव ।
अपर आाह- ब्रह्मा यत्र सीदति गार्ह्येषु कर्मसु अग्नेर्दक्षिणतो ब्रह्मसदनं तत्रेति ॥४॥

5. He shall offer to the south (of the Balis offered before, a Bali) with a Mantra addressed to the Manes; his sacrificial cord shall be suspended over the right shoulder, and the (palm of his right hand shall be turned upwards and) inclined to the right. ⁶

सूत्रम्

दक्षिणतः पितृलिङ्गेन प्राचीनावीत्यवाचीनपाणिः कुर्यात् ॥ ५ ॥

टिप्पनी

अनन्तराणां बलीनां दक्षिणतः पितृलिङ्गेन ‘स्वधा पितृभ्य’ इत्यनेन बलिं कुर्यात्, प्राचीनावीत्यवाचीनपाणिश्च भूत्वा दक्षिणं पाणिमुत्तानं कृत्वा अङ्गुष्ठतर्जन्योरन्तरालेन ॥५॥

6. To the north (of the Bali given to the Manes, a Bali shall be offered) to Rudra, in the same manner as to the (other) gods. ⁷

सूत्रम्

रौद्र उत्तरो यथा देवताभ्यः ॥ ६॥

टिप्पनी

पितृबलेरुत्तरतो रौद्रबलिः कर्तव्यः । यथा देवताभ्यः तथा, प्राचीनावीत्यवाचीनपाणिरिति नाऽनुवर्तत इत्यर्थः । ‘नमो रुद्राय पशुपतये स्वाहे’ति मन्त्रः । अत्र यद्यपि पशुपतिलिङ्गमप्यस्ति, तथापि तद्रुद्रस्यैव विशेषणमिति रौद्र इति व्यपदेशो नाऽनुपपन्नः । देवतास्मरणमपि रुद्रायत्येव कुर्वन्ति । रुद्राय पशुपतय इत्यन्ये । केचित्तु- उत्तरो मन्त्रो रौद्रः न पशुपतिदैवत्य इत्याचक्षते । तेषां देशः प्राग्वोदग्वा पित्र्यात् ॥ ६॥

7. The sprinkling with water (which precedes and follows the oblation) of these two (Balis, takes place) separately, on account of the difference of the rule (for each case). ⁸

सूत्रम्

तयोर्नाना परिषेचनं धर्मभेदात् ॥ ७॥

टिप्पनी

तयोरनन्तरोक्तयोर्बल्योरेकस्मिन् देशे समवेतयोरपि नाना पृथक् परिषेचनं कर्त्तव्यम् । कुतः ? धर्मभेदात्। पित्र्यस्याऽप्रदक्षिणं परिषेचनं कर्तव्यम् । इतरस्य दैवत्वात्प्रदक्षिणमिति ॥ ७॥

8. At night only he shall offer (the Bali to the Goblins), throwing it in he air and reciting the last (Mantra). ⁹

सूत्रम्

नक्तमेवोत्तमेन वैहायसम् ॥ ८॥

टिप्पनी

उत्तमेन ‘ये भूताः प्रचरन्ति नक्तं बलिमिच्छन्तो वितुदस्य प्रेष्याः । तेभ्यो बलिं पुष्टिकामो हरामि मयि पुष्टिं पुष्टिपतिर्दधातु स्वाहे’²त्यनेन वैहायसं बलिं दद्यात् । तच्च नक्तमेव । ‘वैहायसमि’ति वचनादाकाश एव बलिरुत्क्षेप्यः, न छदिकृते देशे । तथाच बौधायनः— ⁵ ‘अथाऽऽकाश उत्क्षिपति ये भूताःप्रचरन्ती’ति ।

अपर आह- एवकारो भिन्नक्रमः । नक्तमुत्तमेनैव बलिरिति तत्र बल्यन्तराणां रात्रौ निवृत्तिः । अन्ये तु- ऊहेन दिवा बलिं हरन्ति ‘दिवा बलमिच्छन्त’ इति ।

आश्वलायनके तथा दर्शनात्² दिवाचारिभ्य ने दिवा । नक्तंचारिभ्य इति (बलिमाकाशे उत्क्षिपे)न्नक्तमिति । तथा मनुः—
⁵ दिवाचरेभ्यो भूतेभ्यो नक्तंचारिभ्य एव च ।’ इति ॥ ८॥

9. He who devoutly offers those (above-described), to the rules, (obtains) Balis and Homas), according eternal bliss in heaven and prosperity.

सूत्रम्

य एतानव्यग्रो यथोपदेशं कुरुते नित्यः स्वर्गः पुष्टिश्च ॥९॥

टिप्पनी

य एताननन्तरोक्तान् होमान् बलींश्च । अव्यग्रः समाहितमना भूत्वा यथोपदेशमुपदेशानतिक्रमेण कुरुते । य इति वचनात्तस्यति पूर्वं गम्यते । तस्य नित्यः स्वर्गः पुष्टिश्च ‘स्वर्गपुष्टिसंयुक्ता’ इति यत् पूर्वमुक्तं तस्याऽर्थवादताशङ्का मा भूदिति पुनर्वचनम् । पुष्टिस्वर्गौ नित्यावेव भवत, न प्रबलैरपि कर्मान्तरैर्बाधनमिति ॥९॥

10. And (after the Balis have been performed, a portion of the food) must first be given as alms. ¹⁰

सूत्रम्

अग्रं च देयम् ॥१०॥

टिप्पनी

बलिहरणानन्तरं अग्रं च देयं भिक्षवे ॥१०॥

11. He shall give food to his guests first, ¹¹

सूत्रम्

अतिथीनेवाऽग्रे भोजयेत् ॥११॥

टिप्पनी

अतिथीन्वक्ष्यति । तानेवाग्रे भोजयेत् न स्वयं सह भुञ्जीत पूर्वं वा । एवमतिथिव्यतिरिक्तानन्यानपि भोजयितव्यान् पश्चादेव भोजयेत् ॥ ११ ॥

12. And to infants, old or sick people, female (relations, and) pregnant women. ¹²

सूत्रम्

बालान्वृद्धान्रोगसम्बन्धास्त्रीश्चान्तर्वत्नीः ॥१२॥

टिप्पनी

ये च गृहवर्तिनो बालादयः तानप्यग्र एव भोजयेत् । अन्तर्वत्नीरित्येव सिद्धे स्त्रीग्रहणं स्वस्रादीनामपि ग्रहणार्थम् । अन्तर्वत्नीग्रहणं ¹³सर्वत्र पूजार्थम् ॥ १२॥

13. The master (of the house) and his wife shall not refuse a man who asks for food at the time (when the Vaiśvadeva offering has been performed).

सूत्रम्

काले स्वामिनावन्नार्थिनं न प्रत्याचक्षीयाताम् ॥१३॥

टिप्पनी

काले वैश्वदेवान्ते अनार्थमुपस्थितं स्वामिनौ गृहपती न प्रत्याचक्षीयाताम् अवश्यं तस्मै किञ्चिद्देयमति ॥१३॥

14. If there is no food, earth, water, grass, and a kind word, indeed, never fall in the house of a good man. Thus (say those who know the law). ¹⁴

सूत्रम्

¹⁵अभावे भूमिरुदकं तृणानि कल्याणी वागित्येतानि वै सतोऽगारे न क्षीयन्ते कदाचनेति ॥१४॥

प्रस्तावः

अभावे किं कर्तव्यम् ? तत्राह —

टिप्पनी

भूमिरुपवेशनयोग्या । उदकं पादप्रक्षालनादियोग्यम् । तृणानि शयनासनयोग्यानि । कल्याणी वाक् स्वागतमायुष्मते, इहाऽऽस्यतामित्यादिका । एतानि भूम्यादीनि । सतोऽगारे सतस्सत्पुरुषस्य निर्धनस्याऽपि गृहे कदाचिदपि न क्षीयन्ते । वैशब्दः प्रसिद्धौ । अत एव तैरुपचारः कर्तव्यः । इतिशब्दप्रयोगादेवं धर्मज्ञा उपदिशन्तीति ॥ १४॥

15. Endless worlds are the portion (of those householders and wives) who act thus.

सूत्रम्

एवं वृत्तावनन्तलोकौ भवतः ॥ १५ ॥

टिप्पनी

यौ गृहमेधिनौ विवाहादारभ्य आन्तादेवंवृत्तौ भवतः तयोरनन्ता लोका भवन्ति । ज्योतिष्टोमादिभ्योऽपि कतिपयदिनसाध्येभ्यो दुष्करमेतदान्ताद्व्रतम् ॥ १५ ॥

16. To a Brāhmaṇa who has not studied the Veda, a seat, water, and food must be given. But (the giver) shall not rise (to do him honour). ¹⁶

सूत्रम्

ब्राह्मणायाऽनधीयानायाऽऽमनमुदकमन्नमिति देयं न प्रत्युत्तिष्ठेत् ॥१६॥

टिप्पनी

यद्यनधीयानो ब्राह्मणोऽतिथिधर्मेणाऽऽगच्छेत् तदा तस्मै आसनादिकं देयम् । प्रत्युत्थानं तु न कर्तव्यम् । अस्मादेव ज्ञायते-अधीयाने प्रत्युत्थेयमिति ॥ १६ ॥

17. But if (such a man) is worthy of a salutation (for other reasons), he shall rise to salute him.

सूत्रम्

अभिवादनायैवोत्तिष्ठेदभिवाद्यश्चेत् ॥ १७ ॥

टिप्पनी

यदि पुनरसौ अनधीयानोऽपि ‘दशवर्षं पौरसख्य’(१.१४.१२.) मित्यादिना ऽभिवाद्यो भवति तदा अभिवादनायौवात्तष्ठेत्॥ १७ ॥

18. Nor (shall a Brāhmaṇa rise to receive) a Kṣatriya or Vaiśya (though they may be learned). ¹⁷

सूत्रम्

राजन्यवैश्यौ च ॥ १८ ॥

टिप्पनी

अधीयानावपि राजन्यवैश्यौ न प्रत्युत्तिष्ठेत् ब्राह्मणः । आसनादिकं तु देयमिति ॥ १८॥

19. If a Śūdra comes as a guest (to a Brāhmaṇa), he shall give him some work to do. He may feed him, after (that has been performed). ¹⁸

सूत्रम्

²शद्रमभ्यागतं कर्मणि नियुज्यात् ॥१९॥

टिप्पनी

यदि शद्रो द्विजाति प्रत्यतिथिरागच्छति तदा तमुदकाहरणादौ कर्मणि नियुञ्ज्यात् नियुञ्जीत ॥ १९ ॥

सूत्रम्

अथाऽस्मै दद्यात् ॥ २०॥

टिप्पनी

अथ तस्मिन् कृते भोजनं दद्यात् ॥ २०॥

20. Or the slaves (of the Brāhmaṇa householder) shall fetch (rice) from the royal stores, and honour the Śūdra as a guest. ¹⁹

सूत्रम्

दासा वा राजकुलादाहृत्याऽतिथिवच्छूद्रं पूजयेयुः ॥२१॥

टिप्पनी

अथवा येऽस्य गृहमधिनो दासाः ते राजकुलादाहृत्य तं शूद्रमतिथिवत्पूजयेयुः । अत एव ज्ञायते-शूद्राणामतिथीनां पूजार्थं ब्रीह्यादिकं राज्ञा ग्रामे ग्रामे स्थापयितव्यमिति ॥ २१ ॥

21. (A householder) must always wear his garment over (his left shoulder and under his right arm).

सूत्रम्

नित्यमुत्तरं वासः कार्यम् ॥ २२॥

टिप्पनी

‘उपासने गुरुणा’ (१.१५.१)मित्यादिना केषुचित्कालेषु यज्ञोपवीतं विहितम् । इह तु प्रकरणात् गृहस्थस्य नित्यमुत्तरं वासो धार्यमित्युच्यते ॥

22. Or he may use a cord only, slung over his left shoulder and passed under his right arm, instead of the garment.

सूत्रम्

अपि वा सूत्रमेवोपवीतार्थे ॥ २३ ॥

टिप्पनी

अपि वा सूत्रमेव सर्वेषामुपवीतकृत्ये भवति, न वास एवेति नियमः। तथा च मनुः—
² कार्पासमुपवीतं स्याद्विप्रस्योर्ध्ववृतं त्रिवृ’दिति⁵ ॥ २३ ॥

23. He shall sweep together (the crumbs) on the place where he has eaten, and take them away. He shall sprinkle water on that place, turning the palm downwards, and remove the stains (of food from the cooking-vessels with a stick), wash them with water, and take their contents to a clean place to the north (of the house, offering them) to Rudra. In this manner his house will become prosperous.

सूत्रम्

यत्र भुज्यते तत्समूह्य निर्हृत्याऽवोक्ष्य तं देशममत्रेभ्यो लेपान् सङ्कृष्याद्भिः संमृज्योत्तरतः शुचौ देशे रुद्राय निनयेदेवं वास्तु शिवं भवति ॥ २४ ॥

टिप्पनी

यत्र स्थाने भुज्यते तत् समूह्य समूहन्या सत्यमुच्छिष्टादिकं राशीकृत्य निहरेदन्यतः। निर्हृत्य तं देशमवोक्षत् । अवोक्ष्य ततोऽमत्रेभ्यः येषु पाकः कृतः तान्यमत्राणि तेभ्योऽन्नलेपान् व्यञ्जनलेपांश्च संकृष्य काष्ठादिनाऽवकृष्य अद्भिसंसृजेत् । संसृज्य गृहस्योत्तरतः शुचौ देशे रुद्रायेदमस्त्’विति निनयेत् । एवं कृते वास्तु शिवं समृद्धं भवतीति ॥ २४॥

24. It is declared in the Smṛtis that a Brāhmaṇa alone should be chosen as teacher (or spiritual guide). ²⁰

सूत्रम्

ब्राह्मण आचार्यः स्मर्यते तु ॥ २५ ॥

टिप्पनी

तुशब्दोऽवधारणार्थो भिन्नक्रमश्च । ब्राह्मण एव सर्वेषामाचार्यः स्मर्यते धर्मशास्त्रेषु । इहाऽपि वक्ष्यति ‘स्वकर्म ब्राह्मणस्ये’(२.१०.४.)त्यादि। अनुवादोऽयमापदि कल्पान्तरं वक्तुम् ॥ २५॥

25. In times of distress a Brāhmaṇa may study under a Kṣatriya or Vaiśya.

सूत्रम्

आपदि ब्राह्मणेन राजन्ये वैश्ये वाऽध्ययनम् ॥ २६ ॥

प्रस्तावः

तदाह—

टिप्पनी

कर्तव्यमित्यध्याहार्थम् । ब्राह्मणस्याऽध्यापयितुरलाभ आपत् । तत्राऽऽपदि ब्राह्मणेन राजन्ये वैश्ये वाऽध्ययनं कर्तव्यम् । न त्वनधीयानेन स्थातव्यम्। ‘ब्राह्मणेने’ति वचनाद्राजन्यवैश्ययोर्नाऽयमनुकल्पः ॥ २६ ॥

26. And (during his pupilship) he must walk behind (such a teacher).

सूत्रम्

अनुगमनं च पश्चात् ॥ २७ ॥

टिप्पनी

अनुगमनं च पृष्ठतः कर्तव्यं यावदध्ययनम् । पश्चाद्ग्रहणं लज्जादिना कियत्यपि पार्श्वे गतिर्मा भूदिति । सर्वशुश्रूषाप्रसङ्गे नियमः — ब्राह्मणस्याऽनुगमनमेव शुश्रूषेति । तथा च गौतमः-² ‘अनुगमनं शुश्रूषे’ति ॥ २७॥

27. Afterwards the Brāhmaṇa shall take precedence before (his Kṣatriya or Vaiśya teacher).

सूत्रम्

तत ऊर्ध्वं ब्राह्मण एवाऽग्रे गतौ स्यात् ॥ २८ ॥

टिप्पनी

ततोऽध्ययनादूर्ध्वं समाप्तेऽध्ययने ब्राह्मण एवाग्रतो गच्छेत् ॥ २८ ॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तावुज्वलायां द्वितीयप्रश्ने चतुर्थी कण्डिका ॥४॥