०३

1. Pure men of the first three castes shall prepare the food (of a householder which is used) at the Vaiśvadeva ceremony. ¹

सूत्रम्

आर्याः प्रयता वैश्वदेवेऽन्नसंस्कर्तारः स्युः ॥१॥

टिप्पनी

आर्यास्त्रैवर्णिकाः। ‘आर्याधिष्ठिता वा शूद्रा’ (२.३,४) इत्युत्तरत्र दर्शनात् । प्रयताः स्नानादिना शुद्धाः। वैश्वदेवे गृहमेधिनोर्भोजनार्थे पाके। ‘गृहमेधिनो यदशनीयस्ये’(३-१२)ति दर्शनात् । अन्नसंस्कर्तारः स्युः । अन्नं भक्ष्यभोज्यपेयादिकं तत् संस्कुर्युः । न स्वयं, नाऽपि स्त्रियः ॥ १ ॥

2. The (cook) shall not speak, nor cough, nor sneeze, while his face is turned towards the food.

सूत्रम्

भाषां कासं क्षवधुमित्यभिमुखोऽन्नं वर्जयेत् ॥ २॥

टिप्पनी

भाषा शब्दोच्चारणम् । कासः कण्ठे घुरुघुराशब्दः । क्षवधुः क्षुतम् । एतत्त्रितयमन्नाभिमुखो न कुर्यात् । ‘संस्कर्तारः स्यु’रिति बहुवचने प्रकृते ‘वर्जये’दित्येकवचनं प्रत्येकमुपदेशार्थम् ॥ २ ॥

3. He shall purify himself by touching water if he has touched his hair, his limbs, or his garment.

सूत्रम्

केशानङ्गं वासश्चाऽऽलभ्याऽप उपस्पृशेत् ॥३॥

टिप्पनी

केशादीनात्मीयानन्यदीयान्वा । आलभ्य स्पृष्ट्वा । अप उपस्पृशेत् । नेदं स्नानम् । किं तर्हि ? स्पर्शमात्रम् । केशालम्भे पूर्वमप्युपस्पर्शनं विहितम् । इदं तु तत्रोक्तं वैकल्पिकं शकृदाद्युपस्पर्शनं मा भूदिति ॥ ३ ॥

4. Or Śūdras may prepare the food, under the superintendence of men of the first three castes.

सूत्रम्

आर्याधिष्ठिता वा शुद्रास्संकर्तारः स्युः ॥ ४ ॥

टिप्पनी

वर्णिकैर् अधिष्ठिता वा शूद्रास् संस्कर्तारः स्युः । प्रकरणादन्नस्येति गम्यते ॥४॥

5. For them is prescribed the same rule of sipping water (as for their masters). ²

सूत्रम्

तेषां स एवाऽऽचमनकल्पः ॥५॥

टिप्पनी

तेषां शूद्राणामन्नसंस्कारेऽधिकृतानां स एवाऽऽचमनकल्पो वेदितव्यः, यस्याऽन्नं पचन्ति । यदि ब्राह्मणस्य, हृदयङ्गमाभिरद्भिः। यदि क्षत्रियस्य, कण्ठगाभिः । यदि वैश्यस्य, तालुगाभिः । इन्द्रियोपस्पर्शन च भवति ॥५॥

6. Besides, the (Śūdra cooks) daily shall cause to be cut the hair of their heads, their beards, the hair on their bodies, and their nails.

सूत्रम्

अधिकमहरहः केशश्मश्रुलोमनखवापनम् ॥ ६ ॥

टिप्पनी

शूद्राः पचन्तः प्रत्यहं केशादि वापयेयुः । इदमेषामधिकमार्येभ्यः ॥६॥

7. And they shall bathe, keeping their clothes on. ³

सूत्रम्

उदकोपस्पर्शनं च सह वाससा ॥ ७ ॥

टिप्पनी

सहैव वाससा स्नानं कुर्युः। आर्याणां तु परिहितं वासो निधाय कौ पीनाच्छादनमात्रेणाऽपि स्नानं भवति । शुद्राणामपि पाकादन्यत्र । तथा च मनुः —
⁴ न वासोभिस्सहाऽजस्रं नाऽविज्ञाते जलाशये।’ इति ॥ ७॥

8. Or they may trim (their hair and nails) on the eighth day (of each half-month), or on the days of the full and. new moon.

सूत्रम्

अपि वाऽष्टमीष्वेव पर्वसु वा वपरेन् ॥ ८ ॥

टिप्पनी

यदि वाऽष्टमीष्वेव वपरेन् केशादीन् पर्वस्वेव वा । न प्रत्यहम् । ‘वपरे’न्निति अन्तर्भावितण्यर्थः । वापयेरन्नित्यर्थः । तथा च ‘लोमनखवापन’मिति पूर्वत्र णिच्प्रयुक्तः ॥ ८ ॥

9. He (the householder himself) shall place on the fire that food which has been prepared (by Śūdras) without supervision, and shall sprinkle it with water. Such food also they state to be fit for the gods.

सूत्रम्

परोक्षमन्नं संस्कृतमग्नावधिश्रित्याऽद्भिः प्रोक्षेत्तदेवपवित्रमित्याचक्षते ॥९॥

टिप्पनी

यदि शुद्राः परोक्षमन्नं संस्कुर्युः आर्यैरनधिष्ठिताः । तदा तत्परोक्षमन्न संस्कृतं स्वयमग्नावधिश्रयेत् । अधिश्रित्याऽद्भिः प्रोक्षेत् । तदेवंभूतमन्नं देवपवित्रमित्याचक्षते । देवानामपि तत्पवित्रं किं पुनर्मनुष्याणामिति ॥९॥

10. When the food is ready, (the cook) shall place himself before his master and announce it to him (saying), ‘It is ready.’

सूत्रम्

सिद्धेऽन्ने तिष्ठन् भूतमिति स्वामिने प्रब्रूयात् ॥१०॥

टिप्पनी

सिद्धे पक्वेऽन्ने तिष्ठन् पाचकोऽधिष्ठाता वा भूतमिति प्रब्रूयात् । कस्मै ? यस्य तदन्न तस्मै स्वामिने । भूतं निष्पन्नमित्यर्थः ॥ १०॥

11. The answer (of the master) shall be, ‘That well-prepared food is the means to obtain splendour; may it never fail!’ ⁵

सूत्रम्

तत्सुभूतं विराडन्नं तन्मा क्षायीति प्रतिवचनः ॥ ११ ॥

टिप्पनी

तत्सुभूतमित्यादि प्रतिवचनो मन्त्रः। तदन्नं सुभूतं सुनिष्पन्नम् । विराट् विराजः साधनम् । अन्नमशनम् । तच्च मा क्षायि क्षीणं मा भूदित्यर्थः ॥ ११ ॥

12. The burnt-oblations and Bali-offerings made with the food which the husband and his wife are to eat, bring (as their reward) prosperity, (and the enjoyment of) heaven. ⁶

गृहमेधिनोर्यद## सूत्रम् गृहमेधिनो यदशनीयं तस्य होमा बलयश्च स्वर्गपुष्टिसंयुक्ताः ॥ १२ ॥

टिप्पनी

गृहमेधिनो यदशनीयं पक्वमपक्वं वा उपस्थितं तस्यैकदेशेन होमा बलयश्च वक्ष्यमाणाः कर्तव्याः । स्वर्गः पुष्टिश्च तेषां फलमिति ॥ १२ ॥

शनीयस्य होमा बलयश्च स्वर्गपुष्टिसंयुक्ताः १२

13. Whilst learning the sacred formulas (to be recited during the performance) of those (burnt oblations and Bali-offerings, a householder) shall sleep on the ground, abstain from connubial intercourse and from eating pungent condiments and salt, during twelve days. ⁷

सूत्रम्

तेषां मन्त्राणामुपयोगे द्वादशाहमधश्शय्या ब्रह्मचर्यं क्षारलवणवर्जनं च ॥ १३ ॥

टिप्पनी

तेषां होमानां बलीनां च ये मन्त्रास् तेषाम् उपयोगे ।
उपयोगो नियमपूर्वकं विद्याग्रहणम्⁸ ।

तत्र द्वादशाहम् अधश्शय्या स्थण्डिलशायित्वम् । ब्रह्मचर्यं मैथुनवर्जनम् ।
⁴क्षारलवणवर्जनं च भवति ।

उपयोक्तुर् एव व्रतम्, अध्ययनाङ्गत्वात् ।
अन्ये तु पत्न्या अपीच्छन्ति - उपयोगः प्रथम-योगः तत्र च पत्न्या अपि सहाऽधिकार इति वदन्तः ॥ १३ ॥

14. (When he studies the Mantras) for the last (Bali offered to the goblins), he shall fast for one (day and) night. ⁹

सूत्रम्

उत्तमस्यैकरात्रमुपवासः ॥ १४ ॥

टिप्पनी

उत्तमस्य ‘उत्तमेन वैहायसम्’(२.४.८.) इति वक्ष्यमाणस्य⁸ ‘ये भूताः प्रचरन्ती’त्यस्य
एकरात्रमुपवासः कर्तव्यः ॥ १४ ॥

15. For each Bali-offering the ground must be prepared separately. (The performer) sweeps (the ground) with his (right) hand, sprinkles it with water, turning, the palm downwards, throws down (the offering), and afterwards sprinkles water around it. ¹⁰

सूत्रम्

बलीनां तस्य तस्य देशे संस्कारो हस्तेन परिमृज्याऽऽवोक्ष्य न्युप्य पश्चात्परिषेचनम् ॥ १५ ॥

टिप्पनी

बलीनां मध्ये तस्यतस्य बलेर्देशे संस्कारः कर्तव्यः। कः पुनरसौ? हस्तेन परिमार्जनमवोक्षणं च । तं कृत्वा बलिं निवपति । न्युप्य पश्चात् परिषेचनं कर्तव्यम् । उपदेशक्रमादेव सिद्धे पश्चाद्ग्रहणं मध्ये गन्धमाल्यादिदानार्थमित्याहुः। ‘तस्यतस्ये’ति वचनं सत्यपि सम्भवे सकृदेव परिमार्जनमवोक्षणं च मा भूत् । एकस्मिन्देशे समवेतानामपि पृथक्पृथग्यथा स्यादिति ॥ १५ ॥

16. (At the Vaiśvadeva sacrifice) he shall offer the oblations with his hand, (throwing them) into the kitchen-fire or into the sacred (Gṛhya)-fire, and reciting (each time one of) the first six Mantras (prescribed in the Nārāyaṇī Upaniṣad). ¹¹

सूत्रम्

औपासने पचने वा षड्भिराद्यैः प्रतिमन्त्रं हस्तेन जुहुयात् ॥ १६ ॥

टिप्पनी

यत्र पच्यते स पचनोऽग्निः । औपासनवतामोपासने, धिधुरस्य पचन इति व्यवस्थितो विकल्पः । अन्ये तु— तुल्यविकल्पं मन्यन्ते । षड्भिराद्यैः ¹²‘अग्नये स्वाहा, सोमाय स्वाहा, विश्वेभ्यो देवेभ्यस्स्वाहा, ध्रुवाय भौमाय स्वाहा, ध्रवक्षितये स्वाहा, अच्युतक्षिनये स्वाहेत्येतैः। एते हि मन्त्रपाठे पठिताः प्राग्विवाहमन्त्रेभ्यः विशिष्टनियमसापेक्षग्रहणत्वात्तैस्सह न गृह्यन्ते । केचित् सौविष्टकृतमपि सप्तमं जुह्वति ‘अग्नये स्विष्टकृते स्वाहे’ति औषधहविष्केषु तस्य सर्वत्र प्रवृत्तिरिति वदन्तः । अन्ये तु सोमाय स्वाहेति न पठन्ति । सौविष्टकृतं षष्ठं पठन्ति । हस्तग्रहणं दर्व्यादिनिवृत्त्यर्थम् ॥ १६ ॥

17. He shall sprinkle water all around both times (before and after the oblations), as (has been declared) above. ¹³

सूत्रम्

उभयतः परिषेचनं यथा पुरस्तात् ॥ १७ ॥

टिप्पनी

उभयतः । पुरस्तादुपरिष्टाच्च परिषेचनं कर्तव्यम् । कथम् ? यथा पुरस्तात् उक्तं गृह्ये⁴ ‘अदितेऽनुमन्यस्वे’त्यादि, ‘अन्वम्ँ स्थाः प्रासावीरिति मन्त्रसन्नाम’ इति च । सामयाचारिकेषु पार्वणेनातिदेशो न प्रवर्तत इति ज्ञापितत्वादप्राप्तविधिरयम् । अन्ये तु परिसङ्ख्यां मन्यन्ते-परिषेचनमेव वैश्वदेवे, नाऽन्यत्तन्त्रमिति ॥ १८ ॥

18. In like manner water is sprinkled around once only after the performance of those Bali-offerings that are performed in one place. ¹⁴

सूत्रम्

एवं बलीनां देशे देशे समवेतानां सकृत्सकृदन्ते परिषेचनम् ॥ १८ ॥

टिप्पनी

यथा षण्णामाहुतीनां परिषेचनं तन्त्रम्, विभवात् । एवं बलयोऽपि ये एकस्मिन् देशे समवेता ‘उत्तरैर्ब्रह्मसदन’ (४.२.४) इत्यादयस्तेषां यदन्ते परिषेचनं प्राप्तं ‘पश्चात्परिषेचन’मित्यनेन विहितं तत्सर्वान्ते सकृत्कर्तव्यम्, न प्रत्येकं पृथगिति । असत्यस्मिन् सूत्रे पूर्वत्र ‘तस्य तस्ये’ति वचनाद्यथा परिमार्जनमवोक्षणं च प्रत्येकं पृथक्पृथग्भवति तथा परिषेचनमपि स्यात् । अत्र चोपदेशादेव य एकदेशस्था बलयस्तेषामेव सकृदन्ते परिषेचनं, न यादृच्छिकसमवेतानाम् । तेन यद्यप्यगारस्योत्तरपूर्वदेशश्शय्यादेशः, तथापि कामलिङ्गस्य पृथकपरिषेचनं भवति ॥१९॥

19. (If a seasoning) has been prepared, (the Bali-offering should consist of rice) mixed with that seasoning.

सूत्रम्

सति सूपसंसृष्टेन कार्याः ॥ १९ ॥

टिप्पनी

सति सूपे तत्संसृष्टा बलयः कार्याः । अन्ये त्वन्यैरपि व्यजनैस्संसर्गमिच्छन्ति । तथा च बौधायनः— ⁸ ‘काममितरेष्वायतने’ष्विति । एष एव व्यञ्जनानां संस्कारः। ¹²सूत्रस्यापि—
व्यञ्जनैस्सुष्ठूपसंसृष्टेनाऽन्नेन बलयः कार्यास्सति सम्भव इत्यर्थः इति ॥ १९ ॥

20. With the seventh and eighth Mantras (Balis ¹⁵ must be offered to Dharma and Adharma) behind the fire, and must be placed the one to the north of the other.

सूत्रम्

अपरेणाऽग्निं सप्तमाष्टमाभ्यामुदगपवर्गम् ॥२०॥

टिप्पनी

अपरेणाऽग्निमग्नेः पश्चात् । सप्तमाष्टमाभ्यां ‘धर्माय स्वाहा, अधर्माय स्वाहे’त्येताभ्यां बलिहरणx कर्तव्यम् । उदगपवर्गम् । न प्रागपवर्गम् ॥ २० ॥

21. With the ninth (Mantra a Bali offered to the waters must be placed) near the water-vessel (in which the water for domestic purposes is kept). ¹⁶

सूत्रम्

उधानसन्निधौ नवमेन ॥ २१ ॥

टिप्पनी

उदकं यत्र धीयते तदुदधानं¹⁷ मणिकाख्यम् । तस्य सन्निधौ नवमेन ‘अद्भ्यः स्वाहेत्यनेन ॥ २१ ॥

22. With the tenth and eleventh (Mantras, Balis, offered to the herbs and trees and to Rakṣodevajana, must be placed) in the centre of the house, and the one to the east of the other. ¹⁸

सूत्रम्

मध्येऽगारस्य दशमैकादशाभ्यां प्रागपवर्गम् ॥२२ ॥

टिप्पनी

दशमैकादशाभ्यां ‘औषधिवनस्पतिभ्यः स्वाहा, रक्षोदेवजनेभ्यः स्वा’हेत्येताभ्यां अगारस्य मध्ये प्रागपवर्गं कर्तव्यम् ॥ २२ ॥

23. With the following four (Mantras, Balis must be placed) in the north-eastern part of the house (and the one to the east of the other). ¹⁹

सूत्रम्

उत्तरपूर्वे देशेऽगारस्योत्तरैश्चतुर्भिः ॥ २३ ॥

टिप्पनी

अगारस्य य उत्तरपूर्वो देशस्तरोत्तरैश्चतुर्भिः ‘गृह्याभ्यः स्वाहा, अवसानेभ्यः स्वाहा, अवसानपतिभ्यः स्वाहा, सर्वभूतेभ्यः स्वाहेत्येतैः प्रागपवर्गमित्येव ॥२३॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ द्वितीयप्रश्ने तृतीया कण्डिका ॥३॥