२१

1. With Muñja-grass, Balbaja-grass (and articles made of them), roots, and fruits,

सूत्रम्

मुञ्जबल्बजैर्मूलफलैः ॥ १ ॥

टिप्पनी

मुञ्जबल्वजास्तृणविशेषाः ॥ १ ॥

2. And with (other kinds of) grass and wood which have not been worked up (into objects of use). ¹

सूत्रम्

तृणकाष्ठैरविकृतैः ॥२॥

टिप्पनी

तृणानां विकारो रज्ज्वादिभावः । काष्ठानां विकारः स्थूणादिभावः । तृणत्वादेव सिद्धे मुञ्जबल्वजग्रहणं विकारार्थम् ॥ २॥

3. He shall not be too eager (after such a livelihood).

सूत्रम्

नाऽत्यन्तमन्ववस्येत् ॥ ३ ॥

टिप्पनी

प्रतिषिद्धानामपि विक्रयविनिमयाभ्यां जीवेत् । न पुनरत्यन्तमन्ववस्येत् अवसीदेत् । तथा च गौतमः² ‘सर्वथा तु वृत्तिरशक्तावशौद्रेण । तदप्यके प्राणसंशय’ इति । मनुरपि—
³ जीवितात्ययमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः ।
आकाशमिव पङ्केन न स दोषेण लिप्यते ॥ इति ॥३॥

4. If he obtains (another lawful) livelihood, he shall leave off (trading). ⁴

सूत्रम्

वृत्तिं प्राप्य विरमेत् ॥ ४॥

टिप्पनी

गतम् ॥४॥

5. Intercourse with fallen men is not ordained, ⁵

सूत्रम्

न पतितैस्संव्यवहारो विद्यते ॥५॥

टिप्पनी

पतिताः स्तेनादयो वक्ष्यमाणास्तैः सह न कश्चिदपि व्यवहार कर्तव्यः। तत्र मनुः⁶—
संवत्सरेण पतति पतितेन सहाऽऽचरन् ।
याजनाध्यापनाद्यौनान्न तु यानासनाशनात् ॥ इति ।
यानादिभिस्संवत्सरेण पतति । याजनादिभिस्तु सद्य एव ॥ ५ ॥

6. Nor with Apapātras. ⁷

सूत्रम्

तथाऽपपात्रैः ॥६॥

टिप्पनी

अपपात्राश्चण्डालादयः । तैश्च संव्यवहारो न कर्तव्यः ॥ ६ ॥

7. Now (follows the enumeration of) the actions which cause loss of caste (Patanīya).

सूत्रम्

अथ पतनीयानि ॥ ७ ॥

टिप्पनी

द्विजातिकर्मभ्यो हानिः पतनं, तस्य निमित्तानि कर्माणि वक्ष्यन्ते ॥७॥

8. (These are) stealing (gold), crimes whereby one becomes an Abhiśasta, homicide, neglect of the Vedas, causing abortion, incestuous connection with relations born from the same womb as one’s mother or father, and with the offspring of such persons, drinking spirituous liquor, and intercourse with persons the intercourse with whom is forbidden. ⁸

सूत्रम्

स्तेयमाभिशस्त्यं पुरुषवधो ब्रह्मोज्झं गर्भशातनं मातुः पितुरिति योनिसम्बन्धे सहापत्ये स्त्रीगमनं सुरापानमसंयोगसंयोगः ॥ ८॥

टिप्पनी

स्तेयं सुवर्णचौर्यम् । आभिशस्त्यं ब्रह्महत्या। ‘ब्राह्मणमात्रं च हत्वाभिशस्त’ (२४७.) इति वक्ष्यमाणत्वात् । पुरुषवधो मनुष्यजातिवधः । तेन स्त्रीवधोऽपि गृह्यते । ब्रह्मोज्झं उज्झ उत्सर्गे। भावे घञ्। छान्दसो लिङ्गव्यत्ययः । ब्रह्म वेदः तस्याऽधीतस्य नाशनं ब्रह्मोज्झम् । औषधादिप्रयोगेण गर्भस्य वधो गर्भशातनम् । मातुर्योनिसम्बन्धे मातृष्वस्रादौ । पितुर्योनिसम्बन्धे पितृष्वस्रादौ सहापत्ये अपत्येन सहिते स्त्रीगमनं मातृष्वसृगमनं तत्सुतागमनं मातुलसुतागमनं चेत्यर्थः ।
⁹ गौडी पैष्टी च माध्वी च विशेया त्रिविधा सुरा।
यथैवैका न पातव्या तथा सर्वा द्विजोत्तमैः ॥
इति मानवे निषिद्धायाः सुरायाः, पानं सुरापानम् । असंयोगाः, संयोगानर्हाः प्रतिलोमादयः । तैः संयोग एकगृहवासादिः असंयोगसंयोगः । एतानि पतनीयानि ॥८॥

9. That man falls who has connection with a female friend of a female Guru, or with a female friend of a male Guru, or with any married woman. ¹⁰

सूत्रम्

गुर्वीसखिं गुरुसखिं च गत्वाऽन्यांश्च परतल्पान् ॥९॥

टिप्पनी

सखीशब्दस्य छान्दसो ह्रस्वः । गुर्वीसखी मात्रादीनां सखी। गुरुसखी पित्रादिनां सखी तां गत्वा । किम् ? पततीत्युत्तरत्र श्रुतमपेक्ष्यते। अन्याश्च परतल्पान् गत्वा पतति । तल्पशब्देन शपयनवाचिना दारा लक्ष्यन्ते ॥९॥

10. Some (teachers declare), that he does not fall by having connection with any other married female except his teacher’s wife. ¹¹

सूत्रम्

नाऽगुरुतल्पे पततीत्येके ॥ १० ॥

टिप्पनी

गुरुदारव्यतिरेकेण परतल्पगमने पातित्यं नास्तीत्येके मन्यन्ते । यद्यपि सामान्येन पतनीयानीत्युक्तम् , प्रायश्चित्ते तु गुरुलघुभावो द्रष्टव्यः ॥१०॥

11. Constant commission of (other) sins (besides those enumerated above) also causes a man to lose his caste.

सूत्रम्

अधर्माणां तु सततमाचारः ॥ ११ ॥

टिप्पनी

तुश्चार्थे । उक्तव्यतिरिक्तानामप्यधर्माणां सततमाचारः पतनहेतुः ॥११॥

12. Now follows (the enumeration of) the acts which make men impure (Asucikara).

सूत्रम्

अथाऽशुचिकराणि ॥ १२ ॥

टिप्पनी

अशुचिं पुरुषं कुर्वन्तीत्यशुचिकराणि, तानि वक्ष्यन्ते ॥ १२ ॥

13. (These are) the cohabitation of Aryan women with Śūdras,

सूत्रम्

शूद्रगमनमार्यस्त्रीणाम् ॥ १३ ॥

टिप्पनी

त्रैवर्णिकस्त्रीणां शूद्रगमनमशुचिकरम् ॥ १३ ॥

14. Eating the flesh of forbidden (creatures),

सूत्रम्

प्रतिषिद्धानां मांसभक्षणम् ॥ १४ ॥

टिप्पनी

येषां मांसं प्रतिषिद्धं तेषां मांसस्य भक्षणमशुचिकरम् ॥ १४ ॥

15. As of a dog, a man, village cocks or pigs, carnivorous animals,

सूत्रम्

शुनो मनुष्यस्य च कुक्कुटसूकराणां ग्राम्याणां क्रव्यादसाम्॥ १५ ॥

प्रस्तावः

तत्रोदाहरणम्—

टिप्पनी

ग्राम्याणामिति वचनादारण्यानामप्रतिषेधः । अदनमदः, भावेऽसुन्प्रत्ययः । क्रव्यविषयमदनं येषां ते क्रव्यादसः केवलं मांसवृत्तयो गृध्रादयः ॥ १५ ॥

16. Eating the excrements of men,

सूत्रम्

मनुष्याणां मूत्रपुरीषप्राशनम् ॥ १६ ॥

टिप्पनी

मूत्रपुरीषग्रहणं तादृशस्य रेतसोऽप्युपलक्षणम् ॥ १६ ॥

17. Eating what is left by a Śūdra, the cohabitation of Aryans with Apapātra women.

सूत्रम्

शद्रोच्छिष्टमपपात्रगमनं चाऽऽर्याणाम् ॥ १७ ॥

टिप्पनी

शूद्रोच्छिष्टं भुक्तमार्याणां त्रैवर्णिकानामशुचिकरम् । अपपात्राः प्रतिलोमस्त्रियः तासां च गमनम् ॥ १७॥

18. Some declare, that these acts also cause a man to lose his caste.

सूत्रम्

एतान्यपि पतनीयानीत्येके ॥ १८ ॥

टिप्पनी

यान्येतान्यशुचिकरत्वेनाऽनुक्रान्तानि एतान्यपि पतनीयान्येवेत्येके मन्यन्ते ॥१८॥

19. Other acts besides those (enumerated) are causes of impurity.

सूत्रम्

अतोऽन्यानि दोषवन्त्यशुचिकराणि भवन्ति ॥१९॥

टिप्पनी

उक्तव्यतिरिक्तानि दोषवन्ति कर्माणि दुष्प्रतिग्रहहिंसादीनि तान्यशुचिकराणि भवन्ति ॥ १९ ॥

20. He who learns (that a man has) committed a sin, shall not be the first to make it known to others; but he shall avoid the (sinner), when performing religious ceremonies. ¹²

सूत्रम्

दोषं बुध्वा न पूर्वः परेभ्यः पतितस्य समाख्याने स्थाद्वर्जयेत्त्वेनं धर्मेषु ॥ २० ॥

टिप्पनी

पतितस्य दोषं परैरविदितं बुध्वा परस्य समाख्याने पूर्वो न स्यात् । परैरविदितं स्वयं विद्वानपि न परेभ्यः पूर्वमाचक्षीत । किं तु स्वयं धर्मकृत्येष्वेनं वर्जयेत् , यथा परे न जानन्ति । अन्यथा दोषवान् स्यात् ॥२०॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तावेकविंशी कण्डिका ॥ २१ ॥

इति चापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ हरदत्तमिश्रविरचितायामुज्ज्वलायां प्रथमप्रश्ने सप्तमः पटल; ॥ ७ ॥