१६

1. He shall not drink water standing or bent forwards. ¹

सूत्रम्

तिष्ठन्नाऽऽचामेत् प्रह्वो वा ॥१॥

टप्पनी

तिष्ठन् प्रह्वो वा नाचामेत् । नायं प्रतिषेधः शक्यो वक्तुम् । कथम् ? ‘आसीनस्त्रिराचामे’(१६२.)दिति वक्ष्यति । ततश्च यथा शयानस्याचमनं न भवति तथा तिष्ठतः प्रह्वस्य च न भवति । एवं तर्हि शौचार्थस्याचमनस्य नायं प्रतिषेधः । किं तर्हि ? पानीयपानस्य प्रतिषेधः । तथा गौतमः ² नाञ्जलिना जलं पिबेत् । न तिष्ठ’न्निति । अपर आह-अस्मादेव प्रतिषेधात्क्वचित्तिष्ठतः प्रह्वस्य चाऽऽचमनमभ्यनुज्ञातं भवति । तेन ‘भूमिगतास्वप्स्वि’त्यत्र तीरस्याऽयोग्यत्वे ऊरुदध्ने ³जानुदध्ने वा जले स्थितस्याऽचमनं भवति । गौतमीयेऽपि⁴ न तिष्ठन्नुद्धृतोदकेनाचामे’दिति सूत्रच्छेदादुद्धृतोदकेनैव तिष्ठतः प्रतिषेध इति ॥ १ ॥

2. Sitting he shall sip water (for purification) thrice, the water penetrating to his heart. ⁵

सूत्रम्

आसीनस्त्रिराचामेद्धृदयङ्गमाभिरद्भिः ॥ २ ॥

टिप्पनी

अद्भिः तृतीया द्वितीयार्थे । अत्राऽनुक्तं स्मृत्यन्तरवशा⁶दुपस्क्रियते। आसीनः शुचौ देशे, नासने, भोजनान्ते त्वासने । दक्षिणं बाहु⁷ जान्वन्तरे कृत्वा प्राङ्मुख उपविष्टः उदङ्मुखो वा हृदयङ्गमा⁸ अप करतलस्थासु यावतीषु माषो निमज्जति तावती फेनबुद्बुदरहिताः वीक्षितास्त्रिराचामेत् पिबेत् , ब्राह्मणः हृदयङ्गमाः, क्षत्रियः कण्ठगताः, वैश्यस्तालुगताः, शूद्रो जिह्वास्पृष्टास्सकृत् ॥ २॥

3. He shall wipe his lips three times.

सूत्रम्

⁹त्रिरोष्ठौ परिमृजेत् ॥३॥

टिप्पनी

परिमृज्यात् ॥३॥

4. Some (declare, that he shall do so) twice.

सूत्रम्

द्विरित्येके ॥४॥

टिप्पनी

तुल्यविकल्पः ॥ ४ ॥

5. He shall then touch (his lips) once (with the three middle fingers).

सूत्रम्

सकृदुपस्पृशेत् ॥ ५ ॥

टिप्पनी

मध्यमाभिस्तिसृभिरङ्गुलीभिरोष्ठौ ॥ ५ ॥

6. Some (declare, that he shall do so) twice.

सूत्रम्

द्विरित्येके ॥ ६ ॥

टिप्पनी

तुल्यविकल्पः ॥६॥

7. Having sprinkled water on his left hand with his right, he shall touch both his feet, and his head and (the following three) organs, the eyes, the nose, and the ears. ¹⁰

सूत्रम्

दक्षिणेन पाणिना सव्यं प्रोक्ष्य पादौ शिरश्चेन्द्रियाण्युपस्पृशेत् चक्षुषी नासिके श्रोत्रे च ॥७॥

टिप्पनी

दक्षिणेन पाणिना सव्यं पाणिं प्रोक्ष्य तथा पादौ शिरश्च, इन्द्रियाण्युपस्पृशेत् अङ्गुलीभिः । सर्वेषामिन्द्रियाणां प्रसङ्गे परिसञ्चष्टे-चक्षुषी नासिके श्रोत्रे चे’ति । इन्द्रियाणीति वचनं स्वरूपकथनमात्रम् । तत्राऽङ्गुष्ठानामिकाभ्यां चक्षुषी । केचिद्युगपत् , केचित्पृथक् । अङ्गुष्ठप्रदेशिनीभ्यां नासिके । अङ्गुष्ठकनिष्ठिकाभ्यां श्रोत्रे । ²अत्र सहभावस्याऽशक्यत्वात् पृथग्भावस्य निश्चितत्वात् पूर्वत्रापि पृथगेवेति युक्तम् ॥ ७ ॥

8. Then he shall wash (his hands).

सूत्रम्

अथाऽप उपस्पृशेत् ॥ ८॥

टिप्पनी

इन्द्रियस्पर्शनान तरं हस्तौ प्रक्षालयेत् ॥ ८॥

9. But if he is going to eat he shall, though pure, twice sip water, twice wipe (his mouth), and once touch (his lips). ¹¹

सूत्रम्

भोक्ष्यमाणस्तु प्रयतोऽपि द्विराचामेद्द्विः परिमृजेत्सकृदुपस्पृशेत् ॥९॥

टिप्पनी

भोजनं करिष्यन् प्रयतोऽपि द्विराचमनं कुर्यात् । अत्र विशेषः-द्विः परिमृजेत् , न विकल्पेन त्रिः। सकृदुपस्पृशेत् , न विकल्पेन द्विः । ‘प्रयतोऽपी’ति वचनादप्रायत्ये सर्वत्र द्विराचमनमाचार्यस्याऽभिप्रेतम् ।
तत्र स्मृत्यन्तरम्—
‘भुक्त्वा क्षुत्त्वा च सुप्त्वा च ष्ठीवित्वोक्त्वाऽनृतं वचः।
आचान्तः पुनराचामेद्वासो विपरिधाय च ॥ ९ ॥

10. He shall rub the gums and the inner part of his lips (with his finger or with a piece of wood) and then sip water.

सूत्रम्

श्यावान्तपर्यन्तावोष्ठावुपस्पृश्याऽऽचामेत् ॥ १०॥

टिप्पनी

दन्तमूलात्प्रभृत्योष्ठौ । तत्राऽलोमकः प्रदेशः श्यावः। तस्यान्तः सलोमकः। तत्पर्यन्तावोष्ठावुपस्पृश्याऽऽचामेत् । ओष्ठयोरलोमकप्रदेशमङ्गुल्या³ काष्ठादिना वोपस्पृश्याऽऽचामेदिति ॥ १० ॥

11. He does not become impure by the hair (of his moustaches) getting into his mouth, as long as he does not touch them with his hand. ¹²

सूत्रम्

न श्मश्रुभिरुच्छिष्टो भवत्यन्तरास्ये सद्भिर्यावन्न हस्तेनोपस्पृशति ॥ ११ ॥

टिप्पनी

श्मश्रूणि यदा आस्यस्यान्तर्भवन्ति तदा तैरन्तरास्ये सद्भिरुच्छिष्टो न भवति यावन्न हस्तेनोपस्पृशति । ²उपस्पर्शने तूच्छिष्टो भवति । ततश्चाऽऽचामेदिति । अस्मादेव प्रतिषेधात् ज्ञायते-यत्किञ्चिदपि द्रव्यमन्तरास्ये ³सदुच्छिष्टताया निमित्तमिति ॥ ११ ॥

12. If (in talking), drops (of saliva) are perceived to fall from his mouth, then he shall sip water. ¹³

सूत्रम्

य आस्याद्बिन्दवः पतन्त उपलभ्यन्ते तेष्वाचमनं विहितम् ॥ १२ ॥

टिप्पनी

भाषमाणस्याऽऽस्यात् पतन्तो ये लालाबिन्दव उपलभ्यन्ते चक्षुषा स्पर्शनाद्वा उपलव्धुं योग्यास्तेष्वाचमनं विहितम् । वेदोच्चारणे तु गौतमः ⁴ मन्त्रबाह्मणमुच्चारयतो ये बिन्दवः शरीरे उपलभ्यन्ते न तेष्वाचमनमिति ॥ १२॥

13. Some declare, that if (the saliva falls) on the ground, he need not sip water.

सूत्रम्

ये भूमौ न तेष्वाचामेदित्येके ॥ १३ ॥

टिप्पनी

ये बिन्दवो भूमौ पतन्ति, न शरीरे, तेषु नाचामेदित्येके मन्यन्ते । स्वमते तु तेष्वप्याचामेदिति ॥ १३ ॥

14. On touching during sleep or in sternutation the effluvia of the nose or of the eyes, on touching blood, hair, fire, kine, a Brāhmaṇa, or a woman, and after having walked on the high road, and after having touched an (thing or man), and after having put on his lower garment, he shall either bathe or sip or merely touch water (until he considers himself clean). ¹⁴

सूत्रम्

स्वप्ने क्षवधौ ⁶शिङ्घाणिकाश्वालम्भे लोहितस्य केशानामग्नेर्गवां ब्राह्मणस्य स्त्रियाश्चालम्भे महापथं च गत्वाऽमेध्यं चोपस्पृश्याऽप्रयतं च मनुष्यं नीवीं च परिधायाऽप उपस्पृशेत् ॥ १४ ॥

टिप्पनी

स्वप्नः ⁷स्वापः। क्षवधुः क्षुतम् , तयोः कृतयोः। शिङ्घाणिका नासिकामलम् । अश्रु नेत्रजलम्, तयोरालम्भे स्पर्शे । लोहितस्य रुधिरस्य । केशानां शिरोगतानां भूमिगतानां च । अग्न्यादीनां चतुर्णामालम्भे । महापथं च गत्वा । अमेध्यं च गोव्यतिरिक्तानां मूत्रपुरीषादि । ताम्बूलनिषेकादि चोपस्पृश्य । अप्रयतं च मनुष्यमुपस्पृश्य । नीवी प्रसिद्धा तद्योगादधोवासो लक्ष्यते । तच्च परिधायाप उपस्पृशेत् । केषुचित् स्नानं केषुचिदाचमनं केषुचित् स्पर्शनमात्रं यावता प्रयोत मन्यते ॥ १४ ॥

15. (Or he may touch) moist cowdung, wet herbs, or moist earth.

सूत्रम्

आर्द्रं वा शकृदोषधीर्भूमिं वा ॥ १५ ॥

टिप्पनी

²उपस्पृशेदित्येव । त्रिश्वार्द्रशब्दस्सम्बध्यते लिङ्गवचनादिविपरिणामेन । आर्द्रं वा शकृदुपस्पृशेत् ओषधीर्वा आर्द्रा , भूमिं वा आर्द्राम् । पूर्वोक्तेष्वेव ³कल्पेषु वैकल्पिकमिदम् ॥ १५ ॥

16. He shall not eat meat which has been cut with a sword (or knife) used for killing.

सूत्रम्

हिंसार्थेनाऽसिना मांसं छिन्नमभोज्यम् ॥१६॥

प्रस्तावः

एवमाचमनं ⁴सह निमत्तैरुक्तम् । अथाऽभक्ष्याधिकारः—

टिप्पनी

असिग्रहणं क्षुरादेरुपलक्षणम् । यन्मासं पाककाले हिसार्थेनाऽसिना छिन्न तदभोज्यम् ॥ १६ ॥

17. He shall not bite off with his teeth (pieces from) cakes (roots or fruits).

सूत्रम्

दद्भिरपूपस्य नाऽपच्छिन्द्यात् ॥ १७ ॥

टिप्पनी

अपग्रहणं मूलफलादेरप्युपलक्षणम् । द्वितीयार्थे षष्ठी। दन्तैरपूपं नापच्छिन्द्यात् । किंतु हस्तादिभिरपच्छिद्य भक्षयेत् ॥ १७॥

18. He shall not eat in the house of a (relation within six degrees) where a person has died, before the ten days (of impurity) have elapsed. ¹⁵

सूत्रम्

यस्य कुले म्रियेत न तत्राऽनिर्दशे भोक्तव्यम् ॥१८॥

टिप्पनी

यस्य कुले कश्चिन्म्रियते असपिण्डतायां सत्यां ⁶तत्राऽनिर्गते दशाह न भोक्तव्यम् । ‘अनिर्दशे’ इत्याशौचकालस्योपलक्षणम् । तेन क्षत्रियादिष्वधिकं पक्षिण्यादिषु न्यूनम् ॥ १८ ॥

19. (Nor shall he eat in a house) where a lying-in woman has not (yet) come out (of the lying-in chamber), ¹⁶

सूत्रम्

तथाऽनुत्थितायां सूतकायाम् ॥ १९ ॥

टिप्पनी

सूतका सुतिका । तस्यामनुत्थितायाम् । उत्थानं नाम सुतिकागारे निवेशितानामुदकुम्भादीनामपनयनम् । तच्च दशमेऽहनि भवति । ⁷ दशम्यामुत्थिताया’मिति गृह्ये उक्तत्वात् । अत्राप्याशौचकालोपलक्षणत्वाद्यावदाशौचमभोजनम् ।
अत्राऽङ्गिराः— ‘ब्रह्मक्षत्रविशां भुक्त्वा न दोषस्त्वग्निहोत्रिणाम् ।
सूतके शाव आशौच स्वस्थिसञ्चयनात्परम् ॥ इति ॥ १९ ॥

20. (Nor in a house) where a corpse lies. ¹⁷

सूत्रम्

अन्तःशवे च ॥ २० ॥

टिप्पनी

याव²द्ग्रामान्न निर्ह्रियते शवः तावत्तत्र न भोक्तव्यम् । आचारस्तु धनुश्शतादर्वाक् । तत्रापि प्रदीपमारोप्य उदकुम्भं चोपनिधाय भुञ्जते यदि ³समानवशं गृहं न भवति ॥ २० ॥

21. Food touched by a (Brāhmaṇa or other high-caste person) who is impure, becomes impure, but not unfit for eating. ¹⁸

सूत्रम्

अप्रयतोपहतमन्नमप्रयतं न त्वभोज्यम् ॥ २१ ॥

टिप्पनी

अप्रयतेनाऽशुचिना उपहतं स्पृष्टम् अप्रयतं भवति ।
किं तु अशुद्धम् अप्य् अभोज्यं न भवति ।

कः पुनर् अप्रयतस्याऽभोज्यस्य च विशेषः ? उच्यते-
अप्रयतम् अन्नम्
अग्नाव् अधिश्रितम्
अद्भिः प्रोक्षितं
भस्मना मृदा वा संस्पृष्टं
वाचा च प्रशस्तं प्रयतं भवति
भोज्यं च ।

अभोज्यं तु लशुनादि न कथञ्चिद् अपीति ॥ २१॥

22. But what has been brought (be it touched or not) by an impure Śūdra, must not be eaten, ¹⁹

सूत्रम्

अप्रयतेन तु शूद्रेणोपहृतमभोज्यम् ॥ २२ ॥

टिप्पनी

अप्रयतेन तु शूदेणोपहृतम् आनीतम् अन्नं न भोज्यम् - स्पृष्टम् अस्पृष्टं च ।
स्पृष्टम् एवेत्यन्ये ॥ २२ ॥

23. Nor that food in which there is a hair, ²⁰

सूत्रम्

यस्मिश्चाऽऽन्ने केशस्यात् ॥ २३ ॥

टिप्पनी

तदप्यभोज्यम् । एतच्च पाकदशायामेव पतितेन केशेन सह यत्पक्वमन्नं तद्विषयम् । ⁴पश्चात् केशसंसर्गे तु घृतप्रक्षेपादिना संस्कृतस्य भोज्यत्वं स्मृत्यन्तरोक्तम् ॥ २३ ॥

24. Or any other unclean substance. ²¹

सूत्रम्

अन्यद्वाऽमेध्यम् ॥ २४ ॥

टिप्पनी

अन्यद्वाऽमेध्यं नखादि यस्मिन्नन्ने स्यात् तदप्यभोज्यम् । इदमपि पूर्ववत । ⁶ केशकीटनखरोमाखुपुरीषाणि दृष्ट्वा तावन्मात्रमन्नमुद्धृत्य शेषं भोज्य’मिति । वसिष्ठस्तु ⁷‘कामं तु केशकीटानुत्सृज्याद्भिः प्रोक्ष्य भस्मनाऽवकीर्य वाचा प्रशस्तमुपयुञ्जीते’ति ॥ २४ ॥

25. (Nor must that food be eaten) which has been touched with an unclean substance (such as garlic),

सूत्रम्

अमेध्यैरवमृष्टम् ॥ २५ ॥

टिप्पनी

अमेध्यैः कलञ्ज-पलाण्ड्वादिभिर् अवमृष्टं स्पृष्टम् अभोज्यम् ॥ २५ ॥

26. Nor (that in which) an insect living on impure substances (is found), ²²

सूत्रम्

कीटो वाऽमेध्यसेवी ॥ २६ ॥

टिप्पनी

‘यस्मिश्चान्ने केशः स्यादि’ति व्यवहितम् अविसम्बध्यते । अमेध्यसेवी कीटः पूत्यण्डाख्यः ॥ २६ ॥

27. Nor (that in which) excrements or limbs of a mouse (are found),

सूत्रम्

मूषिकलाङ्गं वा ॥ २७ ॥

टिप्पनी

पूर्ववत्सम्बन्धः । मूषिकला मूषिकपूरीषम् । अङ्गं वा । समस्तमपि मूषिकग्रहणं सम्बध्यते । यस्मिन्नन्ने मूषिकस्याङ्गं पुच्छपादादि भवति तदप्यभोज्यम् ॥ २७॥

28. Nor that which has been touched by the foot (even of a pure person),

सूत्रम्

पदा वोपहतम् ॥ २८ ॥

टिप्पनी

प्रयतेनाऽपि पदा यस्पृष्टं तदप्यभोज्यम् ॥ २८ ॥

29. Nor what has been (touched) with the hem of a garment,

सूत्रम्

सिचा वा ॥ २९ ॥

टिप्पनी

सिक् वस्त्रदशा । परिहितस्य वाससः सिचा यत् स्पृष्टं तदप्यभोज्यम् ॥ २९ ॥

30. Nor that which has been looked at by a dog or an Apapātra, ²³

सूत्रम्

शुना वाऽपपात्रेण वा दृष्टम् ॥ ३०॥

टिप्पनी

दृष्टमिति प्रत्येकमभिसम्बध्यते । शुना वा दृष्टमपपात्रेण वा दृष्टं यत्तदप्यभोज्यम् । पतितसूतिकाचण्डालोदक्यादयोऽपपात्राः, अपगता पात्रेभ्यः । न हि ते पात्रे भोक्तुं लभन्ते ॥ ३०॥

31. Nor what has been brought in the hem of a garment, (even though the garment may be clean),

सूत्रम्

सिचा वोपहृतम् ॥ ३१ ॥

टिप्पनी

अपरिहितस्य शुद्धस्यापि वाससस्सिचा यद् उपहृतमानीतं तदप्यभोज्यम् ॥ ३१ ॥

32. Nor what has been brought at night by a female slave. ²⁴

सूत्रम्

दास्या वा नक्तम् आहृतम् ॥ ३२ ॥

टिप्पनी

दास्या रात्राव् आहृतम् अभोज्यम् । स्त्रीलिङ्गनिर्देशात् दासेनाऽऽहृते न दोषः। अन्ये लिङ्गमविवक्षितं मन्यन्ते । ‘नक्त’मिति वचनाद् दिवा न दोषः ॥ ३२ ॥

33. If during his meal,

सूत्रम्

भुञ्जानं वा ॥ ३३ ॥

टिप्पनी

॥ इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ षोडशी कण्डिका ॥