११

1. (The recitation of the Veda shall be interrupted for a day and evening if he has eaten), on beginning a fresh Kāṇḍa (of his Veda), food given by a motherless person, ¹

सूत्रम्

काण्डोपाकरणे चाऽऽमातृकस्य ॥१॥

टिप्पनी

काण्डोपाकरणं काण्डव्रतादेशनम् । तस्मिन्नहनि अमातृकस्यान्नं भुक्त्वा सप्रदोषमहरनध्यायः। अपर आह-भुक्त्वेति नाऽनुवर्तते । यथाचोत्तरत्र भुक्त्वा ग्रहणम् । काण्डोपाकरणे अमातृकस्य माणवकस्य सप्रदोषमहरनध्यायः। एतेनोत्तरं व्याख्यातम् ॥ १॥

2. And also if he has eaten, on the day of the completion of a Kāṇḍa, food given by a fatherless person.

सूत्रम्

काण्डसमापने चाऽपितृकत्य ॥२॥

टिप्पनी

काण्डसमापनं व्रतविसर्गः ॥२॥

3. Some declare, that (the recitation shall be interrupted for the same space of time), if he has eaten at a sacrifice offered in honour of gods who were formerly men. ²

सूत्रम्

मनुष्यप्रकृतीनां च देवानां यज्ञे भुक्त्वत्येके ॥३॥

टिप्पनी

ये मनुष्या भूत्वा प्रकृष्टेन तपसा देवास्सम्पन्नास्ते मनुष्यप्रकृतयो ³नन्दिकुबेरादयः । तेषां यज्ञः तत्प्रीत्यर्थं ब्राह्मणभोजनम्, तत्र भुक्त्वा सप्रदोषमहरनध्याय इत्येके मन्यन्ते । मनुभ्यमुखेन देवेष्विज्यमानेष्वित्यन्ये ॥३॥

4. Nor is the recitation interrupted, if he has eaten rice received the day before, or raw meat (though these things may have been offered in honour of the dead), ⁴

सूत्रम्

पर्युषितैस्तण्डुलैराममांसेन च नाऽनध्यायः ॥ ४ ॥

टिप्पनी

‘प्रेतसंक्लृप्तं चाऽन्न’(१०.२८)मित्यस्यापवादः। पर्युषिता रात्र्यन्तरिताः ह्यः प्रतिगृहीताः, तेषु तण्डुलेष्वद्य पक्त्वा भुज्यमानेषु नानध्यायः। तथा आममांसेन तदहर्भक्षितेनापि नानध्यायः। पर्युषितेनेत्येके । ‘पर्युषितै’रिति वचनात्तदहर्भक्षितैः सप्रदोषमहरनध्यायः ॥ ४॥

5. Nor (if he has eaten at a funeral dinner) roots or fruits of herbs and trees.

सूत्रम्

तथौषधिवनस्पतिमूलफलैः॥५॥

टिप्पनी

ओषधिग्रहणेन वीरुधोऽपि गृह्यन्ते । वनस्पतिग्रहणेन वृक्षमात्रम् । तेषां मूलैः सूरणकन्दादिभिः फलैश्चाऽम्रादिभिः पक्वैरपक्वैश्च तदहक्षितैरपि नाऽनध्यायः॥५॥

6. When he performs the ceremony for beginning of a Kāṇḍa, or when he studies the index of the Anuvākas ⁵ of a (Kāṇḍa), he shall not study that (Kāṇḍa) on that day (nor in that night).

सूत्रम्

यत्काण्डमुपाकुर्वीत यस्य चानुवाक्यं कुर्वीत न तत्तदहरधीयीत ॥६॥

टिप्पनी

यस्मिन्नहनि यत्काण्डमुपाकृतं न तत्तदहरधीयीत । तथा श्रावण्यां पौर्णमास्यामुपाकृत्य प्रशस्तेऽहरन्तरे यस्य काण्डस्यानुवाक्यमध्येतुमारम्भं कुर्वीत न तत्तदहरधीयीत । अहरित्यहोरात्रोपलक्षणम् ॥६॥

7. And if he performs the ceremonies prescribed on beginning or ending the recitation of one entire Veda, he shall not study that Veda (during that day). ⁶

सूत्रम्

उपाकरणसमापनयोश्च पारायणस्य तां विद्याम् ॥ ७॥

टिप्पनी

अनेकवेदाध्यायी यद्येकस्य वेदस्य पारायणं कुरुते तदा तस्य पारायणस्य ⁷ये उपाकरणोत्सर्जने, तयोः कृतयोस्तां विद्यां तदहर्नाऽधीयीत । एतदेव ज्ञापकं पारायणस्याऽप्युपाकरणोत्सर्जने भवत इति । ‘तां विद्यामि’ति वचनाद्विद्यान्तराध्ययने न दोषः ॥ ७॥

8. If the wind roars, or if it whirls up the grass on the ground, or if it drives the rain-drops forward during a rain-shower, (then the recitation shall be interrupted for so long a time as the storm lasts). ⁸

सूत्रम्

वायुर्घोषवान् भूमौ तृणसंवाहो वर्षति वा यत्र धाराः प्रवहेत् ॥ ८॥

टिप्पनी

घोषवान् कर्णश्रवः । भूमाववस्थितानि तृणानि संवाहयति उत्क्षिप्य गमयतीति तृणसंवाहः । वर्षति वा ³मेघे धाराः प्रवहेत् विक्षिपेत् । यत्र देशे एवंविधो वायुस्तत्र तावन्तं कालं नाऽधीयीत । अत्र मनुः —
⁹“कर्णश्रवेऽनिले रात्रौ दिवा पांसुसमूहने” ॥ इति ॥ ८॥

9. (Nor shall he study) on the boundary between a village and forest,

सूत्रम्

⁷ग्रामारण्ययोश्च सन्धौ महापथे च विप्रोष्य च समध्ययनं तदहः ॥९॥

प्रस्तावः

उत्तरे द्वे सूत्रे निगदसिद्धे—

टिप्पनी

यदा³ सहाऽधीयानाः कारणवशाद्विप्रवसेयुः । केचिच्चाचार्येण वा सङ्गतास्तदा समध्ययनं सहाऽधीयमानं प्रदेश तदहर्नाधीयीत । विप्रोषितानां यदहः पुनर्मेलनं तदहर्नाधीयीतेत्यन्ये ॥ ९ ॥

10. Nor on a highway.

सूत्रम्

महापथे च ॥

टिप्पनी

+++(पूर्वसूत्रे व्याख्यातम् ।)+++

11. If (some of his) fellow-students are on a journey, he shall not study during that day, (the passage) which they learn together. ¹⁰

सूत्रम्

विप्रोष्य च समध्ययनं तदहः ॥

टिप्पनी

+++(पूर्वसूत्रे व्याख्यातम् ।)+++

12. And whilst performing acts for his pleasure,

सूत्रम्

स्वैरिकर्मसु च ॥१०॥

टिप्पनी

नाधीयीतेत्येव ॥१०॥

13. Such as washing his feet, shampooing or anointing himself,

सूत्रम्

यथाहस्तप्रक्षालनोत्सादनानुलेखणानाति ॥ ११ ॥

प्रस्तावः

अत्रोदाहरणम्—

टिप्पनी

णत्वमाकस्मिकम् , अपपाठो वा ॥ ११ ॥

14. He shall neither study nor teach, as long as he is thus occupied.

सूत्रम्

तावन्तं कालं नाऽधीयीताऽध्यापयेद्वा ॥ १२ ॥

टिप्पनी

तेषु स्वैरिकर्मसु तावन्त कालमध्ययनमध्यापनञ्च वर्जयेत् ॥ १२ ॥

15. (He shall not study or teach) in the twilight, ¹¹

सूत्रम्

सन्ध्योः ॥ १३ ॥

टिप्पनी

सज्योतिषोऽज्योतिषोऽदर्शनात् उभे सन्ध्ये। तयोस्तावन्तं कालं नाधीयीताध्यापयेद्वा । एवमुत्तरत्राप्यनुवृत्तिः ॥ १३ ॥

16. Nor whilst sitting on a tree, ¹²

सूत्रम्

तथा वृक्षमारूढोऽप्सु चावगाढो नक्तं चापावृते ॥ १४ ॥

प्रस्तावः

उत्तरे द्वे सूत्रे निगदसिद्धे—

टिप्पनी

विवृतद्वारमपावृतम् । तत्र नक्तं नाधीयीत ॥ १४ ॥

17. Nor whilst immersed in water,

सूत्रम्

प्सु चावगाढः ॥

टिप्पनी

+++(पूर्वसूत्रे व्याख्यातम् ।)+++

18. Nor at night with open doors,

सूत्रम्

नक्तं चापावृते ॥

टिप्पनी

+++(पूर्वसूत्रे व्याख्यातम् ।)+++

19. Nor in the day-time with shut doors.

सूत्रम्

दिवा च पिहिते ॥ १५ ॥

टिप्पनी

संवृतद्वारं पिहितम् । तत्र दिवा नाधीयीत ॥ १५ ॥

20. During the spring festival and the festival (of Indra), in the month of Āṣāḍha (June-July), the study of an Anuvāka is forbidden. ¹³

सूत्रम्

अविहितमनुवाकाध्ययनमाषाढवासन्तिकयोः ॥१६॥

टिप्पनी

वासन्तिको वसन्तोत्सवः । स च चैत्रमासि शुक्लत्रयोदश्यां भवति । आषाढशब्देनापि तस्मिन्मासे क्रियमाणस्तादृशः कश्चिदिन्द्रोत्सवादिर्विवक्षितः। तयोस्तदहरनुवाकाध्ययनमविहितम् । अनुवाकग्रहणान्न्यूने न दोषः।
अपर आह- अनुवाकग्रहणान्मन्त्रब्राह्मणयोरेव प्रतिषेधः, नाङ्गानामिति ॥ १६ ॥

21. (The recitation) of the daily portion of the Veda (at the Brahmayajña is likewise forbidden if done) in a manner differing from the rule (of the Veda). ¹⁴

सूत्रम्

नित्यप्रश्नस्य चाऽविधिना ॥ १७ ॥

टिप्पनी

नित्यं प्रश्नाध्ययनं यत्र स नित्यप्रश्नो ब्रह्मयज्ञः। तस्य चाविधिना वक्ष्यमाणेन प्रकारेण विनाऽनुवाकाध्ययनमविहितम् । यद्यपि नित्यं ब्रह्म यज्ञाध्ययनं तथापि केनचिदप्यङ्गेन विना न कर्तव्यम् । तेन विस्मृत्य प्रातराशे कृते प्रायश्चित्तमेव न ब्रह्मयज्ञः। मनुः—
‘स्नातकव्रतलोपे च प्रायश्चित्तमभोजनम् । इति ॥ १७ ॥

22. (Now follows) the rule (for the daily recitation) of that (Brahmayajña).

सूत्रम्

तस्य विधिः ॥ १८॥

टिप्पनी

तस्य नित्यप्रश्नस्य विधिर्वक्ष्यते ॥ १८ ॥

23. Before taking his morning-meal, he shall go to the water-side, and having purified himself, he shall recite aloud (a portion of the Veda) in a pure ¹⁵ place, leaving out according to (the order of the) texts (what he has read the day before).

सूत्रम्

अकृतप्रातराश उदकान्तं गत्वा प्रयतः शुचौ देशेऽधीयीत यथाध्यायमुत्सृजन्वाचा ॥ २९ ॥

टिप्पनी

अकृतदिवाभोजन उदकसमीपं गत्वा प्रयतः स्नानमार्जनादिशुद्धः शुचौ देशे प्राच्यामुदीच्यां वा दिश्यच्छदिर्दर्शेऽधीयीत । यथाध्यायं यथा पामनुषङ्गरहितमुत्सृजन् आदित आरभ्य प्रथमादिष्वहस्सु⁷ अधीयीत द्वितीयादिषूत्सृज्य ततः परमधीयीत । वाचा उच्चैरित्यर्थः ॥ १९ ॥

24. If a stoppage of study is enjoined (for the day, he shall recite the daily portion) mentally.

सूत्रम्

मनसा चाऽनध्याये ॥२०॥

टिप्पनी

अनध्याये च मनसाऽधीयीत नित्यस्वाध्यायम् ॥ २० ॥

25. If lightning flashes without interruption, or, thunder rolls continually, if a man has neglected to purify himself, if he has partaken of a meal in honour of a dead person, or if hoarfrost lies on the ground, (in these cases) they forbid the mental recitation (of the daily portion of the Veda). ¹⁶

सूत्रम्

विद्युति चाऽभ्यग्रायां स्तनयित्नावप्रायत्ये प्रेतान्ने नीहीरे च मानसं परिचक्षते ॥ २१ ॥

टिप्पनी

विद्युति अभ्यग्रायामविरतायाम् । स्तनयित्नौ चाऽभ्यग्रे । अप्रायत्ये आत्मनोऽशुचिभावे । प्रेतान्ने च भुक्ते । नीहारे च नीहारो हिमानी तस्मिंश्च वर्तमाने । मानसमनन्तरोक्तमध्ययनं परिचक्षते वर्जयन्ति ॥ २१ ॥

26. Some forbid it only in case one has eaten a funeral dinner. ¹⁷

सूत्रम्

श्राद्धभोजन एवैके ॥ २२ ॥

टिप्पनी

एके त्वाचार्याः श्राद्धभोजन एव मानसं परिचक्षते, न विद्युदादिषु ॥२२॥

27. Where lightning, thunder, and rain happen together out of season, the recitation shall be interrupted for three days. ¹⁸

सूत्रम्

विद्युत्स्तनयित्नुर्वृष्टिश्चापर्तौ³ यत्र सन्निपतेयुस्त्र्यहमनध्यायः ॥ २३ ॥

टिप्पनी

अपर्तौ यस्मिन् देशे यो वर्षाकालः ततोऽन्यस्तत्रापर्तुः । तत्र यदि विद्युदादयस्सन्निपतेयुः समुदितास्स्युः तदा त्र्यहमनध्यायः ॥ २३ ॥

28. Some (declare, that the recitation shall stop) until the ground is dry.

सूत्रम्

यावद्भूमिर्व्युदकेत्येके ॥ २४ ॥

टिप्पनी

यावता कालेन भूमिः विगतोदका भवति तावन्तं कालमनध्याय इत्येके मन्यन्ते ॥२४॥

29. If one or two (of the phenomena mentioned in Sūtra 27 appear, the recitation shall be interrupted) from that hour until the same hour next day.

सूत्रम्

एकेन द्वाभ्यां वैतेषामाकालम् ॥ २५ ॥

टिप्पनी

एतेषां विद्युदादीनां मध्ये एकेन द्वाभ्यां वा योगे आकालमनध्यायः । अपरेद्युरा तस्य कालस्य प्राप्तरित्यर्थः ॥ २५ ॥

30. In the case of an eclipse of the sun or of the moon, of an earthquake, of a whirlwind, of the fall of a meteor, or of a fire (in the village), at whatever time these events happen, the recitation of all the sacred sciences (Vedas and Aṅgas) must be interrupted from that hour until the same hour next day. ¹⁹

सूत्रम्

सूर्याचन्द्रमसोर्ग्रहणे भूमिचलेऽपस्वान उल्कायामग्न्युत्पाते च सर्वासां विद्यानां सार्वकालिकमाकालम् ॥२६॥

टिप्पनी

‘सुर्याचन्द्रमसो’रिति वचनं बृहस्पत्यादिनिवृत्त्यर्थम् । भूमिचले भूकम्पे । अपस्वाने निर्घाते । उल्कायामुल्कापाते । अग्न्युत्पाते⁷ ग्रामादिदाहे । एतेषु निमित्तेषु³ सर्वेषु सर्वासां विद्यानाम्—
⁹अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः।
पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश ॥ इत्युक्तानाम् ।

सार्वकालिकमृतौ चापर्तौ चाऽऽकालमनध्यायः। अत्र ‘सर्वासामि’ति वचनादन्यत्र वेदानामेव प्रतिषेधः । अङ्गानामपीत्यन्ये ॥ २६ ॥

31. If a cloud appears out of season, if the sun or the moon is surrounded by a halo, if a rainbow, a parhelion or a comet appears, if a (high) wind (blows), ²⁰ a foul smell (is observed), or hoarfrost (lies on the ground, at all these occasions (the recitation of all the sacred sciences must be interrupted) during the duration (of these phenomena).

सूत्रम्

अभ्रं चापर्तौ सूर्याचन्द्रमसोः परिवेष इन्द्रधनुः प्रतिसूर्यमत्स्यश्च वाते पूतिगन्धे नीहारे च सर्वष्वेतेषु तावत्कालम् ॥२७॥

टिप्पनी

अपर्तावभ्रं दृश्यमानं यावत् दृश्यते तावत्कालमनध्यायः । एवं परिवेषादिवपि योज्यम् । बृहस्पत्यादिपरिवषे न दोषः । इन्द्रधनुः प्रसिद्धम् । सूर्यसमीपे तदाकृतिः प्रतिसूर्यः । मत्स्यः पुच्छवन्नवाम् । समाहारद्वन्द्वे छान्दसो लिङ्गव्यत्ययः । सर्वेष्वेतेषु वातादिषु च त्रिषु तावत्कालमनध्यायः । वाते घोषवति । पूतिगन्धे दुर्गन्धे । नीहारे हिमान्याम् । वातादिग्रहणं पूर्वोक्तानां श्वगर्दभादीनामुपलक्षणार्थम् । पुनरिह वचनं तावत्कालमिति विधातुम् । अत्रैव श्वगर्दभादिग्रहणे कर्तव्ये पूर्वत्र पाठस्य चिन्त्यं प्रयोजनम् ॥ २७ ॥

32. After the wind has ceased, (the interruption of the recitation continues) for one muhūrta. ²¹

सूत्रम्

मुहर्तं विरते वाते ॥ २८ ॥

टिप्पनी

वाते घोषवति विरतेऽपि मुहुर्तमात्रमनध्यायः। द्वे नाडिके मुहूर्तम् ॥ २८ ॥

33. If (the howl of) a wolf or of a solitary jackal (has been heard, he shall stop the reading) until he has slept.

सूत्रम्

सलावृक्यामेकसृक इति स्वप्नपर्यन्तम् ॥ २९ ॥

टिप्पनी

⁷ तावत्काल’मित्यस्याऽपवादोऽयम् । सलावृक्येकसृकशब्दौ व्याख्यातौ ॥ २९॥

34. At night (he shall not study) in a wood, where there is no fire nor gold.

सूत्रम्

नक्तं चारण्येऽनग्नावहिरण्ये वा ॥३०॥

टिप्पनी

रात्रावग्निवर्जिते हिरण्यवर्जिते वारण्ये नाधीयीत ॥ ३० ॥

35. Out of term he shall not study any part of the Veda which he has not learnt before.

सूत्रम्

अननूक्तं चाऽपर्त्तौ छन्दसो नाधीयीत ॥ ३१ ॥

टिप्पनी

उत्सर्जनादूर्ध्वमुपाकरणादर्वागपर्तुः । तत्र छन्दसोऽननूक्तमंशमपूर्वं नाऽधीयीत । ग्रहणाध्ययनमपतौं न कर्तव्यम् । यद्यपि³तैष्यां पौर्णमास्यां रोहिण्यां वा विरमे’दित्युक्तम, तथापि कियन्तं कालं तद्विररमणम् ? कस्माद्वाऽध्ययनम् ? इत्यपेक्षायामिदमुच्यते-एतावन्तं कालं ग्रहणाध्ययनं न कर्तव्यमिति । धारणाध्ययने न दोषः। तथा ‘छन्दस’ इति वचनादङ्गानां ग्रहणाध्ययने न दोषः ॥ ३१॥

36. Nor (shall he study during term some new part of the Veda) in the evening. ²²

सूत्रम्

प्रदोषे च ॥३२॥

टिप्पनी

प्रदोषे चाऽननूक्तमृतामपि नाधीयीत । ⁹ मासं प्रदोषे नाधीयीते’त्येतत्तु धारणाध्ययनस्यापि प्रतिषेधार्थम् । अपर आह-यस्यां रात्रौ द्वादशी त्रयोदशी च मिश्रीभवतः, तस्यां प्रदोषे नाधीयातानूक्तमनूक्तं च, ऋतावपर्तौ च । एष आचार इति ॥ ३२ ॥

37. That which has been studied before, must never be studied (during the vacation or in the evening). ²³

सूत्रम्

सार्वकालिकमाम्नातम् ॥ ३३ ॥

टिप्पनी

आम्नातमधीतं तत्सार्वकालिकमपौ प्रदोषे च सर्वस्मिन्कालेऽध्येतव्यम् ॥ ३३ ॥

38. Further particulars (regarding the interruption ²⁴ of the Veda-study may be learnt) from the (teaching and works of other) Vedic schools.

सूत्रम्

यथोक्तमन्यदतः परिषत्सु ॥ ३४ ॥

टिप्पनी

अत एतस्मादनध्यायप्रकरणोक्तादन्यदनध्यायनिमित्तम् । परिषत्सु मानवादिधर्मशास्त्रेषु यथोक्तं ⁷तथा द्रष्टव्यम् । तत्र वासेष्ठः ³ दिग्दाहपर्वतप्रपातेषूपलरुधिरपांसुवर्षेष्वाकालिक’मिति । यमः — ⁹ श्लेष्मातकस्य शल्मल्या मधूकस्य तथाप्यधः ।
कदाचिदपि नाध्येयं कोविदारकपित्थयोः॥ सङ्ग्रामोद्यानदेवतासमीपेषु नाधीयीतेति ॥ ३४ ॥

व. स्मृ. १३ ८. दिग्नादपर्वतनादकम्पप्रपातेषु, इति मुद्रितपुस्तकपाठः । निमित्तप्रादुर्भावादारभ्याऽन्येद्युर्यावत् स एव कालः स आकालः । तत्र भवमाकालिकम् ।

॥ इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तावुज्वलायामेकादशी कण्डिका ॥

इति चापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ हरदत्तविरचितायामुज्ज्वलायां प्रथमप्रश्ने तृतीयः पटलः ॥ ३ ॥