०६

1. Every day he shall put his teacher to bed after having washed his (teacher’s) feet and after having rubbed him. ¹

सूत्रम्

सदा निशायां गुरुं संवेशपेत्तस्य पादौ प्रक्षाल्य संवाह्य ॥ १ ॥

टिप्पनी

सदा प्रत्यहं निशायां अतिक्रान्ते प्रदोषे गुरु संवेशयेत् । कथम् ? तस्य गुरोः पादौ प्रक्षाल्य संवाह्य च । संवाहनं मर्दनम् ॥ १॥

2. He shall retire to rest after having received (the teacher’s permission). ²

सूत्रम्

अनुज्ञातः संविशेत् ॥ २ ॥

टिप्पनी

³गुरुणाऽनुज्ञातस्तु स्वयं संविशेत् शयीत ॥२॥

3. And he shall not stretch out his feet towards him.

सूत्रम्

न चैनमभिप्रसारयीत ॥ ३ ॥

टिप्पनी

एनमाचार्यं प्रति पादौ न प्रसारयेत् ॥ ३ ॥

4. Some say, that it is not (sinful) to stretch out the feet (towards the teacher), if he be lying on a bed. ⁴

सूत्रम्

न खट्वायां सतोऽभिप्रसारणमस्तीत्येके ॥ ४ ॥

टिप्पनी

यदा तु गुरुः खटवाया शेते तदा तं प्रति पादयोः प्रसारणं न दोषायेत्येके मन्यन्ते, स्वपक्षस्तु तत्रापि दोष इति ॥ ४ ॥

5. And he shall not address (the teacher), whilst he himself is in a reclining position. ⁵

सूत्रम्

न चाऽस्य सकाशे संविष्टो भाषेत ॥ ५ ॥

टिप्पनी

अस्याऽऽचार्यस्य सकाशे स्वयं संविष्ट. शयानो न भाषेत ! कार्यावेदनादावुत्थायैव भाषेत ॥५॥

6. But he may answer (the teacher) sitting (if the teacher himself is sitting or lying down). ⁶

सूत्रम्

अभिभाषितस्त्वासीनः प्रतियात् ॥ ६॥ .

टिप्पनी

आचार्येणा⁷भिभाषितस्त्वासीनः प्रतिब्रूयात् । एतदाचार्य आसीने शयाने वा ॥६॥

7. And if (the teacher) stands, (he shall answer him,) after having risen also.

सूत्रम्

अनुत्थाय तिष्ठन्तम् ॥ ७॥

टिप्पनी

यदा त्याचार्यस्तिष्ठन् ब्रूते तदा तमनूत्थाय प्रतिब्रूयात् । उत्तरे द्वे सूत्रे स्पष्टार्थे ॥७॥

8. He shall walk after him, if he walks.

सूत्रम्

गच्छन्तमनुगच्छेत् ॥ ८ ॥

टिप्पनी

+++(अग्रे १० सूत्रे व्याख्यातम्।)+++

9. He shall run after him, if he runs.

सूत्रम्

धावन्तमनुधावेत् ॥ ९॥

टिप्पनी

+++(अग्रे १० सूत्रे व्याख्यातम्।)+++

10. He shall not approach (his teacher) with shoes on his feet, or his head covered, or holding (implements) in his hand.

सूत्रम्

न सोपानद्वेष्टितशिरा अवहितपाणिर्वासीदेत् ॥ १० ॥

टिप्पनी

उत्तरत्रोपानत्-प्रतिषेधान् ‘न सोपान’द् इत्य् अनुवादः ‘अध्वापन्नस् त्व् इति प्रतिप्रसोतुम् ।

आचार्यं न सोपानत्क आसीदेत् । नापि वेष्टितशिराः । अवहितपाणि - दात्रादिहस्तः

एवंभूतोऽपि नासीदेत् ॥ ८-१० ॥

11. But on a journey or occupied in work, he may approach him (with shoes on, with his head covered, or with implements in his hand),

सूत्रम्

अध्वापन्नस्तु कर्मयुक्तो वाऽऽसीदेत् ॥ ११ ॥

टिप्पनी

अध्वानं प्राप्तोऽध्वापन्नः कर्मणि दात्रादिसाध्ये प्रवृत्तः कर्मयुक्तः एवंभूतस्तु सोपानत्कोऽप्यासीदेत् ॥ ११ ॥

12. Provided he does not sit down quite near (to his teacher).

सूत्रम्

न चेदुपसीदेत् ॥ १२॥

टिप्पनी

³ न चेदाचार्यस्समीपे, उपसीदेत् उपविशेत् । यदि तूपविशेदध्वापन्नः कर्मयुक्तो वा तदोपानत्प्रभृतीनि विहायोपविशेत् ॥ १२ ॥

13. He shall approach his teacher with the same reverence as a deity, without telling idle stories, attentive and listening eagerly to his words.

सूत्रम्

देवमिवाचार्यमुपासीताऽविकथयन्नविमना वाचं शुश्रूषमाणोऽस्य ॥ १३ ॥

टिप्पनी

यो यं देवं भजते स तद्भावनया तमिवाऽऽचार्यमुपासीत । अविकथयन् ⁷व्यर्थां कथामकुर्वन् । अविमनाः अविक्षिप्तमनाः । अस्याऽऽचार्यस्य वाचं शुश्रषमाणः ॥ १३ ॥

14. (He shall not sit near him). with his legs crossed.

सूत्रम्

अनुपस्थकृतः ॥१४॥

टिप्पनी

⁸उपस्थकरणं प्रसिद्धम् । तत्कृत्वा नोपासीत ॥ १४॥

15. If (on sitting down) the wind blows from the pupil towards the master, he shall change his place. ⁹

सूत्रम्

अनुवाति¹⁰ वाते वीतः ॥१५॥

टिप्पनी

वाते अनुवाति सति वीतः विपर्ययेणेतः उपासीत । प्रतिवातं तु वक्ष्यमाणेन प्रतिषिध्यते । मनुरप्याह— ¹¹ प्रतिवातेऽनुवाते च नासीत गुरुणा सहेति ॥ १५ ॥

16. (He shall sit) without supporting himself with his hands (on the ground),

सूत्रम्

अप्रतिष्टब्धः पाणिना ॥ १६ ॥

टिप्पनी

पाणिना प्रतिष्टब्धो न स्यात् पाणितलं भूमौ कृत्वा पाण्यवलम्बनो नाऽऽसीत ॥१६॥

17. Without leaning against something (as a wall or the like).

सूत्रम्

अनपाश्रितोऽन्यत्र ॥१७॥

टिप्पनी

अन्यत्र कुड्याद्यपाश्रितो न स्यात् । कुड्याद्यपाश्रितो नासीत ॥१७॥

18. If the pupil wears two garments, he shall wear the upper one after the fashion of the sacred thread at the sacrifices. ¹²

सूत्रम्

यज्ञोपवीती द्विवस्त्रः॥ १८ ॥

टिप्पनी

यदा द्विवस्त्रस्तदा वाससाऽन्यतरेण यज्ञोपवीती स्यात् । ³ “अपि वा सूत्रमेवोपवीतार्थ” इत्येष कल्पस्तदा न भवति ॥१८॥

19. But, if he wears a (lower) garment only, he shall wrap it around the lower part of his body.

सूत्रम्

अधोनिवीतस्त्वेकवस्त्रः ॥ १९ ॥

टिप्पनी

यदा त्वेकवस्त्रो भवति तदा अधोनिवीतः स्यात् । न तस्य दीर्घस्याप्येकदेशेनोत्तरीयं कुर्यात् ॥ १९ ॥

20. He shall turn his face towards his teacher though the latter does not turn his towards him. ¹³

सूत्रम्

अभिमुखोऽनभिमुखम् ॥ २० ॥

टिप्पनी

स्वयमाचार्याभिमुखः आत्मानं प्रत्यनभिमुखमाचार्यमुपासीत । ⁷स्वयमाचार्यमपश्यन् आचार्यस्य पुरत आर्जवे नाऽऽसीत ॥ २० ॥

21. He shall sit neither too near to, nor too far (from the teacher),

सूत्रम्

अनासन्नोऽनतिदूरे⁸ च ॥ २१ ॥

टिप्पनी

अत्यासन्नो न स्यादतिदूरे च न स्यात् ॥ २१ ॥

22. (But) at such a distance, that (the teacher) may be able to reach him with his arms (without rising).

सूत्रम्

यावदासीनो बाहुभ्यां प्राप्नुयात् ॥ २२ ॥

टिप्पनी

यावत्यन्तराले आसीन आचार्यं बाहुभ्यां प्राप्तुं शक्नुयात् तावत्यासीत ॥२२॥

23. (He shall not sit in such a position) that the wind blows from the teacher, towards himself. ¹⁴

सूत्रम्

अप्रतिवातम् ॥ २३ ॥

टिप्पनी

आचार्यस्य ¹⁰प्रतिवाते नाऽऽसीत् ॥ २३ ॥

24. (If there is) only one pupil, he shall sit at the right hand (of the teacher).

सूत्रम्

एकाध्यायी दक्षिणं बाहुं प्रत्युपसीदेत् ॥ २४ ॥

टिप्पनी

यदा एक एवाऽधीते तदा आचार्यस्य दक्षिणं बाहुं प्रति दक्षिणे पार्श्व उपसीदेत् उपविशेत् ॥ २४ ॥

25. (If there are) many, (they may sit) as it may be convenient.

सूत्रम्

यथावकाशं बहवः ॥ २५ ॥

टिप्पनी

बहवस्तु शिष्या यथावकाशमुपसीदेयुः ॥ २५ ॥

26. If the master (is not honoured with a seat and) stands, the (pupil) shall not sit down.

सूत्रम्

तिष्ठति च नाऽऽसीताऽनासनयोगविहिते ॥ २६ ॥

टिप्पनी

आसनयोग आसनकल्पना। आसनयोगेन विहितस्सम्भावित आसनयोगविहितः । आसनयोगेनाऽसम्भाविते आचार्ये तिष्ठति सति स्वयं नाऽऽसीत् ॥ २६ ॥

27. (If the master is not honoured with a couch) and sits, the (pupil) shall not lie down on a couch.

सूत्रम्

आसीने च न संविशेत् ॥ २७ ॥

टिप्पनी

³ ‘अशयनयोगविहिते’ इति पूर्वानुसारेण गम्यते । शयनयोगेनासम्भावित आचार्ये आसीने स्वयं न संविशेत् न शयीत ॥ २७ ॥

28. And if the teacher tries (to do something), then (the pupil) shall offer to do it for him, if it is in his power.

सूत्रम्

चेष्टति च चिकीर्षंस्तच्छक्तिविषये ॥ २८ ॥

टिप्पनी

व्यत्ययेन परस्मैपदम् । आचार्ये चेष्टति सति स्वयमपि तच्चिकीर्षन् स्यात् । किमविशेषेण, ? शक्तिविषये । यद्याचार्येण क्रियमाणमात्मनश्शक्तेर्विषयो भवति । ‘चिकीर्ष’न्निति सन्प्रयोगादिच्छामेव प्रदर्शयेत् नाच्छिद्य कुर्यात् । प्रदर्शितायां त्विच्छायामाचार्यश्चेदनुजानीयात्, कुर्यात् । अशक्तिविषये तु नेच्छापि प्रदर्शयितव्या । चिकीर्षेदिति युक्तः पाठः ॥२८॥

29. And, if his teacher is near, he shall not embrace (the feet of) another Guru who is inferior (in dignity), ¹⁵

सूत्रम्

न चास्य सकाशेऽन्वक्स्थानिन उपसङ्ग्रह्णीयात् ॥ २९ ॥

टिप्पनी

आचार्यव्यतिरिक्ता गुरवोऽन्वक्स्थानिन इति स्मार्तो व्यवहारः । आचार्यः श्रेष्ठो गुरूणाम् । तमपेक्ष्यान्वक्यानं पदमेषामिति कृत्वा । आचार्यस्य सन्निधौ अन्वक्स्थानिनं नोपसंगृह्णीयात् ॥ १९ ॥

30. Nor shall he praise (such a person in the teacher’s presence) by (pronouncing the name of) his family.

सूत्रम्

गोत्रेण वा कीर्तयेत् ॥ ३० ॥

टिप्पनी

न चैनमन्वक्स्थानिनं गोत्रेण अभिजनकुलादिना वा कीर्तयेत् न स्तुवीत भार्गवोऽयं महाकुलप्रसूत इति ॥ ३० ॥

31. Nor, shall he rise to meet such an (inferior Guru) or rise after him, ¹⁶

सूत्रम्

न चैनं प्रत्युत्तिष्ठेदनुत्तिष्ठेवा⁷पि चेत्तस्य - गुरुः स्यात् ॥ ३१ ॥

टिप्पनी

प्रत्युत्थानमप्यस्य न कर्तव्यमाचार्यस्य सकाशे । यदा पुनरसावाचार्यसकाशे त्वासित्वा गमनायोत्तिष्ठति तदाऽनूत्थानमपि न कर्तव्यम् । यद्यप्यसौ तस्य¹⁷आचार्यस्य मातुलादिः गुरुः स्यात् । ¹⁸ आचार्य-प्राचार्यसन्निपात’ इति वक्ष्यति। तेनैव ग्यायेन¹⁹मातुलादिष्वपि प्रसङ्गे इदमुक्तम् ॥ ३१ ॥

32. Even if he be a Guru of his teacher.

सूत्रम्

अपि चेत्तस्य गुरुः स्यात् ॥ ३२ ॥

टिप्पनी

यद्यप्यसौ तस्य³आचार्यस्य मातुलादिः गुरुः स्यात् । ⁷ आचार्य-प्राचार्यसन्निपात’ इति वक्ष्यति। तेनैव ग्यायेन⁸मातुलादिष्वपि प्रसङ्गे इदमुक्तम् ॥ ३१ ॥

33. But he shall leave his place and his seat, (in order to show him honour.)

सूत्रम्

देशात्वासनाच संसर्पेत् ॥ ३३॥

टिप्पनी

किं तु देशादासनाच्च संसर्पेत्तस्य सम्मानार्थम् ॥ ३३ ॥

34. Some say, that (he may address) a pupil of his teacher by (pronouncing) his name, if he is also one of his (the pupil’s) own Gurus. ²⁰

सूत्रम्

नाम्ना तदन्तेवासिनं गुरुमप्यात्मन इत्येके ॥ ३४ ॥

टिप्पनी

तस्याचार्यस्यान्तेवासिनं नाम्नैव कीर्तयेत् ‘यज्ञशर्मन्नि’ति । यद्यप्यसा. वात्मनो गुरुभवति इत्येवमेके मन्यन्ते । स्वपक्षस्तु गुरोर्नामग्रहणं न कर्तव्यमिति ॥ ३४ ॥

35. But towards such a person who is generally revered for some other reason than being the teacher (e.g. for his learning), the (student) should behave as towards his teacher, though he be inferior in dignity to the latter.

सूत्रम्

यस्मिंस्त्वनाचार्यसम्बन्धाद्गौरवं वृत्तिस्तस्मिन्नन्वक्स्थानीये ऽप्याचार्यस्य ॥ ३४ ॥

टिप्पनी

यस्मिंस्तु पुरुषे शिष्याचार्यभावमन्तरेणापि विद्याचारित्र्यादिना लौकिकानां गौरवं तस्मिन्नन्वक्स्थानीये ऽप्याचार्ये या वृत्तिस्सा कर्तव्या। अन्वक्स्थानीयोऽप्यनन्वक्स्थान्येव ॥ ३४ ॥

36. After having eaten in his (teacher’s) presence, he shall not give away the remainder of the food without rising. ²¹

सूत्रम्

भुक्त्वा चास्य सकाशे नानूत्थायोच्छिष्टं प्रयच्छेत् ॥ ३५ ॥

टिप्पनी

आचार्यस्य भुञानस्याऽभुञ्जानस्य वा सकाशे भुक्त्वा अनूत्थाय छान्दसो दीर्घः। उत्थानमकृत्वा उच्छिष्टं न प्रयच्छेत् ¹⁰ आर्याय वा पर्यवदध्यादिति यद्विहितम् ॥ ३५ ॥

37. Nor shall he sip water (after having eaten in the presence of his teacher without rising).

सूत्रम्

आचामेद्वा ।। ३६ ॥

टिप्पनी

आचमनमप्यनुत्थाय न कुर्यात् ।। ३६ ।।

38. (He shall rise) addressing him (with these words), ‘What shall I do?’

सूत्रम्

किं करवाणीत्यामन्त्र्य ॥ ३७॥

टिप्पनी

आचम्य किं करवाणीति गुरुमामन्त्र्य ॥ ३७॥

इस्यापस्तम्बधर्मसूत्रे प्रथमप्रश्ने षष्ठी कण्डिका ॥