०४

1. And (having done so) eat what is left.

सूत्रम्

यदुच्छिष्टं प्राश्ञाति ॥ १॥

टिप्पनी

अनुवादेषु सर्वत्र विधिः कल्प्यते । तं भोजयेत् । भोजयित्वा तस्योच्छिष्टं प्राश्नीयात् प्राश्नाति । ञकारोऽपाठश्छन्दसो वा, ‘शादि’ति चुत्वप्रतिषेधात् ॥ ४५ ॥ १ ॥

2. For this (remnant of food) is certainly a remnant of sacrificial food.

सूत्रम्

हविरुच्छिष्टमेव तत् ॥ २ ॥

टिप्पनी

इडाभक्षणादिस्थानीयमित्यर्थः ॥ २ ॥

If he obtains other things (besides food, such as cattle or fuel, and gives them to his teacher) as he obtains them, then those (things hold the place of) rewards (given to priests for the performance of a sacrifice).

सूत्रम्

यदन्यानि द्रव्याणि यथालाभमुपहरति दक्षिणा एव ताः॥ ३ ॥

टिप्पनी

यदन्यानि द्रव्याणि गवादीनि भिक्षाचरणे लब्धानि समिदादीनि च स्वयमाहृतानि यथालाभमुपहरति दक्षिणा एव ताः । दक्षिणासामानाधिकरण्यात्ता इत्युक्तम् ॥ ३॥

4. This is the sacrifice to be performed daily by a religious student.

सूत्रम्

स एष ब्रह्मचारिणो यज्ञो नित्यप्रततः ॥ ४ ॥

टिप्पनी

स एष एवंभूतो यज्ञः ब्रह्मचारिणो नित्यं प्रतायते । एवं कुर्वता ब्रह्मचारिणा यज्ञ एव नित्यं क्रियत इत्यर्थः ॥४॥

5. And (the teacher) shall not give him anything that is forbidden by the revealed texts, (not even as) leavings,

सूत्रम्

न चास्मै श्रुतिविप्रतिषिद्धमुच्छिष्टं दद्यात् ॥ ५ ॥

टिप्पनी

अस्मै शिष्याय आचार्यः श्रुतिविप्रतिषिद्ध शास्त्रविप्रतिषिद्धमुच्छिष्टं न दद्यात् ॥५॥

6. Such as pungent condiments, salt, honey, or meat (and the like). ¹

सूत्रम्

यथा क्षारलवणमधुमांसानीति ॥ ६ ॥

प्रस्तावः

किं पुनस्तत्—

टिप्पनी

यथेतिवचना’च्छ्रुतिविप्रतिषिद्ध’मिति लक्षणतः प्रतिषेधाच्च क्षारादिग्रहणमेवंविधस्योपलक्षणम् ॥६॥

7. By this (last Sūtra it is) explained (that) the other restrictions (imposed upon a student, such as abstinence from perfumes, ointments, &c., are likewise not to be broken). ²

सूत्रम्

एतेनान्ये नियमा व्याख्याताः ॥ ७ ॥

टिप्पनी

अभ्यङ्गशेषो गन्धशेषो माल्यशेष इत्यादयो ब्रह्मचारिणः प्रतिषिद्धा आचार्येण न देया इत्युक्तं भवति ॥ ७॥

8. For (explicit) revealed texts have greater force than custom from which (the existence of a permissive passage of the revelation) may be inferred. ³

सूत्रम्

श्रुतिर्हि बलीयस्यानुमानिकादाचारात् ॥ ८॥

प्रस्तावः

केचित्तु श्रुतिविप्रतिषिद्धमाचार्यशेषमुपयुञ्जाना दृश्यन्ते पूर्वः पूर्व आचारः प्रमाणमिति वदन्तः । तानिराकरोति—

टिप्पनी

अनुमानाय प्रभवतीत्यानुमानिकः । आचाराद्धि श्रुतिः स्मृतिर्वाऽनुमीयते । तस्मादानुमानिकादाचारात्प्रत्यक्षश्रुतिर्बलीयसी । तद्विरोधे तु नानुमातुं शक्यते,⁴ ‘अनुमानमबाधितम्’ इति न्यायात् । एवं च ब्रुवता ब्रह्मचारिणः क्षारलवणादिप्रतिषेधः प्रत्यक्षब्राह्मणमूल इति दर्शितं भवति । यद्यपि क्षारादिप्रतिषेधश्रुतेरुच्छिष्टव्यतिरिक्तो विषयः सम्भवति तथापि सङ्कोचोऽपि तस्या अविशेषप्रवृत्ताया आनुमानिकादाचारादयुक्तः॥ ८॥

9. Besides (in this particular case) a (worldly) motive for the practice is apparent. ⁵

सूत्रम्

दृश्यते चापि प्रवृत्तिकारणम् ॥९॥

प्रस्तावः

ननु परस्परविरुद्धा अपि श्रुतय उपलभ्यन्ते ⁶ ‘गृह्णाति, न गृह्णाती’ति । तत्किमाचारात् सङ्कोचिका श्रुतिर्नानुमीयते ? अत आह—

टिप्पनी

स्यादेव यद्ययमाचारोऽगृह्यमाणकारणः स्यात् । गृह्यते तु तत्र कारणम् ॥९॥

10. For pleasure is obtained (by eating or using the forbidden substances). ⁷

सूत्रम्

प्रीतिर्ह्युपलभ्यते ॥ १० ॥

प्रस्तावः

किं तत् ?

टिप्पनी

क्षारादिभोजने भुञ्जानस्य प्रीतिर्भवति। ततश्च यत्र प्रीत्युपलब्धितप्रवृत्तिर्न तत्र शास्त्रमस्ति। तदनुवर्तमाना नरकाय राध्यतीति न्यायान्न सङ्कोचिका श्रुतिरनुमीयते इति ॥ १०॥

11. A residue of food left by a father and an elder brother, may be eaten.

सूत्रम्

पितुर्ज्येष्ठस्य च भ्रातुरुच्छिष्टं भोक्तव्यम् ॥ ११ ॥

टिप्पनी

⁴स्पष्टम् ॥ ११ ॥

12. If they act contrary to the law, he must not eat (their leavings). ⁸

सूत्रम्

धर्मविप्रतिपत्तावभोज्यम् ॥ १२ ॥

टिप्पनी

यदि तयोर्धर्माद्विप्रतिपत्तिरपायो भवति ततो न भोज्यम् । यद्वा भुञ्जानस्य ब्रह्मचारिणो धर्मविप्रतिषेधो भवति मधुमांसादिमिश्रत्वेन ततो न भोज्यमिति ॥१२॥

13. In the evening and in the morning he shall fetch water in a vessel (for the use of his teacher). ⁹

सूत्रम्

सायं प्रातरुदकुम्भमाहरेत् ॥१३॥

टिप्पनी

आचार्यस्य स्नानपानार्थम् ॥ १३॥

14. Daily he shall fetch fuel from the forest, and place it on the floor (in his teacher’s house). ¹⁰

सूत्रम्

⁶सदाऽरण्यादेवानाहत्याऽधो निदध्यात् ॥१४॥

टिप्पनी

सदा प्रत्यहम् अरण्यात् न पित्रादि-गृहाद् एधान् काष्ठानि आचार्यगृहे पाकाद्यर्थम् आहरेत्, आहृत्य चाऽधो निदध्यात् अधोनिधानमाचार्यपुत्रादिषु बालेषु पतनशङ्कया।

अपर आह-
आत्मनस् समिदाधानार्थम्¹¹ एधाहरणम् इति ।
उक्तं गृह्ये-¹² एवम् अन्यस्मिन्न् अपि सदाऽरण्याद् एधानाहृत्य । इति। तद्-अनुवादेनाधोनिधानं विधीयते दृष्टार्थमदृष्टार्थं वेति ॥१४॥

15. He shall not go to fetch firewood after sunset.

सूत्रम्

नास्तमिते समिद्धारो गच्छेत् ॥ १५ ॥

टिप्पनी

अस्तमित आदित्ये समिध आहर्तुं न गच्छेत् ; चोरव्याघ्रादिसम्भवात् । ‘समिद्धार’ इति ¹³ ‘अण् कर्मणि चे’ति तुमर्थेऽण्प्रत्ययः ॥ १५ ॥

16. After having kindled the fire, and having swept the ground around (the altar), he shall place ¹⁴ the sacred fuel on the fire every morning and evening, according to the prescription (of the Gṛhya-sūtra).

सूत्रम्

अग्निमिध्वा परिसमूह्य समिध आदध्यात्सायंप्रातर्यथोपदेशम् ॥ १६ ॥

टिप्पनी

परिसमूहनं परितो मार्जनम् । विप्रकीर्णस्याग्ने¹⁵रेकीकरणमित्यन्ये । यथोपदेशं यथा गृह्य उक्तं तथा समिध आदध्यात् । गृह्ये विहितमपि समिदाधानं विधीयते सर्वाचरणार्थम् । सायं प्रातरित्यादिकान्विशेषाः न वक्ष्यामीति च ॥ १६ ॥

17. Some say that the fire is only to be worshipped in the evening.

सूत्रम्

सायमेवाऽग्निपूजेत्येके ॥ १७ ॥

टिप्पनी

एके आचार्यास्सायमेवाग्निपूजा कार्या, न प्रातरिति मन्यन्ते ॥ १७ ॥

18. He shall sweep the place around the fire after it has been made to burn (by the addition of fuel), with his hand, and not with the broom (of Kuśa grass). ¹⁶

सूत्रम्

समिद्धमग्निं पाणिना परिसमूहेन्न समूहन्या ॥ १८ ॥

टिप्पनी

सामिदाधाने समिद्धमग्निं पाणिनैव परिसमूहेत्, न समूहन्या । समूहनी सम्मार्जनी दर्भनिर्मिता वेदाकृतिः, आचारात् ॥ १८ ॥

19. But, before (adding the fuel, he is free to use the broom) at his pleasure

सूत्रम्

प्राक्तु याथाकामी ॥ १९ ॥

टिप्पनी

प्राक्समिदाधानात् परिसमूहने याथाकामी भवति । यथाकामस्य भावो याथाकामी । ष्यञ्, षित्वादीकारः ॥ १९ ॥

20. He shall not perform non-religious acts with the residue of the water employed for the fire-worship, nor sip it. ¹⁷

सूत्रम्

नारन्युदकशेषेण वृथाकर्माणि कुर्वीताऽऽचामेद्वा ॥२०॥

टिप्पनी

अग्निपरिचर्यायां परिसमूहने परिषेचने च यदुपयुक्तमुदकं, तच्छषेण वृथाकर्माणि अदृष्टप्रयोजनरहितानि पादप्रक्षालनादीनि न कुर्वीत। नाऽप्याचामेत् । अवृथाकर्मवादस्य पुनःप्रतिषेधः ॥ २० ॥

21. He shall not sip water which has been stirred with the hand, nor such as has been received into one hand only.

सूत्रम्

पाणिसंक्षुब्धेनोदकेनैकपाण्यावर्जितेन च नाऽऽचामेत् ॥ २१ ॥

टिप्पनी

पाणिसंक्षुब्धं ⁴पाणिना संक्षोभितं तेनोदकेन नाऽऽचामेत् । इदं तटाकादिषु स्वयमाचमने । यदा पर आचामयति, तदैकेन पाणिना यदावर्जितं तेन नाऽऽचामेत्। किं तु उभाभ्यां हस्ताभ्यां करकादि गृहीत्वा यदावर्जितमुदकं, तेनैवाऽऽचामेत् । एवं च स्वयं वामहस्तावर्जितेनापि नाचामेत् । ( अलाबुपात्रेण नालिकेरजेन वैणवेन चर्ममयेन ताम्रमयेन वा पात्रेण स्वयमाचमनमाचरन्ति शिष्टाः) ॥ २१ ॥

22. And he shall avoid sleep (whilst his teacher is awake).

सूत्रम्

स्वप्नं च वर्जयेत् ॥ २२ ॥

टिप्पनी

पूर्व’मदिवास्वापी’(१. २. २८)त्यनेन ⁶दिवास्वापः प्रतिषिद्धः। अनेन रात्रावपि यावदाचार्यों न स्वपिति, तावन्तं कालं स्वापः प्रतिषिध्यते। स्वप्नकथनं वर्जयेदित्येके ॥ २२ ॥

23. Then (after having risen) he shall assist his teacher daily by acts tending to the acquisition of spiritual merit and of wealth. ¹⁸

सूत्रम्

अथाऽहरहराचार्यं गोपायेद्धार्थयुक्तः कर्मभिः ॥ २३ ॥

टिप्पनी

अथ स्वप्नस्य प्रकृतत्वात् स्वप्नानन्तरं ब्राह्मे मुहूर्त उत्थायेत्यर्थः । अहरहः नित्यमाचार्यं गोपायेत् रक्षेत् । किं दण्डादि गृहीत्वा ? नेत्याह— धर्मार्थयुक्तैः कर्मभिः । धर्मयुक्तानि कर्माणि समित्कुशपुष्पाहरणादीनि, अर्थयुक्तानि ⁴युग्यघासाहरणादीनि ॥ २३ ॥

24. Having served (his teacher during the day in this manner, he shall say when going to bed): I have protected the protector of the law (my teacher). ¹⁹

सूत्रम्

⁶ स गुप्त्वा संविशन् ब्रूया’द्धर्म गोपाय माजूगुपमह’मिति ॥ २४ ॥

टिप्पनी

स¹¹ब्रह्मचारी धर्मार्थयुक्तैः कर्मभिर्यावदुत्थानात् यावदस्य संवेशनात् एवमाचार्यं गुप्त्वा सविशन् शयनं भजन् ¹² ‘धर्मगोपायमाजूगुपमह’मितीमं मन्त्रं ब्रूयात् । धर्मं गोपायतीति धर्मगोपाय । आचार्यः तमहमाजूगुपमाभिमूख्येन रक्षितवानस्मि, इदानीं तु संविशामीति मन्त्रार्थः ।
अपर आह- हे धर्म मा मां गोपाय रक्ष यस्मादहं आजूगुपमहमाचार्यमेतावन्तं कालमिति ॥ २४॥

25. If the teacher transgresses the law through carelessness or knowingly, he shall point it out to him privately.

सूत्रम्

प्रमादादाचार्यस्य बुद्धिपूर्वं वा नियमातिक्रमं रहसि बोधयेत् ॥ २५ ॥

टिप्पनी

प्रमादोऽनवधानम् । प्रमादात् बुद्धिपूर्वं यो आचार्यस्य वा नियमातिक्रमस्त रहसि बोधयेत् । इत्थमयं नियमः पूज्यपादैरतिक्रम्यते इति ॥ २५ ॥

26. If (the teacher) does not cease (to transgress), he himself shall perform the religious acts (which ought to be performed by the former); ²⁰

सूत्रम्

अनिवृत्तौ स्वयं कर्माण्यारभेत ॥ २६ ॥

टिप्पनी

यदि बोधितोऽप्याचार्यस्ततो न निवर्तते, ततः स्वयमेव तस्य कर्तव्यानि ब्रह्मयज्ञादीनि कर्माण्यारभते कुर्यात् ॥ २६ ॥

27. Or he may return home.

सूत्रम्

निवर्तयेद्वा ॥ २७ ॥

टिप्पनी

प्रसह्य वा स्वयं निवर्तयेत् । पित्रादिभिर्वा निवर्तयेत् ॥ २७ ॥

28. Now of him who rises before (his teacher) and goes to rest after (him), they say that he does not sleep.

सूत्रम्

अथ यः पृर्वोत्थायी जघन्यसंवेशी तमाहुर्न स्वपितीति ॥ २८ ॥

टिप्पनी

या पूर्वमाचार्यादुत्तिष्ठति प्रतिबुध्यते । जघन्यशब्दः पश्चादर्थे । जघन्यश्च संविशति, तं ब्रह्मचारिणं न स्वपितीति धर्मज्ञा आहु । प्रयोजनमुपनयने ‘मा सुषुप्था’ इति संशासनस्यायमर्थः, न स्वापस्यात्यन्ताभाव इति । अथशब्दश्च वाक्योपक्रमे ॥ २८॥

29. The student who thus entirely fixes his mind there (in the teacher’s family), has thereby performed all acts which yield rewards (such as the Jyotiṣṭoma), and also those which must be performed by a householder. ²¹

सूत्रम्

स य एवं प्रणिहितात्मा ब्रह्मचार्यत्रैवास्थ सर्वाणि कर्माणि फलवन्त्यवाप्तानि भवन्ति यान्यपि गृहमेधे ॥२९॥

टिप्पनी

‘आचार्याधीनः स्या’दित्यारभ्य यस्य नियमा उक्ताः, स ब्रह्मचारी, एवमुक्तेन प्रकारेण, प्रणिहितात्मा प्रकर्षेण निहित आचार्यकुले स्थापित आत्मा येन स तथोक्तः । प्रकर्षश्च⁴आत्मनस्तत्रैव शरीरन्यासः । वक्ष्यति ⁶आचार्यकुले शरीरन्यासः” इति । अस्यैवंविधस्य ब्रह्म चारिणः अत्रैव ब्रह्मचर्याश्रमे सर्वाणि फलवन्ति ज्योतिष्टोमादीनि कर्माण्यवाप्तानि भवन्ति । तत्फलावाप्तिरेव तदवाप्तिः । यान्यपि कर्माणि गृहमेधे गृह्यशास्त्रे विवाहाद्यष्टकान्तानि, तान्यवाप्तानि भवन्ति । तदेवं नैष्ठिकब्रह्मचारिविषयमिदं सूत्रम् ॥ २९ ॥

इत्यापस्तम्बीये धर्मसूत्रे चतुर्थी कण्डिका ॥४॥

इत्यापस्तम्बधर्मसूत्रवृत्तौ¹¹ हरदत्तविरचितायामुज्वलायां प्रथमप्रश्ने प्रथमः पटलः ॥ १ ॥