सोमऋषिः
मूलम् (संयुक्तम्)
सोत्त॑रवे॒दिर॑ब्रवी॒त्सर्वा॒न्मया॒ कामा॒न्व्य॑श्ञव॒थेति॒ ते दे॒वा अ॑कामय॒न्तासु॑रा॒न्भ्रातृ॑व्यान॒भि भ॑वे॒मेति॒ ते॑ऽजुहवुस्सिँ॒हीर॑सि सपत्नसा॒ही स्वाहेति॒ तेऽसु॑रा॒न्भ्रातृ॑व्यान॒भ्य॑भव॒न्तेऽसु॑रा॒न्भ्रातृ॑व्यानभि॒भूया॑कामयन्त प्र॒जाव्ँवि॑न्देम॒हीति॒
विश्वास-प्रस्तुतिः
सोत्त॑रवे॒दिर॑ब्रवी॒थ् -
सर्वा॒न्मया॒ कामा॒न्व्य॑श्ञव॒थेति॑ ।
ते दे॒वा अ॑कामय॒न्त -
असु॑रा॒न् भ्रातृ॑व्यान् अ॒भि भ॑वे॒मेति॑ ।
ते॑ऽजुहवुस् -
सिँ॒हीर॑सि सपत्नसा॒ही स्वाहेति॑ ।
तेऽसु॑रा॒न् भ्रातृ॑व्यान् अ॒भ्य॑भवन् ।
तेऽसु॑रा॒न् भ्रातृ॑व्यानभि॒भूया॑कामयन्त -
प्र॒जाव्ँ वि॑न्देम॒हीति॑ ।
मूलम्
सोत्त॑रवे॒दिर॑ब्रवी॒थ् -
सर्वा॒न्मया॒ कामा॒न्व्य॑श्ञव॒थेति॑ ।
ते दे॒वा अ॑कामय॒न्त -
असु॑रा॒न् भ्रातृ॑व्यान् अ॒भि भ॑वे॒मेति॑ ।
ते॑ऽजुहवुस् -
सिँ॒हीर॑सि सपत्नसा॒ही स्वाहेति॑ ।
तेऽसु॑रा॒न् भ्रातृ॑व्यान् अ॒भ्य॑भवन् ।
तेऽसु॑रा॒न् भ्रातृ॑व्यानभि॒भूया॑कामयन्त -
प्र॒जाव्ँ वि॑न्देम॒हीति॑ ।
पद-पाठः
सा । उ॒त्त॒र॒वे॒दिरित्यु॑त्तर-वे॒दिः । अ॒ब्र॒वी॒त् ।
सर्वा॑न् । मया॑ । कामा॑न् । वीति॑ । अ॒श्ञ॒व॒थ॒ । इति॑ ।
ते । दे॒वाः । अ॒का॒म॒य॒न्त॒ ।
असु॑रान् । भ्रातृ॑व्यान् । अ॒भीति॑ । भ॒वे॒म॒ । इति॑ ।
ते । अजु॑हवुः ।
सिँ॒हीः । अ॒सि॒ । स॒प॒त्न॒सा॒हीति॑ सपत्न-सा॒ही । स्वाहा॑ । इति॑ ।
ते । असु॑रान् । भ्रातृ॑व्यान् । अ॒भीति॑ । अ॒भ॒व॒न् ।
ते । असु॑रान् । भ्रातृ॑व्यान् । अ॒भि॒भूयेत्य॑भि-भूय॑ । अ॒का॒म॒य॒न्त॒ ।
प्र॒जामिति॑ प्र-जाम् । वि॒न्दे॒म॒हि॒ । इति॑ ।
भट्टभास्कर-टीका
1सोत्तरवेदिरित्यादि ॥ पूर्वोक्तमवसरे स्मर्यते । अत एव सेत्युक्तम् । पूर्वं ह्युत्तरवेद्युक्तिः ‘सर्वान् मया कामान् व्यश्नवथ पूर्वां तु माऽग्रेतडुतिरश्नवतै’ इति । अतः प्राप्ते व्याघारणकाले कामान् कामयितुं देवा आरभन्त । तत्कामानुसारेण व्याधारणमन्त्रपदानि व्याख्यातुमुपक्रमते - ते देवा इत्यादि । गतम् । तेऽजुहवुः दक्षिणेंऽसे व्याघारयन् । सपत्नसाहीति । सपत्नानां शत्रूणामभिभवित्री । पुनर्भ्रातृव्याभिभवानुवादो विस्रम्भातिशयप्रतिपादनार्थः ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
ते॑ऽजुहवुस्सिँ॒हीर॑सि सुप्रजा॒वनि॒स्स्वाहेति॒ ते प्र॒जाम॑विन्दन्त॒ ते प्र॒जाव्ँवि॒त्त्वा [39]
अ॒का॒म॒य॒न्त॒ प॒शून्वि॑न्देम॒हीति॒
विश्वास-प्रस्तुतिः
ते॑ऽजुहवुः ।
सिँ॒हीर॑सि सुप्रजा॒वनि॒स्स्वाहेति॑ ।
ते प्र॒जाम॑विन्दन्त ।
ते प्र॒जाव्ँ वि॒त्वाऽका॑मयन्त [39] -
प॒शून् वि॑न्देम॒हीेति॑ ।
मूलम्
ते॑ऽजुहवुः ।
सिँ॒हीर॑सि सुप्रजा॒वनि॒स्स्वाहेति॑ ।
ते प्र॒जाम॑विन्दन्त ।
ते प्र॒जाव्ँ वि॒त्वाऽका॑मयन्त [39] -
प॒शून् वि॑न्देम॒हीेति॑ ।
पद-पाठः
ते । अ॒जु॒ह॒वुः॒ । 1सिँ॒हीः । अ॒सि॒ । सु॒प्र॒जा॒वनि॒रिति॑ सुप्रजा-वनिः॑ । स्वाहा॑ । इति॑ ।
ते । प्र॒जामिति॑ प्र-जाम् । अ॒वि॒न्द॒न्त॒ ।
ते । प्र॒जामिति॑ प्र-जाम् । वि॒त्त्वा । [39] अ॒का॒म॒य॒न्त॒ ।
प॒शून् । वि॒न्दे॒म॒हि॒ । इति॑ ।
भट्टभास्कर-टीका
2उत्तरश्रोण्यामजुहवुः - सुप्रजावनिस्स्वाहेति ॥ शोभनायाः प्रजायाः संभक्तेति ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
ते॑ऽजुहवुस्सिँ॒हीर॑सि रायस्पोष॒वनि॒स्स्वाहेति॒ ते प॒शून॑विन्दन्त॒ ते प॒शून्वि॒त्त्वाऽका॑मयन्त प्रति॒ष्ठाव्ँवि॑न्देम॒हीति॒
विश्वास-प्रस्तुतिः
ते॑ऽजुहवुः ।
सिँ॒हीर॑सि रायस्पोष॒वनि॒स्स्वाहेति॑ ।
ते प॒शून् अ॑विन्दन्त ।
ते प॒शून् वि॒त्त्वा ऽका॑मयन्त -
प्रति॒ष्ठाव्ँ वि॑न्देम॒हीेति॑ ।
मूलम्
ते॑ऽजुहवुः ।
सिँ॒हीर॑सि रायस्पोष॒वनि॒स्स्वाहेति॑ ।
ते प॒शून् अ॑विन्दन्त ।
ते प॒शून् वि॒त्त्वा ऽका॑मयन्त -
प्रति॒ष्ठाव्ँ वि॑न्देम॒हीेति॑ ।
पद-पाठः
ते । अ॒जु॒ह॒वुः॒ ।
सिँ॒हीः । अ॒सि॒ । रा॒य॒स्पो॒ष॒वनि॒रिति॑ रायस्पोष-वनिः॑ । स्वाहा॑ । इति॑ ।
ते । प॒शून् । अ॒वि॒न्द॒न्त॒ ।
ते । प॒शून् । वि॒त्त्वा । अ॒का॒म॒य॒न्त॒ ।
प्र॒ति॒ष्ठामिति॑ प्रति-स्थाम् । वि॒न्दे॒म॒हि॒ । इति॑ ।
भट्टभास्कर-टीका
3दक्षिणस्यां श्रोण्यामजुहवुः - रायस्पोषवनिरिति ॥ रायो धनस्य पशुलक्षणस्य या पुष्टिस्तस्यास्संभक्तेति ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
ते॑ऽजुहवुस्सिँ॒हीर॑स्यादित्य॒वनि॒स्स्वाहेति॒ त इ॒माम्प्र॑ति॒ष्ठाम॑विन्दन्त॒ त इ॒माम्प्र॑ति॒ष्ठाव्ँवि॒त्त्वाका॑मयन्त दे॒वता॑ आ॒शिष॒ उपे॑या॒मेति॒
विश्वास-प्रस्तुतिः
ते॑ऽजुहवुस् -
सिँ॒हीर॑स्य् -आदित्य॒वनि॒स् स्वाहेेति॑ ।
त इ॒माम् प्र॑ति॒ष्ठाम् अ॑विन्दन्त ।
त इ॒माम् प्र॑ति॒ष्ठाव्ँ वि॒त्त्वाऽका॑मयन्त -
दे॒वता॑ आ॒शिष॒ उपे॑या॒मेेति॑ ।
मूलम्
ते॑ऽजुहवुस् -
सिँ॒हीर॑स्य् -आदित्य॒वनि॒स् स्वाहेेति॑ ।
त इ॒माम् प्र॑ति॒ष्ठाम् अ॑विन्दन्त ।
त इ॒माम् प्र॑ति॒ष्ठाव्ँ वि॒त्त्वाऽका॑मयन्त -
दे॒वता॑ आ॒शिष॒ उपे॑या॒मेेति॑ ।
पद-पाठः
ते । अ॒जु॒ह॒वुः॒ ।
सिँ॒हीः । अ॒सि॒ । आ॒दि॒त्य॒वनि॒रित्या॑दित्य-वनिः॑ । स्वाहा॑ । इति॑ ।
ते । इ॒माम् । प्र॒ति॒ष्ठामिति॑ प्रति-स्थाम् । अ॒वि॒न्द॒न्त॒ ।
ते । इ॒माम् । प्र॒ति॒ष्ठामिति॑ प्रति-स्थाम् । वि॒त्त्वा । अ॒का॒म॒य॒न्त॒ ।
दे॒वताः॑ । आ॒शिष॒ इत्या॑-शिषः॑ । उपेति॑ । इ॒या॒म॒ । इति॑ ।
भट्टभास्कर-टीका
4उत्तरेंऽसे अजुहवुः - आदित्यवनिरिति ॥ आदित्यानामदितिपुत्राणां संभक्तेति । इयं वा अदिरिति ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
ते॑ऽजुहवुस्सिँ॒हीर॒स्या व॑ह दे॒वान्दे॑वय॒ते [40]
यज॑मानाय॒ स्वाहेति॒ ते दे॒वता॑ आ॒शिष॒ उपा॑य॒न्
विश्वास-प्रस्तुतिः
ते॑ऽजुहवुस् -
सिँ॒हीर॒स्या व॑ह दे॒वान् दे॑वय॒ते यज॑मानाय॒ स्वाहेेति॑ । [40]
ते दे॒वता॑ आ॒शिष॒ उपा॑यन् ।
मूलम्
ते॑ऽजुहवुस् -
सिँ॒हीर॒स्या व॑ह दे॒वान् दे॑वय॒ते यज॑मानाय॒ स्वाहेेति॑ । [40]
ते दे॒वता॑ आ॒शिष॒ उपा॑यन् ।
पद-पाठः
ते । अ॒जु॒ह॒वुः॒ ।
सिँ॒हीः । अ॒सि॒ । एति॑ । व॒ह॒ । दे॒वान् । दे॒व॒य॒त इति॑ देव-य॒ते । [40] यज॑मानाय । स्वाहा॑ । इति॑ ।
ते । दे॒वताः॑ । आ॒शिष॒ इत्या॑-शिषः॑ । उपेति॑ । आ॒य॒न् ।
भट्टभास्कर-टीका
5देवता इत्यादि ॥ देवता यागसंबन्धिनीः आशिषः यागफलानि च उपेयाम प्राप्नुयामेति मध्येऽजुडवुः - सिंहीरस्यावह देवानिति ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
पञ्च॒ कृत्वो॒ व्याघा॑रयति॒ पञ्चा॑क्षरा प॒ङ्क्तिᳶ पाङ्क्तो॑ य॒ज्ञो य॒ज्ञमे॒वाव॑ रुन्द्धेऽक्ष्ण॒या व्याघा॑रयति॒ तस्मा॑दक्ष्ण॒या प॒शवोऽङ्गा॑नि॒ प्र ह॑रन्ति॒ प्रति॑ष्ठित्यै
विश्वास-प्रस्तुतिः
पञ्च॒ कृत्वो॒ व्याघा॑रयति ।
पञ्चा॑क्षरा प॒ङ्क्तिः ।
पाङ्क्तो॑ य॒ज्ञः ।
य॒ज्ञमे॒वाव॑ रुन्धे ।
अ॒क्ष्ण॒या व्याघा॑रयति ।
तस्मा॑दक्ष्ण॒या प॒शवो ऽङ्गा॑नि॒ प्र ह॑रन्ति ।
प्रति॑ष्ठित्यै ।
मूलम्
पञ्च॒ कृत्वो॒ व्याघा॑रयति ।
पञ्चा॑क्षरा प॒ङ्क्तिः ।
पाङ्क्तो॑ य॒ज्ञः ।
य॒ज्ञमे॒वाव॑ रुन्धे ।
अ॒क्ष्ण॒या व्याघा॑रयति ।
तस्मा॑दक्ष्ण॒या प॒शवो ऽङ्गा॑नि॒ प्र ह॑रन्ति ।
प्रति॑ष्ठित्यै ।
पद-पाठः
पञ्च॑ । कृत्वः॑ । व्याघा॑रय॒तीति॑ वि-आघा॑रयति ।
पञ्चा॑क्ष॒रेति॒ पञ्च॑-अ॒क्ष॒रा॒ । प॒ङ्क्तिः ।
पाङ्क्तः॑ । य॒ज्ञः ।
य॒ज्ञम् । ए॒व । अवेति॑ । रु॒न्द्धे॒ ।
अ॒क्ष्ण॒या । व्याघा॑रय॒तीति॑ वि-आघा॑रयति ।
तस्मा॑त् । अ॒क्ष्ण॒या । प॒शवः॑ । अङ्गा॑नि । प्रेति॑ । ह॒र॒न्ति॒ ।
प्रति॑ष्ठित्या॒ इति॒ प्रति॑-स्थि॒त्यै॒ ।
भट्टभास्कर-टीका
6पञ्च कृत्व इत्यादि ॥ व्याख्यातम् । अक्ष्णयेति । कोणगत्या । तस्मादिति । अक्ष्णया अनार्जवेन अङ्गानि पदानि पशवः प्रहरन्ति संकोचयन्ति शयनादिषु गमनादिषु वा क्षिपन्ति । एवं क्रियमाणं प्रतिष्ठित्यै भवति । ‘तादौ च’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
भू॒तेभ्य॒स्त्वेति॒ स्रुच॒मुद्गृ॑ह्णाति॒ य ए॒व दे॒वा भू॒तास्तेषा॒न्तद्भा॑ग॒धेय॒न्ताने॒व तेन॑ प्रीणाति॒
विश्वास-प्रस्तुतिः
“भू॒तेभ्य॑स् त्वे"ति॒ , स्रुच॒मुद्गृ॑ह्णाति ।
य ए॒व दे॒वा भू॒तास् तेषा॒न् तद्भा॑ग॒धेय॑म् ।
ताने॒व तेन॑ प्रीणाति ।
मूलम्
“भू॒तेभ्य॑स् त्वे"ति॒ , स्रुच॒मुद्गृ॑ह्णाति ।
य ए॒व दे॒वा भू॒तास् तेषा॒न् तद्भा॑ग॒धेय॑म् ।
ताने॒व तेन॑ प्रीणाति ।
पद-पाठः
भू॒तेभ्यः॑ । त्वा॒ । इति॑ । स्रुच॑म् । उदिति॑ । गृ॒ह्णा॒ति॒ । 1ये । ए॒व । दे॒वाः । भू॒ताः । तेषा॑म् । तत् । भा॒ग॒धेय॒मिति॑ भाग-धेय॑म् ।
तान् । ए॒व । तेन॑ । प्री॒णा॒ति॒ ।
भट्टभास्कर-टीका
7भूतेभ्यस्त्वेति विधिः ॥ ये देवाः देवभूता उत्पन्नाः तेषां तत्स्रुच उद्गृहणं भागधेयम् ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
पौतु॑द्रवान्परि॒धीन्परि॑ दधात्ये॒षाम् [41]
लो॒कानाव्ँ॒विधृ॑त्या
विश्वास-प्रस्तुतिः
पौतु॑द्रवान् परि॒धीन् परि॑ दधाति ।
ए॒षाल्ँ लो॒कानाव्ँ॒ विधृ॑त्यै ।[41]
मूलम्
पौतु॑द्रवान् परि॒धीन् परि॑ दधाति ।
ए॒षाल्ँ लो॒कानाव्ँ॒ विधृ॑त्यै ।[41]
पद-पाठः
पौतु॑द्रवान् । प॒रि॒धीनिति॑ परि-धीन् । परीति॑ । द॒धा॒ति॒ ।
ए॒षाम् । [41] लो॒काना॑म् । विधृ॑त्या॒ इति॒ वि-धृ॒त्यै॒ ।
भट्टभास्कर-टीका
8पौतुद्रवानिति विधिः ॥ पूतुद्रवः देवदारवः । ‘ओरञ्’ । तत्परिधीन् परिदधाति एषां त्रयाणां लोकानां विधारणार्थं तद्भवति ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
अ॒ग्नेस्त्रयो॒ ज्यायाँ॑सो॒ भ्रात॑र आस॒न्ते दे॒वेभ्यो॑ ह॒व्यव्ँवह॑न्त॒ᳶ प्रामी॑यन्त॒ सो॒॑ऽग्निर॑बिभेदि॒त्थव्ँ वाव स्य आर्ति॒मारि॑ष्य॒तीति॒ स निला॑यत॒ स याव्ँ वन॒स्पति॒ष्वव॑स॒त्ताम्पूतु॑द्रौ॒ यामोष॑धीषु॒ ताँ सु॑गन्धि॒तेज॑ने॒ याम्प॒शुषु॒ ताम्पेत्व॑स्यान्त॒रा शृङ्गे॒
विश्वास-प्रस्तुतिः
अ॒ग्नेस्त्रयो॒ ज्यायाँ॑सो॒ भ्रात॑र आसन् ।
ते दे॒वेभ्यो॑ ह॒व्यव्ँ वह॑न्त॒ᳶ प्रामी॑यन्त ।
सो॒॑ऽग्निर् अ॑बिभेत् ।
इ॒त्थव्ँ वाव स्य आर्ति॒मारि॑ष्य॒तीति॑ ।
स निला॑यत ।
स याव् वँन॒स्पति॒ष्वव॑स॒त् ताम् पूतु॑द्रौ॒ , यामोष॑धीषु॒ ताँ सु॑गन्धि॒तेज॑ने॒ , याम् प॒शुषु॒ ताम् पेत्व॑स्यान्त॒रा शृङ्गे॑ ।
मूलम्
अ॒ग्नेस्त्रयो॒ ज्यायाँ॑सो॒ भ्रात॑र आसन् ।
ते दे॒वेभ्यो॑ ह॒व्यव्ँ वह॑न्त॒ᳶ प्रामी॑यन्त ।
सो॒॑ऽग्निर् अ॑बिभेत् ।
इ॒त्थव्ँ वाव स्य आर्ति॒मारि॑ष्य॒तीति॑ ।
स निला॑यत ।
स याव् वँन॒स्पति॒ष्वव॑स॒त् ताम् पूतु॑द्रौ॒ , यामोष॑धीषु॒ ताँ सु॑गन्धि॒तेज॑ने॒ , याम् प॒शुषु॒ ताम् पेत्व॑स्यान्त॒रा शृङ्गे॑ ।
पद-पाठः
अ॒ग्नेः । त्रयः॑ । ज्यायाँ॑सः । भ्रात॑रः । आ॒स॒न् ।
ते । दे॒वेभ्यः॑ । ह॒व्यम् । वह॑न्तः । प्रेति॑ । अ॒मी॒य॒न्त॒ ।
सः । अ॒ग्निः । अ॒बि॒भे॒त् ।
इ॒त्थम् । वाव । स्यः । आर्ति॑म् । एति॑ । अ॒रि॒ष्य॒ति॒ । इति॑ ।
सः । निला॑यत ।
सः । याम् । वन॒स्पति॑षु । अव॑सत् । ताम् । पूतु॑द्रौ । याम् । ओष॑धीषु । ताम् । सु॒ग॒न्धि॒तेज॑न॒ इति॑ सुगन्धि-तेज॑ने । याम् । प॒शुषु॑ । ताम् । पेत्व॑स्य । अ॒न्त॒रा । शृङ्गे॒ इति॑ ।
भट्टभास्कर-टीका
9अग्नेस्त्रय इत्यादि ॥ ज्यायांसः पूर्वजाः हव्यं वहन्तः प्रामीयन्त हविर्वहनक्लेशेन मृताः । सोग्निर्ज्यायसां मरणं दृष्ट्वा अबिभेत् । स्यः यो वा कश्चित् एतत्कुर्वन् इत्थमार्तिमाऽरिष्यतीति तस्मान्मयाऽपि नेदं कर्तव्यमिति स तथा भीतः निलायत देवेभ्यो भीतोपासरत् । ‘उपसर्गेस्यायतौ’ इति लत्वम् । निर्गत्य वनस्पत्यादिषु । प्रच्छन्नोवसत् बह्वी रात्रीः । तत्र सोग्निः यां रात्रिं वनस्पतिष्विमां रात्रिं वसामीति बुद्धिमकरोत् तां रात्रिं पूतुद्रौ देवदारौ द्रुमे । पूतुद्रुशब्दो मितद्रवादिः । वनस्पतिशब्दे सुट्स्वरावुक्तौ । यामोषधीष्ववसत् तां सुगन्धितेजने सुगन्धितृणे अवसत् । यां पशुष्ववसत् तां पेत्वस्य पलितस्य मेषस्य शृङ्गयोर्मध्ये अवसत् । पूर्ववद्द्वितीया ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
तन्दे॒वता॒ᳶ प्रैष॑मैच्छ॒न्तमन्व॑विन्द॒न्तम॑ब्रुवन्न् [42]
उप॑ न॒ आ व॑र्तस्व ह॒व्यन्नो॑ व॒हेति॒ सो॑ऽब्रवी॒द्वरव्ँ॑वृणै॒ यदे॒व गृ॑ही॒तस्याहु॑तस्य बहिᳶपरि॒धि स्कन्दा॒त्तन्मे॒ भ्रातृ॑णाम्भाग॒धेय॑मस॒दिति॒ तस्मा॒द्यद्गृ॑ही॒तस्याहु॑तस्य बहिᳶपरि॒धि स्कन्द॑ति॒ तेषा॒न्तद्भा॑ग॒धेय॒न्ताने॒व तेन॑ प्रीणाति॒ सो॑ऽमन्यतास्थ॒न्वन्तो॑ मे॒ पूर्वे॒ भ्रात॑र॒ᳶ प्रामे॑षता॒स्थानि॑ शातया॒ इति॒ स यानि॑ [43]
अ॒स्थान्यशा॑तयत॒ तत्पूतु॑द्र्वभव॒द्यन्माँ॒समुप॑मृत॒न्तद्गुल्गु॑लु॒
विश्वास-प्रस्तुतिः
तन् दे॒वता॒ᳶ प्रैष॑मैच्छन् ।
तमन्व॑विन्दन् ।
तम॑ब्रुवन्न् -
उप॑ न॒ आ व॑र्तस्व ह॒व्यन्नो॑ व॒हेति ।[42]
सो॑ऽब्रवी॒द् - वरव्ँ॑वृणै॒ यदे॒व गृ॑ही॒तस्याहु॑तस्य बहिᳶपरि॒धि स्कन्दा॒त् तन्मे॒ भ्रातृ॑णाम् भाग॒धेय॑मस॒दिति॑ ।
तस्मा॒द् यद्गृ॑ही॒तस्याहु॑तस्य बहिᳶपरि॒धि स्कन्द॑ति॒ तेषा॒न् तद् भा॑ग॒धेयम् ।
ताने॒व तेन॑ प्रीणाति ।
सो॑ऽमन्यत -
अ॒स्थ॒न्वन्तो॑ मे॒ पूर्वे॒ भ्रात॑र॒ᳶ प्रामे॑षता॒स्थानि॑ शातया॒ इति॑ ।
स यानि॑ अ॒स्थान्यशा॑तयत॒ तत् पूतु॑द्र्वभवत् । [43]
यन् माँ॒समुप॑मृत॒न् तद्गुल्गु॑लु ।
मूलम्
तन् दे॒वता॒ᳶ प्रैष॑मैच्छन् ।
तमन्व॑विन्दन् ।
तम॑ब्रुवन्न् -
उप॑ न॒ आ व॑र्तस्व ह॒व्यन्नो॑ व॒हेति ।[42]
सो॑ऽब्रवी॒द् - वरव्ँ॑वृणै॒ यदे॒व गृ॑ही॒तस्याहु॑तस्य बहिᳶपरि॒धि स्कन्दा॒त् तन्मे॒ भ्रातृ॑णाम् भाग॒धेय॑मस॒दिति॑ ।
तस्मा॒द् यद्गृ॑ही॒तस्याहु॑तस्य बहिᳶपरि॒धि स्कन्द॑ति॒ तेषा॒न् तद् भा॑ग॒धेयम् ।
ताने॒व तेन॑ प्रीणाति ।
सो॑ऽमन्यत -
अ॒स्थ॒न्वन्तो॑ मे॒ पूर्वे॒ भ्रात॑र॒ᳶ प्रामे॑षता॒स्थानि॑ शातया॒ इति॑ ।
स यानि॑ अ॒स्थान्यशा॑तयत॒ तत् पूतु॑द्र्वभवत् । [43]
यन् माँ॒समुप॑मृत॒न् तद्गुल्गु॑लु ।
पद-पाठः
तम् । दे॒वताः॑ । प्रैष॒मिति॑ प्र-एष॑म् । ऐ॒च्छ॒न् ।
तम् । अन्विति॑ । अ॒वि॒न्द॒न् ।
तम् । अ॒ब्रु॒व॒न् । [42]
उपेति॑ । नः॒ । एति॑ । व॒र्त॒स्व॒ । ह॒व्यम् । नः॒ । व॒ह॒ । इति॑ ।
सः । अ॒ब्र॒वी॒त् ।
वर॑म् । वृ॒णै॒ । यत् । ए॒व । गृ॒ही॒तस्य॑ । अहु॑तस्य । ब॒हि॒ᳶप॒रि॒धीति॑ बहिः-प॒रि॒धि । स्कन्दा॑त् । तत् । मे॒ । भ्रातृ॑णाम् । भा॒ग॒धेय॒मिति॑ भाग-धेय॑म् । अ॒स॒त् । इति॑ ।
तस्मा॑त् । यत् । गृ॒ही॒तस्य॑ । अहु॑तस्य । ब॒हि॒ᳶप॒रि॒धीति॑ बहिः-प॒रि॒धि । स्कन्द॑ति । तेषा॑म् । तत् । भा॒ग॒धेय॒मिति॑ भाग-धेय॑म् ।
तान् । ए॒व । तेन॑ । प्री॒णा॒ति॒ ।
सः । अ॒म॒न्य॒त॒ ।
अ॒स्थ॒न्वन्त॒ इत्य॑स्थन्न्-वन्तः॑ । मे॒ । पूर्वे॑ । भ्रात॑रः । प्रेति॑ । अ॒मे॒ष॒त॒ । अ॒स्थानि॑ । शा॒त॒यै॒ । इति॑ ।
सः । यानि॑ । [43] अ॒स्थानि॑ । अशा॑तयत । तत् । पूतु॑द्रु । अ॒भ॒व॒त् ।
यत् । माँ॒सम् । उप॑मृत॒मित्युप॑-मृ॒त॒म् । तत् । गुल्गु॑लु ।
भट्टभास्कर-टीका
10तं देवता इत्यादि ॥ प्रैषं स्वकृत्ये प्रेषितुं ऐच्छन् । तं चान्विष्यालभन्त । तमब्रुवन्नित्यादि । गतम् । परिधिभ्यो बहिः बहिःपरिधि ‘अपपरिबहिरञ्चवः’ इति समासः । स्कन्दात् स्कन्देत् । लेट्याडागमः । भागधेयमसत् भागोस्तु, लेट्यडागमः । तस्मादित्यादि । गतम् । सोमन्यतेति । अस्थन्वन्तः प्रमेषत अस्थिमांसादिशरीरत्वान्मृताः । ‘छन्दस्यपि दृश्यते’ इति अनङ्, अनो नुट्, ’ ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप्’ इति मतुप उदात्तत्वम् । अतस्तेषामस्थानि अस्थीनि शातयै अवच्छादयन्त्विति । स यानीत्यादि । गतम् । ‘शदेरगतौ तः’ इति तत्वम् । उपमृतं समीपे मृतं अस्थिशातनेन भूमौ च्युतं तद्गुल्गुल्वभवत् ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
यदे॒तान्त्स॑म्भा॒रान्त्स॒म्भर॑त्य॒ग्निमे॒व तत्सम्भ॑रत्य॒ग्नेᳶ पुरी॑षम॒सीत्या॑हा॒ग्नेर्ह्ये॑तत्पुरी॑षय्ँ॒यत्स॑म्भा॒रा अथो॒ खल्वा॑हुरे॒ते वावैन॒न्ते भ्रात॑र॒ᳶ परि॑ शेरे॒ यत्पौतु॑द्रवाᳶ परि॒धय॒ इति॑ ॥ [44]
विश्वास-प्रस्तुतिः
यद् ए॒तान्त् स॑म्भा॒रान्त् स॒म्भर॑ति।
अ॒ग्निमे॒व तत्सम्भ॑रति ।
अ॒ग्नेᳶ पुरी॑षम् अ॒सीत्या॑ह ।
अ॒ग्नेर् ह्य् ए॑तत् पुरी॑षय्ँ॒ यत् स॑म्भा॒राः ।
अथो॒ खल्वा॑हुर् - ए॒ते वावैन॒न्ते भ्रात॑र॒ᳶ परि॑ शेरे॒ यत् पौतु॑द्रवाᳶ परि॒धय॒ इति॑ ॥ [44]
मूलम्
यद् ए॒तान्त् स॑म्भा॒रान्त् स॒म्भर॑ति।
अ॒ग्निमे॒व तत्सम्भ॑रति ।
अ॒ग्नेᳶ पुरी॑षम् अ॒सीत्या॑ह ।
अ॒ग्नेर् ह्य् ए॑तत् पुरी॑षय्ँ॒ यत् स॑म्भा॒राः ।
अथो॒ खल्वा॑हुर् - ए॒ते वावैन॒न्ते भ्रात॑र॒ᳶ परि॑ शेरे॒ यत् पौतु॑द्रवाᳶ परि॒धय॒ इति॑ ॥ [44]
पद-पाठः
यत् । ए॒तान् । स॒म्भा॒रानिति॑ सम्-भा॒रान् । स॒म्भर॒तीति॑ सम्-भर॑ति । अ॒ग्निम् । ए॒व । तत् । समिति॑ । भ॒र॒ति॒ ।
अ॒ग्नेः । पुरी॑षम् । अ॒सि॒ । इति॑ । आ॒ह॒ ।
अ॒ग्नेः । हि । ए॒तत् । पुरी॑षम् । यत् । स॒म्भा॒रा इति॑ सम्-भा॒राः ।
अथो॒ इति॑ । खलु॑ । आ॒हुः॒ ।
ए॒ते । वाव । ए॒न॒म् । ते । भ्रात॑रः । परीति॑ । शे॒रे॒ । यत् । पौतु॑द्रवाः । प॒रि॒धय॒ इति॑ परि-धयः॑ । इति॑ ॥ [44]
भट्टभास्कर-टीका
11यदेतानित्यादि ॥ बहुवचनात्सुगन्धितेजनं च । अग्निमेवेति । अग्न्यभेदादेषाम् । ‘अग्नेर्भस्मासि’ इति संभारनिवपनमन्त्रे अग्नेः पुरीषमसीत्याह यस्मादग्नेस्तेजश्शररिस्य एतत्पुरीषं पूरणमेतत्संभारनाम तस्मादेवमुच्यते इति । संभारशब्दः थाथादिनोत्तरपदान्तोदात्तः । अथो अपि खल्वाहुः एनमग्निमेते भ्रातर एव ते परिशेरे परितश्शेरते यस्मादेते पौतुद्रवाः परिधयः परिधीयन्ते इति । शीङो रुट्, ‘लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः ॥
इति षष्ठे द्वितीये अष्टमोनुवाकः ॥