०२

त्वाम॑ग्ने वृष॒भञ् चेकि॑तान॒म् पुन॒र् युवा॑नञ् ज॒नय॑न्न् उ॒पागा॑म् ।
अ॒स्थू॒रि णो॒ गार्ह॑पत्यानि सन्तु ति॒ग्मेन॑ नो॒ ब्रह्म॑णा॒ सँ शि॑शाधि ।

हे अग्ने त्वां वृषभं वर्षितारं कामानां चेकितानं सर्वस्य ज्ञातारम् । कित ज्ञाने, लुगन्तः । छान्दसस्य लिटः कानजादेशः । ईदृशं त्वां युवानं जनयन् प्रजार्थं कुर्वन् । हेतौ शतृप्रत्ययः । पुनःपुनरुपागां आभिमुख्येनोपगच्छामि । छान्दसो लुङ्, ‘गतिर्गतौ’ इति पूर्वो गतिर्निहन्यते । अस्थूरि अस्थूरीणि असारवन्ति अनोवहनसामर्थ्यं स्थौल्यं सारत्वं, तद्रहितानि । ‘सुपां सुलुक्’ इति शेर्लुक् ‘शेश्छन्दसि’ इति हेर्लोपे दीर्घत्वं स्यात् । ईदृशानि गार्हपत्यानि गृहपतितुल्यानि स्वामिभावाः नः अस्माकं सन्तु । छान्दसं सांहितिकं णत्वम् । यथोक्तं प्रातिशाख्ये - ‘षुषूकृधिसुवस्समिन्द्रास्थूरि’ इति । किञ्च - तिग्मेन ब्रह्मणा ब्रह्मवर्चसेन नः अस्मान् संशिशाधि सम्यक् शितान् कुरु । यद्वा - ब्रह्मणा अध्ययनादिना कर्मणा संशितव्रतात् कुरु । श्यतेर्लेटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपश्श्लुः, इत्वं चाभ्यासस्य ‘वा छन्दसि’ इति इत्वप्रतिषेधेन ङित्त्वाभावात् ‘ङितश्च’ इति इगभावः ॥

प॒शवो॒ वा ए॒ते यदिष्ट॑का॒श्चित्या॑ञ्चित्यामृष॒भमुप॑ दधाति मिथु॒नमे॒वास्य॒ तद्य॒ज्ञे क॑रोति प्र॒जन॑नाय॒ तस्मा॑द्यू॒थेयू॑थ ऋष॒भः ।

सव्ँ॒व॒त्स॒रस्य॑ प्रति॒माय्ँ यान् त्वा॑ रात्र्यु॒पास॑ते ।

प्र॒जाँ सु॒वीरा॑ङ्कृ॒त्वा विश्व॒मायु॒र् व्य॑श्ञवत् ।

हे रात्रि एकाष्टके । ‘कृदिकारादक्तिनः’ इति ङीष् । संवत्सरस्य प्रतिमां प्रतिनिधिम् । ‘एतस्यां वा एष एतां रात्रिं वसति’ इति वचनात्संवत्सरतुल्यां यां त्वां सर्वेऽप्युपासते त्वा त्वां कृत्वा उपधाय प्रजां सुवीरां शोभनपुत्रादिकां यजमानो विश्वं चायुः पुरुषायुषं व्यश्नवत् प्राप्नोति । अश्नोतेर्लेटि व्यत्ययेन परस्मैपदं, ‘लेटोडाटौ’ इत्यडागमः । ‘शात्’ इति प्रतिषेधं बाधित्वा व्यत्ययेन नकारस्य ञकारः ‘वीरवीर्यौ च’ इति सुवीरे उत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

प्रा॒जा॒प॒त्याम् [4]
ए॒तामुप॑ दधाती॒यव्ँवावैषैका॑ष्ट॒का यदे॒वैका॑ष्ट॒काया॒मन्न॑ङ्क्रि॒यते॒ तदे॒वैतयाव॑ रुन्द्ध

येन॑ दे॒वा ज्योति॑षो॒र्ध्वा उ॒दाय॒न्‌ , येना॑दि॒त्या वस॑वो॒ येन॑ रु॒द्राः ।

येनाङ्गि॑रसो महि॒मान॑मान॒शुस् तेनै॑तु॒ यज॑मानस् स्व॒स्ति ।

येन ज्योतिषा दीप्त्या देवा ऊर्ध्वमायन् ऊर्ध्वगतय उदायम् गताः स्वर्गिणोऽभवन् । येन चादित्या वसवो रुद्राश्च ऊर्ध्वा उदायन्न् येन ज्योतिषाऽङ्गिरसो महिमानं महत्त्वमानशुः प्राप्ताः । अश्नोतेर्व्यत्ययेन परस्मैपदम्, ‘अश्नोतेश्च’ इति नुट् । तेन ज्योतिषा यनमानोपि स्वस्ति अविनाशं स्यानमेतु, अविनाशं वा स्थानमविघ्नेन गच्छतु ॥

सु॒व॒र्गाय॒ वा ए॒ष लो॒काय॑ [5]
ची॒य॒ते॒ यद॒ग्निर्येन॑ दे॒वा ज्योति॑षो॒र्ध्वा उ॒दाय॒न्नित्युख्यँ॒ समि॑न्द्ध॒ इष्ट॑का ए॒वैता उप॑ धत्ते वानस्प॒त्यास्सु॑व॒र्गस्य॑ लो॒कस्य॒ सम॑ष्ट्यै

श॒तायु॑धाय श॒तवी॑र्याय श॒तोत॑येऽभिमाति॒षाहे॑ ।

श॒तय्ँयो न॑श् श॒रदो॒ अजी॑ता॒निन्द्रो॑ नेष॒दति॑ दुरि॒तानि॒ विश्वा॑ ।

य इन्द्रः शतं शरदो वत्सरान्नः अस्मान् । अजीतान् अक्षीणान् व्याध्यादिभिः अपीडितान् । ज्या वयोहानौ, ग्रहिज्यादिना स्रंप्रसारणम् । यद्वा - अजितान् । छान्दसं दीर्घत्वं जयतेः । नेषत् नेतुं समर्थ अर्हो वा । विश्वानि दुरितानि अतीत्य विनिवार्य नेतुं य एव समर्थः । नयतेर्लेटि ‘सिब्बहुलं लेटि’ इति सिप अडागमः ।
तस्मै शतायुधाय बह्वायुधाय (बहुलं लाय) शतोतये बहुरक्षणाय अभिमातिषाहे पापानाम् अभिभवित्रे । ‘छन्दसि सहः’ इति ण्विः, सुषामादित्वात् षत्वम् । चतुर्थीसामर्थ्यात् न(म) इत्य् अध्याह्रियते ॥

ये च॒त्वारᳶ॑ प॒थयो॑ देव॒याना॑ अन्त॒रा द्यावा॑पृथि॒वी वि॒यन्ति॑ । तेषाय्ँ॒यो अज्या॑नि॒मजी॑तिमा॒वहा॒त्तस्मै॑ नो देवाः [6]
परि॑ दत्ते॒ह सर्वे॑ ।

ये च॒त्वारᳶ॑ प॒थयो॑ देव॒याना॑ अन्त॒रा द्यावा॑पृथि॒वी वि॒यन्ति॑ ।

तेषाय्ँ॒ यो अज्या॑नि॒मजी॑तिमा॒वहा॒त् - तस्मै॑ नो देवाᳶ परि॑ दत्ते॒ह सर्वे॑ ।

9अथ द्वितीया - ये चत्वार इति ॥ देवयाना देवाः प्राप्यन्ते यैः तादृशाः ये चत्वारः पथयः पन्थानः । छान्दसो नलोपः । द्यावापृथिवी अन्तरा द्यावापृथिव्योर्मध्ये । ‘अन्तराऽन्तरेण’ इति द्वितीया, ‘दिवो द्यावा’ इति द्यावादेशः ‘वा छन्दसि’ इति पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । ‘देवताद्वन्द्वे च’ इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् ।
वियन्ति विविधं गच्छन्ति । ‘यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति निघाते प्रतिषिद्धे ‘तिङि चोदात्तवति’ इति गतेरनुदात्तत्वम् ।

केचिदाहुः - चत्वार आश्रमाः गार्हस्थ्यमाचार्यकुलं मौनं वानप्रस्थमिति चत्वारः पन्थान उच्यन्त इति ।
अन्य आहुः - देवपितृमनुष्ययानस्थानमार्गास्त्रयः ब्रह्मलोकमार्ग एक इति चत्वारो मार्गा इति ।
तेषां मार्गाणां सामर्थ्यात् तैर्मार्गैर्गच्छतामस्माकं;
यथा लोके अनुपद्रवोऽयं पन्था इत्युक्तौ गन्तॄणामेवानुपद्रवो गम्यते ।

अज्यानिं अनुपक्षयम् । ‘ग्लाम्लाज्याहाभ्यो निः’ इति निः ।
अजीतिं अपराभवं शत्रूणामजितत्वम् । जयतेः छान्दसं दीर्घत्वम् ।
य आवहात् मर्यादया वहति नयति । लेट्याडागमः ।
हे देवाः सर्वेऽपि यूयं कस्मै देवाय नः अस्मान् परिदत्त रक्षार्थं दत्त । यथा सोस्मान् रक्षति तथा सर्वेऽपि यूयं अनुजानीत इह अस्मिन्कर्मणि । निमित्तात् सप्तमी । अनेन कर्मणा हेतुनेति यावत् ॥

ग्री॒ष्मो हे॑म॒न्त उ॒त नो॑ वस॒न्तश्श॒रद्व॒र्षास्सु॑वि॒तन्नो॑ अस्तु । तेषा॑मृतू॒नाँ श॒तशा॑रदानान्निवा॒त ए॑षा॒मभ॑ये स्याम ।

ग्री॒ष्मो हे॑म॒न्त उ॒त नो॑ वस॒न्तश् श॒रद् - व॒र्षास् सु॑वि॒तन् नो॑ अस्तु ।
तेषा॑मृतू॒नाँ श॒तशा॑रदानान् निवा॒त ए॑षा॒मभ॑ये स्याम ।

10अथ तृतीया - ग्रीष्मो हेमन्त इति ॥ हेमन्तग्रहाणेन शिशिरस्यापि ग्रहणं, तयोरेकत्वात् ‘पञ्च वा ऋतवः’ इति । यथा एते ग्रीष्मादयः अस्माकं सुवितं शोभनगतिहेतवः सूतिहेतवो वा भवन्तु । प्रत्येकविवक्षया एकवचनम् । क्रमविशेषाश्रयणे कारणं चिन्त्यम् । शोभनमितं सुवितं शोभना गतिः । तन्वादित्वादुवङ् । विनादित्वादनवग्रहः । पक्षान्तरे छान्दस इडागमः । किञ्च - शतशारदानां तेषामृतूनां शतसंवत्सराणां शतसंवत्सरसम्बन्धिनाम् । शरच्छब्दात् संवत्सरवचनात् स्वार्थिकोण् ।

यद्वा - शरदि संवत्सरे भवाः परिवत्सरादयः शारदाः । तेन बहुव्रीहौ पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ।
निवाते वातरहिते अभये भयाभावे स्याम एधि कृतं [अविकृतं] यदभयं भवति निवृत्तिं यत्र वातोपि स्पन्दितुं न शक्नोति तत्र वयं स्याम वर्तेमहि । ‘नेरनिधाने’ इति निवाते उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । अभये अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम्, एषामित्यन्वादेशोनुदात्तः ॥

इ॒दु॒व॒त्स॒राय॑ परिवत्स॒राय॑ सव्ँवत्स॒राय॑ कृणुता बृ॒हन्नमः॑ । तेषाव्ँ॑ व॒यँ सु॑म॒तौ य॒ज्ञिया॑ना॒ञ्ज्योगजी॑ता॒ अह॑तास्स्याम ।

इ॒दु॒व॒त्स॒राय॑ परिवत्स॒राय॑ सव्ँवत्स॒राय॑ कृणुता बृ॒हन् नमः॑ ।
तेषाव्ँ॑ व॒यँ सु॑म॒तौ य॒ज्ञिया॑ना॒ञ् ज्योगजी॑ता॒ अह॑तास् स्याम ।

11अथ चतुर्थी - इदुवत्सरायेति ॥
इदु-वत्सरस् तृतीयः । परिवत्सरो द्वितीयः । संवत्सरो वर्तमानः । अत्र द्वितीयतृतीययोः ‘संपरिपूर्वाच्च’ इति सरच्प्रत्ययः । अत्रोपपदविधानात् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अथवा - इद्वत्सरशब्दे अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अत्र व्यत्ययेन ‘नञ् कुनिपातानाम्’ इति वचनात् अव्ययपूर्वपदप्रकृतिस्वराभावे सामासान्तोदात्तत्वमेव । एभ्यो बृहन्नमः नमस्कारं कृणुत कुरुत । ‘धिन्विकृण्व्योरच’ उत्युप्रत्ययः ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति संहितायां दीर्घत्वम् । किं प्रयोजनमित्याह - तेषामिति । यथा तेषां यज्ञियानां यज्ञसंपादनार्हाणां सुमतौ शोभनमतौ अनुग्रहे वयं स्याम पात्रं भवेम तथा नमस्कृरुतेति । अनुग्रहफलं दर्शयति - ज्योगजीता इति । केनचिदप्यपराजिता अहताः अनुपहिंसिता यथा भवेम तथा तेषां सुमतौ स्याम इति । सुमतौ ‘नञ् सुभ्याम्’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् ॥

भ॒द्रान्न॒श्श्रेय॒स्सम॑नैष्ट देवा॒स्त्वया॑व॒सेन॒ सम॑शीमहि त्वा ।
स नो॑ मयो॒भूᳶ पि॑तो [7]
आ वि॑शस्व॒ शन्तो॒काय॑ त॒नुवे॑ स्यो॒नः ।

भ॒द्रान् न॒श् श्रेय॒स् सम॑नैष्ट देवा॒स् त्वया॑व॒सेन॒ सम॑शीमहि त्वा ।

स नो॑ मयो॒भूᳶ पि॑तो आ वि॑शस्व॒ शन्तो॒काय॑ त॒नुवे॑ स्यो॒नः ।

12अथ पञ्चमी - भद्रादिति ॥
हे देवाः भद्रात् कल्याणात् अस्माद्वर्तमानात् श्रेयः प्रशस्यतरं भद्रं अस्मभ्यं समनैष्ट सम्यङ्नयत । छान्दसो लुङ् ।
हे सोम त्वया अवसेन रक्ष्येण भक्ष्यमाणेन यथा त्वां समशीमहि सम्यग्व्याप्नुयामः पुनःपुनः तव पातारः स्याम ‘बहुलं छन्दसि’ इति अश्नोतेः शपो लुक् ।
अत्रावसश्रुतेः सोम आमन्त्र्यत इति गम्यते ।
स त्वं हे पितो अन्नभूतः मयोभूः मयसस्सुखस्य भावयिता स नः अस्मानाविशस्व अस्माकं शरीरं प्रविश । व्यत्ययेनात्मनेपदम् । तोकाय शं दुःखशान्तिहेतुः । अपत्याय तनुवे अस्मच्छरीराय च स्योनः सुखो भूत्वा अस्मानाविशेति ॥

अज्या॑नीरे॒ता उप॑ दधात्ये॒ता वै दे॒वता॒ अप॑राजिता॒स्ता ए॒व प्र वि॑शति॒ नैव जी॑यते