१३ अग्नियोगः, पुनश्चितिश्च,

अ॒ग्निय्ँयु॑नज्मि॒ शव॑सा घृ॒तेन॑ दि॒व्यँ सु॑प॒र्णव्ँवय॑सा बृ॒हन्त॑म् ।
तेन॑ व॒यम्प॑तेम ब्र॒ध्नस्य॑ वि॒ष्टपँ॒ सुवो॒ रुहा॑णा॒ अधि॒ नाक॑ उत्त॒मे ।

अग्निं चितमेतं वह्निं शवसा बलेन घृतेन घृतादिद्रव्य युक्तेन कर्मणा युनज्पि रथेनाश्वमिवाहं योजयामि।
कीदृशमग्निं, दिव्यं द्योतनात्मकं, सुपर्णं पक्ष्याकारं, वयसा बृहन्तं चिरकालभाविनम्।
तेनाग्निना वयं यजमाना ब्र ध्नस्याऽऽदित्यस्य विष्टपं तापरहितं स्थानं पतेम प्राप्नुयाम।
कीदृशा वयम्, उत्तमे नाकेऽत्युत्कृष्टे स्वर्गलोके सबोऽधिरुहाणाः सुखप्रापकप्रदेशमधिरोढुकामाः।

इ॒मौ ते॑ प॒क्षाव॒जरौ॑ पत॒त्रिणो॒ याभ्याँ॒ रक्षाँ॑स्यप॒हँस्य॑ग्ने ।
ताभ्या॑म्पतेम सु॒कृता॑मु लो॒कय्ँयत्रर्ष॑यᳶ प्रथम॒जा ये पु॑रा॒णाः ।

पतत्रिणः पक्ष्याकारस्य ते तवाग्नेरिमौ पक्षावजरौ कदाचिदपि जीर्णौ न भवतः।
हेऽग्ने याभ्यां पक्षाभ्यां त्वं रक्षांस्यपहंसि मारयसि ताभ्यां वयं सुकृतामु पुण्यकृतामेव पुरुषाणां योग्यं लोकं पतेम प्राप्नुयाम्।
ये पुराणा अनादिसिध्दा ऋषयो महर्षयः सन्ति ये च प्रथमजाः सृष्ट्यादावेवोत्पन्नास्तादृशा यत्र लोके निबसन्ति तं लोकं पतेम।

चिद॑सि समु॒द्रयो॑नि॒रिन्दु॒र्दक्ष॑श्श्ये॒न ऋ॒तावा॑ ।
हिर॑ण्यपक्षश्शकु॒नो भु॑र॒ण्युर्म॒हान्त्स॒धस्थे॑ ध्रु॒वः [24] आ निष॑त्तः ।

हेऽग्ने त्वं चिदादिविशेषणैर्विशेषितोऽसि।
चिज्जगतश्चेतयिता यजमानौश्चितो वा । समुद्रयोनिर्यथा समुद्रः सर्वेषां जलग्रहाणां स्थानं तथा त्वं सर्वेषां क्रतूनां स्थानम्। इन्दुः परमैश्वर्ययुक्तः। दक्षः कर्मनिष्पादन कुशलः। श्येनः पक्षिविशेषाकारः । ऋतावा सत्यवान्। हिरण्यपक्षः सुवर्णं मयाभ्यां पक्षाभ्यामुपेतः। शकुनः कामनादिभेदेन कङ्कादिपक्ष्याकारः। भुरण्युः २२५५ सर्वं भरितं क्षमः । महान्बह्वीभिरिष्टकाभिश्चितत्वात्प्रौढः। सधःस्थ आदित्येन सहैकत्र स्थितियोग्ये मण्डले (ध्रुवः स्थिरः) । आनिषत्तः समन्तत उपविष्टः।

नम॑स्ते अस्तु॒ मा मा॑ हिँसी॒र्विश्व॑स्य मू॒र्धन्नधि॑ तिष्ठसि श्रि॒तः ।
स॒मु॒द्रे ते॒ हृद॑यम॒न्तरायु॒र्द्यावा॑पृथि॒वी भुव॑ने॒ष्वर्पि॑ते ।

हेऽग्ने ते नमोऽस्तु। त्वं कर्मणि त्वद्यागकारिणं मा मां मा हिंसीर्मा विनाशय। त्वं विश्वस्य सर्वस्य जगतो मूर्धञ्शिरोवदुत्तमे चितिप्रदेशे श्रित आश्रितः सन्नधितिष्ठसि। अधिको भूत्वा वर्तसे। ते हृदयं त्वदीयं चित्तं समुद्रे वर्तते। यद्वृष्टिद्वारेण समुद्रसमानं जलं संपादयिष्यामीत्येवं सर्वदा तवा नुग्रहः। तथाऽन्तरायुस्त्वदीयचित्तस्य मध्ये सर्वेषां प्राणिनामायुस्तिष्ठति चिरं जीवन्त्वेते प्राणिन इति यदा स्मरसि तदानीं तेषामायुर्भवत्येव । किंच भुवनेषु सर्वेषु लोकेषु निमित्तभूतेषु द्यावापृथिवी अर्पिते उपरि द्यौरधो भूमिश्च त्वया स्थपिते। एतयोर्मध्ये सर्वे लोकास्तिष्ठन्त्वित्येवं तवानुग्रहः।

उ॒द्नो द॑त्तोद॒धिम्भि॑न्त दि॒वᳶ प॒र्जन्या॑द॒न्तरि॑क्षात्पृथि॒व्यास्ततो॑ नो॒ वृष्ट्या॑वत ।
दि॒वो मू॒र्धासि॑ पृथि॒व्या नाभि॒रूर्ग॒पामोष॑धीनाम् । वि॒श्वायु॒श्शर्म॑ स॒प्रथा॒ नम॑स्प॒थे ।

अत्र पूजार्थमेकस्मिन्नेवाग्नौ बहुत्वमारोप्य निर्दिश्यते। हेऽग्नयो यूयमुदूनो दत्तादकानि प्रयच्छत। उदकदाने क उपाय इति तदुच्यते—उदधिं भिन्त, उदकं धीयतेऽस्मिन्नित्युदघिर्मेघस्तं विदारयत। केभ्यो निमित्तेभ्यः, दिवोऽन्तरिक्षात्पृथिव्या लोकत्रयं निमित्तीकृत्येत्यर्थः ततो मेघवि दारणादूर्ध्वं पर्जन्यादागतया वृष्ट्या नोऽस्मानवत रक्षत।

पुनरप्येकत्वेनैव संबोध्योच्यते—हेऽग्ने त्वं दिवो मूर्धाऽसि द्युलोकस्य मूर्धस्थानीय आदित्यरूपोसि। पृथिव्या नाभिरसि नाभिवन्मध्यदेशे वर्तसे। अपामोषधीनां चोर्ग्रसोऽसि। त्वया हि पाके क्रियमाणे सति तत्र रसो जायते तथा विश्वायुरसि सर्वस्य जगत आयुष्प्रदोऽसि। शर्म शरणभूतोऽसि। सप्रथाः सविस्तारोऽसि। पथे पुण्यलोकमार्गरूपाय तुभ्यं नमोऽस्तु।
अग्नियोगमन्त्रं व्याख्यातुं प्रस्तौति– “सुवर्गाय वै लोकाय देवरथो युज्यते यत्राऽऽकूताय मनुष्यरथ एष खलु देवरथो यदग्निः” (सं० का० ५ प्र० ४ अ० १०) इति।
द्विविधो हि रथो देवरथो मनुष्यरथश्चेति। तत्र स्वर्गप्राप्तये देवरथः सज्जी २२५६ क्रियत। यत्र क्वापि ग्रामविशेषे गन्तुमाकूतमभिपायो भवति तदर्थं मनुष्यरथः सज्जी क्रियते। योऽयमत्र चीयमानोऽग्निः स एष देवरथो न तु मनुष्यरथः इत्यं प्रस्तुत्य मन्त्रस्य तात्पर्यं दर्शयति– “अग्निं युनज्मि शवसा घृतेनेत्याह युनक्त्येवैनँ स एनं युक्तः सुवर्गं लोकमभि वहति” (सं० का० ५ प्र० ४ अ० १०) इति।
एनं देवरथरूपमग्निमनेन मन्त्रेण युनक्त्येव। स च युक्तोऽग्निरेव यजमानं स्वर्गं प्रापयति। उक्तमन्त्रपञ्चके मन्त्रत्रयं विभज्य विनियुङ्क्ते– यत्सर्वाभिः पञ्चभिर्युञ्ज्याद्युक्तोऽस्याग्निः प्रच्युतः स्यादप्रंतिष्ठिता आहुतयः स्युरप्रतिष्ठिताः स्तोमा अप्रतिष्ठितान्युक्थानि तिसृभिः प्रातःसवनेऽभिमृशति त्रिवृद्वा अग्निर्यावानेवाग्निस्तं युनक्ति यथाऽनसि युक्त आधीयत एवमेव तत्प्रत्याहुतयस्तिष्ठन्ति प्रति स्तोमाः प्रत्युक्थानि” (सं० का० ५ प्र० ४ अ० १०) इति।
आदावेव मन्त्रपञ्चकेन योजने सति कालान्तरे योजयितुं मन्त्राभावादयं युक्तोऽग्निः प्रच्युतो भवेत्। प्रच्युतेऽग्नावाहुतीनां स्तोत्रशस्त्रयोश्च प्रतिष्ठा न भवेत्। अतः पश्चाद्योक्तुं मन्त्रद्वय मवशेष्य प्रातःसवने तिसृभिरमिमृशेत्। तथा सति त्रिगुणमग्निं सर्वमप्यभिमृशति। ततो यथा लोके बलीवर्दैयुक्ते शकटे सर्वं ग्रामान्तरे नेतध्यं वस्तुजातमभिनिधीयत एवमेतस्मिन्नग्नावाहुतयः स्तोत्राणि (शस्त्राणि) च प्रतितिष्ठन्ति।
अथावशिष्टं मन्त्रद्वयं विनियुङ्क्ते– “यज्ञायज्ञियस्य स्तोत्रे द्वाभ्याममि मृशत्येतावान्वै यज्ञो यावानग्निष्टोमोभूमा त्वा अस्यात ऊर्ध्वः क्रियते यावानेव यज्ञस्तमन्ततोऽन्वारोहति” (सं० का० ५ प्र० ४ अ० १०) इति।
यज्ञायज्ञा वो अग्नय इत्यस्यामृच्युत्पन्नं साम यज्ञायज्ञियं, तस्य साम्नः संबन्धि स्तोत्रं तृतीयसवने प्रवर्तते। तस्मिन्प्रवर्तमाने सति शिष्टाभ्यां द्वाभ्यां मन्त्राभ्यामग्निमभिमृशेत्। यज्ञायज्ञियस्तोत्रान्तो हि प्रकृतिभूतोऽग्निष्टोमः। स च यावांस्तावानेवोक्थ्यातिरात्रादिः सर्वोऽपि यज्ञः। एतावदेव हि सर्वेस्याषि यज्ञस्य २२५७ मुख्यं शरीरम्। अस्योक्थ्यादिक्रतोर्यज्ञायज्ञियस्तोत्रादूर्ध्वस्तु स्तोत्रसमूहो यः क्रियते सतु मैव क्रियते, तेनातिरिक्तेन पूर्वं विद्यमानस्य यज्ञशरीरस्य वाहुल्यमेव भवति, न तु किंचिन्नूतनं शरीरम्। एवं सति यज्ञायज्ञियस्तोत्रकालीनाभिमर्शनेनातिरिक्तेनाग्नि ष्टोमोक्थ्यातिरात्रादिरूपो यज्ञो यावानस्ति तं सर्वमप्यन्तकालेऽन्वारोहति कृत्स्नमपि यज्ञजातं प्राप्नोतीत्यर्थः। मन्त्रद्वित्वं प्रशंसति– “द्वाभ्यां प्रतिष्ठित्यै” [सं० का० ५ प्र० ४ अ० १०] इति।
स्तोत्रमध्य एवावान्तरकालाविशेषं विधत्ते – “एकयाऽप्रस्तुतं भवत्यथाभिमृशत्युपैनमुत्तरो यज्ञो नमत्यथो संतत्यै” (सं० का० ५ प्र० ४ अ० १० ) इति।
यज्ञायज्ञियस्य स्तोत्रे ह्येकविंशः स्तोमो विहितः। तिस्रो हि ऋच एकविंशतिसंख्यापूरणायाऽऽवर्तनीयाः। तत्र हि विंशतिस्तोत्रीयासूक्तासु याऽन्ता (न्त्या) स्तोत्रीया तया स्तोत्रमप्रस्तुतमनुपक्रान्तं यदा भवति तदानीं मन्त्राभ्यामभिमृशेत्। एवं सत्युत्तरकालभावी यज्ञः सर्वोऽप्येनं यजमानमुपनमति। अपि च तदभिमर्शनं यज्ञनैरन्तर्याय संपद्यते।

येनर्ष॑य॒स्तप॑सा स॒त्त्रम् [25] आस॒तेन्धा॑ना अ॒ग्निँ सुव॑रा॒भर॑न्तः ।
तस्मि॑न्न॒हन्नि द॑धे॒ नाके॑ अ॒ग्निमे॒तय्ँयमा॒हुर्मन॑वस्स्ती॒र्णब॑र्हिषम् ।

येन स्वगेंण निमित्तभूतेन पूर्वे महर्षयस्तपसा संतापयक्तेनाग्निना सत्रमासतानुष्ठितवन्तः । कीदृशा महर्षयः, अग्निमिन्धानाः प्रज्वलयन्तः । सुवराभरन्तः स्वर्गमाहर्तुं समुद्यताः अहमपि तस्मिन्नाके निमित्तभूते सति एतमग्निं निदधे स्थापयामि। यमग्निं मनवः पूर्वे मनुष्याः स्तीर्णबर्हिषं प्रसारितयज्ञमाहुस्त मग्निं निदध इत्यन्वयः।

तम्पत्नी॑भि॒रनु॑ गच्छेम देवाᳶ पु॒त्रैर्भ्रातृ॑भिरु॒त वा॒ हिर॑ण्यैः ।
नाक॑ङ्गृह्णा॒नास्सु॑कृ॒तस्य॑ लो॒के तृ॒तीये॑ पृ॒ष्ठे अधि॑ रोच॒ने दि॒वः ।

हे देवा ऋत्विजः सर्वे वयं पत्न्यादिभिः सर्वैर्मनुष्यैरुत २२५८ वा हिरण्यैर्हिरण्यदिभिः सर्वैः साधनद्गव्यैश्च सहितास्तमग्निमनुगच्छेमानुगताः सन्तः फलं प्राप्स्याम इत्बाशयः । स एव स्पष्टीक्रियतेदिवः पृष्ठे स्वर्गस्योपरि नाकं दुःखरहितं स्थानं गृह्णाना ग्रहीतुकामा वयमित्यर्थः। कीदृशे दिवः पृष्ठे, सुकृतस्य लोके सम्यगनुष्ठितस्य कर्मणः फलभूते, तृतीये पृथिवीमारभ्य गणनायां त्रिसंख्यापूरके, अधिरोचनेऽधिकत्वेन दीप्यमाने।

आ वा॒चो मध्य॑मरुहद्भुर॒ण्युर॒यम॒ग्निस्सत्प॑ति॒श्चेकि॑तानः ।
पृ॒ष्ठे पृ॑थि॒व्या निहि॑तो॒ दवि॑द्युतदधस्प॒दङ्कृ॑णुते [26] ये पृ॑त॒न्यवः॑ ।

अयगग्निर्वाचो मध्यमारुहत्स्तोत्ररूपाया वाचः प्रतिपाद्यमर्थमारूढः स्तोत्रगतसर्वगुणयुक्त इत्यर्थः। कीदृशोऽग्निः, भुरण्युर्जनद्भरणशीलः। सत्पतिः सतां पालकः। चेकितानोऽभिज्ञानवान्। स च पृथिव्याः पृष्ठे भूमेरुपरि निहितः स्थापितो दविद्युतदतिशयेन द्योतते। ये तु विरोधिनः पृतन्यवोऽस्माभिः सह कलहं कर्तुमिच्छन्ति तानधस्पदं कृणुतेऽस्माकं पादस्याधस्तादर्वास्थितान्करोति।

अ॒यम॒ग्निर्वी॒रत॑मो वयो॒धास्स॑ह॒स्रियो॑ दीप्यता॒मप्र॑युच्छन् ।
वि॒भ्राज॑मानस्सरि॒रस्य॒ मध्य॒ उप॒ प्र या॑त दि॒व्यानि॒ धाम॑ ।

अयमग्निर्दीप्यतामस्मिन्कर्मणि प्रकाशताम्। कीदृशः, वरितमोऽतिशयेन शूरः। वयोधा वयस आयुषः स्थापयिता। सहस्त्रिय इष्टकासहस्रेण संपादितः। अप्रयुच्छन्नस्मिन्कर्मणि प्रमादरहितः। सरिरस्य जलस्य मध्ये विभ्राजमान और्वविद्युदादिरूपेण विशेषतः प्रकाशमानः। हे ऋत्विग्यजमानास्तस्य प्रसादाद्दिव्यानि धाम स्थानानि उप प्रयात प्राप्नुत।

सम्प्र च्य॑वध्व॒मनु॒ सम्प्र या॒ताग्ने॑ प॒थो दे॑व॒याना॑न्कृणुध्वम् ।
अ॒स्मिन्त्स॒धस्थे॒ अध्युत्त॑रस्मि॒न्विश्वे॑ देवा॒ यज॑मानश्च सीदत ।

अथ पञ्चमीमाह– सं प्र च्यवध्वमिति। हेऽग्ने त्वं विश्वेदेवा यजमानश्च सर्वे यूयं संप्रच्यवर्ध्य सम्यक्प्रच्यावयत, अस्य कर्मणो विघ्नं विनाशयतेत्यर्थः। अनुसंप्रयासानुक्रमेण कर्मसिद्धिं प्राप्नुत। ततो देवयानान्देवलोकप्राप्तिहेतून्पथो मार्गान्कृणुघ्वं कुरुत। सधःस्थे सहस्थितियोग्येऽस्मिन्कर्मणि सीदतोत्तरस्मिल्ँ लोकेऽधिकत्वेन सीदत।

येना॑ स॒हस्रव्ँ॒वह॑सि॒ येना॑ग्ने सर्ववेद॒सम् ।
तेने॒मय्ँ य॒ज्ञन्नो॑ वह देव॒यानो॒ यः [27] उ॒त्त॒मः ।

हेऽग्ने देवयानो देवप्रापको यस्त्वमुत्तमः स त्वं येन व्यापारेण सहस्रं वहसि सहस्रदक्षिणाकं यज्ञं निर्वहसि, तथा येन व्यापारेण सर्ववेदसं सर्वस्वदक्षिणाकं यज्ञं वहसि, तेन व्यापारेण नोऽस्मदीयमिमं यज्ञं वह देवान्प्रापय। देवयान इत्यादिकं यज्ञविशेषणं वाऽस्तु। यो यज्ञो देवान्प्राप्त उत्तमो भवति तमिमं यज्ञं वहेत्यर्थः

उद्बु॑ध्यस्वाग्ने॒ प्रति॑ जागृह्येनमिष्टापू॒र्ते सँसृ॑जेथाम॒यञ्च॑ ।
पुन॑ᳵ कृ॒ण्वँस्त्वा॑ पि॒तरय्ँ॒युवा॑नम॒न्वाताँ॑सी॒त्त्वयि॒ तन्तु॑मे॒तम् ।

हेऽग्ने त्वमुद्बुध्यस्वास्माद्वेषये सावधानो भव। एनं यजमानं प्रति जागृहि प्रतिदिनं जागारूकं सावधानं कुरु। अयं च त्वं च मिलित्वेष्टापूर्ते श्रौतस्मार्तकर्मणी संसृजेथां संपादयतम्। हे यजमान त्वां पितरं पालकं युवानं यौवनोपेतं पुनः कृण्वन्भूयो भूयः कुर्वन्नयमग्निस्त्वयि निमित्तभूते सत्येतं तन्तुं यज्ञप्रवाहमन्वातांसीदनुक्रमेण तनोतु संपादयतु।

अ॒यन्ते॒ योनि॑र्ऋ॒त्वियो॒ यतो॑ जा॒तो अरो॑चथाः ।
तञ्जा॒नन्न॑ग्न॒ आ रो॒हाथा॑ नो वर्धया र॒यिम् ॥ [28]

एषा च ‘उप प्रयन्तः’ इत्यत्र व्याख्याता । हे अग्ने! अयं ते तव ऋत्वियः ऋतुप्रायप्राप्तो योनिः कारणं यतो जातः त्वं अरोचथाः तं जानन् आत्माधिकारं विद्वान् आरोह अथ आरुह्य च नः अस्माकं रयिं वर्धय इति ॥

हेऽग्ने योऽयमिष्टकाचितिरूपप्रदेशस्ते तव योनिः स्थानं, यतो यस्या इष्टकाचितेर्जात उत्पन्नस्त्वमरोचथा दीप्तो भवति, तं योनिं जानन्स्वकीयत्वेनावगच्छन्नारोह। अथानन्तरं नोऽस्माकं रयिं धनं वर्धय।

• अथ द्वितीयामाह— अयं ते योनिरिति। हेऽग्नेऽयमिष्टाकारूपः पदार्थस्ते तव योनिरुत्पत्तिहेतुः, ऋत्विय ऋतुकालीनस्त्रीपुरुषसंगमतुल्य इति। यतो योनेरिष्टकारूपाज्जात उत्पन्नसत्व-मरोचथा दीप्तिमानसि, तं तथाविधं योनिमिष्टकारूपं जानन्नवगच्छन्सन्नारोह प्राप्नुहि । अथानन्तरं नोऽस्माकं रयिं धनं वर्धय।

• 6अथ षष्ठी - अयं त इत्यनुष्टुप् ॥ हे अग्ने अयं ते तव योनिः कारणं गार्हपत्य उच्यते नात्रारणिः । ऋत्वियः ऋतुः प्राप्तोस्येति । ‘छन्दसि घस्’ इति घस् । ऋतावृताविज्यत इत्यर्थः । यतस्त्वं जातोऽरोचथाः दीप्यसे । छान्दसो लङ् । तं योनिं जानन् त्वं ममायं योनिरित्यवगच्छन् आरोह । आश्रय मा कदाचिदपि मुचः । अथ नोस्माकं रयिं धनं वर्धय । सांहितिकं दीर्घत्वं छान्दसं । ‘निपातस्य च’ इत्यथशब्दस्य ॥

• 41 अथ द्वितीया - अयं ते योनिरिति ॥ एषा च ‘उप प्रयन्तः’ इत्यत्र व्याख्याता । हे अग्ने! अयं ते तव ऋत्वियः ऋतुप्रायप्राप्तो योनिः कारणं यतो जातः त्वं अरोचथाः तं जानन् आत्माधिकारं विद्वान् आरोह अथ आरुह्य च नः अस्माकं रयिं वर्धय इति ॥