०६ अश्वमेधकर्तुः कवचादिसन्नाहः

जी॒मूत॑स्येव भवति॒ प्रती॑कय्ँ॒यद्व॒र्मी याति॑ स॒मदा॑मु॒पस्थे॑ ।
अना॑विद्धया त॒नुवा॑ जय॒ त्वँ स त्वा॒ वर्म॑णो महि॒मा पि॑पर्तु ।

जी॒मूत॑स्येव भवति॒ प्रती॑कय्ँ॒यद्व॒र्मी याति॑ स॒मदा॑मु॒पस्थे॑ ।
अना॑विद्धया त॒नुवा॑ जय॒ त्वँ स त्वा॒ वर्म॑णो महि॒मा पि॑पर्तु ।

(अथ चतुर्थकाण्डे षष्ठप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः)।
पञ्चमेऽनुवाके चित्यारोहणादयो प्रारुतहोमान्ता अङ्गविशेषा उक्ताः।
२२०१ अथ षष्ठेऽश्वमेधकर्तू रथसज्जीकरणभावीनि कवचस्वीकारादीन्यङ्गान्युच्यन्ते।
तस्य चाग्निप्रकरणे संबन्धाभावादित उत्कृष्याश्वमेधप्रकरणे संबन्धो द्रष्टष्यः।
अध्ययनार्थमेव केवलमत्र मन्त्रपाठः ।
कल्पः–“जीमूतस्येति कवचमध्यूहते” इति।
पाठस्तु– जीभूतस्येवेति ।
यद्यदां वर्मी कवचयुक्तो राजा समदां शत्रूणामुपस्थे समीपे याति, अनेन सह मात्सर्येण माद्यन्तीति समदः शत्रवः तदा जीमूतस्य मेवस्य प्रतीकं मुखमिव भवति ।
सैन्यद्वयं युद्धार्थं यदा मिलति तदानीं वर्षितुं यतस्तत आगताः प्रौढा मेघा यथाऽन्तरिक्षं सर्वमावृण्वन्त्येवं भूमिं सर्वां व्याप्तं भवतीत्यर्थः ।
तस्मिन्काले हे राजन्ननाविद्ध्या परकीयप्रहाररहितया तनुवा स्वशरीरेण युक्तो भूत्वा विजयं प्राप्नुहि ।
वर्मणः कवचस्य तादृशो महिमा त्वां पिपर्तु पालयतु ।

धन्व॑ना॒ गा धन्व॑ना॒जिञ्ज॑येम॒ धन्व॑ना ती॒व्रास्स॒मदो॑ जयेम ।
धनु॒श्शत्रो॑रपका॒मङ्कृ॑णोति॒ धन्व॑ना॒ सर्वाः॑ प्र॒दिशो॑ जयेम ।

धन्व॑ना॒ गा धन्व॑ना॒जिञ्ज॑येम॒ धन्व॑ना ती॒व्रास्स॒मदो॑ जयेम ।
धनु॒श्शत्रो॑रपका॒मङ्कृ॑णोति॒ धन्व॑ना॒ सर्वाः॑ प्र॒दिशो॑ जयेम ।

कल्पः —
“धन्वना गा इति धनुः” इति ।
पाठस्तु– धन्वना इति ।
वयं धन्वना धनुवा गा जयेम परकीयान्गवादीनाहराम तथा धन्वनाऽऽजिं युद्धं जयेम ।
तथा घनुषा तीव्राः शूरभटोपेताः समदो मदसहिताः परकीयसेना जयेम ।
इदं धनुः शत्रोरस्मदीयवैरिणोऽपकामं कृणोति कामेभ्योऽपनयोऽपकामस्तं कृणोतु।
किं बहुना, सर्वा अदि प्रदिश उत्कृष्टान्सर्वदिग्वर्तिशत्रूञ्जयेम।

व॒क्ष्यन्ती॒वेदा ग॑नीगन्ति॒ कर्ण॑म्प्रि॒यँ सखा॑यम्परिषस्वजा॒ना ।
योषे॑व शिङ्क्ते॒ वित॒ताधि॒ धन्व॑न्न् [27] ज्या इ॒यँ सम॑ने पा॒रय॑न्ती ।

व॒क्ष्यन्ती॒वेदा ग॑नीगन्ति॒ कर्ण॑म्प्रि॒यँ सखा॑यम्परिषस्वजा॒ना ।
योषे॑व शिङ्क्ते॒ वित॒ताधि॒ धन्व॑न्न् [27] ज्या इ॒यँ सम॑ने पा॒रय॑न्ती ।

कल्पः — “वक्ष्यन्तीवेति ज्यामभिमृशति” इति।
पाठस्तु– वक्ष्यन्तीवेदा इति ।
इयं ज्या घनुष्यारोपिता मौर्वी वक्ष्यन्तीव किंचि द्रहस्यं वाक्यं वदिष्यन्तवि कर्णं [र्णमा] गनीगन्ति कर्णसमीपमागच्छति ।
तत्रं दृष्टान्तः प्रियं सखायं परिषस्वजाना प्रीतियुक्तं सखिसमानं विश्रम्भव्यवहारयोग्यं भर्तीरमालिङ्गन्ती योषेव शिङ्क्तेऽव्यक्तं शब्दं करोति ।
सा यथा स्वकीयं योगक्षेमं शनैः कथयति तद्वदियमपि ज्या शब्दयतीत्यर्थः ।
कीदृशी ज्या अधि धन्वन्धनुष उपरि वितता विशेषेण प्रसारिता, समने युद्धे पारयन्ती युद्धसमाप्तिं गमयन्ती ।
२२०२ ।

ते आ॒चर॑न्ती॒ सम॑नेव॒ योषा॑ मा॒तेव॑ पु॒त्रम्बि॑भृतामु॒पस्थे॑ ।
अप॒ शत्रू॑न् विध्यताँ सव्ँविदा॒ने आर्त्नी॑ इ॒मे वि॑ष्फु॒रन्ती॑ अ॒मित्रा॑न् ।

ते आ॒चर॑न्ती॒ सम॑नेव॒ योषा॑ मा॒तेव॑ पु॒त्रम्बि॑भृतामु॒पस्थे॑ ।
अप॒ शत्रू॑न् विध्यताँ सव्ँविदा॒ने आर्त्नी॑ इ॒मे वि॑ष्फु॒रन्ती॑ अ॒मित्रा॑न् ।

कल्पः — “ते आचरन्ती इति धनोरार्त्नी संमृशति” इति।
पाठस्तु ते आचरन्तीति ।
ते धनुषः कोट्यौ विस्फुरन्ती विस्फुरन्त्यौ पुनः पुनः प्रवर्तमाने सत्यौ संविदाने परस्परमैकमत्यं गते अमित्रानत्यन्तविरो॑धिनः शत्रूनपविघ्यताम् ।
कीदृशे कोट्यौ, समने युद्धे योषेवाऽऽचरन्ती तद्वन्मधुशब्देन हि बोधयन्त्यौ ।
पुनः कीदृशे, उपस्थे बिभृतां माता पुत्रमिब तद्वद्धितकारिण्यावित्यर्थः।

ब॒ह्वी॒नाम्पि॒ता ब॒हुर॑स्य पु॒त्रश्चि॒श्चा कृ॑णोति॒ सम॑नाव॒गत्य॑ ।
इ॒षु॒धिस्सङ्का॒ᳶ पृत॑नाश्च॒ सर्वाः॑ पृ॒ष्ठे निन॑द्धो जयति॒ प्रसू॑तः ।

ब॒ह्वी॒नाम्पि॒ता ब॒हुर॑स्य पु॒त्रश्चि॒श्चा कृ॑णोति॒ सम॑नाव॒गत्य॑ ।
इ॒षु॒धिस्सङ्का॒ᳶ पृत॑नाश्च॒ सर्वाः॑ पृ॒ष्ठे निन॑द्धो जयति॒ प्रसू॑तः ।

कल्पः — “वह्वीनां पिता बहुरस्य पुत्र इति पृष्ट इषुधिं निनह्यति” त इति।
पाठस्तु– वह्वीनां पितेति।
अयमिषुधिर्बाणाधारः समनाऽवगत्य समने युद्धे प्राप्य चिश्चा कृणोति बाणाकर्षणवेलायामव्यक्तं ध्वनिं करोति ।
तस्य ध्वनेरनुकरणं चिश्चेति ।
कीदृश इषुधिः, बहुवीनामिषूणां पालकः ।
अत एवास्य षितृस्थानीयस्य पुत्रस्थानीय इषुसंघो बहुविधः ।
सोऽयमिषुधिः पृष्ठे निनद्धः पृष्टभागे नितरां बद्धः प्रसूतो धानुष्केण प्रेरितो बाणाकर्षणे सङ्काः सम्यक्प्राप्ताः सर्वा अपि पृतना जयति ।

रथे॒ तिष्ठ॑न्नयति वा॒जिनᳶ॑ पु॒रो यत्र॑यत्र का॒मय॑ते सुषार॒थिः ।
अ॒भीशू॑नाम्महि॒मान॑म् [28] प॒ना॒य॒त॒ मनᳶ॑ प॒श्चादनु॑ यच्छन्ति र॒श्मयः॑ ।

रथे॒ तिष्ठ॑न्नयति वा॒जिनᳶ॑ पु॒रो यत्र॑यत्र का॒मय॑ते सुषार॒थिः ।
अ॒भीशू॑नाम्महि॒मान॑म् [28] प॒ना॒य॒त॒ मनᳶ॑ प॒श्चादनु॑ यच्छन्ति र॒श्मयः॑ ।

कल्पः — “रथे तिष्ठन्नयति वाजिन इति सारथिमभिमन्त्रयते” इति।
पाठस्तु– रथे तिष्ठन्निति।
सुषारथिः सुशिक्षितोऽयं सारथिः स्वयं रथे तिष्ठन्यत्र यत्र कामयते गन्तुं तत्र तत्र पुरः पुरस्ताद्वाजिनोऽश्वान्नयति प्रेरयति ।
हे ऋत्विग्यजमाना अभिशूनामश्वधारणहेतूनां रश्मीनां महिमानं पनायत वाचा स्तुर्ति कुरुत।
अत एव स्तुतिप्रकार उच्यते रश्मय एते प्रग्रहां सारथेर्मनोऽनुसृत्य पश्चाद्यच्छन्ति नियता भवन्ति, सारथेर्यथा मनोवृत्तिः पुरस्तात्प्रवर्तते तेनैव प्रकारेण पश्चादश्वानां नियमं कुर्वन्तीत्यर्थः।

ती॒व्रान्घोषा॑न्कृण्वते॒ वृष॑पाण॒योऽश्वा॒ रथे॑भिस्स॒ह वा॒जय॑न्तः ।
अ॒व॒क्राम॑न्त॒ᳶ प्रप॑दैर॒मित्रा॑न्क्षि॒णन्ति॒ शत्रूँ॒रन॑पव्ययन्तः ।

ती॒व्रान्घोषा॑न्कृण्वते॒ वृष॑पाण॒योऽश्वा॒ रथे॑भिस्स॒ह वा॒जय॑न्तः ।
अ॒व॒क्राम॑न्त॒ᳶ प्रप॑दैर॒मित्रा॑न्क्षि॒णन्ति॒ शत्रूँ॒रन॑पव्ययन्तः ।

कल्पः — “ तीव्रान्घोषान्कृण्वते वृषषाणय इत्यश्वान” इति।
पाठस्तु– तीव्रान्घोषानिति।
एतेऽश्वास्तीव्रानत्युच्चान्घोषान्ह्रेषाशब्दान्कृण्वते कुर्वते।
कीदृशा अश्वाः, वृषपाणयः, सेचनवाचिना वृषशब्देन शक्तिरुपलक्ष्यते ।
पाणिशब्दः पादलक्षकः ।
गन्तुं शक्ताः पादा येषां ते वृषपाणयः ।
रथेभिः सह वाजयन्तो रथैः सह शीघ्रं गच्छतः ।
प्रपदैः पादाग्रैः खरैरमित्रान्वैरिणोऽवक्रा मन्तः ।
तादृशा अश्वा अनपव्ययन्तः प्रत्यापत्तिमकुर्वन्तो भीतिरहिता इत्यर्थः । २२०३ शूत्रून्क्षिणन्ति हिंसन्ति ।

र॒थ॒वाह॑नँ ह॒विर॑स्य॒ नाम॒ यत्रायु॑ध॒न्निहि॑तमस्य॒ वर्म॑ ।
तत्रा॒ रथ॒मुप॑ श॒ग्मँ स॑देम वि॒श्वाहा॑ व॒यँ सु॑मन॒स्यमा॑नाः ।

र॒थ॒वाह॑नँ ह॒विर॑स्य॒ नाम॒ यत्रायु॑ध॒न्निहि॑तमस्य॒ वर्म॑ ।
तत्रा॒ रथ॒मुप॑ श॒ग्मँ स॑देम वि॒श्वाहा॑ व॒यँ सु॑मन॒स्यमा॑नाः ।

कल्पः — “रथवाहनँ हविरस्य नामेति रथवाहने रथयत्माधाय” इति।
यद्यपीदमत्याधानं रथस्य प्रत्याधानादूर्ध्वभावि तथाऽप्यध्ययनसंप्रदायादयं मन्त्रोऽत्र षठितः।
तत्पाठस्तु– रथवाहनमिति ।
यत्र यस्मिन्नल्पे शकटेऽस्य यजमानस्यऽऽयुध घनूरदिकं वर्म कवचं चेत्येवमादिकं निहितं स्थापितं, य(अ)स्य शकटस्य रथवाहनमिति नामधेयं, प्रत्यागत्य रथोऽस्मिञ्शकटे स्थाप्यत इति तच्छकटं रथवाहनं, तस्य हविर्वदुपकारकत्वाद्धविष्ट्वं, तत्र तस्मिन्रथवाहने शकटे विश्वाहा सर्वेष्वपि दिनेषु सुमनस्यपानाः सौमनस्यं प्राप्ता वयं शग्मं सुखगमनहेतुं रथमुपसदेमोपेत्य स्थाप याम।

कल्पः — “स्वादुषँसदः पितरो वयोधा इति तिसृभिः पितॄनुषतिष्ठते” इति।
तत्र प्रथमामाह– स्वादुषँ सद इति।

अथ द्वितीयामाह– ब्राह्मणास इति ।

अथ तृतीयामाह— २२०४ सुपर्णं वस्त इति।

ऋजी॑ते॒ परि॑ वृङ्ग्धि॒ नोऽश्मा॑ भवतु नस्त॒नूः ।
सोमो॒ अधि॑ ब्रवीतु॒ नोऽदि॑तिः [30] शर्म॑ यच्छतु ।

ऋजी॑ते॒ परि॑ वृङ्ग्धि॒ नोऽश्मा॑ भवतु नस्त॒नूः ।
सोमो॒ अधि॑ ब्रवीतु॒ नोऽदि॑तिः [30] शर्म॑ यच्छतु ।

कल्पः — “ऋजीते परि वङ्ग्धि न इत्यात्मानं प्रत्यभिमृश्य” इति।
पाठस्तु— ऋजीते परीति।
ऋजीतिशब्द इषुवाची।
हे ऋजीतेऽस्मान्परिवृङ्ग्धि परितो वर्जितान्कुरु।
नोऽस्माकं तनूरश्मा भवतु पाषाणवद दृढा भवतु।
सोमा नोऽस्मानधिब्रत्रीतु अधिका एते मान्या इति कथयतु।
अदितिः शर्म यच्छतु सुखं यच्छतु।

आ ज॑ङ्घन्ति॒ सान्वे॑षाञ्ज॒घनाँ॒ उप॑ जिघ्नते ।
अश्वा॑जनि॒ प्रचे॑त॒सोऽश्वा॑न्त्स॒मत्सु॑ चोदय ।

आ ज॑ङ्घन्ति॒ सान्वे॑षाञ्ज॒घनाँ॒ उप॑ जिघ्नते ।
अश्वा॑जनि॒ प्रचे॑त॒सोऽश्वा॑न्त्स॒मत्सु॑ चोदय ।

कल्पः — “आ जङ्घन्तीत्यश्वाजनिमादाय” इति।
पाठस्तु– आजङ्घन्तीति।
कशाधारिणः सारथय एषामश्वानां सानु पर्वतसानुसदृशं पार्श्वमाजङ्घन्ति सर्वेतरताडयन्ति।
तथा पृष्ठभागानुपजिघ्नत उपेस्य ताड यन्ति।
तथाविधताडनहेतुभूते हेऽश्वाजनि अश्वप्रेरके कशे प्रचेतसस्ताडनेन प्रकृष्टगमने चित्तयुक्तान्समत्सु युद्धेषु चोदय प्ररेय ।

अहि॑रिव भो॒गैᳶ पर्ये॑ति बा॒हुञ्ज्याया॑ हे॒तिम्प॑रि॒बाध॑मानः ।
ह॒स्त॒घ्नो विश्वा॑ व॒युना॑नि वि॒द्वान्पुमा॒न्पुमाँ॑स॒म्परि॑ पातु वि॒श्वतः॑ ।

अहि॑रिव भो॒गैᳶ पर्ये॑ति बा॒हुञ्ज्याया॑ हे॒तिम्प॑रि॒बाध॑मानः ।
ह॒स्त॒घ्नो विश्वा॑ व॒युना॑नि वि॒द्वान्पुमा॒न्पुमाँ॑स॒म्परि॑ पातु वि॒श्वतः॑ ।

कल्पः — “अहिरिव भोगौरिति हस्तघ्नमभिमन्त्रयते” इति।
पाठस्तु– अहिरिवेति।
धानुष्कैर्वामहस्तः केनचिद्रूपेण चर्मविशेषेण वेष्ट्यते।
तत्रायं दृष्टान्तः—अहिरिव भोगैः यथा सर्पः स्वकीयशरीरवेष्टनैः पुरुषस्य हस्तं पादं वा वेष्टयति तथाऽयं चर्मविशेषः पुरुषस्य बाहुं पर्येति परितो व्याप्नोति।
कि कुर्बन्, ज्याया आकर्णमाकृष्य सहसा मुक्ता या हेतिस्तां परिबाधमानः परिता निवारयन्।
ज्यायाः प्रहारश्चर्मण्येव लगति न तु बाहौ ।
हस्ते स्थित्वा ज्याघां तेन हन्यमानश्च र्मविशेषो हस्तघ्नः।
सोऽस्मान्विश्वतः सर्वस्मादुपद्रवात्पातु।
तत्र दृष्टान्तः—विश्वा वयुनानि विद्वान्सर्वान्मार्गानभिजानानः पुमान्पुमांसमन्य पुरुषं यथा पालयति तद्वदिति शेषः।

वन॑स्पते वी॒ड्व॑ङ्गो॒ हि भू॒या अ॒स्मत्स॑खा प्र॒तर॑णस्सु॒वीरः॑ ।
गोभि॒स्सन्न॑द्धो असि वी॒डय॑स्वास्था॒ता ते॑ जयतु॒ जेत्वा॑नि ।

वन॑स्पते वी॒ड्व॑ङ्गो॒ हि भू॒या अ॒स्मत्स॑खा प्र॒तर॑णस्सु॒वीरः॑ ।
गोभि॒स्सन्न॑द्धो असि वी॒डय॑स्वास्था॒ता ते॑ जयतु॒ जेत्वा॑नि ।

कल्पः —
‘वनस्पते वीड्वङ्ग इति पञ्चमी रथम्’ इति।
तत्र प्रथमामाह– २२०५ वनस्पते वीड्विति।
हे वनस्पते वनस्पतिनिष्पन्न रथ वीड्वङ्गो हि वृढाङ्ग एव भुयाः।
कीदृशस्त्वम्, अस्मत्सखाऽस्मासु सखिवत्स्निग्धः।
प्रतरणः प्रकृष्टगमनसाधनभूतः।
सुवीरः शोभनैर्वीरैर्भटैरुपेतः।
गोभिः संनद्धोऽसि गवादिचर्मरज्जुभिः सम्यग्बद्धोऽसि वीडयस्वात्यन्यं दृढो भव।
ते तवाऽऽस्थाता जेत्वानि जेतव्यानि परसैन्यानि जयतु।

दि॒वᳶ पृ॑थि॒व्याᳶ परि॑ [31] ओज॒ उद्भृ॑तव्ँ॒वन॒स्पति॑भ्य॒ᳶ पर्याभृ॑तँ॒ सहः॑ ।
अ॒पामो॒ज्मान॒म्परि॒ गोभि॒रावृ॑त॒मिन्द्र॑स्य॒ वज्रँ॑ ह॒विषा॒ रथय्ँ॑यज ।

दि॒वᳶ पृ॑थि॒व्याᳶ परि॑ [31] ओज॒ उद्भृ॑तव्ँ॒वन॒स्पति॑भ्य॒ᳶ पर्याभृ॑तँ॒ सहः॑ ।
अ॒पामो॒ज्मान॒म्परि॒ गोभि॒रावृ॑त॒मिन्द्र॑स्य॒ वज्रँ॑ ह॒विषा॒ रथय्ँ॑यज ।

अथ द्वितीयामाह– दिवः पृथिव्या इति।
हे यजमान त्वं रथमिमं हविषा बलिकर्मणा यजपूजय।
कीदृशं रथम, दिवः पृथिव्याः पर्योज उद्भृतं द्युलोकात् भूलोकाच्च सर्वतो बलमानीय संपादितं, तथा वनस्पतिभ्योऽपि परितः सहो वलमानीयाऽऽभृतं संपादितम्। तथाऽपामोज्मानमप्संबद्धमोज आनीय निष्पादितं, गोभिर्गवादिविकारैः स्नाषीभिर्श्चमर्मरज्जुभिश्च परित आवृतमिन्द्रस्य वज्रमिव दृढीभूतम्।

इन्द्र॑स्य॒ वज्रो॑ म॒रुता॒मनी॑कम्मि॒त्रस्य॒ गर्भो॒ वरु॑णस्य॒ नाभिः॑ ।
सेमान्नो॑ ह॒व्यदा॑तिञ्जुषा॒णो देव॑ रथ॒ प्रति॑ ह॒व्या गृ॑भाय ।

इन्द्र॑स्य॒ वज्रो॑ म॒रुता॒मनी॑कम्मि॒त्रस्य॒ गर्भो॒ वरु॑णस्य॒ नाभिः॑ ।
सेमान्नो॑ ह॒व्यदा॑तिञ्जुषा॒णो देव॑ रथ॒ प्रति॑ ह॒व्या गृ॑भाय ।

[अथ] तृतीयामाह– इन्द्रस्य वज्र इति। यथेन्द्रस्य वज्रोऽत्यन्तं दृढः, यथा च मरुतामनीकं सैन्यं बहुभिर्मटैरुपेतं, यथा मित्रस्य गर्भोऽत्यन्तं सुरक्षितः, यथा वरुणस्य नाभिः केनापि तिरस्कर्तुमशक्यस्तथाविधैर्गुणैरुपेत हे देव रथ नोऽस्मदीयामिमां हव्यदातिं हविर्दानं जुषाणो हव्याऽस्मद्दत्तानि हव्यानि प्रति गृभाय प्रत्येकं गृहाण।

उप॑ श्वासय पृथि॒वीमु॒त द्याम्पु॑रु॒त्रा ते॑ मनुताव्ँ॒विष्ठि॑त॒ञ्जग॑त् ।
स दु॑न्दुभे स॒जूरिन्द्रे॑ण दे॒वैर्दू॒रात् [32] दवी॑यो॒ अप॑ सेध॒ शत्रू॑न् ।

उप॑ श्वासय पृथि॒वीमु॒त द्याम्पु॑रु॒त्रा ते॑ मनुताव्ँ॒विष्ठि॑त॒ञ्जग॑त् ।
स दु॑न्दुभे स॒जूरिन्द्रे॑ण दे॒वैर्दू॒रात् [32] दवी॑यो॒ अप॑ सेध॒ शत्रू॑न् ।

(अथ) चतुर्थीमाह– उप श्वासयेति। रथसमीपवर्तिदुन्दुभिरपि, एवंमहिमा किमुत रथ इति विवक्षया दुन्दुभिः प्रशस्यते। हे दुन्दुभे पृथिवीमुपश्वासय त्वदीयेन शब्देन पूरय। उतापि च द्यां द्युलोकमप्युपश्वासय। पुरुत्रा पुरुषु द्युलोकभूलोकादिस्थानेषु विष्ठितं विशेषेण स्थितं सर्वं जगत्ते तव शब्दं मनुतां जानातु। स त्वमिन्द्रेणान्यैर्देवश्चै सूजः समानप्रीतिः सञ्शत्रूनस्मदीयान्दूराद्दवीयो दूरादप्यत्यन्तं दूरदेशं प्रत्यपसेधापसारय।

आ क्र॑न्दय॒ बल॒मोजो॑ न॒ आ धा॒ नि ष्ट॑निहि दुरि॒ता बाध॑मानः ।
अप॑ प्रोथ दुन्दुभे दु॒च्छुनाँ॑ इ॒त इन्द्र॑स्य मु॒ष्टिर॑सि वी॒डय॑स्व ।

आ क्र॑न्दय॒ बल॒मोजो॑ न॒ आ धा॒ नि ष्ट॑निहि दुरि॒ता बाध॑मानः ।
अप॑ प्रोथ दुन्दुभे दु॒च्छुनाँ॑ इ॒त इन्द्र॑स्य मु॒ष्टिर॑सि वी॒डय॑स्व ।

[अथ] पञ्चमीमाह– आ क्रन्दयेति। हे दुन्दुभे बलं परकीयसैन्यं प्रत्याक्रन्दयाऽऽक्रोशं कुरु। अमुं जह्यमुं प्रहरेत्यत्यन्तभीतिहेतुं शब्दं कुरु। नोऽस्माकप्रोजो बलमाधा आधेहि सम्यक्संपादय। दुरिता बाधमानोऽस्मदीयानि दुरितानि विनाशयन्निष्टनिहि गर्जनसमानमस्मदुत्साहहेतुं शब्दं कुरु। दुच्छुनान्दुष्टचित्तान्पुरुषानितोऽस्मादपप्रो २२०६ थापसारय। त्वमिन्द्रस्य मुष्टिरसि वज्रधारमकुष्टिसमानोस्यतो वडियस्व दृढी भव। ईद्रृशैर्द्रुन्द्रुभिध्वनिभिः सहितोऽयं रथः प्रवर्तत इति तात्पर्यार्थः॥

आमूर॑ज प्र॒त्याव॑र्तये॒माᳵ के॑तु॒मद्दु॑न्दु॒भिर्वा॑वदीति ।
समश्व॑पर्णा॒श्चर॑न्ति नो॒ नरो॒ऽस्माक॑मिन्द्र र॒थिनो॑ जयन्तु ॥ [33]

आमूर॑ज प्र॒त्याव॑र्तये॒माᳵ के॑तु॒मद्दु॑न्दु॒भिर्वा॑वदीति ।
समश्व॑पर्णा॒श्चर॑न्ति नो॒ नरो॒ऽस्माक॑मिन्द्र र॒थिनो॑ जयन्तु ॥ [33]

कल्पः — “आऽमूरजेति दुन्दुभिं संह्रादयन्ति” इति। पाठस्तु– आऽमूरजेति। हे इन्द्रामूःपरकीयसेनाः समन्तादज प्रेरय पलायिताः कुरु। इमा अस्मदीयाः सेनाः प्रत्यावर्तयाक्षताः सत्यो यथा प्रत्यावृत्ता भवन्ति तथा कुरु। अय दुन्दुभिः केतुमज्ज्ञानवदस्मदीयो जयो यथा सर्वैर्ज्ञायते तथा वावदीति भृशं ध्वनिं करोति। अश्वपर्णा अश्वपत्रा अश्ववाहनयुक्ता इत्यर्थः। तादृशा नो नरोऽस्मदीयाः पुरुषाः संचरन्ति सम्यग्विश्रम्भेण चरन्तु। अस्माकं संबन्धिनो ये रथिनो मुख्यपुरुषास्ते जयन्तु। अत्र विनियोगसंग्रह—
अथाश्वमेधे जीमूत कवचं प्रतिमुञ्चति।
धन्वना धनुरादत्ते वक्ष्यन्ती ज्यामभिस्पृशेत्॥
ते संमृशेद्धनुष्कोट्यौ बह्वीतीषुधिबन्धनम्।
रथेति सारथिं तीव्रानश्वानप्यभिमन्त्रयेत्॥
रथ काले रथः रथाप्यो भजेत्स्वादुत्रयात्पितॄन्।
ऋज्यात्मानमनिस्पृश्य ह्या जङ्घेत्याहरेत्कशाम्॥
हस्तं (स्तघ्नं) मन्त्रयतेऽहीति (येच्वाही, रथंतु वनपञ्चभिः।
दुन्दुभिं वादयेदाऽमूरत्र मन्त्रास्तु विंशतिः॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वे दीय तैत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे षष्ठप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६॥