१३ साकमेधादियाज्यानुवाक्याः

अ॒ग्निर्वृ॒त्राणि॑ जङ्घनद्द्रविण॒स्युर्वि॑प॒न्यया॑ ।
समि॑द्धश्शु॒क्र आहु॑तः ॥

अ॒ग्निर्वृ॒त्राणि॑ जङ्घनद्द्रविण॒स्युर्वि॑प॒न्यया॑ ।
समि॑द्धश्शु॒क्र आहु॑तः ॥

( अथ चतुर्थकाण्डे तृतीयप्रपाठके त्रयोदशोऽनुवाकः )।
द्वादशेऽनुवाकेऽसपत्ना विराजश्चोक्ताः ।
अथ त्रयोदशस्यान्त्यानुवाकत्वात्तत्र याज्यानुवाक्या उच्यन्ते ।
चातुर्मास्येषु साकमेधाख्ये तृतीये पर्वण्यग्नयेऽनीयवते पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपति साकँ सूर्येणाद्येतत्यादिहवष्यिंम्नातानि ।
तत्र प्रथमस्याऽऽज्यभागस्य पुरोनुवाक्यामाह— २०३४ अग्निर्वृत्राणीति ।
अयमग्निरस्याननुगृह्णात्विति शेषः ।
कीदृशोऽग्निः, वृत्राणि जङ्घनत्कर्मानुष्टाननिवारकाणि पापान्यतिशयेन हतवान्, विपन्यया विशिष्टयाऽस्मात्कृतया स्तुत्या द्रविणस्युरस्मदर्थं द्रविणेच्छुः, समिद्धः सम्यक्प्रज्वालितः, शुक्रः शोचमानः, आहुत आ समन्तादस्माभिराकारितोऽनेनाऽऽज्योनाऽऽहुतो वा

त्वँ सो॑मासि॒ सत्प॑ति॒स्त्वँ राजो॒त वृ॑त्र॒हा ।
त्वम्भ॒द्रो अ॑सि॒ क्रतुः॑ ॥

त्वँ सो॑मासि॒ सत्प॑ति॒स्त्वँ राजो॒त वृ॑त्र॒हा ।
त्वम्भ॒द्रो अ॑सि॒ क्रतुः॑ ॥

अथ द्वितीयस्याऽऽज्यभागस्य पुरोनुवाक्यामाह— त्वँ सोमासीति ।
हे सोम त्वं सतां सम्यगनुष्ठितानां कर्मणां पतिरसि।
किंच त्वं राजा दीप्तिमान् ।
अपि च त्वं वृत्रहा पापघाती ।
किंच त्वं भद्रः फलप्रदत्वेन मङ्गलः क्रतुरसि ।
तस्य क्रतोर्निष्पादकत्वात् ।
यद्यप्येतन्मन्त्रद्वयं चोद कप्राप्तं तथाऽप्यमावारयाविकृतित्व युक्तां वृधन्वत्योः प्राप्तिं वारयितुं पुनः पाठः ।

भ॒द्रा ते॑ अग्ने स्वनीक स॒न्दृग्घो॒रस्य॑ स॒तो विषु॑णस्य॒ चारुः॑ ।
न यत्ते॑ शो॒चिस्तम॑सा॒ वर॑न्त॒ न ध्व॒स्मान॑स्त॒नुवि॒ रेप॒ आ धुः॑ ॥

भ॒द्रा ते॑ अग्ने स्वनीक स॒न्दृग्घो॒रस्य॑ स॒तो विषु॑णस्य॒ चारुः॑ ।
न यत्ते॑ शो॒चिस्तम॑सा॒ वर॑न्त॒ न ध्व॒स्मान॑स्त॒नुवि॒ रेप॒ आ धुः॑ ॥

अथ प्रधानस्याग्नेरनीकवतो हविषः पुरोनुवाक्यामाह— भद्रा ते अग्न इति ।
शोभनमनीकं सैन्यं यस्यासौ स्वनीकः, तादृश हेऽग्ने ते त्वदीयानि चरित्राणि भद्रा भद्राणि मङ्गलानि ।
कथं भद्रत्वमिति तदुच्यते— त्वं संदृक्सम्यग्यजमानादन्पिश्यसि, यजमानादिभिर्वा सम्यग्दृश्यते ।
तथा त्वं घोर स्योग्रस्य सतः सर्वदा विद्यमानस्य विषुणस्य बहुलज्वालरूपेण विष्वग्व्यासस्य चारुश्चरणहेतुः, अस्मदनिष्टनिवारकस्य निरन्तरस्य ज्वालासमूहस्य प्रवर्तक इत्यर्थः ।
यत्ते तत्र शोचिः प्रकाशनं कदाचिदपि तपसा न वरन्त नाऽव्रियते ।
ध्वस्मानो ध्वंसहेतवो राक्षसास्तनुवि शरीरे त्वदीये रेपः प्रहाररूपं पापं नाऽऽधुर्नैव संपदित वन्तः ।

भ॒द्रन्ते॑ अग्ने सहसि॒न्ननी॑कमुपा॒क आ रो॑चते॒ सूर्य॑स्य । [29]
रुश॑द्दृ॒शे द॑दृशे नक्त॒या चि॒दरू॑क्षितन्दृ॒श आ रू॒पे अन्न॑म् ।

भ॒द्रन्ते॑ अग्ने सहसि॒न्ननी॑कमुपा॒क आ रो॑चते॒ सूर्य॑स्य । [29]
रुश॑द्दृ॒शे द॑दृशे नक्त॒या चि॒दरू॑क्षितन्दृ॒श आ रू॒पे अन्न॑म् ।

अथ तत्रैव याज्यामाह— भद्रं ते अग्न इति ।
सहो वलमस्यास्तीति सहसी, तादृश हेऽग्ने सूर्यस्य ते सूर्यसदृशस्य तव भद्रं कल्याणमतीकं ज्वालारूपं सैन्यमुपाक उपान्तिके समीप आरोचते सर्वतो दीप्यते ।
तादृशं ज्वालारूपं त्वदीयमनीकं नक्तयाचिन्नक्तमपि गाढान्धकारावृतायां रात्रावपि ददृशो विस्पष्टं दृश्यते प्राणिभिः ।
किमर्थं रात्रौ तज्ज्वालादर्शनमिति तदुच्यते रुशद्धिंसकं सपांदिकं दृशे गार्गे द्रष्टुं, तथा रात्रौ भोजनवेलायां रूपे पुरतो निरूपिते पात्रेऽरूक्षितं रूक्षोपलक्षितमक्षिकाद्युपद्रवरहितमन्नमादृशे सर्वतो द्रष्टुम् ।

ैसैनानी॑केन सुवि॒दत्रो॑ अ॒स्मे यष्टा॑ दे॒वाँ आय॑जिष्ठस्स्व॒स्ति ।
अद॑ब्धो गो॒पा उ॒त नᳶ॑ पर॒स्पा अग्ने॑ द्यु॒मदु॒त रे॒वद्दि॑दीहि ।

ैसैनानी॑केन सुवि॒दत्रो॑ अ॒स्मे यष्टा॑ दे॒वाँ आय॑जिष्ठस्स्व॒स्ति ।
अद॑ब्धो गो॒पा उ॒त नᳶ॑ पर॒स्पा अग्ने॑ द्यु॒मदु॒त रे॒वद्दि॑दीहि ।

अथ तत्रैव विकल्पितां याज्यामाह— सैनाऽनीकेनेति ।
हेऽग्ने स त्वं द्युमद्दीप्यमान मुतापची रेवब्दहुधनयुक्तं गृह
२०३५ क्षेत्रादिकं दीदिहि प्रकाशय ।
कीदृस्त्वम् ।
एनाऽनीकेन सुविदत्र एनेन ज्वालासमूहेन सुष्ठु वेदिता, अस्मे देवान्यष्टाऽस्मदर्थं देवानुद्दिश्म यागनिष्पादकः स्वस्ति विघ्नराहित्यं यथा भवति तथाऽऽयजिष्टोऽतिशयेन कृत्स्नयागसमाप्तिकारी, अदब्धः केनाप्यहिंसितो गोपा यज्ञस्य गोप्ता, उतापि च नोऽस्माकं परस्पा अतिशयेन पालयिता ।

स्व॒स्ति नो॑ दि॒वो अ॑ग्ने पृथि॒व्या वि॒श्वायु॑र्धेहि य॒जथा॑य देव ।
यत्सी॒महि॑ दिविजात॒ प्रश॑स्त॒न्तद॒स्मासु॒ द्रवि॑णन्धेहि चि॒त्रम् ।

स्व॒स्ति नो॑ दि॒वो अ॑ग्ने पृथि॒व्या वि॒श्वायु॑र्धेहि य॒जथा॑य देव ।
यत्सी॒महि॑ दिविजात॒ प्रश॑स्त॒न्तद॒स्मासु॒ द्रवि॑णन्धेहि चि॒त्रम् ।

अथ स्विष्टकृतः पुरोनुवाक्यामाह— स्वस्ति नो दिव इति ।
हेऽग्ने नोऽस्मम्यं स्वस्ति निर्विघ्नं विंश्वायुः संपूर्णमायुर्धोहि संपादय ।
किमर्थ, यजथाय यागानुष्ठानार्थम् ।
कुत्र, दिवो ह्युलोके पृथिव्यां भूलोके ।
हे देव यदा द्युलोके भूलोके वा तिष्ठामस्तदा सर्वदा संपूर्णमायुः प्रयच्छेत्यर्थः ।
हे दिविजात स्वर्गतमुत्पन्नाग्ने यद्द्रविणं सीमहि वयं सेवेम तद्द्गविणमस्यासु धेहि संपादय ।
कीदृशं द्रावेणं, प्रशस्तं विद्यमानश्रेष्ट्यं चित्रं मणिमुक्तादिनानाजात्युपेतम् ।

यथा॑ होत॒र्मनु॑षः [30] दे॒वता॑ता य॒ज्ञेभि॑स्सूनो सहसो॒ यजा॑सि ।
ए॒वा नो॑ अ॒द्य स॑म॒ना स॑मा॒नानु॒शन्न॑ग्न उश॒तो य॑क्षि दे॒वान् ॥

यथा॑ होत॒र्मनु॑षः [30] दे॒वता॑ता य॒ज्ञेभि॑स्सूनो सहसो॒ यजा॑सि ।
ए॒वा नो॑ अ॒द्य स॑म॒ना स॑मा॒नानु॒शन्न॑ग्न उश॒तो य॑क्षि दे॒वान् ॥

तत्रैव याज्यामाह— यथा होतरिति ।
सहतो मन्थनरूपस्य वलस्य सूनुः पुत्रोऽग्निः ।
स च देवानामाह्वाता ।
हे सहसः सूनो होतरग्ने यथा मनुषो मनुष्याननुग्रहेण पालयसि, देवताता देवानपि यज्ञैर्यजासि पूजयसि ।
तातिप्रत्ययस्य स्वार्थे विहितत्वाद्देवा एव देवतातयः ।
देवताता देवतातीन् ।
इतरयजमानपालनं तदीयतेवयजनं च दृष्टान्तः ।
दार्ष्टान्तिकं तु स्वकीयदेवयजनमुच्यते ।
एवा एवमेव हेऽग्ने नोऽस्माकमद्यास्गिन्क्रर्मणि देवान्यक्षि र्त्व यज ।
कीदृशस्त्वं समना तैर्देवैः सह समानमनस्कः।
यद्वा समानस्तैर्देवैस्तुल्य इत्यर्थः ।
उशन्कामयमान आस्थायुक्त इत्यर्थः ।
कीदृशान्देवान्, समानांस्त्वया तुल्यानुशतः कामयमानांस्त्वयि प्रीतियुक्तानित्यर्थः ।

अ॒ग्निमी॑डे पु॒रोहि॑तय्ँ य॒ज्ञस्य॑ दे॒वमृ॒त्विज॑म् ।
होता॑रँ रत्न॒धात॑मम् ॥

अ॒ग्निमी॑डे पु॒रोहि॑तय्ँ य॒ज्ञस्य॑ दे॒वमृ॒त्विज॑म् ।
होता॑रँ रत्न॒धात॑मम् ॥

अथ मरुद्भ्यः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुमित्यत्र प्रथमाज्यभागास्यानुवाक्यामाह— अग्निमीड इति ।
इममग्निमहमीडे स्तौमि ।
कीदृशं, पुरोहितं पुरोदेश आहवनीये स्थापितं, यज्ञस्यानुष्टीयमानस्य कर्मण ऋत्विजमृत्विक्त्वनिष्पादकं,
२०३६ देवं द्योतमानं, होतारं देवानामाह्वातारं, रत्नधातममतिशयेन रत्नानां मणिमुक्ताप्रभृतीनां संपादकम् ।

वृषा॑ सोम द्यु॒माँ अ॑सि॒ वृषा॑ देव॒ वृष॑व्रतः ।
वृषा॒ धर्मा॑णि दधिषे ॥

वृषा॑ सोम द्यु॒माँ अ॑सि॒ वृषा॑ देव॒ वृष॑व्रतः ।
वृषा॒ धर्मा॑णि दधिषे ॥

अथ द्वितीयाज्यभागस्य षुरोनुवाक्यामाह— वृषा सोमेति ।
हे सोम त्वं वृषा कामानां वर्षयिता द्युमान्दीप्तिमांश्चासि ।
हे देव यस्मात्त्वं वृषा वर्षयिता तस्मात्त्वं वृषव्रतो वर्षनिमित्तं कर्म यस्यासौ वृषव्रतः ।
किंच यस्मात्त्वं वृषा वर्षयिता तस्माद्धर्माणि पुण्यानि दधिषे धारयसि ।

सान्त॑पना इ॒दँ ह॒विर्मरु॑त॒स्तज्जु॑जुष्टन ।
यु॒ष्माको॒ती रि॑शादसः ॥

सान्त॑पना इ॒दँ ह॒विर्मरु॑त॒स्तज्जु॑जुष्टन ।
यु॒ष्माको॒ती रि॑शादसः ॥

अथ प्रधानस्य हविषः पुरोनुवाक्यामाह— सांतपना इति । सम्यक्तप्यन्ते शत्रव एभिरिति सांतपनाः । तादृशो हे मरुतोऽस्गाभिदर्यिमानं यदिदं हविरस्ति तज्जुजुष्टन सेवध्वम् । किमर्थं, युष्माकोती युष्माकमूतये क्षुद्वाधातो रक्षणाय । कीदृशा मुरुतः, रिशादसो रिवान्ति हिंसन्तीति रिशास्तानदन्ति भक्षयन्ति विनाशयन्तीति रिशादसः ।

यो नो॒ मर्तो॑ वसवो दुर्हृणा॒युस्ति॒रस्स॒त्यानि॑ मरुतः [31] जिघाँ॑सात् ।
द्रु॒हᳶ पाश॒म्प्रति॒ स मु॑चीष्ट॒ तपि॑ष्ठेन॒ तप॑सा हन्तना॒ तम् ।

यो नो॒ मर्तो॑ वसवो दुर्हृणा॒युस्ति॒रस्स॒त्यानि॑ मरुतः [31] जिघाँ॑सात् ।
द्रु॒हᳶ पाश॒म्प्रति॒ स मु॑चीष्ट॒ तपि॑ष्ठेन॒ तप॑सा हन्तना॒ तम् ।

अथ तत्रैव याज्यामाह— यो नो मतं इति । वसवो वासहेतवो हे मरुतो या मर्तो मनुष्यो दुर्ह णायुर्दुष्टकोधोऽत्यन्तं पापबुद्धिः सन्सत्यानि तिरोऽस्मान्प्रति कृतान्सर्वथा नानिष्टंकरिष्यानीत्येवंरूपाञ्शपथांस्तिरस्कृत्य नोऽस्माञ्जिघांसाद्धन्तुमिच्छेत्स द्रुहो द्रोही पाशं भवदीयं बन्धनरज्जुं प्रतिमुचीष्ट प्रतिमुञ्चतु । स्वगले बध्नात्वित्यर्थः । ते द्रोहिणं तपिष्ठेन तपसाऽत्यधिकेन संतापेन हन्तन मारयत ।

सव्ँ॒व॒त्स॒रीणा॑ म॒रुत॑स्स्व॒र्का उ॑रु॒क्षया॒स्सग॑णा॒ मानु॑षेषु ।
ते॑ऽस्मत्पाशा॒न्प्र मु॑ञ्च॒न्त्वँह॑सस्सान्तप॒ना म॑दि॒रा मा॑दयि॒ष्णवः॑ ।

सव्ँ॒व॒त्स॒रीणा॑ म॒रुत॑स्स्व॒र्का उ॑रु॒क्षया॒स्सग॑णा॒ मानु॑षेषु ।
ते॑ऽस्मत्पाशा॒न्प्र मु॑ञ्च॒न्त्वँह॑सस्सान्तप॒ना म॑दि॒रा मा॑दयि॒ष्णवः॑ ।

तत्रैव विकल्पितां याज्यामाह— संवत्सरीणा इति । हे मरुतः, सन्ति ते पाशात्स्वकीयबन्धनरज्जूरस्मदस्मत्तोऽपनीय मानुषेषु विरोधिजनेषु प्रमुञ्जन्तु गले बध्नन्तु । कीदृद्यान्वाशानू, अंहसः पापिष्ठानत्यन्तनिर्बन्धहेतूनित्यर्थः । कीदृशो मरुतः, संवत्सरीणाः सकृद्यागेनाऽऽराधिताः संवत्सरपर्यन्तं रक्षकाः, स्वर्काः सुष्ट्वचँनीयाः, उरुक्षया विस्तीर्णगृहाः, सगणाः सप्तभिर्गणेः सहिताः । “सप्तगणा वै मरुतः’ इति श्रुत्यन्तरात् । सांतपनाः सम्यक्शत्रूणां तापकारिणः, मदिराः स्वयं हृष्टाः मादयिष्णवोऽस्मानपि हृर्षयन्तः ।

पि॒प्री॒हि दे॒वाँ उ॑श॒तो य॑विष्ठ वि॒द्वाँ ऋ॒तूँर्ऋ॑तुपते यजे॒ह ।
ये दैव्या॑ ऋ॒त्विज॒स्तेभि॑रग्ने॒ त्वँ होतॄ॑णाम॒स्याय॑जिष्ठः ।

पि॒प्री॒हि दे॒वाँ उ॑श॒तो य॑विष्ठ वि॒द्वाँ ऋ॒तूँर्ऋ॑तुपते यजे॒ह ।
ये दैव्या॑ ऋ॒त्विज॒स्तेभि॑रग्ने॒ त्वँ होतॄ॑णाम॒स्याय॑जिष्ठः ।

अथ तत्रैव स्विष्टकृतः पुरोनुवाक्यामाह— पिप्रीहि देवानिति । हे यविष्ठ युवतमाग्न उशतः कामयमानान्दवोन्पिप्रीह्यतिशयेन प्रीणय । हे स्त्रतुपते सूर्यात्मना कालपरिपालक त्वमृतून्कालविशेषा २०३७ न्विद्वाञ्जानन्वर्तसे । तस्मादिहोचिते काले यज । देवेषु भवा ये दैव्या ऋत्विजः सन्ति ‘अग्निर्होता । अश्विनाऽध्वर्यू । त्वष्टाऽग्नीत्” इत्यादिनाऽऽम्रातास्तेमिर्स्तेदवैः सह त्वमस्य यजमानस्य संबन्धिनां होतॄणामृत्विजां मध्य आयजिष्ठः सर्वतो यष्टृतमोऽसि ।

अग्ने॒ यद॒द्य वि॒शो अ॑ध्वरस्य होत॒ᳶ पाव॑क [32] शो॒चे॒ वेष्ट्वँ हि यज्वा॑ ।
ऋ॒ता य॑जासि महि॒ना वि यद्भूर्ह॒व्या व॑ह यविष्ठ॒ या ते॑ अ॒द्य ।

अग्ने॒ यद॒द्य वि॒शो अ॑ध्वरस्य होत॒ᳶ पाव॑क [32] शो॒चे॒ वेष्ट्वँ हि यज्वा॑ ।
ऋ॒ता य॑जासि महि॒ना वि यद्भूर्ह॒व्या व॑ह यविष्ठ॒ या ते॑ अ॒द्य ।

तत्रैव याज्यामाह— अग्ने यदद्येति । हे स्विष्टकृदग्ने विशः प्रविष्टस्यानुष्ठितस्याध्वरस्य संबन्धि यद्धविरस्ति तदद्य वरेशान भक्षय । होतर्होमकर्तः पावक शोधक शोचे दीप्यमान, तान्येतान्यग्निविशेषणानि । हि यस्मात्त्वं यज्वा यागस्य कर्ता तस्मादृता ऋतेऽस्मदीययज्ञे मषिम्ना यजासि । देवान्प्रीणयसि । यद्यस्मात्कारणाद्विभूर्विशिष्टो भवति तत्तस्मात्कारणाद्धे यविष्ठ युवतमाद्य ते तव या हव्या यानि हव्यानि अस्माभिर्दीयन्ते तानि ( वह ) स्वी कुरु । यद्यप्येतन्मन्त्रद्वयं दार्शिकहौत्रकाण्डे स माम्नातत्वाच्चोदकादेव प्राप्तं तथाऽपि विस्पाष्टार्थं पुनर्वचनमिति द्रष्टव्यम् ।

अ॒ग्निना॑ र॒यिम॑श्ञव॒त्पोष॑मे॒व दि॒वेदि॑वे ।
य॒शसव्ँ॑वी॒रव॑त्तमम् ॥

अ॒ग्निना॑ र॒यिम॑श्ञव॒त्पोष॑मे॒व दि॒वेदि॑वे ।
य॒शसव्ँ॑वी॒रव॑त्तमम् ॥

अथ “मरुद्भ्यो गृहमेधिभ्यः सर्वासां दुग्धे सायं चरुम्” इत्यत्र प्रथमस्याऽऽज्यभागस्य पुरोनुवाक्यामाह— अग्निना रयिमिति । अनेनाग्निना रयिं धनमश्नवत्सर्वो जनः प्राप्नोति । न केवलं धनस्य स्वरूपमात्रं, किंतु दिने दिने तस्य धनस्य पुष्टिमेव प्राप्नोति न तु ह्रासम । कीदृशं पोषं, यशसं कीर्तिकरं, वीरवत्तमं वीरा अस्मदीयाः पुत्रा अन्येति वीरवानतिशयेन तथाविधम् ।

ग॒य॒स्फानो॑ अमीव॒हा व॑सु॒वित्पु॑ष्टि॒वर्ध॑नः ।
सु॒मि॒त्रस्सो॑म नो भव ।

ग॒य॒स्फानो॑ अमीव॒हा व॑सु॒वित्पु॑ष्टि॒वर्ध॑नः ।
सु॒मि॒त्रस्सो॑म नो भव ।

अथ द्वितीयस्याऽऽज्यभागस्य पुरोनुवाक्यामाह— गयस्फान इति । हे सोम नोऽस्मान्प्रत्युच्यमानविशेषणविशिष्टो भव । कानि तानि विशेषणानिति तान्युच्यन्ते गयस्फानो गृहाणां वर्धयिता । अमीवहा रोगाणं हन्ता । वसुविद्धनस्य लम्भयिता । पुष्टिवर्धनो गवादिषु पुष्टेर्वर्धयिता । सुमित्रः शोभनं यजमानरूपं मित्रं यस्यासौ सुमित्रः ।

गृह॑मेधास॒ आ ग॑त॒ मरु॑तो॒ माप॑ भूतन ।
प्र॒मु॒ञ्चन्तो॑ नो॒ अँह॑सः ।

गृह॑मेधास॒ आ ग॑त॒ मरु॑तो॒ माप॑ भूतन ।
प्र॒मु॒ञ्चन्तो॑ नो॒ अँह॑सः ।

अथ प्रधानस्य पुरोनुवाक्यामाह— गृहभेधास इति । गृहे क्रियमाणो मेधो यज्ञो येषां ते गृहमेधासः । तादृशां हे मरुत आगतेह कर्मण्यागच्छत । माऽपभूतन कदाचिपपि माऽपगच्छत । किं कुर्वन्तः, अंहसः पापान्नोऽस्मान्नोऽस्मान्प्रमुञ्चन्तः प्रकर्षेण वियोजयन्तः ।

पू॒र्वीभि॒र्हि द॑दाशि॒म श॒रद्भि॑र्मरुतो व॒यम् ।
महो॑भिः [33] च॒र्ष॒णी॒नाम् ।

पू॒र्वीभि॒र्हि द॑दाशि॒म श॒रद्भि॑र्मरुतो व॒यम् ।
महो॑भिः [33] च॒र्ष॒णी॒नाम् ।

तत्रैव याज्यामाह— २०३८ पूर्वीभिर्हीति हे मरुतो वयं यजमानाः पूर्वीभिरनादिकालप्रवृत्ताभिर्महो भिर्ब्रीह्यादिसंपूर्णतया महनीयाभिः शरद्भिः संबत्सरैश्चर्षणीनां मनुष्याणामृत्विजां मध्ये स्थित्वा हि यस्माद्ददाशिम हविर्दद्मस्तस्माद्यूयमिहाऽऽगच्छत ।

प्र बु॒ध्निया॑ ईरते वो॒ महाँ॑सि॒ प्र णामा॑नि प्रयज्यवस्तिरध्वम् ।
स॒ह॒स्रिय॒न्दम्य॑म्भा॒गमे॒तङ्गृ॑हमे॒धीय॑म्मरुतो जुषध्वम् ।

प्र बु॒ध्निया॑ ईरते वो॒ महाँ॑सि॒ प्र णामा॑नि प्रयज्यवस्तिरध्वम् ।
स॒ह॒स्रिय॒न्दम्य॑म्भा॒गमे॒तङ्गृ॑हमे॒धीय॑म्मरुतो जुषध्वम् ।

तत्रैव विकल्पितामन्यां याज्यमाह— प्र बुध्नियेति । हे मरुतो बुध्निया बुध्ने मूले भवानि बुध्नियानि । अनादिकालप्रवृत्तानीत्यर्थः । बो महांसि युष्माकं तेजांसि प्रेरते प्रकर्षेण गच्छन्ति प्रवृत्तानित्यर्थः । प्रयज्यतः प्रकृष्टयागयुक्ता यूयं नामानि गृहमेधिनोमरुतो वय भित्यादीनि भवतीयानामधेयानि प्रतिरघ्वं प्रकर्षेण लोके रव्यापयत । सहस्रियं सहस्रसमार्हं गृहमेधीयं गृहमेधिनो युष्मानुद्दिश्य दयिमानमेतं भागं पुरोडाशरूपं जुषध्वं सेवध्वम् ।

उप॒ यमेति॑ युव॒तिस्सु॒दक्ष॑न्दो॒षा वस्तो॑र्ह॒विष्म॑ती घृ॒ताची॑ ।
उप॒ स्वैन॑म॒रम॑तिर्वसू॒युः ।

उप॒ यमेति॑ युव॒तिस्सु॒दक्ष॑न्दो॒षा वस्तो॑र्ह॒विष्म॑ती घृ॒ताची॑ ।
उप॒ स्वैन॑म॒रम॑तिर्वसू॒युः ।

अथ तत्रैव स्विष्टकृतः पुरोनुवाक्यामाह— उप यमेतीति । युवतिर्मन्त्रेण मिश्रीभूता हविष्मती संपूर्णहविर्युक्ता घृताची घृतपुष्टेयमाहुतिर्दोषा रात्रौ वस्तोर्दिवसे च सुदक्षं कुशलं यं स्विष्टकृतम ग्निमुपैति प्राप्नोति । एनं स्विष्टकृतमग्निमरमतिः कदाचिदप्युपरतिरहितो वसूयुर्धनमिच्छन्यजमानः स्वा स्वकीयेन हविषोपैति प्राप्नोति सेवत इत्यर्थः ।

इ॒मो अ॑ग्ने वी॒तत॑मानि ह॒व्याज॑स्रो वक्षि दे॒वता॑ति॒मच्छ॑ ।
प्रति॑ न ईँ सुर॒भीणि॑ वियन्तु ।

इ॒मो अ॑ग्ने वी॒तत॑मानि ह॒व्याज॑स्रो वक्षि दे॒वता॑ति॒मच्छ॑ ।
प्रति॑ न ईँ सुर॒भीणि॑ वियन्तु ।

अथ तत्रैव याज्यमाह— इमो अग्न इति । हेऽग्ने इमो इमानि वतितमान्प्रतिशयेन कान्तानि हव्या हवींषि देवतातिमच्छ देवानभिप्राप्तुमजस्त्रोऽनुपरतो वक्षि वह । नोऽस्मत्संबन्धीनि सुरमीणि सुगन्धीनि हवींषि प्रतीं प्रत्येकमेव वियन्तु देवा भक्षयतु ।

क्री॒डव्ँव॒श्शर्धो॒ मारु॑तमन॒र्वाणँ॑ रथे॒शुभ॑म् ।
[34] कण्वा॑ अ॒भि प्र गा॑यत ।

क्री॒डव्ँव॒श्शर्धो॒ मारु॑तमन॒र्वाणँ॑ रथे॒शुभ॑म् ।
[34] कण्वा॑ अ॒भि प्र गा॑यत ।

अथ “मरुद्भ्यः क्रीडिभ्यः पुरोडाशँ सप्तकपालं निर्वपति साकँ सूर्येणोद्यता” इत्यस्य हघिषः पुरोनुवाक्यामाह— क्रीडं व शर्ध इति । हे कण्वाः कण्वप्रभृतयो वेदाचार्याः शर्धो बलमभि प्रगायताभितो वैदिकैः स्तात्रैः प्रकर्षेण गानं कुरुत । कीदृशं बलं, वः क्रीडं युष्माकं क्रीडाकारणं, मारुतं मरुतां संबन्धि, अनर्वाणं भ्रातृव्यैरतिरस्कृतम् । भ्रातृव्यो वा अर्वेति श्रुत्यन्तरात् । रथेशुभं रथमेरणे समर्थम् ।

अत्या॑सो॒ न ये म॒रुत॒स्स्वञ्चो॑ यक्ष॒दृशो॒ न शु॒भय॑न्त॒ मर्याः॑ ।
ते ह॑र्म्ये॒ष्ठाश्शिश॑वो॒ न शु॒भ्रा व॒त्सासो॒ न प्र॑क्री॒डिनᳶ॑ पयो॒धाः ।

अत्या॑सो॒ न ये म॒रुत॒स्स्वञ्चो॑ यक्ष॒दृशो॒ न शु॒भय॑न्त॒ मर्याः॑ ।
ते ह॑र्म्ये॒ष्ठाश्शिश॑वो॒ न शु॒भ्रा व॒त्सासो॒ न प्र॑क्री॒डिनᳶ॑ पयो॒धाः ।

तत्रैव याज्यामाह— २०३९ अत्यासो न य इति । हे मरुतः शुभयन्त शोभयन्ते स्वरुचा स्वसंचारण सर्वं जगदलं कुर्वन्तीत्यर्थः । तेऽस्माननुगृह्णन्त्त्विति शेषः । कीदृशा मरुतः अत्यासो न सततगमनशीला अश्वादय इव स्वञ्चः शोभनगतयः, यक्षदृशो न यर्या यागदर्शनार्थिनो मर्त्या इवौत्सुक्येनात्र समागता इति शेषः । हर्भ्येष्टाः शिशवो न शुभ्राः प्रासादमारूढा राजबालका इव पर्वतेषु शुभ्राः संचरन्तीति शेषः । वत्सासो न प्रकीडिनः । यथाऽत्यन्तवालवत्साः शीघ्रमितस्ततः पलायमानाः प्रकर्षेण क्रीडन्ति तथा तत्र त्र संचरन्तः क्रीडापराः पयोवामेघानृत्पाद्य तेषु जलधारिणः ।

प्रैषा॒मज्मे॑षु विथु॒रेव॑ रेजते॒ भूमि॒र्यामे॑षु॒ यद्ध॑ यु॒ञ्जते॑ शु॒भे ।
ते क्री॒डयो॒ धुन॑यो॒ भ्राज॑दृष्टयस्स्व॒यम्म॑हि॒त्वम्प॑नयन्त॒ धूत॑यः ।

प्रैषा॒मज्मे॑षु विथु॒रेव॑ रेजते॒ भूमि॒र्यामे॑षु॒ यद्ध॑ यु॒ञ्जते॑ शु॒भे ।
ते क्री॒डयो॒ धुन॑यो॒ भ्राज॑दृष्टयस्स्व॒यम्म॑हि॒त्वम्प॑नयन्त॒ धूत॑यः ।

तत्रैव विकल्पितामन्यां पुरोनुवाक्यामाह— प्रैषामज्मेषू विथुरिति । एषां मरुतामज्मेषु गगनेषु भूमिः प्ररेजते प्रकर्षेण रजत कम्पते । भृशं भूकभ्पजनकानि मरुतां गमनानीत्यथः । तत्र दृष्ठान्तः—विथुरेव यथा भर्तृरहिता योषित्पालकाभावादत्यन्तं कम्पते तद्वत् । यद्ध ये हि मरुतो यामेषु जलस्य नियामकेषु मेघेषु युञ्जते जलं योजयन्ति ते मरुतो महित्यं स्वकीयमहिमानं स्वयं पनयन्त स्वयमेव व्याहरन्ति स्तुवन्ति वा । क्रीदृशास्ते, क्रीडबः क्रीडापराः, धुनयः कम्पयुक्ताः सर्वदा चलन्त इत्यर्थः । भ्राजदृष्टयो भ्राजो दीप्तिर्विद्युद्रूपा दृष्टिर्येषां ते भ्राजदृष्टयः । धूतयः शत्रूणां कम्पहेतवः ।

उ॒प॒ह्व॒रेषु॒ यदचि॑ध्वय्ँय॒यिव्ँवय॑ इव मरुत॒ᳵ केन॑ [35] चि॒त्प॒था ।
श्चोत॑न्ति॒ कोशा॒ उप॑ वो॒ रथे॒ष्वा घृ॒तमु॑क्षता॒ मधु॑वर्ण॒मर्च॑ते ।

उ॒प॒ह्व॒रेषु॒ यदचि॑ध्वय्ँय॒यिव्ँवय॑ इव मरुत॒ᳵ केन॑ [35] चि॒त्प॒था ।
श्चोत॑न्ति॒ कोशा॒ उप॑ वो॒ रथे॒ष्वा घृ॒तमु॑क्षता॒ मधु॑वर्ण॒मर्च॑ते ।

तत्रैव विकल्पितां याज्यामाह— उपह्वरेषु यदिति । हे मरुतो यद्यदा वय इव पक्षिण इव यूयं केनचिचित्पथा केनापि मार्गेणोपह्वरेषूपेत्य हर्तव्येषु ताडनीयेषु मेधेषु यमिमचिध्वं गतिं संपादितवन्तः । यदा जलपूर्णमेघमास्फालयन्ति भवन्त इत्यर्थः । तदानीं कोशा घनपूर्णगृहसदृशा जलपूर्णा मेघा वो युष्माकं रथेषूप समीपमागतेषु सत्सु श्रोतन्ति जलं स्त्रावयन्ति । यूयमप्यर्चत यजमानाय मधुवर्णं मधुररसोपेनं घृतं घृतसमानमुदकमा समन्तादुक्षत सिञ्चत ।

अ॒ग्निम॑ग्निँ॒ हवी॑मभि॒स्सदा॑ हवन्त वि॒श्पति॑म् ।
ह॒व्य॒वाह॑म्पुरुप्रि॒यम् ।

अ॒ग्निम॑ग्निँ॒ हवी॑मभि॒स्सदा॑ हवन्त वि॒श्पति॑म् ।
ह॒व्य॒वाह॑म्पुरुप्रि॒यम् ।

अथ तत्रैव स्विष्टकृतः पुरोनुवाक्यामाह— अग्निभग्निमिति । अग्निमग्निं तत्तद्यागगतस्विष्टकृतं हवीमभिराह्वानपरैः सदा हवन्त सर्वदा यजमाना आह्वयन्ति । कीदृशमग्निं, विश्पतिं प्रजानां पालकं हव्यवाहं देवान्प्रति हविषो वोढारं, पुरुप्रियं पुरूणां बहूनां यजमानानां प्रीतिहेतुम् ।

तँ हि शश्व॑न्त॒ ईड॑ते स्रु॒चा दे॒वङ्घृ॑त॒श्चुता॑ ।
अ॒ग्निँ ह॒व्याय॒ वोढ॑वे ।

तँ हि शश्व॑न्त॒ ईड॑ते स्रु॒चा दे॒वङ्घृ॑त॒श्चुता॑ ।
अ॒ग्निँ ह॒व्याय॒ वोढ॑वे ।

तत्रैव याज्यामाह— २०४० तँ हि शश्वन्त इति । शश्वन्तो निरन्तरमनुतिष्ठन्त ऋत्विजो घृतचुता घृतं क्षरता(न्त्या) स्रुचा युक्तास्तमग्निं देवमीडते स्तुवते । किमर्थं, हव्याय वोडवे हविर्वोहुम् ।

इन्द्रा॑ग्नी रोच॒ना दि॒वः ..

इन्द्रा॑ग्नी रोच॒ना दि॒वः ..

अथ यान्यन्यानि त्रीणि ववींष्याग्नातानि–“ऐन्द्राग्नमेकादशकपालमैन्द्रं चरुं वैश्वकर्मणमेककपालम्” इति, तत्रैन्द्राग्नस्य याज्यापुरोनुवाक्ययोः प्रतीके दर्शयति— इन्द्राग्नी रोचनेति । इन्द्राग्नी रोचना दिव इति पुरोनुवाक्या ।

• [ इन्द्रा॑ग्नी रोच॒ना दि॒वᳶ परि॒ वाजे॑षु भूषथः ।
  तद्वा॑ञ्चेति॒ प्र वी॒र्य॑म् ।
  • (टीका) दशमेऽनुवाके पशुशिरसामुपधानमुक्तम्। अथैकाशे याज्यानुवाक्या उच्यन्ते।
    चातुर्मास्येषु वरुणप्रघासाख्यं यद्द्वितीयं पर्व तस्मिन्हवींषि चत्वार्याम्नातानि— “ऐन्द्राग्नमेकादशकपालं मारुतीमामिक्षां वारुणीमामिक्षां कायमेककपालम् ” इति। तत्रैन्द्रग्नस्य पुरोनुवाक्यामाह— इन्द्राग्नी रोचनेति। दिवो द्युलोकस्य रोचना भासकौ हे इन्द्राग्नी वाजेषु हविर्लक्षणेष्वन्नेषु परिभूषथः परितः प्राप्नुतो भागमिति शेषः। तत्तस्मात्कारणद्वां युवयोर्वीर्यं सामर्थ्यं प्रचेति प्रकर्षेणाज्ञायि लोके सर्वैर्ज्ञातमित्यर्थः। ]

श्नथ॑द्वृ॒त्रम् ..

श्नथ॑द्वृ॒त्रम् ..

श्नथद्वृत्रमिति याज्या । एतच्चोभयमिन्द्राग्नी रोचना दिव इत्यनुवाके व्याख्यातम् ।

• पूर्णमन्त्रपाठः

• [ श्ञथ॑द्वृ॒त्रमु॒त स॑नोति॒ वाज॒मिन्द्रा॒ यो अ॒ग्नी सहु॑री सप॒र्यात् ।
  इ॒र॒ज्यन्ता॑ वस॒व्य॑स्य॒ भूरे॒स्सह॑स्तमा॒ सह॑सा वाज॒यन्ता॑ ।

• (टीका) तत्रैव याज्यामाह— श्नथदूवृत्रमुतेति। यो यजमान इन्द्राग्नी सपर्यात्परिचरति। कीदृशाविन्द्राग्नि, सहुरी समानाह्वानौ। स यजमानो वृत्रं वरिणं श्नथद्विनाशयति। उ १९६६ तापि च वाजमन्नं सनोति सर्वेभ्यः प्रयच्छति। पुनरपि भूरेर्बहुलस्य वसव्यस्येरज्यन्ता, ईश्वरत्वं प्राप्तवन्तौ, सहसा स्वकीयेन बलेन सहस्तमाऽदिशयेन सोढारौ परबलस्याभिभवितारावित्यर्थः। वाजयन्ता वाजमन्मात्मन इच्छन्तौ। ]

इन्द्रव्ँ॑वो वि॒श्वत॒स्परि ..

इन्द्रव्ँ॑वो वि॒श्वत॒स्परि ..

अथैन्द्रस्य याज्यानुवाक्ययोः प्रतीके दर्शयति— इन्द्र वा विश्वत इति । इन्द्रं वा विश्वतस्परीति पुरोनुवाक्या ।

• पूर्णमन्त्रपाठः

• [ इन्द्रव्ँ॑वो वि॒श्वत॒स्परि॒ हवा॑महे॒ जने॑भ्यः ।
  अ॒स्माक॑मस्तु॒ केव॑लः ॥

  ‘ऐन्द्रं चरुं निर्वपेत्पशुकामः’ इत्यस्य पुरोनुवाक्या इन्द्रं व इति गायत्री ॥ याजमानब्राह्मणमध्ये याज्याकाण्डं वैश्वदेवम् । हे ऋत्विग्यजमाना वो युष्माकं मम जनेभ्यः पुत्रादिभ्यः सामर्थ्याद्युष्मभ्यमस्मभ्यं च सर्वार्थमिन्द्रं विश्वतस्परि विश्वस्मादुपरि हवामहे आह्वयामः । ‘पञ्चम्याः परावध्यर्थे’ इति सत्वम् । यद्वा विश्वतो जनेभ्य उपरिस्थितमिन्द्रं वो युष्मदर्थं हवामहे । किमर्थम्’ अस्माकमेव केवलोसाधाणोस्तु साधको नान्येषामिति ॥ हे ऋत्विग्यजमानाः वः युष्मदर्थं विश्वेभ्यो जनेभ्य उपरि इन्द्रं हवामहे आह्वयामः अस्माकमेव केवलः स्वाम्यस्त्विति ॥

• ऐन्द्र उत्तमो भवति’ इत्यस्यैन्द्रस्य पुरोनुवाक्या याज्या च इन्द्रं वो विश्वतस्परीन्द्रं नर इति गायत्रीत्रिष्टुभौ । व्याख्याते चैते । इह तु प्रतीकग्रहणमनयोः । हे ऋत्विग्यजमानाः वो युष्मदर्थं विश्वेभ्यो जनेभ्यः उपरि इन्द्रं हवामहे आह्वयामः । अस्माकमेव केवलः स्वामी भवत्विति ॥

• अथ याज्याकाण्डं वैश्वदेवमेव । तत्र ‘ऐन्द्रमेकादशकपालं निर्वपेन्मारुतं सप्तकपालं ग्रामकामः’ इत्यस्य द्विहविष इष्टेरैन्द्रस्य एकादशकपालस्य पुरोनुवाक्या इन्द्रं व इति गायत्री ॥ व्याख्याता चेयम्, ‘इन्द्रं वो विशतस्परि हवामहे’ इत्यत्र । इह त्वस्याः प्रतीकग्रहणम् ।]

इन्द्र॒न्नरः॑ ..

इन्द्र॒न्नरः॑ ..

इन्द्रं नर इति याज्या । एतच्चोभयमिन्द्रं वो विश्वतस्परि हवामह इत्यनुवाके व्याख्यातम् ।

• पूर्णमन्त्रपाठः

• [इन्द्र॒न्नरो॑ ने॒मधि॑ता हवन्ते॒ यत्पार्या॑ यु॒नज॑ते॒ धिय॒स्ताः ।
  शूरो॒ नृषा॑ता॒ शव॑सश्चका॒न आ गोम॑ति व्र॒जे भ॑जा॒ त्वन्नः॑ ॥

• तत्रैव याज्या इन्द्रं नर इति त्रिष्टुप् ॥ नरो मनुष्या इन्द्रं हवन्ते आह्वयन्ति । कीदृशम् ? नेमधिता, नेम इत्यर्धस्य नाम । ‘यत्सर्वेषामर्धमिन्द्रः प्रति’ इति सर्वेषां भागार्धेन इन्द्रो धीयते धार्यत इति नेमधितः । निष्ठायां ‘सुधितवसुधितनेमधित’ इति धिभावो निपात्यते, ‘सुपां सुलुक्’ इति द्वितीयैकवचनस्याकारः, ‘तृतीया कर्मणि’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । कदा पुनरसौ नेमेन धार्यत इत्याह यद्यदा । तेनैव सप्तम्या लुक् । पार्याः परलोके साधवः । छान्दसो ञ्यः । यद्वा दुःखानां पारं समाप्तिः । तत्र सध्वीर्धियः कर्माणि ता यदर्थमिन्द्रमाह्वयन्ति । ता यदा युनजते युञ्जते अनुतिष्ठन्ति तदा नेमधितेति । ‘छन्दस्युभयथा’ इत्यार्धधातुकत्वेन श्नमो ङित्त्वाभावात्, ‘श्नसोरल्लोपः’ इति न प्रवर्तते । अथेन्द्रः प्रत्यक्षमुच्यते शूरः वीरः । नृषाता नृभिर्मनुष्यैः साता सातः सम्भक्तः आश्रितः नृषातः । पूर्ववदाकारः, ‘जनसनखनां सञ्झलोः’ इत्यात्वं, पूर्ववत्पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं, सुषामादित्वात्षत्वम् । यद्वा नरो मनुष्याः सनितारस्सम्भक्तारः दातारो वा यस्य नृषाता । छान्दसमात्वं, ‘ऋतश्छन्दसि’ इति कबभावः । शवसो बलस्य नेतारो यस्य दातारो यजमाना[यजना]धीनबलत्वात् । यद्वा शवसो बलस्य नृभ्यो दाता । छान्दसमात्वम्, पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च । चकानस्तृप्तिशीलः । चक तृप्तौ, भौवादिकः उदात्तेत्, ताच्छीलिकश्चानश्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् । ईदृशस्त्वं नो ऽस्मान् गोमति व्रजे गोजाविमनुष्यादिमति सङ्घाते । यद्वा व्रजे गोष्ठे भूयिष्ठगोभिर्युक्ते आभन आभिमुख्येनास्मान्योजय पशुमन्तं मां कुरु । ‘द्व्यचोतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घत्वम् ॥ द्वितीया यदा पार्याः परलोकसाधनभूताः धियः कर्माणि युनजते युञ्जन्ति तदा मनुष्याः इन्द्रमेवाह्वयन्ति । हविषामर्धेन धार्यमाणं अर्धार्हं ‘यत्सर्वेषामर्धमिन्द्रः प्रति’ इति । तस्मात् हे इन्द्र शूरः वीरः शवसो बलस्य मनुष्येभ्यः संभक्तौ चकानः दीप्यमानः । इदृशस्त्वं गोमति व्रजे गोसमूहे अस्मानाभज भागिनः कुर्विति ॥

• तत्रैव याज्या इन्द्रं नर इति त्रिष्टुप् ॥ इयमपि तत्रैव व्याख्याता । इह तु प्रतीकग्रहणम् । नरो मनुष्याः इन्द्रं हवन्ते आह्वयन्ति कीदृशं ? नेमधिता अर्धेन धार्यमाणं ‘यत्सर्वेषामर्धमिन्द्रः प्रति’ इति । कदा ? यदा पार्याः दुःखपारप्राप्तिहेतुभूताः धियः कर्माणि प्रज्ञा वा युनजते तदा इन्द्रमाह्वयन्ति । स त्वं शूरो नृषाता नृभिस्सम्भजनीयः शवसः बलाद्धेतोः चकानस्तृप्तिशीलः ईदृशस्त्वमस्मान् गोमति व्रजे गोष्ठे आभज स्थापयेति ॥]

विश्व॑कर्मन्ह॒विषा॑ वावृधा॒नः ..

विश्व॑कर्मन्ह॒विषा॑ वावृधा॒नः ..

अथ वैश्वकर्मणस्य याज्यानुवाक्ययोः प्रतीके दर्शयति— विश्वकर्मन्निति । तत्र विश्वकर्मन्हविषा वावृधान इति पुरोनुवाक्या ।

• पूर्णमन्त्रपाठः

• [ विश्व॑कर्मन्ह॒विषा॑ वावृधा॒नः स्व॒यं य॑जस्व त॒नुवं॑ जुषा॒णः।
  मुह्य॑न्त्व॒न्ये अ॒भितः॑ स॒पत्ना॑ इ॒हास्माकं॑ म॒ घवा॑ सू॒रि॑रस्तु।

• अथ सप्तमीमृचमाह– विश्वकर्मन्निति। हे विश्वकर्मन्नस्मदीयेने हविषा वावृधानोऽतिशयेन वर्धमानस्तनुवं जुषाणः शरीरं स्वीकुर्वाणः स्वयं यजस्व, अस्मत्तोऽन्ये सपत्ना इह कर्मणि गुह्यन्तु भ्रान्ता भवन्तु। अस्माकं तु मधवाऽन्नयुक्तः सूरिर्विद्वान्पुत्रोऽस्तु। ]

विश्व॑कर्मन्ह॒विषा॒ वर्ध॑नेन ..

विश्व॑कर्मन्ह॒विषा॒ वर्ध॑नेन ..

विश्वकर्मन्हविषा वर्धनेनेति याज्या । एचच्चोभयं य इमा विश्वा भुवनानि जुद्रवदित्यनुवाके व्याख्यास्यते ।

• पूर्णमन्त्रपाठः

• [ विश्व॑कर्मन्ह॒विषा॒ वर्ध॑नेन त्रा॒तार॒मिन्द्र॑मकृणोरव॒ध्यम्।
  तस्मै॒ विशः॒ सम॑नभन्त पू॒र्वीर॒यमुग्रो वि॑ह॒व्यो॑ यथाऽस॑त्।

  अथाष्टमीमृचमाह– विश्वकर्मन्हविषेति। हे विश्वकर्मन्नस्मदीयेन हविषा त्वं वर्धनेन युक्त इमं यजमानं त्रातारमन्येषां रक्षकमिन्द्रं परमैश्वर्योपेतंमवध्यं केनापि हिंसितुमशक्यमकृणोः कुरु। तस्मै यजमानाय पूर्वीर्विशो वृद्ध्या वितत्यमानाः प्रजाः समनमन्स सम्यङ्नता एतदधीना भवन्तु। अयं यजमान उग्रस्तीव्रशक्तिः सन्केनाप्यपरिभूतो विहव्यो विविधयागयोग्यो यथाऽसद्याथा भवति तथा कुरु। ]

अत्र विनियोगसंग्रहः—

अथ याज्या साकमेधे ह्यनीकवति यागके ।
आज्यभागानुवाक्ये द्वे ह्यग्निव्रृत्रेति वर्णिते ॥
भद्रा तिस्रः प्रधान स्युः स्वस्ति स्विष्टकृति द्वयम् ।
अग्निं सांतपनीयाज्यभागयोर्द्वे प्रधानके ॥
सांततिस्र पिपीह्यग्ने द्वयं स्विष्टकृतीरितम् ।
अग्निंना गृहमेधीये द्वे स्यातामाज्यभागयोः ॥
गृहे प्रधाने तिस्रः स्युरुप स्विष्टकृति द्वयम् ।
क्रीडं चतुष्टयं क्रीडियागे ह्यग्निमिति द्वयम् ॥
संयाज्ये स्तामथेन्द्राग्नी श्नथच्चैम्द्राग्नयागके ।
इन्द्रमिन्द्रं चैन्द्रयागे विश्वदे वैश्वकर्मणे ॥
त्रयर्स्त्रिशदृचः प्रोक्ता अनुवाक इहान्तिमे ॥

२०४१ इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे तृतीयप्रपाठके त्रयोदशोऽनुवाकः ॥ १३ ॥
वेदार्थस्य प्रकाशेन तमो हार्दं निवारयन् ।
पुमर्थांश्चतुरो देयाद्विद्यातीर्थमहेश्वरः ॥

इति श्रीमद्विद्यातीर्थमहेश्वरपरावतारस्य श्रीमद्राजाधिराजपरमेश्वरस्य श्रीवीरबुक्कमहाराजस्याऽऽज्ञापरिपालकेन माधावाचार्येण विरचिते वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे तृतीयः प्रपाठकः ॥ ३ ॥