०८ चतुर्थचितौ स्तोमीख्येष्टकासु कासाञ्चिदुपधानम्

आ॒शुस्त्रि॒वृद्भा॒न्तᳶ प॑ञ्चद॒शो व्यो॑म सप्तद॒शᳶ प्रतू॑र्तिरष्टाद॒शस्तपो॑ नवद॒शो॑ऽभिव॒र्तस्स॑विँ॒शो ध॒रुण॑ एकविँ॒शो वर्चो॑ द्वाविँ॒शस्स॒म्भर॑णस्त्रयोविँ॒शो योनि॑श्चतुर्विँ॒शो गर्भाः॑ पञ्चविँ॒श ओज॑स्त्रिण॒वᳵ क्रतु॑रेकत्रिँ॒शᳶ प्र॑ति॒ष्ठा त्र॑यस्त्रिँ॒शो ब्र॒ध्नस्य॑ वि॒ष्टप॑ञ्चतुस्त्रिँ॒शो नाक॑ष्षट्त्रिँ॒शो वि॑व॒र्तो॑ऽष्टाचत्वारिँ॒शो ध॒र्त्रश्च॑तुष्टो॒मः ॥ [15]

आ॒शुस्त्रि॒वृत् ,

आ॒शुस्त्रि॒वृत् ,

[अथ चतुर्थाष्टके तृतीयप्रपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः]।
सप्तमेऽनुवाके बृहत्याद्यां इष्टका अभिहिताः ।
तावता तृतीया चितिः समाप्ता ।
अथाष्टमे चतुर्थ्यां चितावक्ष्णयास्तोमीयाख्यास्विष्ठकासु काश्चिदुच्यन्ते । कल्पः—“श्वोभूते पौर्वाह्णिकीभ्यां प्रचर्य चतुर्थी चितिं चिनोत्याशुस्त्रिवृदग्नेर्भागोऽसीत्येताभ्यां यथाब्राह्मणमुपधाय” इति।
तत्राऽऽद्यानुवाकपाठस्तु— आशुस्त्रिवृद्भान्त इति ।
अत्र त्रिवृत्पञ्चदशसप्तदशाष्टादशनवदशादिशब्दाः स्तोमविशेषवाचिनः ।
स्तोमाश्च तृचनिष्ठस्य साम्न आवृत्तिभेदान्निष्पद्यन्ते ।
आवृत्तिप्रकारस्तु त्रिवृत्पञ्चदशसप्तदशानां समिधमा तिष्ठेत्यस्मिन्ननुवाके सामब्राह्मणोदाहरणेनास्माभिर्व्याक्षातः ।
एकविंशत्रिणवत्रयस्त्रिंशाख्या अपि स्तोमाः सामब्राह्मणे निरूपिताः ।
अष्टादशनवदशादयस्तु न्यायेनोन्नेया उपस्तोमाः ।
ते तु ब्राह्मण आम्नाताः ।
तदुन्नयनार्थस्त्वावृत्तिप्रकारः सामसूत्रादवागन्तव्यः ।
अत्र त्रिवृदादयश्चतुष्टोमान्ता अष्टादशसंख्याकाः स्तोमविशेषा आम्नाताः ।
आशुर्भान्त इत्यादीनि स्तोमविशेषणानि ।
तत्र कानिचिद्गुणवाचीनि कानिचिद्द्रब्यवाचीनि ।
तथा सति गुणसंबन्धं द्रव्यतादात्म्यं वा स्तोमेषूपचर्य तत्तत्स्तोमरूपत्वं तत्तदिकायाः प्रशंसार्थमुपन्यस्यते ।
तत्रैवमक्षरयोजना आशुः शैघ्ऱ्यगुणोपेतो यस्त्रिवृतस्तोमो हे इष्टके तद्रूपा त्वमसि ।
एवमुत्तरत्रापि याज्यम् ।

भा॒न्तᳶ प॑ञ्चद॒शः,

भा॒न्तᳶ प॑ञ्चद॒शः,

भान्तो भासमानः ।

व्यो॑म सप्तद॒श॑ः ,

व्यो॑म सप्तद॒श॑ः ,

व्योम प्रसिद्वं द्रव्यम् ।

प्रतू॑र्तिरष्टाद॒शः ,

प्रतू॑र्तिरष्टाद॒शः ,

प्रकृष्टां तूर्तिस्त्वरा यस्यासौ प्रतूर्तिः ।
शघ्रिकारिणी २००२ त्यर्थः ।

्तपो॑ नवद॒शः॑ ,

्तपो॑ नवद॒शः॑ ,

तपः प्रसिद्धम् ।

अभिव॒र्तस्स॑विँ॒शः ,

अभिव॒र्तस्स॑विँ॒शः ,

अभिवर्तः सामविशेषः ।
सह विंशत्या संख्यया वर्तत इति सविंशः स्तोमविशेषः ।

ध॒रुण॑ एकविँ॒शः ,

ध॒रुण॑ एकविँ॒शः ,

धरुणो धारकः ।

वर्चो॑ द्वाविँ॒शः ,

वर्चो॑ द्वाविँ॒शः ,

वर्चो बलहेतुः ।

स॒म्भर॑णस्त्रयोविँ॒शः ,

स॒म्भर॑णस्त्रयोविँ॒शः ,

संभरणः सम्यक्पोषकः ।

योनि॑श्चतुर्विँ॒शः ।

योनि॑श्चतुर्विँ॒शः ।

योनिः प्रजोत्पादकः ।

गर्भाः॑ पञ्चविँ॒शः ,

गर्भाः॑ पञ्चविँ॒शः ,

गर्भाः प्रसिद्धाः ।

ओज॑स्त्रिण॒वः,

ओज॑स्त्रिण॒वः,

ओजोऽष्टमधातु ।

क्रतु॑रेकत्रिँ॒शः,

क्रतु॑रेकत्रिँ॒शः,

क्रतुर्ज्योर्तिष्टोमादिः ।

प्र॒ति॒ष्ठा त्र॑यस्त्रिँ॒शः ।

प्र॒ति॒ष्ठा त्र॑यस्त्रिँ॒शः ।

प्रतिष्ठा स्थितिहेतुः ।

ब्र॒ध्नस्य॑ वि॒ष्टपं चतुस्त्रिँ॒शः,

ब्र॒ध्नस्य॑ वि॒ष्टपं चतुस्त्रिँ॒शः,

व्रध्नस्याऽऽदित्यस्य विष्टपं निवासस्थानम् ।
‘असौ वा आदित्यो ब्नघ्नः’ इतिश्रुत्यन्तरात् ।

नाक॑ष्षट्त्रिँ॒शः,

नाक॑ष्षट्त्रिँ॒शः,

नाकः स्वर्गाख्यभोगभूमिः ।

वि॒व॒र्तो॑ऽष्टाचत्वारिँ॒शः,

वि॒व॒र्तो॑ऽष्टाचत्वारिँ॒शः,

विपरीतत्वेन वर्तनं यस्यासौ विवर्तः ।
त्रिवृत्पञ्चदशसप्तदशैकविंशत्रिणवत्रयस्त्रिंशा अननैवाऽऽम्नातक्रमेण क्वचिदनुष्ठीयन्ते, क्वचितु विपरीतक्रमेण ।
अत एव सूत्रकारेण क्वचिदुक्तम्—‘त्रयस्त्रिंशारम्मणास्त्रिवृदुत्तमाः” इति ।

ध॒र्त्रश्च॑तुष्टो॒मः ॥ [15]

ध॒र्त्रश्च॑तुष्टो॒मः ॥ [15]

धर्त्रो धारकः ।
चतुष्टोमस्त्रिवृत्पञ्चदशसप्तदशैकविंशानां समूहः ।
एतैः स्तोमावाचिभिरष्टादशाभिर्मन्त्रैः स्तोमरूपत्वमापादिता अष्टादशेष्टका उपदध्यात्।
एत्रैर्मन्त्रै, साध्यमुपधानं विधत्ते— “देवा वै यद्यज्ञेऽकुर्वत तदसुरा अकुर्वत ते देवा एता अक्ष्णयास्तोमीयाय अपश्यन्ता अन्यथाऽनुच्यान्यथोपदधत तदसुरा नान्ववायन्ततो देवा अभवन्षराऽसुरा यदक्ष्णयास्तोमीया अन्यथाऽनूच्यान्यथोपदधाति भ्रातृव्याभिभूत्यै भवत्यात्मना पराऽस्य भ्रातृव्यो भवति” [सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३] इति।
पुरा कदाचिद्देवसाम्यं प्राप्तुमसुरा देवसमीपे गूढचारिणं पुरुषमवस्थाप्य तन्मुखेनावगत्य देवा यज्ञे यद्यदङ्गमकुवंर्स्तत्सर्वं स्वयमपि तथैवानुष्ठितवन्तः ।
ततस्तान्वञ्चयितुं देवा अक्ष्णयास्तोमीयाख्या एता इष्टका अपश्यन्।
स्तामेवाचि शब्दोपेतर्मन्त्रैरुपधेयत्वात्स्तोमीयाः ।
तत्रापि मन्त्रपाठक्रममुल्लङ्ध्य वक्रत्वेनानुष्ठे यत्वादक्ष्णयास्तोमीयाः ।
कथं वक्रत्वमिति तदुच्यतेअन्यथा मन्त्रानुवचनमन्यथेष्टकोपधानमिति वक्रत्वम् ।
भान्तः पञ्चदश इत्ययमनुवचने द्वितीयो मन्त्रः, उपधाने तुरीयः ।
व्योम सप्तदश इत्यनुवचने तृतीयो मन्त्रः, उपधाने तद्वितीयः ।
एवं सर्वत्र वक्रत्वं द्रष्टव्यम् ।
तदानीं गूढचारी विभ्रान्तः ।
तन्मुखादनवगतशब्दा असुरा देवाननुगन्तुं नाशक्नुवन् ।
ततोऽसुराणां पराभवो देवानां जयश्चाऽऽसीत् ।
तस्माद्यजमानोऽपि तथैवोपदध्यात् ।
तदुपधानं भ्रातृव्यभिभूत्यै स्वस्य जयाय च संपद्यते ।
२००३ तदेवं सामान्याकारेण विधाय विशेषाकारेण प्रथमं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— आशुस्त्रिवृदिति षुरस्तादुप दधाति यज्ञमुखं वै त्रिवृद्यज्ञमुखमेव पुरस्ताद्वि यातयति” [सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३] इति।
स्तोमानां मध्ये प्रथमभावित्वात्त्रिवृतो यज्ञमुखत्वम् ।
तन्मन्त्रेणोपधानेन पूर्वस्यां दिशि यज्ञमुखं प्रसारयति ।
अथानुवचने तृतीयं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “व्योम सप्तदश इति दक्षिणतोऽन्नं वै व्योमान्नँ सप्तदशोऽन्नमेव दक्षिणतो धत्ते तस्माद्दक्षिणेनान्नमद्यते” (सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३) इति।
व्योमवदाकाशबहुले क्षेत्रे बहुधान्यनिष्पत्तेर्व्योम्नोऽन्नत्वम् ।
सप्तदशस्तामस्यान्नसंपादकैर्वैश्शैः सह प्रजापतेर्मध्यदेशादुत्पन्नत्वम् ।
यस्मादीदृशेन मन्त्रेण दक्षिणस्यां दिश्युपधानं तद्दिश्यन्नोपधानतुल्यं तस्माल्लोकेऽपि हि दक्षिणहस्तेनान्नं भुज्यते ।
अथ सप्तममन्त्रं विनियुङ्क्ते— “धरुण एकविँश इति पश्चात्प्रतिष्ठा वा एकविँ शः प्रतिष्ठित्यै” (सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३) इति।
सामिधेनीप्रकरण एकविंशस्तोमानां प्रतिष्ठेत्याम्नातत्वादस्य प्रतिष्ठात्वम्।

भा॒न्तᳶ प॑ञ्चद॒शः,

भा॒न्तᳶ प॑ञ्चद॒शः,

अथ द्वितीयं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “भान्तः पञ्चदश इत्युत्तरत ओजो वै भान्त ओजः पञ्चदश ओज एवो सरतो धते तस्मादुत्तरतोभिप्रमायी जयति” [सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३] इति।
भासनस्यौजःकार्यत्वादोजस्त्वम् ।
अन्मत्र पञ्चदशो वज्र इत्यान्नातत्वादो जोवब्दलहेतुत्त्वाच्चौजरत्वम् ।

व्यो॑म सप्तद॒शः , प्रतू॑र्तिरष्टाद॒शः ,

व्यो॑म सप्तद॒शः , प्रतू॑र्तिरष्टाद॒शः ,

अथ चतुर्थं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “प्रतूर्तिरष्ठादश इति पुरस्तादुप दधाति द्वौ त्रिवृतावभिपूर्वं यज्ञमुखे वियातयति” (सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३) इति।
अष्टादशस्तोमस्य पूर्वोत्तरभागयोर्नवसंख्योपेतत्वाद्द्वौ त्रिवृतौ संपद्येत।
तौ चाभिपूर्वमनुक्रमेण यज्ञमुखे प्रसारयति ।

अ॒भि॒व॒र्तस्स॑विँ॒शः ,

अ॒भि॒व॒र्तस्स॑विँ॒शः ,

अथ षष्ठं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “अभिवर्तः सविँ श इति दक्षिणतोऽन्नं वा अभिवर्तोऽन्नँ सविँशोऽ– २००४ न्नमेव दक्षिणतो धत्ते तस्माद्दक्षिणेनान्नमद्यते” (सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३) इति।
अभिवर्तसाम्नोऽन्नसाधनत्वादन्नत्वम् ।
विंशस्तोमस्य दशसंख्याकद्वयोपेतस्य विराडू द्वाराऽन्नत्वम् ।

् ध॒रुण॑ एकविँ॒शः ,
वर्चो॑ द्वाविँ॒शः ,

् ध॒रुण॑ एकविँ॒शः ,
वर्चो॑ द्वाविँ॒शः ,

अथाष्टमं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “वर्चो द्वाविँश इति पश्चाद्यद्विँ शतिर्द्वे तेन विराजौ यद्द्वे प्रतिष्ठा तेन विराजोरेवाभिपूर्वमन्नाद्ये प्रतितिष्ठति” (सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३) इति।
द्वावि॑शतिसंख्यामध्ये येयं विंशतिस्तेन विंशतिसंख्याविशेषेण दशसंख्यो पेते द्वे विराजौ संपद्येते ।
विंशतेरुपरि ये द्वे तेन द्विसंख्याविशेषेण पादयोरिव प्रतिष्ठाहेतुत्वम् ।
तथा सति विराजोः संबन्धिन्येवान्नाद्ये क्रमेण प्रतिष्ठितो भवति ।

्तपो॑ नवद॒शः ,

्तपो॑ नवद॒शः ,

अथ पञ्चममन्त्रं विनियुङ्क्ते— “तपो नवदश इत्युत्तरतस्तस्मात्सव्यो हस्तयोस्तपस्वितरः” (सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३) इति।

यस्मादुदीच्यां दिशि तप इति मन्त्रः प्रवर्तते तस्मादुत्तरदिग्वर्ती वामहस्तो द्वयोर्हस्तयोर्मध्येऽतिशयेन तपस्वी ।
दक्षिणहस्तवद्भोजनशक्त्यभावादनशनस्य तपोरूपत्वात् ।

योनि॑श्चतुर्विँ॒शः,

योनि॑श्चतुर्विँ॒शः,

अथ दशमं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “योनिश्चतुर्विँश इति पुरस्तादुप दधाति चतुर्विँ शत्यक्षरा गायत्री गायत्री यज्ञमुखं यज्ञमुखमेव पुरस्ताद्वि यादयति” [सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३] इति।
प्रातःसवने प्रवृत्तत्वाद्गायत्र्या यज्ञमुखत्वम् ।

गर्भाः॑ पञ्चविँ॒शः ,

गर्भाः॑ पञ्चविँ॒शः ,

अथैकादशं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “गर्भाः पञ्चविँ श इति दक्षिणतोऽन्नं वे गर्भा अन्नं पञ्चविँशोऽन्नमेव दक्षिणतो धत्ते तस्माद्दक्षिणेनान्नमद्यते” (सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३) इति।
गर्भाणामन्नकार्यत्वादन्नत्वं, पञ्चविंशस्यान्नहेतुत्वादन्नत्वम्।

ओज॑स्त्रिण॒वः,

ओज॑स्त्रिण॒वः,

अथ द्वादशं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— २००५ “ओजस्त्रिणव इति पश्चादिये वै लोकस्त्रिणत्र एष्वेव लोकेषु प्रति तिष्ठति” [सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३] इति।
त्रिणवे त्रिसंख्याया विद्यमानत्वाल्लोकत्रयरूपत्वम् ।

स॒म्भर॑णस्त्रयोविँ॒शः ,

स॒म्भर॑णस्त्रयोविँ॒शः ,

अथ नवमं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “संभरणस्रवोवँश इत्युत्तरतस्तस्मात्सव्यो हस्तयोः संभार्यतरः” (सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३) इति।
सम्यग्भरणीयं भिक्षापात्रादिकं येन वामहस्तेन सोऽयं संभार्यतरः ।
यतः सो तिशयेन हस्तयोर्मध्ये धार्यं धारयति ।

क्रतु॑रेकत्रिँ॒शः,

क्रतु॑रेकत्रिँ॒शः,

अथ त्रयोदशं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “क्रतुरेकत्रिँश इति पुरस्तादुप दधाति वाग्वै ऋतुर्यज्ञमुख बाग्यज्ञमुखमेव पुरस्ताद्वि यातयति” [सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३] इति।
मन्त्रनिष्पाद्यत्वात्क्रतोवार्ग्रूपत्वम् ।
सा च वाग्यज्ञस्य मुखम् ।
प्रथमं मन्त्र मुच्चार्य पश्चादनुष्ठेयत्वात् ।

ब्र॒ध्नस्य॑ वि॒ष्टपं चतुस्त्रिँ॒शः,

ब्र॒ध्नस्य॑ वि॒ष्टपं चतुस्त्रिँ॒शः,

अथ पञ्चदशं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “ब्रघ्नस्य विष्टपं चतुस्रिँश इति दक्षिणतोऽसौ वा आदित्यो ब्रघ्नस्य विष्टपं ब्रह्मवर्चसमेव दक्षिणतो धत्ते तस्माद्दक्षिणोऽर्धो ब्रह्मवर्चसितरः” (सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३) इति।
यद्यप्यादित्य एव व्रघ्नो विष्टपं तु तस्य निवासस्थानं तथाऽप्यत्राभेद उषचर्यते ।
दक्षिणस्यां दिश्यादित्यसंवन्धिमन्त्रेणोपधानाद्दक्षिणहस्तो ब्रह्मवर्चसाधिकः । दक्षिणहस्ते ब्रह्मवर्चसशब्दाभिधेयं यद्वैदिकहोमपूजादिकं धारयति तस्माद्दक्षिणभागः एवातिशयेन ब्रह्मवर्चसयुक्तः । अत एवाऽऽशीर्वादादौ स एवं हस्तः प्रसरति ।

प्र॒ति॒ष्ठा त्र॑यस्त्रिँ॒शः ,

प्र॒ति॒ष्ठा त्र॑यस्त्रिँ॒शः ,

अथ चतुर्दशं मन्त्रं विनियुङ्क्ते— “प्रतिष्ठा त्रयस्त्रिँश इति पश्चात्प्रतिष्ठित्यै” [सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३] इति।
मन्त्रगतेनैव प्रतिष्ठाशब्देन प्रतिष्टा सूचिता ।

नाक॑ष्षट्त्रिँ॒शः, वि॒व॒र्तो॑ऽष्टाचत्वारिँ॒शः , ध॒र्त्रश्च॑तुष्टो॒मः ॥

नाक॑ष्षट्त्रिँ॒शः, वि॒व॒र्तो॑ऽष्टाचत्वारिँ॒शः , ध॒र्त्रश्च॑तुष्टो॒मः ॥

अथ षोडशं मन्त्रं विनियुङ्क्ते– २००६ “नाकः षट्त्रिँश इत्युत्तरतः सुवर्गो वै लोको नाकः सुवर्गस्य लोकस्य समष्ट्यै” (सं॰ का॰ ५ प्र॰ ३ अ॰ ३) इति।
नाकशष्दार्थः प्रसिद्ध एव । अत्र विनियोगसंग्रहः— आशुरष्टादशाऽऽदध्यादक्ष्णयास्तोमसंयुताः— इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे तृतीयप्रपाठकेऽ ष्टमोऽनुवाकः ॥ ८ ॥