०७ तृतीयचितौ बृहत्याद्युपधानम्

अग्निर्ऋषिः

मूलम् (संयुक्तम्)

मा छन्दᳶ॑ प्र॒मा छन्दᳶ॑ प्रति॒मा छन्दो॑ऽस्री॒विश्छन्दᳶ॑ प॒ङ्क्तिश्छन्द॑ उ॒ष्णिहा॒ छन्दो॑ बृह॒ती छन्दो॑ऽनु॒ष्टुफ्छन्दो॑ वि॒राट्छन्दो॑ गाय॒त्री छन्द॑स्त्रि॒ष्टुफ्छन्दो॒ जग॑ती॒ छन्दᳶ॑ पृथि॒वी छन्दो॒ऽन्तरि॑क्ष॒ञ्छन्दो॒ द्यौश्छन्द॒स्समा॒श्छन्दो॒ नक्ष॑त्राणि॒ छन्दो॒ मन॒श्छन्दो॒ वाक्छन्द॑ᳵ कृ॒षिश्छन्दो॒ हिर॑ण्य॒ञ्छन्दो॒ गौश्छन्दो॒ऽजा छन्दोऽश्व॒श्छन्दः॑ ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

+++(त्वं)+++ मा छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ प्र॒मा छन्दः॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ प्र॒ति॒मा छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ अ॒स्त्री॒विश्छन्दः॑
+++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ प॒ङ्क्तिश्छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ उ॒ष्णिहा॒ छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ बृ॒ह॒ती छन्दः॑
+++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ अ॒नु॒ष्टुफ्छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ वि॒राट्छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ गा॒य॒त्री छन्दः॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ त्रि॒ष्टुफ्छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ जग॑ती॒ छन्द॑ः +++(असि)+++।

+++(त्वं)+++ पृ॒थि॒वी छन्दः॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ अन्तरि॑क्ष॒ञ्छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ द्यौश्छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ समा॒श्छन्द॑ः +++(असि)+++।

+++(त्वं)+++ नक्ष॑त्राणि॒ छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ मन॒श्छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ वाक्छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ कृ॒षिश्छन्द॑ः +++(असि)+++।

+++(त्वं)+++ हिर॑ण्य॒ञ्छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ गौश्छन्द॑ः +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ अ॒जा छन्दः॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ अ॒श्व॒श्छन्दः॑ +++(असि)+++।

मूलम्

सायण-टीका

[अथ चतुर्थकाण्डे तृतीयप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः]।
षष्ठेऽनुवाके स्वयमातृण्णाद्या इष्टका उक्ताः।
अथ सप्तमे बृहत्याख्या इष्टका उच्यन्ते।
कल्पः—“षट्विंशतं बृहतीर्मा छन्द इति द्वादश दक्षिणतः पृथिवी छन्द इति द्वादश पश्चादग्निर्देवतेति द्वादशोत्तरयः” इति ।
पाठस्तु— मा छन्दः प्रभेति ।
अत्र माप्रमाप्रतिमास्त्रीत्वि[ ब्यादि] शब्दाभिधेयाश्छन्दोविशेषाः केचिद्वेदे प्रसिद्धाः केचिल्लोकेष्वपि प्रसिद्धाः ।
हे इष्टके त्वं मानामकच्छन्दोरूपाऽसि ।
प्रमानामकच्छन्दोरूपाऽसि ।
एवं सर्वत्र योज्यम् ।
अग्न्यादीनां तु देवतात्वं प्रसिद्धम् ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

+++(त्वं)+++ अ॒ग्निर्दे॒वता॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ +++(त्वं)+++ वातो॑ दे॒वता॒ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ सूर्यो॑ दे॒वता॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ च॒न्द्रमा॑ दे॒वता॑+++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ वस॑वो दे॒वता॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ रु॒द्रा दे॒वता॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ अ॒ादि॒त्या दे॒वता॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ विश्वे॑ दे॒वा दे॒वता॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ म॒रुतो॑ दे॒वता॒ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ बृह॒स्पति॑र्दे॒वता॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ इन्द्रो॑ दे॒वता॑ +++(असि)+++।
+++(त्वं)+++ वरु॑णो दे॒वता॑ +++(असि)+++।

मूलम्

सायण-टीका

हे इष्टके त्वमग्निदेवतारूपाऽसि ।
एवमुत्तरत्रापियोज्यम् ।
एतैर्मन्त्रैरिष्टकोपधानं विधातुं प्रस्तौति— “छन्दाँ सि पशुष्वाजिमयुस्तान्बृहत्युदजयत्तस्माद्वार्हतः पशव उच्यन्ते” (सं. का. ५ प्र. ३ अ. ३) इति।
पुरा कदाचिद्वायत्र्यादिच्छन्दोदेवताः परस्परं मात्सर्येण कांचिदाजिं मर्यादां प्राप्ताः ।
अहमेवाऽऽदौ पशून्स्वी करिष्यमामिति प्रतिज्ञा मर्यादा ।
तदानीं बृहत्याख्या छन्दोदेवता देवतान्तरण्युल्लङ्ष्य स्वयमेवाजयत् ।
अतस्तदीयनाम्ना पशवो बार्हता इत्येवं प्रसिद्धिं गताः ।
यथा बृहती छन्दसां मध्ये प्रशस्ता, एवं बृहत्याख्या इष्टका अपि प्रशस्ता इति तात्पर्यार्थः । ता इष्टका दिग्विशेषेषु विधत्ते ।

“मा छन्द इति दक्षिणत उप दधाति तस्माद्दक्षिणावृतो मासाः पृथिवी
१९९९ छन्द इति पश्चात्प्रतिष्ठित्या अग्निर्देवतेत्युतरत ओजो वा अग्निरोज एवोत्तरतो धत्ते तस्मादुत्तरतोभिप्रयायी जयति” [सं. का. ५ प्र. ३ अ. २] इति।
माशब्देन मासा उच्यन्ते ।
दक्षिणादिग्विधानेन दक्षिणादिवृतिः, सूर्यस्य गोलकप्रदक्षिणावृत्त्या निष्पाद्यामानत्वाच्चैत्रादिमासा दक्षिणावृताः ।
पश्चिमदिश्युपधेयानामिष्टकानां मन्त्रेष्वादौ पृथिवीशब्दः पठितः ।
पृथिवी च सर्वस्य जगतः प्रतिष्ठा ।
तस्मात्तदुपधानं प्रतिष्ठित्यै भवति ।
उदीच्यां दिश्युपधेयानामिष्टकानां मन्त्रादावग्निशब्दः पठितः ।
अग्निश्च दाहकशक्तियुक्तत्वादोज इत्युच्यते ।
तस्मादोज एवोदीच्यामुपहितं भवति ।
यस्मादुदीच्यामग्न्यादिदेवताशक्तिरूपमोजस्तिष्ठति तस्मादुत्तराभिमुखत्वेन प्रयाणं कुर्वंस्तीर्थयात्रादियन्यपुण्योपेतत्वात्परलोकं जयति । मन्त्रपाठप्राप्तामिष्टकासंख्यां प्रशंसति— “षट्त्रीँशत्सं पद्यन्ते पट्त्रिँ शदक्षरा बृहती वार्हताः पशवो बहत्यैवास्मै पशूनव रुन्धे बृहती छन्दसाँ स्वाराज्यं परीयाया यस्यैता उपधीयन्ते गच्छति स्वाराज्यम्” [सं. का. ५ प्र. ३ अ. २] इति।
घृहत्या जितत्वात्पशूनां बार्हेतत्वं, जेतृत्वादेव बृहत्याः स्वाराज्यमपि ।

मूलम् (संयुक्तम्)

मू॒र्धासि॒ राड्ध्रु॒वासि॑ ध॒रुणा॑ य॒न्त्र्य॑सि॒ यमि॑त्री॒षे त्वो॒र्जे त्वा॑ कृ॒ष्यै त्वा॒ क्षेमा॑य त्वा॒ यन्त्री॒ राड्ध्रु॒वासि॒ धर॑णी ध॒र्त्र्य॑सि॒ धरि॒त्र्यायु॑षे त्वा॒ वर्च॑से॒ त्वौज॑से त्वा॒ बला॑य त्वा ॥ [14]

विश्वास-प्रस्तुतिः

मू॒र्धासि॑ राड् ।

मूलम्

मू॒र्धासि॑ राड् ।

सायण-टीका

कल्पः—“मूर्धाऽसि राडिति सप्त वालखिल्याः पुरस्तात्प्रतीचीर्यन्त्री राडितिसप्त पश्चात्प्राचीः” इति ।
पाठस्तु मूर्धासीति ।
हे इष्टके त्वं मूर्धा मूर्धवदुत्तमा राड्राजमाना चासि

विश्वास-प्रस्तुतिः

ध्रु॒वासि॑ ध॒रुणा॑ ।

मूलम्

ध्रु॒वासि॑ ध॒रुणा॑ ।

सायण-टीका

हे इष्टके त्वं घ्रुवा स्थिरा धरुणा धारणहेतुश्चासि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

य॒न्त्र्य॑सि॑ यमि॑त्री ।

मूलम्

य॒न्त्र्य॑सि॑ यमि॑त्री ।

सायण-टीका

हे इष्टके त्वं यन्त्रो स्वयमपि नियता यमित्री सर्वेषां नियमनकारिणी चासि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

इ॒षे त्वा॑ +++(उपदधामि)+++ ।

मूलम्

इ॒षे त्वा॑ +++(उपदधामि)+++ ।

सायण-टीका

हे इष्टके इषेष्न्नाय त्वा त्वाम्, उपदधामीति शेषः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ऊ॒र्जे त्वा॑ +++(उपदधामि)+++ ।

मूलम्

ऊ॒र्जे त्वा॑ +++(उपदधामि)+++ ।

सायण-टीका

ऊर्जे वलाय त्वामुपदधामि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

कृ॒ष्यै त्वा॑ +++(उपदधामि)+++ ।

मूलम्

कृ॒ष्यै त्वा॑ +++(उपदधामि)+++ ।

सायण-टीका

कृष्यै सस्यनिष्पश्चये त्वामुपदधामि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

क्षेमा॑य त्वा॑ +++(उपदधामि)+++ ।

मूलम्

क्षेमा॑य त्वा॑ +++(उपदधामि)+++ ।

सायण-टीका

क्षेमाय संपादितस्य धनस्य रक्षणाय त्वामुपदधामि ।
एतैः सप्तभिर्मन्त्रेः पुरस्तादुपधेयाः ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

यन्त्री॒ राट् +++(असि)+++ ।

मूलम्

यन्त्री॒ राट् +++(असि)+++ ।

सायण-टीका

हे इष्टके त्वं यन्त्री नियमोपेता राड्रजमाना चासि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ध्रु॒वासि धर॑णी ।

मूलम्

ध्रु॒वासि धर॑णी ।

सायण-टीका

तथा ध्रुवा स्थिरा धरणी धारणहेतुश्चाति ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ध॒र्त्र्य॑सि धरि॒त्री ।

मूलम्

ध॒र्त्र्य॑सि धरि॒त्री ।

सायण-टीका

धर्त्री धारणं कुर्वती धरित्री भूमिरूपा चासि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

आयु॑षे त्वा +++(उपदधामि)+++ ।

मूलम्

आयु॑षे त्वा +++(उपदधामि)+++ ।

सायण-टीका

आयुष आयुवृद्धयर्थं त्वामुपदधामि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

वर्च॑से॒ त्वा +++(उपदधामि)+++ ।

मूलम्

वर्च॑से॒ त्वा +++(उपदधामि)+++ ।

सायण-टीका

वर्चसे कान्त्यर्थं त्वामुपदधामि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

ओज॑से त्वा +++(उपदधामि)+++ ।

मूलम्

ओज॑से त्वा +++(उपदधामि)+++ ।

सायण-टीका

ओजसेऽष्टमधातुवृद्ध्यर्थं त्वामुपैदधामि ।

विश्वास-प्रस्तुतिः

बला॑य त्वा +++(उपदधामि)+++ । ॥

मूलम्

बला॑य त्वा +++(उपदधामि)+++ । ॥

सायण-टीका

बलाय तेजःकार्यार्थं त्वामुपदधामि ।

एतैः सष्तभिर्मन्त्रेः पश्चिमायां दिश्युपधाप्रम् ।
२००० तैरेतैरुभयविधमन्त्रैः साध्यमुपधानं विधत्ते— “सप्त बालखिल्याः पुरस्तादुप दधाति सप्न पश्चात्सप्त वै शीर्षण्याः प्राणा द्वावावाञ्चौ प्राणानाँ सवीर्यत्वाय” (सं. का. ५ प्र. ३ अ. २) इति।
बालखिल्यनामकैर्मुनिभिरादौ दृष्टत्वादिष्टका अपि बालखिल्याख्याः ।
इष्टकागतया सप्तसंख्याया शीर्षण्यच्छिद्रसाम्यं, पुरस्तादेकं सप्तकं पश्चादेकं सप्तकमिति सप्तकयोर्द्वित्वादधोदेशवर्तिच्छिद्रद्वयसाम्यम् ।
अतः सर्वेषां प्राणानां सवी र्यत्वायेदमुपधानम् ।
सप्तकद्वये मन्त्रविभागं विधत्ते— “मूर्धा सि राडिति पुरस्तादुप दधाति यन्त्री राडिति पश्चात्प्राणानेवास्मै समीचो दधाति” [सं. का. ५ प्र. ३ अ. २] इति।
सप्तकद्वयस्य परास्पराभिमुख्येन प्राणानां सम्यक्त्वं संपद्यते ।
सम्यक्त्वं नाम स्वस्वव्यापारक्षमत्वम् ।
अत्र विनियोगसंग्रहः— मा दक्षिणस्यां यृहतीः पृथि पञ्चादथोत्तरे ।
अग्निरित्यादिकाः सर्वा द्वादश द्वादशोदिताः ॥
मूर्धा यन्त्री ब्रालखिल्याः पुरः पश्चाच्च सप्तभिः ।
सप्तमे त्वनुवाकेऽस्मिन्मन्त्रः पञ्चाशदीरिताः ॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे तृतीयप्रपाठके सप्तमोऽनुवाकः ॥
७ ॥

चतुर्थाष्टके तृतीयप्रपाठकेऽष्टमोऽनुवाकः