०६ तृतीयचितौ स्वयमातृण्णाद्युपधानम्

इन्द्रा॑ग्नी॒ अव्य॑थमाना॒मिष्ट॑कान्दृँहतय्ँयु॒वम् ।
पृ॒ष्ठेन॒ द्यावा॑पृथि॒वी अ॒न्तरि॑क्षञ्च॒ वि बा॑धताम् ॥

इन्द्रा॑ग्नी॒ अव्य॑थमाना॒मिष्ट॑कान्दृँहतय्ँयु॒वम् ।
पृ॒ष्ठेन॒ द्यावा॑पृथि॒वी अ॒न्तरि॑क्षञ्च॒ वि बा॑धताम् ॥

कल्पः—“श्वोभूते पौर्वाहनिकीभ्यां प्रचर्य तृतीयां चितिं चिनौतीन्द्राग्नी अव्यथमानमिति स्वयमातृण्णाममिमृश्याश्वेनोपघ्राप्य” इति ।
पाठस्तु— १९९४ इन्द्राग्नी इति ।
हे इन्द्राग्नी युवं युवाव्यथमानां भङ्गरहितां स्वयभातृण्णाख्यामिष्टकां दृंहतं दृढी कुरुतम् ।
इयं चेष्टका स्वकीयेनोपरिभागेन [ ण] लोकत्रयं विवाधतां बाधमानेव व्याप्नोत्वित्यर्थः ।

वि॒श्वक॑र्मा त्वा सादयत्व॒न्तरि॑क्षस्य पृ॒ष्ठे व्यच॑स्वती॒म्प्रथ॑स्वती॒म्भास्व॑तीँ सूरि॒मती॒मा या द्याम्भास्या पृ॑थि॒वीमोर्व॑न्तरि॑क्षम॒न्तरि॑क्षय्ँयच्छा॒न्तरि॑क्षन्दृँहा॒न्तरि॑क्ष॒म्मा हिँ॑सी॒र्विश्व॑स्मै प्रा॒णाया॑पा॒नाय॑ व्या॒नायो॑दा॒नाय॑ प्रति॒ष्ठायै॑ च॒रित्रा॑य वा॒युस्त्वा॒भि पा॑तु म॒ह्या स्व॒स्त्या छ॒र्दिषा॑ [11]
शन्त॑मेन॒ तया॑ दे॒वत॑याङ्गिर॒स्वद्ध्रु॒वा सी॑द ।

वि॒श्वक॑र्मा त्वा सादयतु अ॒न्तरि॑क्षस्य पृ॒ष्ठे ,

वि॒श्वक॑र्मा त्वा सादयतु अ॒न्तरि॑क्षस्य पृ॒ष्ठे ,

कल्पः “विश्वकर्मा त्वा सादयत्वन्तरिक्षस्य पृष्ठ इत्याविदुषा ब्राह्मणेन सह मध्येऽग्नेरुपधाति” इति ।
पाठस्तु— विश्वकर्मा त्वेति ।
विश्वानि कर्माणि यस्यासौ विश्वकर्मा प्रजापतिः ।
हे स्वयमातृण्णे प्रजापतिस्त्वामन्तरिक्षस्य पृष्ठ उपरि सादयतु ।

व्यच॑स्वती॒म्प्रथ॑स्वती॒म्भास्व॑तीँ सूरि॒मती॒मा या

द्याम्भासि ।

व्यच॑स्वती॒म्प्रथ॑स्वती॒म्भास्व॑तीँ सूरि॒मती॒मा या

द्याम्भासि ।

कीदृशीं, व्यचस्वतीं व्यक्तियुक्तां प्रथस्वतीं विस्तारयुक्तां भास्वतीं भायुक्तां सूरिमतीं विद्वद्भिर्ऋत्विग्भिर्युक्तां, तां येयं स्वयमातृण्णा त्वं द्युलोकमाभासि सर्वतः प्रकाशयसि ।

आ पृ॑थि॒वीम् +++(भासि)+++

आ पृ॑थि॒वीम् +++(भासि)+++

तथा पृथिवीमाभासि ।

ओर्व॑न्तरि॑क्षम् +++(भासि)+++

ओर्व॑न्तरि॑क्षम् +++(भासि)+++

उरु विस्तीर्णमन्तरिक्षं चाऽऽभासि ।

अ॒न्तरि॑क्षय्ँयच्छ ।

अ॒न्तरि॑क्षय्ँयच्छ ।

तादृशी त्वमन्तरिक्षमिदं यच्छ गन्धर्वाप्सरोगणादिधारकतया नियमय ।

आ अ॒न्तरि॑क्षन्दृँह ।

आ अ॒न्तरि॑क्षन्दृँह ।

तथाऽन्तरिक्षं र्दृह परोपद्रववराहित्येन दृढी कुरु ।

अ॒न्तरि॑क्ष॒म्मा हिँ॑सीः ।

अ॒न्तरि॑क्ष॒म्मा हिँ॑सीः ।

त्वमपि तदन्तरिक्षं मा हिंसीः ।

विश्व॑स्मै प्रा॒णाया॑पा॒नाय॑ व्या॒नायो॑दा॒नाय॑ प्रति॒ष्ठायै॑ च॒रित्रा॑य वा॒युस्त्वा॒भि पा॑तु, म॒ह्या स्व॒स्त्या छ॒र्दिषा॑ [11] शन्त॑मेन,

विश्व॑स्मै प्रा॒णाया॑पा॒नाय॑ व्या॒नायो॑दा॒नाय॑ प्रति॒ष्ठायै॑ च॒रित्रा॑य वा॒युस्त्वा॒भि पा॑तु, म॒ह्या स्व॒स्त्या छ॒र्दिषा॑ [11] शन्त॑मेन,

विश्वस्मै सर्वस्मै प्राणापानव्यानोदानाख्यवायुवृत्तिलाभाय, प्रतिष्ठायौ स्मगृहे प्रतिष्ठालाभाय, चरित्राय शास्त्रीया चरणाय, प्राणिनामेतस्य सर्वस्य सिद्ध्यर्थमयं वायुस्त्याममितः पातु ।
केन रक्षणमिति तदुच्यतेमह्या स्वस्त्या महत्या योगक्षेमसंपत्त्या शंतमेन च्छर्दिषा सुखकारिणा दीप्तिविशेषेण ।

तया॑ दे॒वत॑याङ्गिर॒स्वद्ध्रु॒वा सी॑द ।

तया॑ दे॒वत॑याङ्गिर॒स्वद्ध्रु॒वा सी॑द ।

तव स्वामिभूता या देवता तयाऽनुगृहीत ध्रुवास्थिरा सती सीदहोपविश ।
अङ्गिरस्वदङ्गिरसां चयनानुष्ठाने यथा घ्रुवा स्थिरा तद्वत् ।
एतन्मन्त्रद्वयसाध्यमभिमर्शनपूर्वकमुपधानं विधत्ते— “इन्द्राग्नी अव्यथमानामिति स्वयमातृण्णामुप दधातीन्द्राग्निभ्यां वा इमौ लोकौ विधृतावनयोर्लोकयोर्विधृत्यै” [सं. का. ५ प्र. ३ अ. २] इति।
यस्मादिन्द्राग्निभ्यां लोकद्वयं विधृतं तस्मादत्रापि लोकद्वयधारणायेन्द्राग्नी इति मन्त्रः प्रयुज्यते ।
प्रकारान्तरेणेन्द्राग्नी मन्त्रगतौ प्रशंसति— “अधृतेव वा एषा यन्मध्यमा चितिरन्तरिक्षमिव वा एषेन्द्राग्नी इत्याहे न्द्राग्नी वै देवानामोजोभृतामोजसैवैनामन्तरिक्षे चिनुते घृत्यै” [सं. का. ५ प्र. ३ अ. २] इति।
अधस्ताच्चितिद्वयं पूर्वमुक्तमुपरितनं तु चितिद्वयं वक्ष्यते ।
तस्मादियं तृतीया चितिर्मध्यमा सा च भूमिस्पर्शभावत्केनाप्यधृता वर्तते ।
अतोऽन्तरिक्षस १९९५ दृशी ।
अतस्तस्याश्चितेर्धृतिसिद्ध्यर्थमिन्द्राग्नी इति मन्त्रं पठेत् ।
देवानां मध्येताविद्राग्नी बलधारिणौ ।
तद्वलेनैवैनामन्तरिक्षे भूमिस्पर्शमन्त्ररेण चिनुते ।
भूमिस्पर्शाभावेऽपि तद्बलेन चितत्वाद्धृता भवति ।
पूर्वं विहितां स्वयमातृण्णामनूद्य प्रशंसति “स्वयमातृण्णामुप दधात्यन्तरिक्षं वै स्वयमातृण्णाऽन्तरिक्षमेवोप धत्ते” (सं. का. ५ प्र. ३ अ. २) इति।
भूमिस्पर्शभावादन्तरिक्षसादृश्यम् ।
यदा त्वयमुपधाविधिस्तदानीमेतदनुवादेन पर्वोक्तो मन्त्रविनियोगो द्रष्टव्यः ।
उपधानात्प्राचीनमश्वोपघ्रापणं विधत्ते— “अश्वहूप घ्रापयति प्राणमेवास्यां दधात्यथो प्राजापत्यो वा अश्वः प्रजाषतिनैवाग्निं चिनुते” (सं. का. ५ प्र. ३ अ. २) इति।
इष्टकागतं छिद्रं प्रशंसति— “स्वयमातृण्णा भवति प्राणानामुत्सुष्ठ्या अथो सुवर्गस्य लोकस्यानुख्यात्यै” [सं. का. ५ प्र. ३ अ. २] इति।
सति हि च्छिन्द्रे श्वासोऽनुपरुद्धः सन्निर्गच्छति ।
आवरणाभावत्स्वर्गोऽपि द्रष्टुं शक्यते

राज्ञ्य॑सि॒ प्राची॒ दिग्वि॒राड॑सि दक्षि॒णा दिक्स॒म्राड॑सि प्र॒तीची॒ दिक्स्व॒राड॒स्युदी॑ची॒ दिगधि॑पत्न्यसि बृह॒ती दिगायु॑र्मे पाहि प्रा॒णम्मे॑ पाह्यपा॒नम्मे॑ पाहि व्या॒नम्मे॑ पाहि॒ चक्षु॑र्मे पाहि॒ श्रोत्र॑म्मे पाहि॒ मनो॑ मे जिन्व॒ वाच॑म्मे पिन्वा॒त्मान॑म्मे पाहि॒ ज्योति॑र्मे यच्छ ॥ [12]

राज्ञ्य॑सि॒ प्राची॒ दिक् ।

राज्ञ्य॑सि॒ प्राची॒ दिक् ।

कल्पः “राज्ञ्यसि प्राची दिगिति पञ्च दिश्याः प्रतिदिशमेकां मध्ये” इति।
पाठस्तु— राज्ञ्यसि प्राचीति ।
हे इष्टके त्वं राज्ञी राजमाना दीप्यमाना सती प्राची दिगासि पूर्वदिग्रूपाऽसि ।

वि॒राड॑सि दक्षि॒णा दिक्।

वि॒राड॑सि दक्षि॒णा दिक्।

विराड्विविधं राजमाना दक्षिणा दिगासि ।

स॒म्राड॑सि प्र॒तीची॒ दिक् ।

स॒म्राड॑सि प्र॒तीची॒ दिक् ।

सम्राट् सम्यग्राजमाना प्रतीची दिगसि ।

स्व॒राड॒स्युदी॑ची॒ दिक् ।

स्व॒राड॒स्युदी॑ची॒ दिक् ।

स्वराट्स्वयमेव राजमानोदीची दिगसि ।

अधि॑पत्न्यसि बृह॒ती दिक् ।

अधि॑पत्न्यसि बृह॒ती दिक् ।

अधिकं पातीत्यधिपत्नी, तादृशी त्वं वृहती प्रौढोर्ध्वा दिगसि ।

एतैर्मन्त्रैः साध्यमुपधानं विधत्ते— “देवानां वै सुवर्गं लोकं यतां दिश, समबूब्लीयन्त त एता दिश्या अपश्यन्ता उपादधत तामिर्वै ते दिशो दृँहन्याद्दिश्या उपदधाति दिशां विधृत्यै” (सं. का. ५ प्र. ३ अ. २) इति।
देवाः पुरा भूमौ स्थिताः कदाचित्स्वर्गं लोकं गताः ।
तत्र गच्छतां देवानां
१९९६ संबन्धिन्यो या भूमिष्टा दिशस्ताः समब्लीयन्त रक्षकाभावात्सम्यग्विशीर्णाः ।
दिग्वर्तिनां प्राणिनामस्वास्थ्यमेव दिशां विशरणम् ।
ते देवा विचार्य दिशां धारण सगर्था एता दिश्या नामेष्टका अपश्यन् ।
दिक्शब्दोपेतैर्मन्त्रैरुपधेया इष्टका दिश्याः ।
तदुपधानद्देवानामिव यजमानस्यापि दिशो दृढा भवन्ति ।

आयु॑र्मे पाहि ।
प्रा॒णम्मे॑ पाह ्यपा॒नम्मे॑ पाहि व्या॒नम्मे॑ पाहि॒ चक्षु॑र्मे पाहि॒ श्रोत्र॑म्मे पाहि॒ मनो॑ मे जिन्व॒ वाच॑म्मे पिन्वा॒त्मान॑म्मे पाहि॒ ज्योति॑र्मे यच्छ ॥

आयु॑र्मे पाहि ।
प्रा॒णम्मे॑ पाहि ।
अ॒पा॒नम्मे॑ पाहि ।
व्या॒नम्मे॑ पाहि ।
चक्षु॑र्मे पाहि ।
श्रोत्र॑म्मे पाहि ।

आयु॑र्मे पाहि ।
प्रा॒णम्मे॑ पाहि ।
अ॒पा॒नम्मे॑ पाहि ।
व्या॒नम्मे॑ पाहि ।
चक्षु॑र्मे पाहि ।
श्रोत्र॑म्मे पाहि ।

कल्पः—“आयुर्मे पाहीति दश प्राणभृतः पुरस्तादुपधाय” इति।
पाठस्तु— आयुर्मे पाहीति ।
हे इष्टके मे मदीयमायुः पाहि रक्ष ।
एवमुत्तरत्रापि योज्यम् ।

मनो॑ मे जिन्व ।
वाच॑म्मे पिन्व ।

मनो॑ मे जिन्व ।
वाच॑म्मे पिन्व ।

जिन्व प्रीणय ।

आ॒त्मान॑म्मे पाहि ।

आ॒त्मान॑म्मे पाहि ।

आत्मानं जीवस्वरूपम् ।

ज्योति॑र्मे यच्छ ॥

ज्योति॑र्मे यच्छ ॥

ज्योतिर्यच्छ देहि ।

एतैर्मन्त्रैः साध्यमुपधानं विधत्ते— “दश प्राणभृतः पुरस्मादुप दधाति नव व पुरुषे प्राणा नाभिर्दशमी प्राणानेव षुरस्ताद्धत्ते तस्मात्पुरस्तात्प्राणाः” (सं. का. ५ प्र. ३ अ. २) इति।
प्राणशब्दोपेतान्मन्त्रानुपधानकाले बिभ्रतीति प्राणभृतः ।
शिरसि सप्त च्छिदाणि ।
अधस्तादुभे ।
तेषु च्छिद्रेषु संचरन्तः प्राणा नवसंख्याकाः ।
नामिर्दशमी छिद्ररूपा ।
अतस्तत्रत्यप्राणेन सह दश प्राणान्पूर्वस्यां दिश्युपधत्ते यस्मादेते पूर्वस्यां दिश्युपहितास्तस्गाल्लोकेऽपि प्राङ्पुखस्य पुरुषस्य श्वासदृष्टिप्रसारादयः पूर्वस्यामेव दिशि भवन्ति ।
चरमन्त्रे ज्योतिःशब्दं प्रशंसति— “ज्योतिष्गतीमुत्तमामुप दधाति तस्मात्प्राणानां वाग्ज्योतिरुत्तमा” [सं. का. ५ प्र. ३ अ. २] इति।
ज्योतिःशब्दयुक्तेन मन्त्रेणोपधातव्येष्टका ण्योतिष्मती ।
यस्गात्सा चरमा तस्माल्लोकेऽपि स्वार्थप्रकाशकत्वेन ज्योतीरूपा वाक्सर्वेषामिन्द्रियाणामुतमा भवति ।
संख्यां प्रशंसति— “दशोप दधाति दशाक्षरा विराड्विराट्छन्दसां ज्योतिर्ज्योतिरेव पुरस्ताद्धत्ते तस्मात्पुरस्ताज्ज्योतिरुपास्महे” (सं. का. ५ प्र. ३ अ. २) इति।
दीप्तिवाचिना राजतिधातुजन्येन निर्दिश्यमानत्वादिर्य विराट्छन्दसां मध्ये ज्योतिः ।
तथा सति तादृग्धशानां पूर्वदिश्युपधानेन ज्योतिरेव तत्र धारितं भवति ।
यस्मात्पूर्वस्यां दिशि ज्योतिर्धृतं तस्माद्वयं प्रातःसंध्याकाले षूर्वस्यां दिशि ज्योतिर्मण्डलमुपास्महे ।
अत्र विनियोगसंग्रहः– १९९७ तृतीयस्य चिताविन्द्रा स्वयमातृण्णकां स्पृशेत् ।
विश्वेत्युपदधात्येनां राज्ञी दिश्यास्तु पञ्चभिः ।
आयुर्दश प्राणभृतो मन्त्राः सप्तदशेरिताः ॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वेदीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे तृतीयप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥
६ ॥