०६ ओषधिवापः

The plants born
Three generations before the gods,
Of the brown ones I celebrate
The seven and a hundred abodes.

या जा॒ता ओष॑धयो दे॒वेभ्य॑स्त्रियु॒गम्पु॒रा ।
मन्दा॑मि ब॒भ्रूणा॑महँ श॒तन्धामा॑नि स॒प्त च॑ ।

युगशब्दः कालवाची ।
त्रियुगं वर्षाः शरद्वसन्त इति कालत्रयमुद्दिश्य पुरा सृष्ट्यादौ देवेभ्यः सकाशाद्या ओषधय उत्पन्ना बभ्रूणां प्राणिभ-रणसमर्थानां परिपपाकेन (ण) पिङ्गलवर्णानां वा तासामोषधीनां शतं धामानि शतसं-ख्याकाञ्जातिभेदान्सप्त च विशेषाकारेण ग्राम्यानारण्यांश्च सप्त धान्यमेदानवेक्ष्य मन्दामि हृष्यामि ।

A hundred, O mother, are your abodes, A thousand too your shoots,
Therefore do ye, with a hundred powers,
Make him whole for me.

श॒तव्ँवो॑ अम्ब॒ धामा॑नि स॒हस्र॑मु॒त वो॒ रुहः॑ ।
अथा॑ शतक्रत्वो यू॒यमि॒मम्मे॑ अग॒दङ्कृ॑त ।

अथ द्वितीयामाह— शतं वो अम्बेति ।
हेऽम्ब मातृस्थानीया ओषधयो वो युष्माकं धामानि जातिभेदाः क्षेत्राणि वा शतं सन्ति ।
उतापि च वो युष्माकं रुहः प्ररोहा अङ्कुराश्च सहस्रं सन्ति ।
सहस्रमित्यासामपरिमितत्वमुपलक्ष्यते ।
अथैवं बहुभेदोपेतत्वे सति शतसंख्याकाः क्रतवो याभिर्युष्माभिर्निष्पाद्यन्ते तादृश्यः शतक्रत्वे यूयं मे मदीयमिमं यजमानमगदं कृत क्षुत्पिपासादिरोगरहितं कुरूत ।

With flowers, with shoots,
Fruit-bearing and without fruit,
Like steeds victorious
The plants are strong to help.

पुष्पा॑वतीᳶ प्र॒सूव॑तीᳶ फ॒लिनी॑रफ॒ला उ॒त ।
अश्वा॑ इव स॒जित्व॑रीर्वी॒रुधᳶ॑ पारयि॒ष्णवः॑ ।

अथ तृतीयामाह– पुष्पावतीरिति ।
अत्रौषधयो नानाविधैर्विशेषणैः प्रशस्यन्ते ।
पुष्पावतीः काश्चिदोषधयः पुष्पमात्रपर्यवसायिन्यो न तु फलन्ति ।
प्रसूवतीरन्या ओषधयः पुष्पपूर्व-कफलोत्पत्तिस्थायिन्यः ।
फलिनीरपराः काश्चिदोषधयः पुष्पं विना केवलेन फलेन युक्ताः।
उतामि चाफला अन्याः काश्चिदोषधयः फलेन तद्धेतुपुष्पेण च
१९१४ विरहिताः।
तदेतत्सर्वं लोकसिद्ध्यनुसारेणोदाहरणीयम् ।
वीरुधः काश्चिदोषधयो लता-रूपाः, पारयिष्णवः फलपाकान्तत्वं परित्यज्य पारं बहुसंवत्सरावसानं प्राप्तुं शीलं यासां तास्तथाविधाः।
तद्यथा-नागवल्लीप्रभूतय एताः सर्वा ओषधयोऽश्वा इव सजित्वरीः ।
यथाऽश्वा युद्धे बहवः सह शीध्रं गत्वा जयशीला भवन्ति, एवमोषधयोऽपि बह्व्यः सहोत्पन्नाः फलपर्यन्तलक्षणजयशीला भवन्ति ।

‘Plants’, O ye mothers,
I hail you, O goddesses;
Go bearing away defilement,
Defilement [1] destroying.

ओष॑धी॒रिति॑ मातर॒स्तद्वो॑ देवी॒रुप॑ ब्रुवे ।
रपाँ॑सि विघ्न॒तीरि॑त॒ रपः॑ [24] चा॒तय॑मानाः ।

अथ चतुर्थीमाह– ओषधीरितीति ।
हे मातरो मातृसमाना देवीर्देव्यः।
इतिशब्दोऽत्र हेत्वर्थे वर्तते ।
यस्माद् ओषधीर् युयमोषधयस्
तत् तस्माद्वो युष्मानुपब्रुवे प्रार्थये ।
ओषो दाहः फल-पाको धीयते स्थाप्यते यासु ता ओषधयः ।
अतो युष्मान् प्रति प्रार्थनमुचितमित्यर्थः ।
कथं प्रार्थनमिति तदुच्यते- रपांसि विघ्नतीः पापानि विनाशयन्त्यो रपश्चातयमानाः पापफलं दुःखमपि विनाशयन्त्य इत प्राप्नुत।

In the Aśvattha is your seat,
In the Parna is your dwelling made;
Cows shall in truth be your share
If ye shall gain this man.

अ॒श्व॒त्थे वो॑ नि॒षद॑नम्प॒र्णे वो॑ वस॒तिᳵ कृ॒ता ।
गो॒भाज॒ इत्किला॑सथ॒ यत्स॒नव॑थ॒ पूरु॑षम् ।

अथ पञ्चमीमाह– अश्वत्थे व इति ।
हे ओषधिदेवता वो युष्माकमश्वत्थे निषदनं पर्णे पला-शवृक्षे वो युष्माक वसतिः कृता निवासकारणं गृहं कृतम् ।
देवताधिष्ठतत्वादेव लोके-ऽश्वत्थवृक्षः प्रदक्षिणनस्कारादिभिः पूज्यते ।
पलाशवृक्षश्चेघ्मादिरूपेण कर्म साधनं संपन्नः ।
ईदृश्योऽपि यूयं गोभाज इद्भवदीयस्थावररूपेण भूमिभाज एव भूत्वाऽसथ किल स्थिता इत्येतल्लोके प्रसिद्धम् ।
तत्किमर्थमिति तदुच्यते-यद्यस्मात्कारणात्पूरुषं मनुष्यं सनवथान्नदानेन पोषयथ तस्मादेवं स्थावररूपावस्थानमित्यर्थः ।

In that in strength I seize
These plants in my hand,
The soul of the disease perisheth,
As before one that taketh alive.

यद॒हव्ँवा॒जय॑न्नि॒मा ओष॑धी॒र्हस्त॑ आद॒धे ।
आ॒त्मा यक्ष्म॑स्य नश्यति पु॒रा जी॑व॒गृभो॑ यथा ।

अथ षष्ठीमाह— यदहं वाजयन्निति ।
यद्यदाऽहं वाजयन्नन्नमिच्छन्निमा ओषधीर्हस्त आदधामि तदानीमेव यक्ष्मस्य क्षुधादिरोगस्याऽऽत्मा स्वरूपं पुरा नश्यति भोजनात्प्रगेव नष्टसदृशो भवति ।
तत्र दृष्टान्तः—यथा लोके जीवगृभो धीवरैर्जीवस्य शशादेर्ग्रहणात्पुरा भीतः शशः कर्णाभ्यां नेत्रे पिधाय भूमिसंश्लिष्टो मृत इव तिष्ठति तद्वत्।

Remover is your mother by name, And ye are helpers;
Ye are winged streams [2];
Remove whatever is unwell.

निष्कृ॑ति॒र्नाम॑ वो मा॒ताथा॑ यू॒यँ स्थ॒ सङ्कृ॑तीः ।
स॒राᳶ प॑त॒त्रिणीः॑ [25] स्थ॒न॒ यदा॒मय॑ति॒ निष्कृ॑त ।

अथाष्टमीमाह— निष्कृतिर्नामेति । हे ओषधयो वो युष्माकं निष्कृतिर्नाम क्षुधादिविनाशन-मव माता मातृवदुत्पत्तिनिमित्तं क्षुदादिकं निवारयितुमेव हि भवतीनामुत्पत्तिः । अथैवं सति यूयं संकृतीः स्थ सम्यक्स्वकार्ये क्षमा भवत । सराः क्षुदादीनामपवारयित्र्यः पतत्रि-णीः पतत्त्रं पत्रं तस्मात्प्रत्यागमनं तेनाऽऽगमनेनोपेताः स्थन भक्त । यत्क्षुदादिकमामयति रोगवद्वाधते तन्निष्कृत विनाशयत ।

Let one of you aid another,
Let one be of assistance to another;
All the plants in unison
Do ye further this speech of mine.

अ॒न्या वो॑ अ॒न्याम॑वत्व॒न्यान्यस्या॒ उपा॑वत ।
तास्सर्वा॒ ओष॑धयस्सव्ँविदा॒ना इ॒दम्मे॒ प्राव॑ता॒ वचः॑ ।

अथ नवमीमाह— अन्या व इति । हे ओषधयो वो युष्माकं मध्येऽन्या काचिदोषधिव्यक्तिर-न्यामितरामोषधिव्यक्तिमवतु रक्षतु । तथा रक्षिता साऽन्याऽप्यन्यस्या रक्षिकाया उपावत समीपमागत्य तामप्यवतु । संभूयकारित्वात्परल्पररक्षकत्वमुचितम् । तथाविधाः सर्वा हे ओषधयः संविदानाः परस्परमैकमत्यं गता इदं मे मदीयं वचो वाक्यं प्रार्थनारूपं प्रावत प्रकर्षेण रक्षत ।

The strength of the plants hath arisen Like cows from the pasturage,
Of them that are fain to win gain,
To the self of thee, O man.

उच्छुष्मा॒ ओष॑धीना॒ङ्गावो॑ गो॒ष्ठादि॑वेरते ।
धनँ॑ सनि॒ष्यन्ती॑नामा॒त्मान॒न्तव॑ पूरुष ।

अथ दशमीमाह— उच्छुष्मा इति । ओषधीनां शुष्मास्तदु भोगजन्या बलविशेषा उदीरत उद्ग- गच्छन्ति । तत्र दृष्टान्तः-गावो गोष्ठादिव, यथा गांवो निवासस्थानाद्गृहादरण्यदेशं प्रत्यु-द्गच्छन्ति तद्वत्। कीदृशीनामोषधीनां पूरुष तवाऽऽत्मानं धनं सनिष्यन्तीनां हे यजमान त्वदीयं शरीरं धनमिव दातुमिच्छन्तीनां यथा धनं दास्यन्ति एवमोषधयोऽपि त्वदीयशरी-राकारेण परिणता शरीरं दास्यन्तीत्यर्थः ।

I Beyond all obstacles,
Like the thief the pen, they have strode,
The plants have shaken away
Every defilement in the body.

अति॒ विश्वाः॑ परि॒ष्ठास्स्ते॒न इ॑व व्र॒जम॑क्रमुः ।
ओष॑धय॒ᳶ प्राचु॑च्यवु॒र्यत्किञ्च॑ त॒नुवाँ॒ रपः॑ ।

अथैकादशीमाह— १९१६ अति विश्वा इति । परिष्ठाः शरीरस्योपरि स्थिता उदरमध्ये प्रविष्टा विश्वाः सर्वा ओषधयोऽत्यजीर्णादिदोषमतिलङ्घ्याक्रमुः क्रान्ता देहे व्याप्ता इत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः—स्तेन इव व्रज्रं, यथा रात्रौ गुप्तचोरो गोष्ठं प्रविश्य गामपहर्तुं सावधानो गोशालयां[लां] सर्वतो व्याप्नोति तद्वत् । तनुवां शरीराणां संबन्धि यक्तिंच रपो स्वरशिरोव्याधिगुल्मातिसारादिरूपं पापफलं यत्किंचिदस्ति तत्सर्वमोषधयः प्राचुच्यवुर्वि-नाशितवत्यः ।

Those [3] that have mounted thy self, That have entered every limb,
May they repel thy disease,
Like a dread intercessor.

याः [26] त॒ आ॒त॒स्थुरा॒त्मानय्ँ॒या आ॑विवि॒शुᳶ परुᳶ॑परुः ।
तास्ते॒ यक्ष्मव्ँ॒वि बा॑धन्तामु॒ग्रो म॑ध्यम॒शीरि॑व ।

अथ द्वादशीमाह— यास्त इति । हे यजमान ते तवाऽऽत्मानं शरीरं या ओषधय आतस्थु-राक्रम्य तिष्ठन्ति, या ओषधयः परुःपरुराविविशू रसरूपेण तत्तत्पर्व प्रविष्टवत्यस्ताः सर्वास्ते तव यक्ष्मं रोगं विबाधन्तां विशेषेण नाशयन्तु । तत्र दृष्टान्तः—मध्यमशीरिव, मध्यमेन स्वकीयपरकीयपक्षपातरहितेन शास्त्रीयमार्गेण शेते वर्तत इति मध्यमशीः तादृशो राजा दुष्टान्त्पत्युग्रो भूत्वा यथा विनाशयति तद्वत् ।

O disease, do thou fly forth
With the eagle, the blue jay (kikidivi)
With the rush of the wind,
With the whirlwind do thou disappear.

सा॒कय्ँय॑क्ष्म॒ प्र प॑त श्ये॒नेन॑ किकिदी॒विना॑ ।
सा॒कव्ँवात॑स्य॒ ध्राज्या॑ सा॒कन्न॑श्य नि॒हाक॑या ।

अथ त्रयोदशीमाह— साकं यक्ष्मेति ।
श्लेष्मावरुद्धकण्ठजन्यध्वनेरनुकरणार्थोऽयं किकिशब्दस्तेन किकिना ध्वनिविशेषेण दीव्यति व्यवहरतीति रोगविशेषः किकिदीविः ।
स च श्लेष्म-जन्यः श्येनवत् तीव्रतरत्वात् पित्तजान्यो रोगः श्येनः ।
हे यक्ष्म राजयक्ष्मादिरोग त्वं पित्त-जन्येन श्लेष्मजन्येन च रोगेण साकं प्रपत प्रकर्षेज नष्टो भव ।
तथा यया पीडया निह-तोऽस्मि हा कष्टमिति शब्दं करोमि सा निहाका तया सह नष्टो भव ।

Rich in steeds, rich in Soma,
Full of strength, full of power,
I have found all the plants
For his safety.

अ॒श्वा॒व॒तीँ सो॑मव॒तीमू॒र्जय॑न्ती॒मुदो॑जसम् ।
आ वि॑त्सि॒ सर्वा॒ ओष॑धीर॒स्मा अ॑रि॒ष्टता॑तये ।

अथ चतुर्दशीमाह— अश्वावतीमिति । काचि॑दोषधिजातिरश्वावती, अश्वा अस्यां सन्तित्यश्वा वती, ओषधिसमृद्धौ सत्यां धनद्वारेणाश्वा लभ्यन्त इत्यर्थः । अन्या काचिदो षधिजातिः सोमवती सोमयागोऽस्यामस्तीति सोमवती, धान्यसमृद्धौ सत्यां सोमयागः कर्तुं शक्यत इत्यर्थः । अपरोर्जयन्ती, ऊर्ज बलं प्राणचेष्टां वा करोतीत्यर्थः । अन्या जातिरुदोजाः, उत्कृष्टयोजोऽष्टमधातुरूपं यस्याः सोदोजाः अन्नद्वारेण शरीरधातून्पोषयतीत्यर्थः ।
ताः सर्वा ओषधीरहमावित्सि लब्धवानस्मि । किमर्थम् । अस्मा अरिष्टतातये अरिष्टस्य तातिररिष्टतातिः । अस्य यजमानस्य हिंसाराहित्ययेत्यर्थः । १९१७ तदेवमोषधिवापार्था ऋचश्चतुर्दशाऽऽम्नाताः ।

The fruitful, the fruitless,
The flowering, the flowerless,
Impelled by Brhaspati,
May they free us from tribulation.

याᳶ फ॒लिनी॒र्या अ॑फ॒ला अ॑पु॒ष्पा याश्च॑ पु॒ष्पिणीः॑ ।
बृह॒स्पति॑प्रसूता॒स्ता नो॑ मुञ्च॒न्त्वँह॑सः ।

अथात्रैव विकल्पिताः षडृच आम्नायन्ते । तत्र प्रथमामाह— या फलिनीरिति । या ओषधयः फलयुक्ता याः फलरहिता याश्च पुष्प रहिता याश्च पुष्पयुक्तास्ताः सर्वा बृहस्पतिप्रसूताः सत्यो नोऽस्मानंहसः पापान्मोचयन्तु ।

The [4] plants whose king is Soma,
And which have entered the earth,
Of them thou art the highest,
Impel us to long life.

याः [27] ओष॑धय॒स्सोम॑राज्ञी॒ᳶ प्रवि॑ष्टाᳶ पृथि॒वीमनु॑ ।
तासा॒न्त्वम॑स्युत्त॒मा प्र णो॑ जी॒वात॑वे सुव ।

अथ द्वितीयामाह— या ओषधय इति । सोमो राजा यासां ताः सोमराऽयस्तादृश्यो या ओष-धयः पृथिवीमनु प्रविष्टास्तासां मध्य इदानीमुप्यमाने हे ओषधे त्वमुत्तमाऽसि । अतो नोऽस्माञ्जीवातवे जीवनौषधाय प्रसुव प्रकर्षेण प्रेरय ।

Falling from the sky
The plants said,
‘He, whom we reach while in life,
Shall not come to ill.’

अ॒व॒पत॑न्तीरवदन्दि॒व ओष॑धय॒ᳶ परि॑ ।
यञ्जी॒वम॒श्ञवा॑महै॒ न स रि॑ष्याति॒ पूरु॑षः ।

अथ तृतीयामाह— अवपतन्तीरिति । द्युरोकात्पतन्तो वृष्टिबिन्दव ओषधिरूपेणोत्वद्यन्ते । तथा चाग्निहोत्रब्राह्मणे समाम्नायते– “यावन्तः स्तोका अवापद्यन्त । तावतीरोषधयो-ऽजायन्त” इति । अत्रापि दिवः परि स्वर्गस्योऽपरितनप्रदेशादवपतन्तीरधस्ताद्भूमौ पतन्त्य ओषधयोऽवदन्नेतद्ववचनमुक्तवत्यः । कीदृशं वचनमिति तदुच्यते—यं जीवमश्नवामहै व्याप्नुमः स पुरुषो न रिष्याति नैव विनश्यति ।

Those that hear now
And those that are gone far away,
Coming all together here
Give ye him healing.

याश्चे॒दमु॑पशृ॒ण्वन्ति॒ याश्च॑ दू॒रम्परा॑गताः ।
इ॒ह स॒ङ्गत्य॒ तास्सर्वा॑ अस्मै॒ सन्द॑त्त भेष॒जम् ।

अथ चतुर्थीमाह— याश्चेदमिति । याश्चौषधिदेवता इदं मदीयं प्रार्थनमुपशृणवन्ति, याश्चा न्या ओषधिदेवता इह कर्मणि संगता भूत्वाऽस्मै यजमानाय भेषजं संदत्त क्षुदादिरोगचिकि-त्सां सम्यक्कुरुत ।

May the digger of you come to no ill,
Nor he for whom I dig you;
May all our bipeds and quadrupeds
Be free from disease.

मा वो॑ रिषत्खनि॒ता यस्मै॑ चा॒हङ्खना॑मि वः ।
द्वि॒पच्चतु॑ष्पद॒स्माकँ॒ सर्व॑म॒स्त्वना॑तुरम् ।

अथ पञ्चमीमाह— मा वो रिषादमिति । हे ओषधयो वो युष्माकं खनिता चिकित्सायै युष्मदीयं मूलं ग्रहीतुं खननस्य कर्ता मा रिषन्मा विनश्यतु । अहं च यस्मै रुग्णाय चिकित्सार्थं खनामि युष्मन्मूलं ग्रहीतुं खननं करोमि सोऽपि मा विनश्यतु । किं वहुनाऽस्माकं संब-न्धि यद्द्विपच्चतुष्पाद्वा प्राणिजातं युष्मदुपजीवति तत्सर्वमनातुरं रोगरहितमस्तु ।

The plants hold converse
With Soma, the king,
‘The man for whom the Brahman prepares (us),
We, O king, bring to safety.’

ओष॑धय॒स्सव्ँव॑दन्ते॒ सोमे॑न स॒ह राज्ञा॑ ।
यस्मै॑ क॒रोति॑ ब्राह्म॒णस्तँ रा॑जन्पारयामसि ॥ [28]

अथ षष्ठीमाह— ओषधय इति । ओषधय ओषधिदेवताः स्वकीयेन स्वामिना सोमेन राज्ञा १९१८ सह संवादं कुर्वन्ति । कथं संवाद इति तदुच्यते-यस्मै रुग्णाय चिकित्सास्मदीयमूलादिना ब्राह्मणः करोति, हे राजंस्तमातुरं वयं पारयामसि व्याधेरुत्तारयामः । एतैर्मन्त्रैः साध्यमो-षधिवापं विधत्ते— “ओषधीर्वपति ब्रह्मणाऽन्नमव रुन्धेऽर्केऽर्कश्चीयते” [सं. का. ५ प्र. २ अ. ५] इति।
ब्रह्मणौषधिवापहेतुभूतमन्त्रसामर्थ्येनान्नं व्याप्नोति । किंचैवं सत्यर्केऽर्चनीये स्थानेऽर्कोऽर्चनीयोऽग्निश्चितो भवति । मन्त्रसंख्यां विधत्ते— “चतुर्दशभिर्वपति सप्त ग्राम्या ओषधयः सप्ताऽऽरण्या उभयीषामवरुद्ध्या अन्नस्यान्नस्य वपत्यन्नस्यान्नस्यावरुद्ध्यै” [सं. का. ५ प्र. २ अ. ५] इति।
तिलमाषव्रीहियवाः प्रियङ्ग्वणवो गोधूमाश्चेति सप्त ग्राम्या ओषधयः । वेणु श्यामाकनीवारजर्तिला गवीधुका मर्कटका गार्मुताश्चेति सप्ताऽऽरण्या ओषधयः। नाना-विघस्यान्नस्य बीजवापेन नानाविधमन्नमाप्नोति ।
यदुक्तं सूत्रकारेण “सप्त ग्राम्याः कृष्टे सप्ताऽऽरण्या अकृष्टे” इति । तत्र ग्राम्याणां देशविशेषं विधत्ते— “कृष्टे वपति कृष्टे ह्योषधयः प्रतितिष्ठन्ति” [सं. का. ५ प्र. २ अ. ५] इति।
कृष्टे देशे वपति ग्राम्या इति शेषः । मूलानां सर्वतः प्रसरणे दृढावस्थानां प्रतिष्ठा ।
एकैकस्यां सीतायां मूलमारभ्याग्रपर्यन्तमनुगतं वपनं विधत्ते— “अनुसीतं वपति प्रजात्यै” [सं. का. ५ प्र. २ अ. ५] इति।
प्रभूतत्वेनोत्पत्तिः प्रजातिः । सर्वास्वपि सीतासु व्रीजावापं विधत्ते— “द्वादशसु सीतासु वपति द्वादश मासाः संवत्सरः संवत्सरेणवास्मा अन्नं पचति” [सं. का. ५ प्र. २ अ. ५] इति।
यदुक्तं सूत्रकारेण—“यामोषधिं नाधिगच्छेत्तस्याः स्थाने यवान्मधुमिश्रान्व-पेदुप्ता मेऽसीति वा मनसा ध्यायेदधिगतायां यः प्रथम इघ्म आगच्छेत्तस्मिन्ने- १९१९ नामुपसंनह्येह्ये वनस्पतीनां फलग्रहयस्तामिध्य उपसंनह्य प्रोक्षेत्” इति, तदिदं वनस्पति-प्रोक्षणं विधत्ते— “यदग्निचिदनवरुद्धस्याश्नीयादवरुद्धेन व्यृध्येत ये वनस्पतीनां फलग्रहय स्तानिऽध्येपि प्रोक्षेदनवरुद्धस्यावरुद्धे” [सं. का. ५ प्र. २ अ. ५] इति।
यदयमग्निचित्पुरुषोऽनवरुद्धस्य सीतास्वनुप्तस्य द्रव्यास्यान्नमश्नीयात्तदानीम-वरुद्धेन सीतासूप्तेन धान्येनापि वियुक्तो भवेत् । अतोऽत्रानुप्तस्याप्युप्तत्वसिद्धये वनस्प-तीनां मध्ये ये पुष्पमन्तरेण फलं गृह्णन्त्युदुम्बरादयस्तानप्यादायेध्येन सह संनह्य प्रोक्षणं कुर्यात् । ततः सर्वमपि भक्ष्यजातमस्यात्ररुद्धमेव भवति ।