०६ उखासंस्कारः

(अथ चतुर्थाष्टके प्रथमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः) ।
पञ्चमेऽनुवाक उखानिर्माणमुक्तम् ।
अथ षष्ठे तत्संस्कारोऽभिधीयते।
कल्पः — ‘वसक्स्त्वा धृपयन्तु गायत्रेण छन्दसेति सप्तयिरश्वशकेनोखां धूपयन्ति’ इति।

वस॑वस्त्वा धूपयन्तु गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद्रु॒द्रास्त्वा॑ धूपयन्तु॒ त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वदा॑दि॒त्यास्त्वा॑ धूपयन्तु॒ जाग॑तेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद्विश्वे॑ त्वा दे॒वा वै॑श्वान॒रा धू॑पय॒न्त्वानु॑ष्टुभेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वदिन्द्र॑स्त्वा धूपयत्वङ्गिर॒स्वद्विष्णु॑स्त्वा धूपयत्वङ्गिर॒स्वद्वरु॑णस्त्वा धूपयत्वङ्गिर॒स्वत् ।

+++(उखे!!)+++ वस॑वस् त्वा धूपयन्तु
गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् +++(=अङ्गिरस इव)+++ ,

रु॒द्रास् त्वा॑ धूपयन्तु,
त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ,

आ॒दि॒त्यास् त्वा॑ धूपयन्तु,
जाग॑तेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ।

विश्वे॑ त्वा दे॒वा वै॑श्वान॒रा धू॑पय॒न्तु ,
आनु॑ष्टुभेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ।

इन्द्र॑स् त्वा धूपयतु,
अ॒ङ्गि॒र॒स्वद्,

विष्णु॑स् त्वा धूपयत्व् अङ्गिर॒स्वत्

वरु॑णस्त्वा धूपयत्व् अङ्गिर॒स्वत् ।

शिरोवर्तिषु सप्तसु च्छिद्रेषु संचरन्तः प्राणाः सप्तसंख्याकाः ।
उखा च यज्ञशिरःस्थानीया ।

वस॑वस्त्वा धूपयन्तु गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ,

रु॒द्रास्त्वा॑ धूपयन्तु, त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ,

आ॒दि॒त्यास्त्वा॑ धूपयन्तु, जाग॑तेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ।

विश्वे॑ त्वा दे॒वा वै॑श्वान॒रा धू॑पय॒न्तु , आनु॑ष्टुभेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ।

इन्द्र॑स्त्वा धूपयतु, अ॒ङ्गि॒र॒स्वद्विष्णु॑स्त्वा धूपयत्वङ्गिर॒स्वत्

वरु॑णस्त्वा धूपयतु , +अ॒ङ्गि॒र॒स्वत् ।

पाठस्तु— वसवस्त्वेति।
हे उखे त्वामष्टौ वसवः
सहकारिणा गायत्रेण च्छन्द्रसा
सहाङ्गिरस इव धूपयन्तु
अश्वशकजन्येन धूमेन संस्कृर्वन्तु।
एवम् उत्तरेष्व् अपि षट्सु योजनीयम्।

एतान्मन्त्रान्विनियुङ्क्ते— ‘सप्तभिर्धूपयति सप्त वै शीर्षण्याः प्राणाः शिर एतद्यज्ञस्य यदुखा शीर्पेन्नेव यज्ञस्य प्राणान्दधाति तस्मात्सप्त शीर्षन्प्राणाः’ [सं. का. ५ प्र. १ अ. ७] इति ।

शिरोवर्तिषु सप्तसु च्छिद्रेषु संचरन्तः प्राणाः सप्तसंख्याकाः ।
उखा च यज्ञशिरःस्थानीया ।
तस्मात् सप्तभिर् धूपने सति
यज्ञस्य शिरस्येत्र प्राणान् अवस्थापयति ।
यस्माद् एवं तस्मात् प्रतिपुरुषं शिरसि च्छिद्रभेदेन सप्त प्राणा वर्तन्ते।

१८०७ धूपसाधनं विधत्ते— ‘अश्वशकेन धूपयति प्राजापत्यो वा अश्वः सयोनित्वाय’ [सं. का. ५ प्र. १ अ. ७] इति।
अश्वस्य अशोऽश्वशकृत् ।
अश्वस्य प्राजापत्यत्वमसकृदुक्तम्।
अग्निरपि प्राजापत्यः।
‘प्रजापतिरग्निमचिनुत’ इति श्रवणात् ।
अत उभयोः समानयोनित्वम्।

अदि॑तिस्त्वा दे॒वी वि॒श्वदे॑व्यावती पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वत्ख॑नत्ववट दे॒वाना॑न्त्वा॒ पत्नीः॑ [22] दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वद्द॑धतूखे

कल्पः—‘अदितिस्त्वा देवात्यिग्रेण गार्हपत्यमवटं खात्वा’ इति।

अदि॑तिस्त्वा दे॒वी वि॒श्वदे॑व्यावती+++(=तद्-योग्यतावतीः)+++
पृथि॒व्यास् स॒धस्थे॑
ऽङ्गिर॒स्वत् ख॑नत्व् अवट ।

अदि॑तिस्त्वा दे॒वी वि॒श्वदे॑व्यावती पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वत्ख॑नत्ववट ।

पाठस्तु– अदितिस्त्वेति।
विश्वेषां देवानां योग्या उपचारा विश्वदेव्यास्तेऽस्या सन्तीति विश्वदेव्यावती।
तादृशीयमदितिर्देवी पृथिव्याः सधस्थे भूम्या उपरि हेऽवट त्वाम् अङ्गिरस इव खनतु।
अस्मिन्मन्त्रे खननकर्तृत्वमदितेरुपपादयति— ‘अदितिस्त्वेत्याहेयं वा अदितिरदित्यैवादित्यां खनत्यस्या अक्रूरकाराय न हि स्वः स्वँ हिनस्ति’ (सं. का. ५ प्र. १ अ. ७) इति।
इयं भूमिरेवात्रादितिशब्देन विवक्षिता ।
अवटखननं हि भूम्यामेव।
ततोऽदितेः खननकर्तुत्वे सति भूमेर्हिंसा न भवति ।
न हि लोके कश्चिदपि स्वयं स्वात्मानं हिनस्ति ।
तस्मात्खननलक्षणक्रूरकार्यकरणाभावायेदमदितिकर्तृत्वं संपाद्यते।

कल्पः—‘लोहितपचनीयैः संभारैरवस्तीर्य देवानां त्वा पत्नीरिति तस्मिन्न् उखाम् अवदधाति’ इति।

दे॒वाना॑न् त्वा॒ पत्नी॑र् [22]
दे॒वीर् वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ
पृथि॒व्यास् स॒धस्थे॑
ऽङ्गिर॒स्वद्+++(=अङ्गिरस इव)+++ द॑धतूखे ।

दे॒वाना॑न्त्वा॒ पत्नीः॑ [22] दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वद्द॑धतूखे ।

पाठस्तु— देवानां त्वेति।
विश्वदेव्यावतीः कृत्स्नदेवार्होपचारयुक्ता या देवानां पत्न्या देव्यस्ताः पृथिव्याः सधस्थ उपर्य्
अङ्गिरस इव हे उखे त्वां दधतु स्थापयन्तु।

देवपत्नीनाम् उखाकर्तृत्वं
पुरातनम् इत्येतद् दर्शयति— ‘देवानां त्वा पत्नीरित्याह देवानां वा एतां पत्नयोऽग्रेऽकुर्वन्ताभिरेवैन दधाति’ [सं. का. ५ प्र. १ अ. ७] इति।

पुरा देवपत्नीभिरुखागाः कृतस्वादिदानीमपि ताभिरेव स्थापिता भवति।

धि॒षणा॑स्त्वा दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वद॒भीन्ध॑तामुखे॒ ग्नास्त्वा॑ दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वच्छ्र॑पयन्तूखे॒ वरू॑त्रयो॒ जन॑यस्त्वा दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वत्प॑चन्तूखे ।

१८०८ कल्पः ‘लोहितपचनैः संभारैः प्रच्छाद्य धिषणास्त्वा देवीरिति चतुर्भिरुखा-यामग्निमभ्यादधाति’ इति।

धि॒षणा॑स् त्वा दे॒वीर् वि॒श्व-दे॑व्यावतीᳶ
पृथि॒व्यास् स॒धस्थे॑
ऽङ्गिर॒स्वद् अ॒भीन्ध॑ताम् उखे।

धि॒षणा॑स्त्वा दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वद॒भीन्ध॑तामुखे।

पाठस्तु— धिषणास्त्वेति। विद्याभिमानिन्यो देवता धिषणाः। हे उखे, त्वां ता देवता अभीन्धताम् अभितो ज्वालयन्तु।

ग्नास् त्वा॑ दे॒वीर्
वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ
पृथि॒व्यास् स॒धस्थे॑
ऽङ्गिर॒स्वच् छ्र॑पयन्तूखे ।

ग्नास्त्वा॑ दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वच्छ्र॑पयन्तूखे ।

छन्दोभिमानिन्यो देवता ग्नास्तास्त्वां अपयन्तु तव पच्यमानतां संपादयन्तु। वरूत्रयो जनय इति पदभेदेन मन्त्रभेदः। होतृप्रशास्रादिषु सप्तसु होत्रकेष्वभिमानिन्यो देवता वरूत्रयः। सेनेन्द्रस्यत्याद्य नुवाकेनोक्ता देवपत्न्यो जनयः।

वरू॑त्रयः [त्वा दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वत्प॑चन्तूखे ।]

वरू॑त्रयः {त्वा दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वत्प॑चन्तूखे ।}

तत्र वरूत्रयस्त्वां पचन्तु तव पक्वतां संपादयन्तु।
… वरूत्राय इति मन्त्रे त्वा देवीरित्याद्युत्तरभागोऽनुषज्यते।

एषु मन्त्रेषु धिषणादिशब्दानामस्तदुक्तार्थपरतां दर्शयति— ‘धिषणास्त्वेत्याह विद्या वै धिषणा विद्याभिरेवैनामभीन्धे ग्नास्त्वेत्याह छन्दाँसि वै ग्नाश्छन्दोभिरेवैनाँ श्रपयति वरूत्रयस्त्वेत्याह होत्रा वै वरूत्रयो होत्रा-भिरेवैनां पचति जनयस्त्वेत्याह देवानां वै पत्नीर्जनयस्ताभिरेवैनां पचति’ [सं. का. ५ प्र. १ अ. ७] इति। स्पष्टोऽर्थः।
अदितिस्त्वा देवीत्यादीनामुक्तानां मन्त्राणां संख्यां प्रशंसति— ‘षडभिःमचति षड्वा ऋतव ऋतुभिरेवैनां पचति’ [सं. का. ५ प्र. १ अ. ७] इति।
अवटखननादीनामपि पाकाङ्गत्वेन षड्भिः पचतीत्युच्यते।
वरूत्रयो जनय इत्यनयोः स्वाभिप्रेतं मन्त्रभेदं दर्शयितुं पचन्त्वित्येवम-न्तस्य भागस्यानुषङ्गरूपामावृत्तिं दर्शयति— ‘द्विः पचन्त्वित्याह तस्माद्द्विः संवत्सरस्य सस्यं पच्यते’ (सं. का. ५ प्र. १ अ. ७) इति।
वरूत्रयः पचन्तु जनयः पचन्त्वित्येवं द्विः प्रयोगः।

जन॑यस्त्वा दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ
पृथि॒व्यास् स॒धस्थे॑
ऽङ्गिर॒स्वत् प॑चन्तूखे ।

जन॑यस्त्वा दे॒वीर्वि॒श्वदे॑व्यावतीᳶ पृथि॒व्यास्स॒धस्थे॑ऽङ्गिर॒स्वत्प॑चन्तूखे ।

तथा जनयस्त्वां पचन्तु पक्वत्वपरीक्षां कुर्वन्तु ।

कल्पः — ‘मित्रैतामुखां पचेति पच्यमानां तिसृभिर्मैत्रीभिरुपचरति’ इति।

कल्पः – “पक्वां देवस्त्वा सवितोद्वपत्वित्युद्वास्य” इति।

कल्पः—“अपद्यमाना पृथिव्याशा दिश आ पृणेत्युत्तरतः सिकतासु प्रति-ष्ठाप्य” इति।

+++(उखे!!)+++ अप॑द्यमाना+++(=अभग्ना)+++ पृथि॒व्य्! आशा॒ दिश॒ आ पृ॑ण ।
उत्ति॑ष्ठ बृह॒ती भ॑वो॒र्ध्वा ति॑ष्ठ ध्रु॒वा त्वम् ।

अप॑द्यमाना पृथि॒व्याशा॒ दिश॒ आ पृ॑ण ।
उत्ति॑ष्ठ बृह॒ती भ॑वो॒र्ध्वा ति॑ष्ठ ध्रु॒वा त्वम् ।

पाठस्तु— अपद्यमानेति। हे उखे पृथिवि पृथिव्यां भूमौ त्वमपद्यमाना भङ्गमप्राप्नु- वती, आशा दिश आपृण प्राच्याद्या दिश आग्नेयादिविदिशश्च सर्वतः पूरय उत्तिष्ठाव-टाद्वहिरागत्योत्थिता भव, उत्थाय च बृहती प्रौढा भव। तादृशी त्वमूर्ध्वा सती ध्रुवा स्थिरा भव ऊर्ध्वोर्ध्वमुखी स्थिरा तिष्ठ।
अस्मिन्मन्त्रे यद्दिशामापूरणमुक्तं सेयमग्नेः प्रभया व्याप्तिरित्येतत्तात्पर्यं दर्शयति— “अपद्यमाना पृथिव्याशा दिश आ पृणेत्याह तस्मादाग्निः सर्वा दिशोऽनुवि भाति” (सं. का. ५ प्र. १ अ. ७) इति।
यस्मादुखायाः सर्वदिक्पूर्तिः प्रार्थ्यते तस्मादुखया मिश्रितोऽग्निः स्वतेजसाः सर्वा दिशः प्रकाशयति।
उत्तरार्धेन स्थिरप्रतिष्ठा प्रार्थ्यत इति दर्शयति— “उत्तिष्ठ बृहती भावोर्ध्वा तिष्ठ घ्रुवा त्वमित्याह प्रतिष्ठित्यै” ’ [सं. का. ५ प्र. १ अ. ७] इति।

कल्पः—“वसवस्त्वाऽऽच्छृन्दन्तु गायत्रेण छन्दसेति चतुर्भिरजाक्षीरेणो-खामा च्छृणत्ति” इति ।

वस॑व॒स्त्वाच्छृ॑न्दन्तु गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद्रु॒द्रास्त्वाच्छृ॑न्दन्तु॒ त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वदा॑दि॒त्यास्त्वाच्छृ॑न्दन्तु॒ जाग॑तेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वद्विश्वे॑ त्वा दे॒वा वै॑श्वान॒रा आच्छृ॑न्द॒न्त्वानु॑ष्टुभेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ॥ [24]

वस॑व॒स् त्वा च्छृ॑न्दन्तु
गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ,

रु॒द्रास्त्वा च्छृ॑न्दन्तु॒
त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत्,

आ॒दि॒त्यास् त्वा च्छृ॑न्दन्तु॒
जाग॑तेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ।

विश्वे॑ त्वा दे॒वा वै॑श्वान॒रा आच्छृ॑न्द॒न्तु,
आनु॑ष्टुभेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ॥

वस॑व॒स्त्वाच्छृ॑न्दन्तु गाय॒त्रेण॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ,

रु॒द्रास्त्वाच्छृ॑न्दन्तु॒ त्रैष्टु॑भेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत्,

आ॒दि॒त्यास्त्वाच्छृ॑न्दन्तु॒ जाग॑तेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् , ।

विश्वे॑ त्वा दे॒वा वै॑श्वान॒रा आच्छृ॑न्द॒न्तु, आनु॑ष्टुभेन॒ छन्द॑साऽङ्गिर॒स्वत् ॥

पाठस्तु— वसवस्त्वेति । हे उखे वसुनामका देवा अङ्गिरस इव त्वां सिञ्चन्तु। एवमुत्तरत्रापि योज्यम्। एतैर्मन्त्रैः साध्यं सेचनं विधत्ते— ‘असुर्यं पात्रमनाच्छृण्णमां च्छृणत्ति देवत्राऽकः” [सं. का. ५ प्र. १ अ. ७] इति।
यज्ञसाधनं पावमग्निदग्धं तद्द्रवद्रव्येण यदा न सिक्तं भवति तदानीमसुर-योग्यं भवेत्, तत्परिहारायाऽऽसिञ्चेत् । सिक्तं पात्रं देवत्रा देवेष्वकः करोति । देवयोग्यं भवतीत्यर्थः । सेचनसाधनं विधत्ते— १८१२ “अजक्षीरेणाऽऽच्छृणत्ति परमं वा एतत्पयो यदजक्षीरं परमेणैवैनां पयसा-ऽऽच्छृणत्ति” (सं. का. ५ प्र. १ अ. ७) इति।
लोकेऽऽजाक्षीरस्य सर्वव्याधिपरिहारहेतुत्वाद्वेदेऽपि “आग्नेयी वा एषा। यदजा” इत्युक्तत्वात्परमत्वम् ।
लोके दग्धस्य पात्रस्य मन्त्रमन्तरेणैव सेचनं कुर्वन्ति। अतस्तद्व्यावृत्त्यर्थ-मिह मन्त्रेण सेचनं विधत्ते— “यजुषा व्यावृत्त्यै” [सं. का. ५ प्र. १ अ. ७] इति।
सामान्येन मन्त्रं विधाय विशेषेण च्छन्दोलिङ्गकान्मन्त्रान्विधत्ते— “छन्दोभिरा च्छृणत्ति छन्दोभिर्वा एषा क्रियते छन्दोभिरेव छन्दाँ स्या च्छृणत्ति” (सं. का. ५ प्र. १ अ. ७) इति।
पूर्वं वसवस्त्वा कृण्वन्तु गायत्रेण च्छन्दसेति च्छन्दोलिङ्गकैर्मन्त्रेरेषा क्रियते । अत इयं च्छन्दोरूपा । तस्मादुखारूपाणि च्छन्दांसि मन्त्ररूपैश्छन्दोभिरेवा-ऽऽसिक्तानि भवन्ति । अत्र विनियोगसंग्रहः—
वसवः सप्तभिर्धूपोऽदितिस्त्वेत्यवटं खनेत्।
देवोखां तत्र संस्थाप्य धिषणेति चतुष्टयात्।
अग्निं क्षिपेन्मन्त्रभेदो वरूजनपदद्वयात्।
मित्रत्रयेणोपचारो देव उद्वासयेदुखाम्॥
अपेति सिकतास्वेतां निधाय वसवेत्यतः।
चतुष्टयादजाक्षीरं सिच्चेद्द्वाविं शतिर्मताः॥
इति श्रीमत्सायणाचार्यविरचिते माधवीये वेदार्थप्रकाशे कृष्णयजुर्वे-दीयतैत्तिरीयसंहिताभाष्ये चतुर्थकाण्डे प्रथमप्रपाठके षष्ठोऽनुवाकः ॥ ६ ॥