विश्वेदेवा ऋषयः
मूलम् (संयुक्तम्)
देव॑ सवितरे॒तत्ते॒ प्राह॒ तत्प्र च॑ सु॒व प्र च॑ यज॒ बृह॒स्पति॑र्ब्र॒ह्मायु॑ष्मत्या ऋ॒चो मा गा॑त तनू॒पात्साम्न॑स्स॒त्या व॑ आ॒शिष॑स्सन्तु स॒त्या आकू॑तय ऋ॒तञ्च॑ स॒त्यञ्च॑ वदत स्तु॒त दे॒वस्य॑ सवि॒तुᳶ प्र॑स॒वे
विश्वास-प्रस्तुतिः
देव॑ सवितरे॒तत्ते॒ प्राह ।
मूलम्
देव॑ सवितरे॒तत्ते॒ प्राह ।
भट्टभास्कर-टीका
1यत्र हि ‘ब्रह्मन् स्तोष्यामः प्रशास्तः’ इति, तद्ब्रह्मा प्रसौति - देव सवितरिति ॥ हे देव सवितः एतत्तवायं प्राह ब्रवीति स्तोष्याम इति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
तत्प्र च॑ सु॒व ।
मूलम्
तत्प्र च॑ सु॒व ।
भट्टभास्कर-टीका
तत्प्रसुव च अनुजानीहि ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
प्र च॑ यज ।
मूलम्
प्र च॑ यज ।
भट्टभास्कर-टीका
प्रयज च प्रकर्षेण यागं निर्वर्तय च । ‘च वा योगे प्रथमा’ इति तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
बृह॒स्पति॑र्ब्र॒ह्मायु॑ष्मत्या ऋ॒चो मा गा॑त ।
मूलम्
बृह॒स्पति॑र्ब्र॒ह्मायु॑ष्मत्या ऋ॒चो मा गा॑त ।
भट्टभास्कर-टीका
हे उद्गातारः बृहस्पतिरेवाहं ब्रह्मा, न मनुष्यमात्रः, सोहं वो ब्रवीमि । आयुष्मत्या अविनष्टया ऋचा योनिभूतया मा गात मा अपगमत ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
तनू॒पात्साम्न॑स्स॒त्या व॑ आ॒शिष॑स्सन्तु ।
स॒त्या आकू॑तयः +++(सन्तु)+++।
मूलम्
तनू॒पात्साम्न॑स्स॒त्या व॑ आ॒शिष॑स्सन्तु ।
स॒त्या आकू॑तयः +++(सन्तु)+++।
भट्टभास्कर-टीका
कीदृश्या? तनुपात्साम्नः साम्नो गीतेश्शरीरं रक्षन्त्या ऋचा हि साम्नः शरीरं रक्ष्यते । छान्दसो लिङ्गव्यत्ययः । यद्वा - ऋचस्तनुं पालयतस्साम्नश्च मा गात तस्या ऋचश्शरीरमवलम्बमानादित्यर्थः । सत्या अवितथाः युष्माकमाशिषः प्रार्थनास्सन्तु । आकूतयस्संकल्पाश्च सत्या यथासंकल्पसमाप्तयः सन्त्वित्येव ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
ऋ॒तञ्च॑ +++(वदत)+++ ..
स॒त्यञ्च॑ वदत ।
मूलम्
ऋ॒तञ्च॑ +++(वदत)+++ ..
स॒त्यञ्च॑ वदत ।
भट्टभास्कर-टीका
ऋतं च वदत । मानसं तथ्यमृतम् । यथा मनसाऽभिसंहितं तथा वदत । सत्यं च वदत । वाचिकं सत्यं तथ्यम् । यथा वाचा प्रतिज्ञातं तथा वदत ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
स्तु॒त दे॒वस्य॑ सवि॒तुᳶ प्र॑स॒वे ।
मूलम्
स्तु॒त दे॒वस्य॑ सवि॒तुᳶ प्र॑स॒वे ।
भट्टभास्कर-टीका
स्तुत गीत्या स्तुतिं निर्वर्तयतः देवस्य सवितुः प्रसवे अनुज्ञां लब्ध्वा स्तुतिं कुरुत । अत्र प्रातस्सवने - ‘भूरिन्द्रवन्तः स्तुत’ इति विशेषमाहुः । ‘भुव इन्द्रवन्तस्स्तुत’ इति माध्यन्दिने । ‘सुवरिन्द्रवन्तस्स्तुत’ इति तृतीयसवने ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तम॒स्यूर्ज॒म्मह्यँ॑ स्तु॒तन्दु॑हा॒मा मा॑ स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तङ्ग॑म्यात् ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तम॒सि ।
ऊर्ज॒म्मह्यँ॑ स्तु॒तन्दु॑हाम् ।
मूलम्
स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तम॒सि ।
ऊर्ज॒म्मह्यँ॑ स्तु॒तन्दु॑हाम् ।
भट्टभास्कर-टीका
2अथ स्तुते स्तुतस्य दोहं वाचयति - स्तुतस्य स्तुतमसीति ॥ स्तुतस्य यज्ञस्य स्तुतं फलं त्वमसीति हे स्तोत्र त्वदधीनत्वात्तस्य । यद्वा - स्तुतस्यापि स्तुतं त्वमसि स्तोत्रस्यापि स्तोत्रमसि त्वत्तुल्यं स्तोत्रं नास्तीति । यथा - ब्राह्मणानामपि त्वं ब्राह्मण इति । स्तुतस्येति जातावेकवचनम् । तादृशं त्वां स्तुतं यथोक्तस्तुतरूपं मह्यं मदर्थं ऊर्जमन्नं दुहां दुहे । लेट्यामागमः, विकरणव्यत्ययेन शः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
आ मा॑ स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तङ्ग॑म्यात् ।
मूलम्
आ मा॑ स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तङ्ग॑म्यात् ।
भट्टभास्कर-टीका
ततश्च स्तुतस्य स्तुतं यथोक्तं स्तुतिफलरूपं वा विशिष्टस्तोत्ररूपं मामागम्यात् आगच्छतु ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रम् [26] अ॒स्यूर्ज॒म्मह्यँ॑ श॒स्त्रन्दु॑हा॒मा मा॑ श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रङ्ग॑म्यात्
विश्वास-प्रस्तुतिः
श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रमसि ।
ऊर्ज॒म्मह्यँ॑ श॒स्त्रन्दु॑हाम् ।
मूलम्
श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रमसि ।
ऊर्ज॒म्मह्यँ॑ श॒स्त्रन्दु॑हाम् ।
भट्टभास्कर-टीका
3अथ शस्त्रे शस्त्रस्य दोहं वाचयति - शस्त्रस्येति ॥ शस्त्रस्य शंसनफलं त्वमसि, शस्त्राणामपि वा शस्त्रमसि । तादृशशस्त्ररूपं त्वां ऊर्जं दुहे ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
आ मा॑ श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रङ्ग॑म्यात् ।
मूलम्
आ मा॑ श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रङ्ग॑म्यात् ।
भट्टभास्कर-टीका
ततो मां यथोक्तं शस्त्रमागच्छतु । अत्र ष्टुञ् स्तुतौ, शंस स्तुतौ, इत्यर्थाविशेषेऽपि गीतिविशिष्टं स्तोत्रं, ऋक्समुदायमात्रं शस्त्रमित्यवगन्तव्यम् ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
इ॒न्द्रि॒याव॑न्तो वनामहे धुक्षी॒महि॑ प्र॒जामिष॑म् ।
सा मे॑ स॒त्याशीर्दे॒वेषु॑ भूयाद्ब्रह्मवर्च॒सम्मा ग॑म्यात् ।
मूलम्
इ॒न्द्रि॒याव॑न्तो वनामहे धुक्षी॒महि॑ प्र॒जामिष॑म् ।
सा मे॑ स॒त्याशीर्दे॒वेषु॑ भूयाद्ब्रह्मवर्च॒सम्मा ग॑म्यात् ।
भट्टभास्कर-टीका
4एतयोरुभयोरभ्यासं वाचयति - इन्द्रियावन्त इति । इयं पथ्याबृहती ‘तृतीयश्चेद्द्वादशाक्षरः पथ्या’ इति । द्व्यक्षरोनत्वाद्विराट् ॥ इन्द्रियावन्त इन्द्रियैरविकलैस्तद्वन्तः । ‘मन्त्रे सोमाश्व’ इति दीर्घत्वम् । त्वामेव वनामहे भजामहे सर्वकालम् । ते धुक्षीमहि दोहामहे त्वाम् । किम्? प्रजां पुत्रादिकां इषमन्नं तस्याश्च जीवनम् । किं च - देवेषु मे या आशीः प्रार्थना यजामीति सा सत्या अवितथा भूयात् पुनःपुनः यज्ञ उत्पद्यतां यागश्च प्रवर्ततामिति । अवितथं च ब्रह्मवर्चसमागम्यात् आगच्छतु । यियक्षा वर्तिष्यते इति ॥
विश्वास-प्रस्तुतिः
य॒ज्ञो ब॑भूव॒ स आ ब॑भूव॒ स प्र ज॑ज्ञे॒ स वा॑वृधे ।
स दे॒वाना॒मधि॑पतिर्बभूव॒ सो अ॒स्माँ अधि॑पतीन्करोतु व॒यँ स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ।
मूलम्
य॒ज्ञो ब॑भूव॒ स आ ब॑भूव॒ स प्र ज॑ज्ञे॒ स वा॑वृधे ।
स दे॒वाना॒मधि॑पतिर्बभूव॒ सो अ॒स्माँ अधि॑पतीन्करोतु व॒यँ स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ।
भट्टभास्कर-टीका
5यज्ञस्य पुनरालम्भं जपति - यज्ञो बभूवेति ॥ इयं जगती पञ्चविधा । व्याख्याता चेयम् ‘अगन्म सुवः’ इत्यत्र । यज्ञस्सम्पद्यतां, स विश्वमभिभवतु, स पजनयतु स प्रजास्संवर्धताम्, स देवानामधिकं पालयिता भूयात् । वयं च रयीणां धनानां स्वामिनः स्यामेति ॥
-
य॒ज्ञो ब॑भूव॒ स आ [19] ब॒भू॒व॒
स प्र ज॑ज्ञे॒ स वा॑वृधे ।- 14यज्ञस्य पुनरालम्भं जपति - यज्ञो बभूवेति । इयं पञ्चपदा जगती ॥ यज्ञोयं बभूव निवृत्तोभूत् । स आबभूव स निर्वृत्तोस्माकमावृत्त्या भवतु पुनःपुनर्भवतु । छान्दसो लिट् । स प्रजज्ञे प्रजातः प्रज्ञातो वास्तु प्रसिद्धोस्तु । स वावृधे स प्रसिद्धो वर्धताम् । ‘तुजादीनाम्’ इत्यभ्यासस्य दीर्घत्वम् ।
-
स दे॒वाना॒मधि॑पतिर्बभूव ।
- स च प्रसिद्धो देवानामधिपतिहेतुत्वादधिपतिः अधिकं पालयिता भवतु ।
-
सो अ॒स्माँ अधि॑पतीन्करोतु ।
-
स तादृशस्सन्नस्मानप्यधिपतीन् मनुष्याणामधिकं पालयितॄन् करोतु ।
-
व॒यँ स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ॥
- तदर्थं वयं रयीणां धनानां पतयस्स्वामिनस्स्याम भवेम । पूर्व्ववन्नाम उदात्तत्वम् ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
य॒ज्ञो वा॒ वै [27] य॒ज्ञप॑तिन्दु॒हे य॒ज्ञप॑तिर्वा य॒ज्ञन्दु॑हे॒ स यस्स्तु॑तश॒स्त्रयो॒र्दोह॒मवि॑द्वा॒न्यज॑ते॒ तय्ँ य॒ज्ञो दु॑हे स इ॒ष्ट्वा पापी॑यान्भवति
विश्वास-प्रस्तुतिः
य॒ज्ञो वा॒ वै य॒ज्ञप॑तिन्दु॒हे ।
य॒ज्ञप॑तिर्वा य॒ज्ञन्दु॑हे ।
मूलम्
य॒ज्ञो वा॒ वै य॒ज्ञप॑तिन्दु॒हे ।
य॒ज्ञप॑तिर्वा य॒ज्ञन्दु॑हे ।
भट्टभास्कर-टीका
6अथ स्तुतशस्त्रयोर्दोहस्य ब्राह्मणं - यज्ञो वा वा इत्यादि ॥ यद्द्वयमत्र भवति यज्ञो वा यज्ञपतिं दुहे, यज्ञपतिर्वा यज्ञं दुहे इति । ‘लोपस्त आत्मनेपदेषु’ इति तलोपः । ‘वै वा वेति च छन्दसि’ इति प्रथमा तिङ्विभक्तिर्न निहन्यते ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
स यस्स्तु॑तश॒स्त्रयो॒र्दोह॒मवि॑द्वा॒न्यज॑ते ।
मूलम्
स यस्स्तु॑तश॒स्त्रयो॒र्दोह॒मवि॑द्वा॒न्यज॑ते ।
भट्टभास्कर-टीका
कस्तयोः प्रथम इत्याह - स इत्यादि । गतम् ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
तय्ँ य॒ज्ञो दु॑हे ।
स इ॒ष्ट्वा पापी॑यान्भवति ।
मूलम्
तय्ँ य॒ज्ञो दु॑हे ।
स इ॒ष्ट्वा पापी॑यान्भवति ।
भट्टभास्कर-टीका
यज्ञो दुह इति । तं रेचयति । यथा गौर्दुह्यमाना क्षीरशून्या भवति, एवमयं यज्ञेन दुह्यमानो रिक्तात्मा भवेत्, ततस्स इष्ट्वा पापीयान् भवति । अत्र दुह प्रपूरणे इति प्रशब्दः पूरणप्रतिपक्षमाह यथा प्रस्मरणं प्रस्थानमिति, एवं प्रपूरणं रेचनमिति जानीयात् ॥
मूलम् (संयुक्तम्)
य ए॑नयो॒र्दोहव्ँ॑वि॒द्वान्यज॑ते॒ स य॒ज्ञन्दु॑हे॒ स इ॒ष्ट्वा वसी॑यान्भवति स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तम॒स्यूर्ज॒म्मह्यँ॑ स्तु॒तन्दु॑हा॒मा मा॑ स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तङ्ग॑म्याच्छ॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रम॒स्यूर्ज॒म्मह्यँ॑ श॒स्त्रन्दु॑हा॒मा मा॑ श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रङ्ग॑म्या॒दित्या॑है॒ष वै स्तु॑तश॒स्त्रयो॒र्दोह॒स्तय्ँ॒य ए॒वव्ँवि॒द्वान्यज॑ते दु॒ह ए॒व य॒ज्ञमि॒ष्ट्वा वसी॑यान्भवति ॥ [28]
विश्वास-प्रस्तुतिः
य ए॑नयो॒र्दोहव्ँ॑वि॒द्वान्यज॑ते ।
स य॒ज्ञन्दु॑हे ।
मूलम्
य ए॑नयो॒र्दोहव्ँ॑वि॒द्वान्यज॑ते ।
स य॒ज्ञन्दु॑हे ।
भट्टभास्कर-टीका
7य एनयोरित्यादि ॥ यज्ञोनेन दुह्यमानः पुनःपुनरुपचीयमानः सदा गौरिव दोग्धुरस्योपकरोति ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
स इ॒ष्ट्वा वसी॑यान्भवति ।
मूलम्
स इ॒ष्ट्वा वसी॑यान्भवति ।
भट्टभास्कर-टीका
ततश्च स इष्ट्वा यज्ञवान् भूत्वा वसीयान् वसुमत्तरो भवति ‘विन्मतोर्लुक्’ इति लुक्, ‘टेः’ इति टिलोपः ।
विश्वास-प्रस्तुतिः
स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तम॒सि ।
ऊर्ज॒म्मह्यँ॑ स्तु॒तन्दु॑हाम् ।
आ मा॑ स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तङ्ग॑म्यात् ।
श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रम॑सि ।
ऊर्ज॒म्मह्यँ॑ श॒स्त्रन्दु॑हाम् ।
आ मा॑ श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रङ्ग॑म्या॒दित्या॑ह ।
ए॒ष वै स्तु॑तश॒स्त्रयो॒र्दोह॒स्तय्ँ॒य ए॒वव्ँवि॒द्वान्यज॑ते ।
दु॒ह ए॒व य॒ज्ञमि॒ष्ट्वा वसी॑यान्भवति ॥
मूलम्
स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तम॒सि ।
ऊर्ज॒म्मह्यँ॑ स्तु॒तन्दु॑हाम् ।
आ मा॑ स्तु॒तस्य॑ स्तु॒तङ्ग॑म्यात् ।
श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रम॑सि ।
ऊर्ज॒म्मह्यँ॑ श॒स्त्रन्दु॑हाम् ।
आ मा॑ श॒स्त्रस्य॑ श॒स्त्रङ्ग॑म्या॒दित्या॑ह ।
ए॒ष वै स्तु॑तश॒स्त्रयो॒र्दोह॒स्तय्ँ॒य ए॒वव्ँवि॒द्वान्यज॑ते ।
दु॒ह ए॒व य॒ज्ञमि॒ष्ट्वा वसी॑यान्भवति ॥
भट्टभास्कर-टीका
कः पुनरेतयोः दोह इत्याह - स्तुतस्येत्यादि । गतम् । दोहमजानन्तं गोकल्पं यज्ञो दुग्धे । दोहवित्तु यज्ञमेव गोस्थानीयं सर्वाण्यभिमतानि दुग्धे । इत्थं यज्ञवांश्च भूत्वा वसीयान् भवति गोमानिव समृद्धो भवतीत्यर्थः ॥
इति तृतीये द्वितीये सप्तमोनुवाकः ॥