१० प्रवृत्तहोमादिमन्त्राभिधानम्

जुष्टो॑ वा॒चो भू॑यास॒ञ्जुष्टो॑ वा॒चस्पत॑ये॒ देवि॑ वाक् ।
यद्वा॒चो मधु॑म॒त्तस्मि॑न्मा धा॒स्स्वाहा॒ सर॑स्वत्यै ।

जुष्टः इष्टः वाचः भूयासम् । वाचस्पतये मनसे प्राणाय जुष्टः भूयासमित्येव । षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । ‘सावेकाचः’ इति वाचः षष्ठ्या उदात्तत्वम् । ‘षष्ठ्याः पतिपुत्र’ इति सत्वम् । ‘नित्यं मन्त्रे’ इति जुष्टशब्द आद्युदात्तः । हे देवि वाक् यद्वाचः पदं वास्तवं मधुमत् मधुरं तस्मिन् मा धाः धेहि स्थापय । सरस्वत्यै तुभ्यं स्वाहुतमिदमस्तु । दधातेर्लोटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ॥

ऋ॒चा स्तोमँ॒ सम॑र्धय गाय॒त्रेण॑ रथन्त॒रम् ।
बृ॒हद्गा॑य॒त्रव॑र्तनि ।

2अथ द्वितीया - ऋचा योनिभूतया स्तोमं स्तोत्रं समर्धय समृद्धिं कुरु । गायत्रेण साम्ना रथन्तरं समर्धय । बृहच्च साम गायत्रवर्तनि गायत्रपदभक्तिकं समर्धय तदनुगतं कुर्विति समर्धय हे वाक् ।
प्रवृतेषु ऋत्विक्षु सम्यग्यज्ञप्रवृत्तौ यथोक्तसमृद्धिकं सर्वं भवतीति ॥

यस्ते॑ द्र॒प्सस्स्कन्द॑ति॒ यस्ते॑ अँ॒शुर्बा॒हुच्यु॑तो धि॒षण॑योरु॒पस्था॑त् ।
अ॒ध्व॒र्योर्वा॒ परि॒ यस्ते॑ प॒वित्रा॒त्स्वाहा॑कृत॒मिन्द्रा॑य॒ तञ्जु॑होमि ।

तत्र प्रथमा - यस्ते इति ॥ ‘अंशुः’ इति प्रथमपादान्तः । हे सोम यस्तेऽभिषूयमाणस्य द्रप्सो रसस्स्कन्दति । यो वा तवांशुः सूक्ष्मलतावयवः बाहुच्युतः बाह्वोर्हस्तयोश्च्युतः निपतितः संलग्नः । थाथादिस्वरं बाधित्वा व्यत्ययेन सप्तमीपूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । धिषणयोरुपस्थात् - अधिषवणफलके धिषणे । दृश्यते हि ‘धिषाणे वीडू’ इति । तयोरुपस्थादुत्सङ्गात् हस्तयोश्च्युतः । अध्वर्योरिति । यद्वा यो वा तव रसः पवित्रात् दशापवित्रात् विततात्पतितः सर्वतस्स्कन्दति तं सर्वं स्वाहाकृतं स्वाहाकारेण प्रक्षिप्तं स्वाहाकृतवदवृधानिपतितं कृत्वा इन्द्राय जुहोमि स्वाहुतमेव करोमि । स्वाहाशब्दस्योर्यादित्वेन गतित्वात् ‘गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

यो द्र॒प्सो अँ॒शुᳶ प॑ति॒तᳶ पृ॑थि॒व्याम्प॑रिवा॒पात् [32] पु॒रो॒डाशा॑त्कर॒म्भात् ।
धा॒ना॒सो॒मान्म॒न्थिन॑ इन्द्र शु॒क्रात्स्वाहा॑कृत॒मिन्द्रा॑य॒ तञ्जु॑होमि ।

4अथ द्वितीया - यो द्रप्स इति ॥ सोमात् यो द्रप्सो वा अंशुर् वा पृथिव्यां पतितः परिवापादिभ्यश्च । हे इन्द्र तं स्वाहाकृतं इन्द्रायेश्वराय तुभ्यं जुहोमि हुतमेव करोमि ।
परिवापाः व्रीहिप्रभवा लाजाः ।
पुरोडाशः पिष्टमयः ।
करम्भः सक्त्व्-आज्य-संयोग-विशेषः । धानाश्च सोमश्च धानासोमम् । ‘जातिरप्राणिनाम्’ इत्येकवद्भावः ।
धानाः तण्डुलप्रभवाः लाजप्रकाराः ।
सोमो लतात्मा ।
यद्वा - सवनीयैः साहचर्यात् पारिशेष्याच्च सोमविषया मैत्रावरुणी पयस्या सोमशब्देनोच्यते ।
यथा धानाः करम्भः परिवापः पुरोडाशः पयस्या पङ्क्तिराप्यत इति ।
मन्थी शुक्रश्च ग्रहौ ॥

यस्ते॑ द्र॒प्सो मधु॑माँ इन्द्रि॒यावा॒न्त्स्वाहा॑कृत॒ᳶ पुन॑र॒प्येति॑ दे॒वान् ।
दि॒वᳶ पृ॑थि॒व्याᳶ पर्य॒न्तरि॑क्षा॒त्स्वाहा॑कृत॒मिन्द्रा॑य॒ तञ्जु॑होमि ।

5अथ तृतीया - यस्ते इति ॥ हे सोम यस्ते द्रप्सो मधुमान् मधुररसवान् इन्द्रियावान् वीर्यवांश्च भूत्वा स्वाहाकृतः पुनर्देवानप्येति गच्छति । दिवो वा पृथिव्या वा अन्तरिक्षाद्वा यत्र यत्र स्कन्नः ततस्सर्वस्मादागत्य पुनरपि देवान्प्राप्नोति मम स्वाहाकारेण तमहमिन्द्राय स्वाहाकृतं कृत्वा जुहोमि साऽपि तथा करोत्विति । ‘मन्त्रे सोमाश्व’ इतीन्द्रियशब्दस्य दीर्घत्वम् । ‘ऊडिदम्’ इति दिवो विभक्तिरुदात्ता । ‘उदात्तयणः’ इति पृथिव्याः ॥

अ॒ध्व॒र्युर्वा ऋ॒त्विजा॑म्प्रथ॒मो यु॑ज्यते॒ तेन॒ स्तोमो॑ योक्त॒व्य॑ इत्या॑हु॒र्वाग॑ग्रे॒गा अग्र॑ एत्वृजु॒गा दे॒वेभ्यो॒ यशो॒ मयि॒ दध॑ती प्रा॒णान्प॒शुषु॑ प्र॒जाम्मयि॑ [33] च॒ यज॑माने॒ चेत्या॑ह॒ वाच॑मे॒व तद्य॑ज्ञमु॒खे यु॑नक्ति॒ वास्तु॒ वा ए॒तद्य॒ज्ञस्य॑ क्रियते॒ यद्ग्रहा॑न्गृही॒त्वा ब॑हिष्पवमा॒नँ सर्प॑न्ति

विष्णो॒ त्वन्नो॒ अन्त॑म॒श्शर्म॑ यच्छ सहन्त्य ।
प्र ते॒ धारा॑ मधु॒श्चुत॒ उत्स॑न्दुह्रते॒ अक्षि॑तम्॥

मन्त्रार्थस्तु - हे विष्णो यज्ञात्मन् सोम त्वं नः अस्माकं अन्तिमः अन्तिकतमः प्रत्यासन्नतमः । ‘तमेतादेश्च’ इति कलोपः । सः त्वमस्मभ्यं शर्म सुखं यच्छ देहि । हे सहन्त्य परेषामभिभवितः महाप्रभाव । सहतेरौणादिको झच् । सहन्ताः सोढारः, ततस्स्वार्थिको यः । सहन्त्य ते तव धाराः रसप्रवाहाः मधुश्चुतः मधुरं रसं क्षरन्त्यः उत्सं कूपभूतं अक्षितं अनुपक्षीणं सोमरसं प्रदुह्रते प्रकर्षेण दुहताम् । तेन यच्छुष्यति तदाप्यायितं भवति । दुहेश्छान्दसे लेटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति रुडागमः ॥