१२ पितृयज्ञ-हौत्रमन्त्राः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - दमनो यामायनः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उश᳓न्तस् त्वा नि᳓ धीमहि
उश᳓न्तः स᳓म् इधीमहि
उश᳓न्न् उशत᳓ आ᳓ वह
पितॄ᳓न् हवि᳓षे अ᳓त्तवे

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
dhīmahi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

ní ← ní (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

uśántaḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

idhīmahi ← √idh- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

uśántaḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

uśán ← √vaś- (root)
{tense:PRS, voice:ACT}

uśatáḥ ← √vaś- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áttave ← √ad- (root)
{case:DAT, number:SG}

havíṣe ← havís- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

pitr̥̄́n ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

उ॒शन्तः॑ । त्वा॒ । नि । धी॒म॒हि॒ । उ॒शन्तः॑ । सम् । इ॒धी॒म॒हि॒ ।
उ॒शन् । उ॒श॒तः । आ । व॒ह॒ । पि॒तॄन् । ह॒विषे॑ । अत्त॑वे ॥

उ॒शन्तः॑ । त्वा॒ । ह॒वा॒म॒हे॒ । उ॒शन्तः॑ । समिति॑ । इ॒धी॒म॒हि॒ ॥ उ॒शन्न् । उ॒श॒तः । एति॑ । व॒ह॒ । पि॒तृन् । ह॒विषे॑ । अत्त॑वे ॥

• uśantas ← uśantaḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dhīmahy ← dhīmahi ← dhā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• uśantaḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• idhīmahi ← indh
• [verb], plural, Present optative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• uśann ← uśan ← vaś
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• uśata ← uśataḥ ← vaś
• [verb noun], accusative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• pitṝn ← pitṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• haviṣe ← havis
• [noun], dative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• attave ← ad
• [verb noun]
• “eat; devour.”

हे अग्ने उशन्तः कामयमानाः वयं त्वा त्वां निधीमहि कर्मार्थं स्थापितवन्तः । उशन्तो वयं समिधीमहि सन्दीपयामः । त्वमपि उशन् कामयमानोहविरादिकं उशतः आगन्तुकामान् पितॄन् अस्मिन्यज्ञे आवह हविषे अस्माभिः प्रत्तं हविः अत्तवे अत्तुम् । अदेस्तुमर्थे तवेन् प्रत्ययः क्रियाग्रहणङ्कर्तव्यमितिकर्मणः सम्प्रदानसञ्ज्ञा ॥ १२ ॥

1उशन्त इत्यनुष्टुप् ॥ उशन्तः कामयमानाः पितॄन् त्वा हवामहे आह्वयामः । तानेव कामयमानास्त्वां समिधीमहि सम्यग्दीपयामः । त्वमपि तान् पितॄन् उशन्नावह । कीदृशान् उशतः हविरत्तुं कामयमानान् हविषे अत्तवे हविर्भोक्तुं । तुमर्थे तवै प्रत्ययः, कर्मणस्सप्रदानत्वाच्चत्तुर्थी ॥

English translation:

“Longing we set you down; longing we kindle you; do you longing bring the longing Pitṛs to eat of the(sacrificial) viands.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kavya: an offering to sages, i.e. pitṛs

Eagerly we would install you; eagerly we would kindle you.
Eagerly convey the eager forefathers here, to eat the oblation.

Right gladly would we set thee down, right gladly make thee burn and glow.
Gladly bring yearning Fathers nigh to cat the food of sacrifice.

Willig wollen wir dich einsetzen, willig dich anzünden. Willig fahre die willigen Väter hierher, um die Opferspende zu essen!

Begehrend setzen wir dich hin, begehrend zünden wir dich an, Die Väter fahr zum Opfermahl, begehrend die begehrenden.

Радостные, мы устроили тебя,
Радостные, воспламеним.
Радостный, радостных привози.
Отцов для вкушения жертвенной пищи!

• अग्निः
• दमनो यामायनः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (उशन्तः-त्वा निधीमहि-उशन्तः-समिधीमहि) हे अग्ने ! जिससे कि हम सदैव निज इष्ट की इच्छा करते हुए तुझको अन्त्येष्टिपर्यन्त सब संस्कारों में स्थापित करते हैं तथा इष्ट चाहते हुए ही प्रज्वलित करते हैं, (उशन्-उशतः पितॄन् हविषे-अत्तवे-आवह) इसलिये तू भी हमारा इष्ट चाहती हुई, अपने जैसे इष्ट चाहती हुई सूर्यरश्मियों को यज्ञ में प्रयुक्त कर, जिस से तेरे अन्दर डाली हवि सूक्ष्म बन कर फैल जावे ॥१२॥

भावार्थभाषाः - संस्कारों और मङ्गलकार्यों में अग्निहोम करना चाहिये ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उशन्तः-त्वा निधीमहि-उशन्तः-समिधीमहि) हे-अग्ने ! यतो वयमिच्छन्तस्त्वां स्थापयेम तथा-इच्छन्त एव च सन्दीपयेम, तस्मात्त्वमपि (उशन्-उशतः पितॄन् हविषे-अत्तवे-आवह) अस्मदिष्टमिच्छन्-अस्मदिष्टमिच्छतः पितॄन् प्रति हविषे-हविरत्तवेऽत्तुं ग्रहीतुम् ‘तुमर्थे तवेन् प्रत्ययः’। आवह-प्रयोजय ॥१२॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - गोतमो राहूगणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ सोम प्र᳓ चिकितो मनीषा᳓
तुवं᳓ र᳓जिष्ठम् अ᳓नु नेषि प᳓न्थाम्
त᳓व प्र᳓णीती पित᳓रो न इन्दो
देवे᳓षु र᳓त्नम् अभजन्त धी᳓राः

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cikitaḥ ← √cit- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

neṣi ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

pánthām ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rájiṣṭham ← rájiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

práṇītī ← práṇīti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

abhajanta ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वम् । सो॒म॒ । प्र । चि॒कि॒तः॒ । म॒नी॒षा । त्वम् । रजि॑ष्ठम् । अनु॑ । ने॒षि॒ । पन्था॑म् ।
तव॑ । प्रऽनी॑ती । पि॒तरः॑ । नः॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । दे॒वेषु॑ । रत्न॑म् । अ॒भ॒ज॒न्त॒ । धीराः॑ ॥

त्वम् । सो॒म॒ । प्रचि॑कित॒ इति॒ प्र-चि॒कि॒तः॒ । म॒नी॒षा । त्वम् । रजि॑ष्ठम् । अन्विति॑ । ने॒षि॒ । पन्था॑म् ॥ तव॑ । प्रणी॒तीति॒ प्र-नी॒ती॒ । पि॒तरः॑ । नः॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । दे॒वेषु॑ । रत्न॑म् । अ॒भ॒ज॒न्त॒ । धीराः॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• cikito ← cikitaḥ ← cit
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “notice; observe; attend to; intend.”

• manīṣā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• rajiṣṭham ← rajiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “honest.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• neṣi ← nī
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• panthām ← pathin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• praṇītī ← praṇīti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “guidance; guidance.”

• pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• abhajanta ← bhaj
• [verb], plural, Imperfect
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• dhīrāḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

हे सोम त्वं मनीषा मनीषयास्मदीयया बुद्ध्या प्र चिकितः प्रकर्षेण ज्ञातोऽसि वयं त्वां स्तुतिभिरज्ञासिष्मेत्यर्थः । अतः त्वं रजिष्ठम् ऋजुतममकुटिलं पन्थां पन्थानं कर्मफलावाप्तिहेतुभूतं मार्गम् अनु नेषि अस्माननुक्रमेण प्रापयसि । किंच हे इन्दो उन्दनशील सर्वं जगदमृतेन क्लेदयित: सोम तव प्रणीती प्रणीत्या त्वत्कर्तृकेण प्रकृष्टनयनेन धीराः धीमन्तः कर्मवन्तः प्रज्ञावन्तो वा नः अस्माकं पितरः देवेषु इन्द्रादिषु रत्नं रमणीयं धनम् अभजन्त असेवन्त प्राप्नुवन् । अतोऽस्मानपि तादृशं धनं प्रापयेत्यर्थः ॥ प्र चिकितः । ‘ कित ज्ञाने ’ । अस्मात् कर्मणि निष्ठा । छान्दसं द्विर्वचनम् । यद्वा । यङ्लुगन्तात् निष्ठा । संज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वात् ‘ गुणो यङ्लुकोः’ इति अभ्यासस्य गुणाभावः । यद्वा । ‘ छन्दस्युभयथा ’ इति निष्ठायाः सार्वधातुकसंज्ञायां शप् । जुहोत्यादिवत् तस्य श्लुः । श्लौ ’ इति द्विर्वचनम् । गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । मनीषा। सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयाया डादेशः । रजिष्ठम् । ऋजुशब्दात् इष्ठनि ’ विभाषर्जोश्छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. ४. १६२ ) इति रत्वम् । ‘टेः’ इति टिलोपः । नेषि । नयतेर्लटि ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । पन्थाम् । “ पथिमथ्यृभुक्षामात् ’ ( पा. सू. ७. १. ८५ ) इति असावपि व्यत्ययेन आत्वम् । पथिमथोः सर्वनामस्थाने ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । प्रणीती । ‘ तादौ च इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ‘ सुपां सुलुक् ’ इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् ॥

2सोमबर्हिषदग्निष्वात्तकव्यवाहनानां क्रमेण द्वेद्वे पुरोनुवाक्ये एकैकस्य तूत्तरा याज्या सर्वास्त्रिष्टुभः । विशेषो वक्ष्यते -त्वं सोमेति ॥ हे सोम! त्वं प्रचिकितः प्रकर्षेण ज्ञातः । निष्ठायां छान्दस्मं द्विर्वचनम्, यङ्लुकि वा अभ्यासविकाराभावः, ‘गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । ‘चिक’ इति वा धात्वन्तरं द्रष्टव्यम् ।
मनीषा मनीषावद्भिः । यद्वा - विशिष्टया मनीषया व्यभिचाराभावात् । ‘सुपां सुलुक्’ इति विभक्तेराकारः ।
किंच – त्वं रजिष्ठं ऋजुतरं पन्थां पन्थानम् । ऋजुशब्दादिष्ठनि ‘विभाषर्जोश्छन्दसि’ इति रेफः । यद्वा - रजः उदकं अतिशयेन तद्वान् रजिष्ठः । रजश्शब्दादिष्ठन् ‘विन्मतोर्लुक्’, ‘टेः’ इति टिलोपः ।
ईदृशं पन्थानं अनुनेषि अनुक्रमेण प्रापयसि । नयतोर्लिटि शपो लुक् ।
किञ्च - हे इन्दो! सोम! तव प्रणीती प्रणीत्या परिचरणेन पुरस्कारेण वा । ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णदीर्घत्वम् । अस्माकं पितरः पूर्वेषु देवेषु रत्नं रमणीयं हविः अन्नम् अभजन्त धीराः धीमन्तः । मत्वर्थीयो रप्रत्ययः ॥

English translation:

“You, Soma, are thoroughly apprehended by our understanding; you lead us along a straight path; by your guidance, Indra, our righteous fathers obtained wealth among the gods.”

You, Soma, have become conspicuous through our inspired thought. You—lead along the straightest path.
Through your guidance, o drop, our insightful forefathers had their
share in the treasure among the gods.

The multiple possible meanings of the root(s) √cit and the unclear morphological identity of (prá) cikitaḥ make the interpretation of the first pāda somewhat difficult. I follow Thieme’s solution (Plusq.), adopted also by Kümmel (176-77), that it is underlyingly a medial injunctive to the perfect stem (that is, an unaugmented pluperfect), patterning with pf. cikité, etc. But the underspecification of this posited

*cikita caused it to be re-marked with an active ending (like root presents of the type aduha-t). It should not be a subjunctive, despite its thematic appearance, because of the zero-grade root syllable, and, pace Witzel Gotō, it should not be a trans./caus.

reduplicated aorist because of the light reduplicating syllable (expect *cīkitas) – although I do have to admit that acikitat in VII.80.2 does seem to function like a redupl. aorist. Witzel Gotō supply panthā́m, from b, as object in a, but this seems unnecessary. On a potential ring made by prá cikitaḥ here and prá cikitsā in the last pāda of the hymn (23d), see published introduction. The other question in pāda a is whose inspired thought is at issue. I assume that it is ours (that is, the poets’), in that the priests and poets create the ritual that makes soma manifest.

Thou, Soma, art preeminent for wisdom; along the straightest path thou art our leader.
Our wise forefathers by thy guidance, Indu, dealt out among the Gods their share of treasure.

Du, Soma, offenbare dich durch dichterische Gedanken, führe du uns den richtigsten Weg! Unter deiner Führung, du Saft, empfingen unsere weisen Väter von den Göttern das Kleinod.

Du ragst, o Soma, hoch hervor an Weisheit, du führst, o Indu, auf dem gradsten Wege; Durch deine Leitung haben unsre Väter, die weisen, Schutz empfangen bei den Göttern.

Ты, Сома, проявись через сознание!
Ты веди (нас) самым прямым путем!
Под твоим предводительством отцы наши, о сок,
Получили долю в богатстве у богов, (они,) мудрые.

• सोमः
• गोतमो राहूगणः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब तेईस मन्त्रवाले इक्कानवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में सोम शब्द के अर्थ का उपदेश किया है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्दो) सोम के समान (सोम) समस्त ऐश्वर्य्ययुक्त (त्वम्) परमेश्वर वा अतिउत्तम विद्वान् ! जिस (मनीषा) मन को वश में रखनेवाली बुद्धि से (चिकितः) जानते हो वा (तव) आपकी (प्रणीती) उत्तम नीति से (धीराः) ध्यान और धैर्ययुक्त (पितरः) ज्ञानी लोग (देवेषु) विद्वान् वा दिव्य गुण कर्म और स्वभावों में (रत्नम्) अत्युत्तम धन को (प्र) (अभजन्त) सेवते हैं, उससे शान्तिगुणयुक्त आप (नः) हम लोगों को (रजिष्ठम्) अत्यन्त सीधे (पन्थाम्) मार्ग को (अनु) अनुकूलता से (नेषि) पहुँचाते हो, इससे (त्वम्) आप हमारे सत्कार के योग्य हो ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जैसे परमेश्वर अत्यन्त उत्तम विद्वान् अविद्या विनाश करके विद्या और धर्ममार्ग को पहुँचाता है, वैसे ही वैद्यकशास्त्र की रीति से सेवा किया हुआ सोम आदि ओषधियों का समूह सब रोगों का विनाश करके सुखों को पहुँचाता है ॥ १ ॥

अन्वय: हे इन्दो सोम त्वं यया मनीषा चिकितस्तव प्रणीती धीराः पितरो देवेषु रत्नं प्राभजन्त तया नोस्मान् रजिष्ठं पन्थामनुनेषि तस्मात् त्वमस्माभिः सत्कर्त्तव्योऽसि ॥ १ ॥

अथ सोमशब्दार्थ उपदिश्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) परमेश्वरो विद्वान् वा (सोम) सर्वेश्वर्यवन् (प्र) (चिकितः) जानासि। मध्यमैकवचने लेट्प्रयोगः। (मनीषा) मनस ईषया प्रज्ञानुरूपया। अत्र सुपां सुलुगिति तृतीयास्थाने डादेशः। (त्वम्) (रजिष्ठम्) अतिशयेन ऋतु रजिष्ठम्। ऋजुशब्दादिष्ठनि। विभाषर्जोश्छन्दसि। अ० ६। ४। १६२। इति ऋकारस्य रेफादेशः। (अनु) (नेषि) प्रापयसि। अत्र नौधातोर्लटि बहुलं छन्दसीति शपो लुक्। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। (पन्थाम्) पन्थानम्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेति नकारलोपः। (तव) (प्रणीती) प्रकृष्टा चासौ नीतिस्तया। अत्र सुपां सुलुगिति पूर्वसवर्णदीर्घः। (पितरः) ज्ञानिनः (नः) अस्मभ्यम् (इन्दो) सोम्यगुणसम्पन्न (देवेषु) विद्वत्सु दिव्यगुणकर्मस्वभावेषु वा (रत्नम्) रमणीयं धनम् (अभजन्त) भजन्ति (धीराः) ध्यानधैर्ययुक्ताः ॥ १ ॥

भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। यथा परमेश्वरः परमविद्वान् वाऽविद्यां विनाश्य विद्याधर्ममार्गे प्रापयति तथैव वैद्यकशास्त्ररीत्या सेवितः सोमाद्योषधिगणः सर्वान् रोगान् विनाश्य सुखानि प्रापयति ॥ १ ॥

या सूक्तात अध्ययन, अध्यापन करणाऱ्या विद्या शिकणाऱ्या इत्यादी कामांची सिद्धी करणाऱ्या (सोम) शब्दाच्या अर्थाच्या कथनाने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जसा परमेश्वर किंवा अत्यंत उत्तम विद्वान अविद्येचा नाश करून विद्या व धर्ममार्गाकडे तसे वैद्यकशास्त्राच्या रीतीने सेवा केलेला सोम इत्यादी औषधींचा समूह सर्व रोगांचा नाश करतो व सुखी करतो. ॥ १ ॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - दैवोदासिः प्रतर्दनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्व᳓या हि᳓ नः पित᳓रः सोम पू᳓र्वे
क᳓र्माणि चक्रुः᳓ पवमान धी᳓राः
वन्व᳓न्न् अ᳓वातः परिधीँ᳓र् अ᳓पोर्णु
वीरे᳓भिर् अ᳓श्वैर् मघ᳓वा भवा नः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

cakrúḥ ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kármāṇi ← kárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pavamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ápa ← ápa (invariable)

ávātaḥ ← ávāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paridhī́n ← paridhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ūrṇu ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vanván ← √vanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vīrébhiḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

त्वया॑ । हि । नः॒ । पि॒तरः॑ । सो॒म॒ । पूर्वे॑ । कर्मा॑णि । च॒क्रुः । प॒व॒मा॒न॒ । धीराः॑ ।
व॒न्वन् । अवा॑तः । प॒रि॒ऽधीन् । अप॑ । ऊ॒र्णु॒ । वी॒रेभिः॑ । अश्वैः॑ । म॒घऽवा॑ । भ॒व॒ । नः॒ ॥

त्वया॑ । हि । नः॒ । पि॒तरः॑ । सो॒म॒ । पूर्वे॑ । कर्मा॑णि । च॒क्रुः । प॒व॒मा॒न॒ । धीराः॑ ॥ व॒न्वन्न् । अवा॑तः । प॒रि॒धीनिति॑ परि-धीन् । अपेति॑ । ऊ॒र्णु॒ । वी॒रेभिः॑ । अश्वैः॑ । म॒घवेति॑ म॒घ-वा॒ । भ॒व॒ । नः॒ ॥

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pūrve ← pūrva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• karmāṇi ← karman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• cakruḥ ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pavamāna ← pū
• [verb noun], vocative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• dhīrāḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• vanvann ← vanvan ← van
• [verb noun], nominative, singular
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• avātaḥ ← avāta
• [noun], nominative, singular, masculine

• paridhīṃr ← paridhi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “covering; circumference; Paridhi; halo; fence.”

• aporṇu ← apavṛ ← √vṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “open.”

• vīrebhir ← vīrebhiḥ ← vīra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• aśvair ← aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

• bhavā ← bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

हे पवमान पूयमान सोम धीराः कर्मणि कुशलाः प्राज्ञाः नः अस्माकं पितरः पूर्वे पुरातना अङ्गिरसः त्वया । हिरवधारणे । त्वया सहायेनैव कर्माणि अग्निष्टोमादीनि चक्रुः कृतवन्तः । किंच वन्वन् स्तोतॄन संभजन् । यद्वा । वनतिर्हिंसार्थः। शत्रून् हिंसन’ । अवातः तैरभिगतस्त्वं परिधीन् । परिधीयत एभिः सर्वमिति परिधयो राक्षसाः। तान् अपोर्णु अपोर्णुहि अपच्छादय । जहीति यावत् । ऊर्णोतेर्लोटि छान्दसो हेर्लुक् । एतादृशस्त्वं नः अस्माकं पुत्रादियुक्तं धनं प्रयच्छेत्यर्थः ॥

3त्वया हीति ॥ हे सोम नःअस्माकं पूर्वे पितरः त्वया खलु हेतुना त्वत्प्रसादेन कर्माणि ज्योतिष्टोमदीनि पितृयज्ञादीनि वा चक्रुः कृतवन्तः । धीराः । गतम् ।
हे पवमान शोधक तस्मात्कारणात् अस्माकमपि त्वं वन्वन् अस्माकं संभजन् अवातः वातरहितः स्वयमेव ज्वलन् ।
यद्वा - अकार उपमायां अयं वायुसदृशः, दीर्घकारित्वं साडृश्यं । परिधीन् परितो धारयितॄन् आत्मनः प्रतिबन्धॄन् अपोर्णु अपानुद प्रतिबन्धकापनोदेन शीघ्रमागच्छेति । रुत्वानुनासिकावुक्तौ । वीरेभिः विक्रान्तैरश्वैः शीघ्रमागच्छेति । ततश्चागत्य नः अस्माकं मघवा धनवान् भव । अस्मभ्यं धनं दातुं हस्ते गृहाण ।
यद्वा - हविषा धनेन तद्वान् भव । ‘छन्दसीवनिपौ’ इति मत्वर्थीयो वनिप्रत्ययः । ‘द्व्यचोतस्तिङः’ इति भवशब्दस्य संहितायां दीर्घः ॥

English translation:

“Soma Pavamāna, by you our ancient and wise progenitors performed their religious rites; harming the foes (yourself) unharmed slay the rākṣasas and be liberal in enriching us with male offspring and horses.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yourself unharmed: avataḥ = tair, i.e. śatrubhir abhigataḥ

Because with you, self-purifying Soma, our insightful forefathers performed their (ritual) acts,
open up the barriers, vanquishing but unvanquished; become a
benefactor to us with heroes and with horses.

As Geldner (see n. 11c) and Ober (I.311 with n. 791) point out, the first hemistich depicts the Vala myth, with “forefathers” (pitáraḥ) a reference to the Aṅgirases - made clearer by a similar but more explicit passage in the next hymn, IX.97.39. This mythic episode - the forefathers opening the Vala cave with the help of soma - provides the model for the appeal in c, for Soma to open the paridhí- (paridhī́m̐r áporṇu): paridhí- is used explicitly of the barriers of the Vala cave in I.52.5. But as Geldner suggests (n. 11c), the poet here is calling on Soma to open up the livestock pens and provide us with the animals therein.

For our sage fathers, Soma Pavamana, of old performed, by thee, their sacred duties.
Fighting unvanquished, open the enclosures: enrich us with large gifts of steeds and heroes.

Denn mit dir, o Soma, haben unsere weisen Väter vormals ihre Taten getan, o Pavamana. Ein unüberwundener Überwinder öffne du die Schranken; sei gegen uns freigebig mit Söhnen und Rossen!

Denn unsre alten weisen Väter thaten durch dich, o heller Soma, ihre Werke, Die Wehren brich unangefochten, siegreich, sei mächtig uns durch Helden und durch Rosse.

Ведь это с тобой, о сома, наши древние отцы
Совершали обряды, о Павамана, (эти) мудрые.
Настигающий, (но) не настигнутый, раствори преграды!
Будь к нам щедрым на мужей и коней!

• पवमानः सोमः
• प्रतर्दनो दैवोदासिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) हे परमात्मन् ! (पूर्वे, पितरः) पूर्वकाल के पिता-पितामह (धीराः) जो धीर हैं (त्वया) तुम्हारी प्रेरणा से(कर्माणि, चक्रुः) कर्म्मों को करते थे। (पवमान) हे सबको पवित्र करनेवाले परमात्मन् ! (वन्वन्) आपका भजन करते हुए (अवातः) निश्चल होकर (परिधीन्) राक्षसों को (अपोर्णु) दूर करें (वीरेभिः) वीरपुरुषों से (अश्वैः) और जो शक्तिसम्पन्न हैं, उनसे (नः) हमको (मघवा, भव) ऐश्वर्य्यसम्पन्न करें॥११॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की आज्ञापालन करने से देश में ज्ञानी तथा विज्ञानी पुरुषों की उत्पत्ति होती है और देश ऐश्वर्य्यसम्पन्न होता है, इस प्रकार राक्षसभाव निवृत्त होकर सभ्यता के भाव का प्रचार होता है॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (पूर्वे, पितरः) पूर्वकालिकाः पितृपितामहादयः (धीराः) ये धीरास्ते (त्वया) त्वत्प्रेरणयैव (कर्माणि, चक्रुः) कर्माणि अकार्षुः (पवमान) हे सर्वपावक ! (वन्वन्) भवन्तं सेवमानः (अवातः) निश्चलः सन् (परिधीन्) राक्षसान् (अप, ऊर्णु) अपसारयाणि (वीरेभिः) वीरपुरुषैः (अश्वैः) शक्तिसम्पन्नैश्च अस्मान् (मघवा, भव) ऐश्वर्यसम्पन्नं कुर्याः॥११॥

• देवता - सोमः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ सोम पितृ᳓भिः संविदानो᳓
अ᳓नु द्या᳓वापृथिवी᳓ आ᳓ ततन्थ
त᳓स्मै त इन्दो हवि᳓षा विधेम
वयं᳓ सियाम प᳓तयो रयीणा᳓म्

Strata
Popular for non-linguistic reasons

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D;; repeated line

Morph
pitŕ̥bhiḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

saṁvidānáḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

tatantha ← √tan- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

pátayaḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

त्वम् । सो॒म॒ । पि॒तृऽभिः॑ । स॒म्ऽवि॒दा॒नः । अनु॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । आ । त॒त॒न्थ॒ ।
तस्मै॑ । ते॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । ह॒विषा॑ । वि॒धे॒म॒ । व॒यम् । स्या॒म॒ । पत॑यः । र॒यी॒णाम् ॥

त्वम् । सो॒म॒ । पि॒तृभि॒रिति॑ पि॒तृ-भिः॒ । सव्ँ॒वि॒दा॒न इति॑ सम्-वि॒दा॒नः । अन्विति॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॒ द्यावा॑-पृ॒थि॒वी । एति॑ । त॒त॒न्थ॒ ॥ तस्मै॑ । ते॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । ह॒विषा॑ । वि॒धे॒म॒ । व॒यम् । स्या॒म॒ । पत॑यः । र॒यी॒णाम् ॥ ।

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pitṛbhiḥ ← pitṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• saṃvidāno ← saṃvidānaḥ ← saṃvid ← √vid
• [verb noun], nominative, singular
• “agree; know; match; recognize.”

• ’nu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tatantha ← tan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• patayo ← patayaḥ ← pati
• [noun], nominative, plural, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

हे सोम त्वं पितृभिः सह संविदानः संगच्छमानः द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ अनु आ ततन्थ क्रमेण विस्तारयसि । तस्मै सोमाय हविषा विधेम परिचरेम । वयं रयीणां धनानां पतयः स्याम भवेम ॥

4त्वं सोमेति ॥ हे सोम! त्वं पितृभिः पूर्वैरास्माकीनैः संविदानः ऐकमत्यं गतः इत्थं वयमस्मै कुर्म इति द्यावापृथिव्यौ अन्वाततन्थ अनुक्रमेण दीप्त्या ।
अततेः ‘बभूथाततन्थ’ इति निपात्यते ।
हे इन्दो! तस्मै तादृशाय ते तुभ्यं हविषा विधेम परिचरेम तदर्थां आततदीप्तिर्भव । प्रयोजनं च ब्रूमः ।
वयं रयीणां धनानां पतयः स्याम भूयास्मेति हविषा विधेम त्वाम्, त्वं च द्यावापृथिवी दीप्त्या आततन्थ पितृभिश्च संविदानो भव इति ।
‘समोगमृच्छि’ इति विदेरात्मनेपदम् ॥

English translation:

“Soma, you in conjunction with the fathers do stretch our successively heaven and earth– to you let usdo worship with oblations, may we be lords of wealth.”

You, Soma, coming to agreement with the forefathers, extend through heaven and earth.
To you, drop, we would do ceremonial honor with an oblation. May we be lords of riches.

Associate with the Fathers thou, O Soma, hast spread thyself abroad through earth and heaven.
So with oblation let us serve thee, Indu, and so let us become the lords of riches,

Uniting with the Fathers thou, O Soma, Hast over Heaven and Earth thyself extended. So, Indu, we would serve thee with oblation: Thus we would be the lords of ample riches.

Du, Soma, bist mit den Vätern im Einvernehmen, du reichst so weit wie Himmel und Erde. Dir, o Saft, wollen wir darum mit Opfer aufwarten; wir wollen Herren der Reichtümer sein.

O Soma, du vereinigt mit den Vätern, hast dich verbreitet über Erd’ und Himmel; Dem Indu möchten wir mit Opfer dienen, und möchten sein Besitzer aller Schätze.

Ты, сома, находясь в согласии с отцами,
Простерся вдоль неба и земли.
Это тебя мы хотим почтить жертвенным возлиянием.
Да будем мы повелителями богатств!

• सोमः
• प्रगाथः काण्वः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - मैं जैसे (ऋदूदरेण) शरीरहितकारी उदररक्षक (सख्या) मित्रसमान लाभदायक सोमरस को (सचेय) ग्रहण करता हूँ, तद्वत् अन्यान्य जन भी करें। (यः+पीतः) जो पीने पर (मा+न+रिष्येत्) मुझको हानि नहीं पहुँचाता है, वैसे स्वल्प पीने से किसी को हानि न पहुँचावेगा। (हर्य्यश्व) हे आत्मन् ! (अयम्+यः+सोमः) यह जो सोमरस (अस्मे+न्यधायि) हम लोगों के उदर में स्थापित है, वह चिरकाल तक हमें सुखकारी हो (तस्मै+प्रतिरम्+आयुः) उससे आयु अधिक बढ़े, ऐसी (इन्द्रम्+एमि) ईश्वर से प्रार्थना करता हूँ ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर से सब कोई प्रार्थना करें कि उत्तमोत्तम अन्न खा पीकर हम बलवान् और लोकोपकारी हों ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - अहम्। ऋदूदरेण=मृदूदरेण=उदरस्य अबाधकेन। सख्या=सखिभूतेन सख्येव वा हितकरेण सोमरसेन। सचेय=संगच्छेय। हे हर्य्यश्व=आत्मन् इन्द्रियस्वामिन् ! यः पीतः सन्। मा न रिष्येत्=न मां हिंस्येत्। अयं यः सोमः। अस्मे=अस्मासु। न्यधायि=निहितोऽभूत्। तस्मै=सोमाय। प्रतिरमायुः। इन्द्रमेमि=याचे ॥१०॥

• देवता - पितरः
• ऋषिः - शङ्खो यामायनः
• छन्दः - जगती

अ᳓ग्निष्वात्ताः पितर ए᳓ह᳓ गछत
स᳓दः-सदः सदत सुप्रणीतयः
अत्ता᳓ हवीं᳓षि प्र᳓यतानि बर्हि᳓षि
अ᳓था रयिं᳓ स᳓र्ववीरं दधातन

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ágniṣvāttāḥ ← agniṣvātta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

gachata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

pitaraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sádaḥ-sadaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sadata ← √sad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

supraṇītayaḥ ← supráṇīti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

attá ← √ad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

havī́ṁṣi ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

práyatāni ← √yam- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

átha ← átha (invariable)

dadhātana ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sárvavīram ← sárvavīra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अग्नि॑ऽस्वात्ताः । पि॒त॒रः॒ । आ । इ॒ह । ग॒च्छ॒त॒ । सदः॑ऽसदः । स॒द॒त॒ । सु॒ऽप्र॒नी॒त॒यः॒ ।
अ॒त्त । ह॒वींषि॑ । प्रऽय॑तानि । ब॒र्हिषि॑ । अथ॑ । र॒यिम् । सर्व॑ऽवीरम् । द॒धा॒त॒न॒ ॥

अग्नि॑ष्वात्ता॒ इत्यग्नि॑-स्वा॒त्ताः॒ । पि॒त॒रः॒ । एति॑ । इ॒ह । ग॒च्छ॒त॒ । सद॑स्सद॒ इति॒ सदः॑-स॒दः॒ । स॒द॒त॒ । सु॒प्र॒णी॒त॒य॒ इति॑ सु-प्र॒णी॒त॒यः॒ ॥ अ॒त्त । ह॒वीँषि॑ । प्रय॑ता॒नीति॒ प्र-य॒ता॒नि॒ । ब॒र्हिषि॑ । अथ॑ । र॒यिम् । सर्व॑वीर॒मिति॒ सर्व॑-वी॒र॒म् । द॒धा॒त॒न॒ ॥

• agniṣvāttāḥ ← agniṣvātta
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Agniṣvātta.”

• pitara ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], vocative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• gacchata ← gam
• [verb], plural, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• sadaḥ ← sadas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• sadaḥ ← sadas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• sadata ← sad
• [verb], plural, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• supraṇītayaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supraṇītayaḥ ← praṇītayaḥ ← praṇīti
• [noun], vocative, plural, masculine
• “guidance; guidance.”

• attā ← ad
• [verb], plural, Present imperative
• “eat; devour.”

• havīṃṣi ← havis
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• prayatāni ← prayam ← √yam
• [verb noun], accusative, plural
• “give; emit; send; transmit.”

• barhiṣy ← barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• sarvavīraṃ ← sarva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• sarvavīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• dadhātana ← dhā
• [verb], plural, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

अग्निष्वात्ताः अग्निना स्वादिता एतन्नामकाः पितरः यूयम् इह अस्मिन् पितृकर्मणि आ गच्छत । आगत्य च हे सुप्रणीतयः अभिपूजितप्रणयनाः यूयं सदःसदः तत्तत्स्थानं सदत सीदत । तत्र तत्र स्थाने यथेष्टमुपविशतेत्यर्थः। उपविश्य च बर्हिषि आसादितानि प्रयतानि शुचीनि हवींषि अत्त भक्षयत । अथ अनन्तरं सर्ववीरं सर्वैर्वीरैः पुत्रपौत्रैरुपेतं रयिं धनं दधातन अस्मभ्यं दत्त ॥

5अग्निष्वात्ता इति जगती ॥ हे अग्निष्वात्ताः अग्निष्वेव हवन्ते ये हविषां भोक्तारः आस्वादनिबद्धभावाः । आमन्त्रिताद्युदात्तत्वम् । हे पितरः! इह कर्मणि आ गच्छत । हे सुप्रणीतयः सुखपरिचरणाः सदस्सदः आत्मीयमात्मीयं सदनं सदत सीदत । सीदतिः प्राप्तिकर्माऽयमिदानीम् । यद्वा - ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्या लुक् ।
सदस्सदः सदसिसदसि सीदत । विकरणव्यत्ययेन शः ।
ततश्चात्ताश्नीत हवींषि पितरो बर्हिषदः ।
ब्राह्मणं च, ‘ये वै यज्वानः । ते पितरो बर्हिषदः ।’ इति ॥

English translation:

“Agniṣvātta Pitṛs, come to this solemnity; sit down, directors in the right way, in your appropriateplaces; eat the oblations spread on the grass, and grant us riches and male posterity.”

Sweetened by Agni, o forefathers, come here. Sit each on his own seat, you of good guidance.
Eat the oblations set forth on the ritual grass. Then provide wealth in hale heroes.

Fathers whom Agni’s flames have tasted, come ye nigh: ye kindly leaders, take ye each your proper place.
Eat sacrificial food presented on the grass: grant riches with a multitude of hero sons.

Ihr vom Feuer schmackhaft befundenen Väter, kommet hierher, setzet euch jeder an seinen Platz, ihr guten Führer! Esset die auf dem Barhis dargereichten Opferspenden und verleihet dann einen Schatz von lauter Söhnen!

Ihr einst verzehrt vom Feuer naht, o Väter, euch, die schön ihr leitet, setzet euch auf Sitz für Sitz; Geniesst die dargereichten Speisen auf der Streu und schenkt uns Gut, das alle Männer reichlich nährt.

О отцы, пришедшиеся Агни по вкусу, идите сюда,
Сядьте каждый на свое место, о вы, кого правильно ведут!
Ешьте жертвенные возлияния, поданные на жертвенной соломе,
А также дайте богатство из здоровых мужей!

• पितरः
• शङ्खो यामायनः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निष्वात्ताः पितरः-इह आगच्छत सुप्रणीतयः सदःसदः सदत) यज्ञाग्नि को सम्यक् ग्रहण की हुई किरणें इस मण्डल में समन्तरूप से फैलें एवं सुसंचरित होकर घर-घर या स्थान-स्थान में भली प्रकार प्राप्त हों (बहिर्षि प्रयतानि हवींषि-आत्त-अध रयिं सर्ववीरं दधातन) यज्ञ में दी गई हव्यवस्तुओं को प्राप्त हों, पुनः सर्वप्रकार के वीरगुणयुक्त बल को हम में धारण करावें ॥११॥

भावार्थभाषाः - सूर्य की रश्मियाँ यज्ञ के संपर्क से सुगन्धगुणयुक्त होकर यज्ञमण्डल के घर-घर में प्रवेश करती हैं और लाभप्रद होती हैं ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निष्वात्ताः पितरः इह-आगच्छत सुप्रणीतयः सदःसदः सदत) अग्निर्यज्ञः स्वात्तः सम्यग् गृहीतो यैस्ते पितरः-सूर्यरश्मयः “अग्निष्वात्ता ऋतुभिः संविदानाः” [तै०२।६।१६।२] “आयातु मित्र ऋतुभिः कल्पमानः संवेशयन् पृथिवीमुस्रियाभिः” [अथर्व०३।८।१] इहास्मद् गृहे समन्तात्प्राप्ता भवन्तु, ‘पुरुषव्यत्ययः’ तथा सुप्रणीतयः सु सम्यक् प्रणीतिः प्रणयनं घृतादिसम्पर्कः सञ्चारो येषां ते सदःसदः प्रतिसदं-प्रतिगृहं सदत गच्छन्तु (बर्हिषि प्रयतानि हवींषि-आ+अत्त अध रयिं सर्ववीरं दधातन) यज्ञे प्रदत्तानि हव्यानि वस्तूनि गृह्णन्तु, अध-अनन्तरं सर्ववीरम्-सर्वे वीरा यस्मात्तत्सर्ववीरं वीर्यं बलमस्मासु धारयन्तु ॥११॥

• देवता - पितरः
• ऋषिः - शङ्खो यामायनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ब᳓र्हिषदः पितर ऊती᳓ अर्वा᳓ग्
इमा᳓ वो हव्या᳓ चकृमा जुष᳓ध्वम्
त᳓ आ᳓ गत अ᳓वसा शं᳓तमेन
अ᳓था नः शं᳓ यो᳓र् अरपो᳓ दधात

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bárhiṣadaḥ ← barhiṣád- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pitaraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

cakr̥ma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

juṣádhvam ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

gata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śáṁtamena ← śáṁtama- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arapáḥ ← arapás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

átha ← átha (invariable)

dadhāta ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śám ← śám (invariable)

yós ← yós (invariable)

बर्हि॑ऽसदः । पि॒त॒रः॒ । ऊ॒ती । अ॒र्वाक् । इ॒मा । वः॒ । ह॒व्या । च॒कृ॒म॒ । जु॒षध्व॑म् ।
ते । आ । ग॒त॒ । अव॑सा । शम्ऽत॑मेन । अथ॑ । नः॒ । शम् । योः । अ॒र॒पः । द॒धा॒त॒ ॥

बर्हि॑षदᳶ पितर ऊ॒त्य॑र्वागि॒मा वो॑ ह॒व्या च॑कृमा जु॒षध्व॑म् ।
त आ ग॒ताव॑सा॒ शन्त॑मे॒नाथा॒स्मभ्य॑म् शय्ँ योर॑र॒पो द॑धात ।

बर्हि॑षद॒ इति॒ बर्हि॑-स॒दः॒ । पि॒त॒रः॒ । ऊ॒ती । अ॒र्वाक् । इ॒मा । वः॒ । ह॒व्या । च॒कृ॒म । जु॒षध्व॑म् ॥ ते । एति॑ । ग॒त॒ । अव॑सा । शन्त॑मे॒नेति॒ शम्-त॒मे॒न॒ । अथ॑ । अ॒स्मभ्य॒मित्य॒स्म-भ्य॒म् । शम् । योः । अ॒र॒पः । द॒धा॒त॒ ॥

• barhiṣadaḥ ← barhiṣad
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Pitṛ.”

• pitara ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], vocative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• ūty ← ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• arvāg ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• cakṛmā ← cakṛma ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• juṣadhvam ← juṣ
• [verb], plural, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gatāvasā ← gata ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• gatāvasā ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• śantamenāthā ← śantamena ← śaṃtama
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “beneficent.”

• śantamenāthā ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• śaṃ ← śam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “luck; well-being; fortune.”

• yor ← yoḥ ← yos
• [noun], accusative, singular
• “fortune.”

• arapo ← arapaḥ ← arapas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “safe; unharmed; beneficial.”

• dadhāta ← dhā
• [verb], plural, Aorist imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे बर्हिषदः । यज्ञे सीदन्तीति बर्हिषदः । अत्रापि ‘ ये वै यज्वानस्ते पितरो बर्हिषदः’ (तै.ब्रा.१.६.९) इत्यत्र श्रुतत्वाद्यागं कृत्वा प्रेत्य पितृलोकं प्राप्ता बर्हिषदः । तादृशा हे पितरः अर्वाक् अर्वाचीनानामस्माकम् ऊती रक्षा भवद्भिः कर्तव्येति शेषः । वः युष्मदर्थम् इमा हव्या एतानि हवींषि चकृम अतस्तानि जुषध्वम् । ते हविर्जुष्टवन्तो यूयं शंतमेन सुखतमेन अवसा रक्षणेन निमित्तभूतेन आ गत आभिमुख्येनास्मान् प्राप्नुत । अथ अनन्तरं नः अस्मभ्यं शं सुखं योः दुःखवियोगम् अरपः पापरहितं च दधात दत्त ॥

6आमन्त्र्यन्ते - हे बर्हिषदः पितरः ऊती ऊत्या गमनेन अर्वाक् अस्मान् प्रत्यभिमुखा भूत्वा । ‘ऊतियूति’ इत्यादिना उदात्तः क्तिन्निपातितः, ‘सुपां सुलुक्’ इति तृतीयायाः पूर्वसवर्णः, ‘उदात्तस्वरितयोर्यणः’ इति ततःपरस्याकारस्य संहितायां स्वरितत्वम् ।
इमानि हव्यानि हवींषि । उभयत्र ‘शेश्छन्दसि’ इति लोपः ।
युष्मदर्थं चकृम कुर्मो वयम् । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति संहितायां दीर्घत्वम् ।
तानि यूयं जुषध्वं सेवध्वम् । तिङः परत्वात् न निहन्यते ।
तदर्थं ते च यूयं आगत आगच्छत । लोटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ।
अवसा प्रीत्या शन्तमेन सुखतमेन मनुष्यादिप्रीतेः , अथ अनन्तरमागत्य हवींषि च सेवित्वा अस्मभ्यं शंयोश्च अरपः अपापः उभयलोकाविरुद्धं दधात दत्त । आपत्तापशमनं रोगाणां नाशनं यावनं भयानां पृथक्करणमागामिनो निरोधः ।
यौतेरसुनि गुणे अवादेशाभावश्छान्दसः ॥

English translation:

“Pitṛs, Barhiṣads, protect (us who are) in your presence; we have made these oblations for you,accept them; come with your most felicitous protection, and bestow upon us health and happiness; and pardonfrom sin.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With your most felicitous protection: avasā śantamena = satisfied by most excellent food

You forefathers who sit on the ritual grass inclined this way with your aid, we have made these oblations for you. Enjoy!
Come here with your most luck-bringing help. Then provide for us luck and lifetime without flaw.

Fathers who sit on sacred grass, come, help us: these offerings have we made for you; accept them.
So come to us with most auspicious favour, and give us health and strength without a trouble.

Ihr Väter, die ihr auf dem Barhis sitzet, kommt mit eurer Gunst näher! Diese Spenden haben wir für euch bereitet, genießet! Kommet her mit heilvoller Gnade und schaffet uns Heil und Wohlsein ohne Gebreste!

O Väter, auf der Streu, mit Hülfe naht euch; hier haben wir euch Trank gebraut, geniesst ihn; Mit segensreichster Hülfe kommet her nun und schenkt uns Heil und unversehrten Segen.

О отцы, сидящие на жертвенной соломе, с помощью (придите) к нам!
Эти жертвенные напитки приготовила для вас – наслаждайтесь!
Придите сюда с самой благотворной поддержкой,
А также дайте нам счастье и благо без повреждения!

• पितरः
• शङ्खो यामायनः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (बर्हिषदः पितरः-ऊती-अर्वाक्-वः-इमा हव्या-चकृम जुषध्वम्) यज्ञासन पर बैठे हुए हे विद्वानो ! हम अपनी रक्षा के लिये तुम्हारे वास्ते होम की वस्तुओं को तैयार करते हैं, इनको तुम अग्नि में डालकर काम में लाओ (ते शंतमेन-अवसा-आगत नः-अरपः शंयोः-दधात) वे तुम विद्वानो ! सुखमय रक्षण के कारण सदा प्राप्त हुआ करो और हमारे लिये शुद्धभाव, रोगनिवृत्ति और भय के दूरीकरण का उपाय करते रहो ॥४॥

भावार्थभाषाः - यज्ञ में विद्वानों को निमन्त्रित करके उनसे अपनी रोगनिवृत्ति और आपत्तियों से बचने के लिये कुछ न कुछ ज्ञान प्राप्त करना चाहिये ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बर्हिषदः पितरः ऊती-अर्वाक्-वः-इमा हव्या-चकृम जुषध्वम्) यज्ञासन उपविष्टा ऊती-ऊत्यै-अस्मद्रक्षायै “सुपां सुपो भवन्ति” [अष्टा०७।१।३९ वार्तिकम्] विभक्तिव्यत्ययः। अत्र यज्ञे युष्मभ्यमिमानि हव्यानि कुर्मः सम्पादयामः सज्जीकुर्मो यूयं जुषध्वमग्नौ प्रक्षेपार्थं प्रयुङ्ध्वम् (ते शंतमेन-अवसा-आगत नः अरपः शंयोः दधात) ते यूयं विद्वांसः सुखमयेन रक्षणेन सदैव प्राप्नुत, अस्मभ्यं पापरहितं भावं रोगाणां शमनं यावनं च भयानां धारयत, तथा च निरुक्तम् [४।११] ॥४॥

• देवता - पितरः
• ऋषिः - शङ्खो यामायनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ह᳓म् पितॄ᳓न् सुविद᳓त्राँ अवित्सि
न᳓पातं च विक्र᳓मणं च वि᳓ष्णोः
बर्हिष᳓दो ये᳓ स्वध᳓या सुत᳓स्य
भ᳓जन्त पित्व᳓स् त᳓ इहा᳓गमिष्ठाः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

avitsi ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

pitr̥̄́n ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

suvidátrān ← suvidátra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vikrámaṇam ← vikrámaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víṣṇoḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

barhiṣádaḥ ← barhiṣád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

ā́gamiṣṭhāḥ ← ā́gamiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhájanta ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ihá ← ihá (invariable)

pitváḥ ← pitú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

आ । अ॒हम् । पि॒तॄन् । सु॒ऽवि॒दत्रा॑न् । अ॒वि॒त्सि॒ । नपा॑तम् । च॒ । वि॒ऽक्रम॑णम् । च॒ । विष्णोः॑ ।
ब॒र्हि॒ऽसदः॑ । ये । स्व॒धया॑ । सु॒तस्य॑ । भज॑न्त । पि॒त्वः । ते । इ॒ह । आऽग॑मिष्ठाः ॥

आहम्पि॒तॄन्त्सु॑वि॒दत्राँ॑ अवित्सि॒ नपा॑तञ्च वि॒क्रम॑णञ्च॒ विष्णोः॑ ।
ब॒र्हि॒षदो॒ ये स्व॒धया॑ सु॒तस्य॒ भज॑न्त पि॒त्वस्त इ॒हाग॑मिष्ठाः ।

एति॑ । अ॒हम् । पि॒तृन् । सु॒वि॒दत्रा॒निति॑ सु-वि॒दत्रान्॑ । अ॒वि॒त्सि॒ । नपा॑तम् । च॒ । वि॒क्रम॑ण॒मिति॑ वि-क्रम॑णम् । च॒ । विष्णोः॑ ॥ ब॒र्हि॒षद॒ इति॑ बर्हि-सदः॑ । ये । स्व॒धयेति॑ स्व-धया॑ । सु॒तस्य॑ । भज॑न्त । पि॒त्वः । ते । इ॒ह । आग॑मिष्ठा॒ इत्या-ग॒मि॒ष्ठाः॒ ॥

• āham ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• pitṝn ← pitṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• suvidatrāṃ ← suvidatra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “beneficent.”

• avitsi ← vid
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• napātaṃ ← napātam ← napāt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vikramaṇaṃ ← vikramaṇam ← vikramaṇa
• [noun], accusative, singular, neuter

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• viṣṇoḥ ← viṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• barhiṣado ← barhiṣadaḥ ← barhiṣad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Pitṛ.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

• bhajanta ← bhaj
• [verb], plural, Imperfect
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• pitvas ← pitvaḥ ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ihāgamiṣṭhāḥ ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ihāgamiṣṭhāḥ ← āgamiṣṭhāḥ ← āgamiṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “arriving(a).”

अहं यजमानः सुविदत्रान् मदीयां भक्तिं सुष्ठु जानतः पितॄन् अवित्सि आभिमुख्येन लब्धवानस्मि । विष्णोः व्यापिनो यज्ञस्य नपातं च विनाशाभावं च विक्रमणं च विशेषेण प्रवृत्तिं च लब्धवानस्मि । ये पितरः बर्हिषदः बर्हिषि सीदन्ति ते इह अस्मिन् कर्मणि आगमिष्ठाः अतिशयेनागताः। आदरपूर्वं समागत्य स्वधया पुरोडाशाद्यन्नेन सह सुतस्य अभिषुतस्य सोमलक्षणस्य पित्वः पितोरन्नस्य भागं भजन्त सेवन्ते उपयुञ्जते ॥

7आहमिति ॥ सुविदत्रान् शोभनवेदनान् सुष्ठु वदन्तीति सुविदत्राः । विदेः कर्तृप्रत्ययः, कृदुत्तपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अहं तान् आवित्सि आभिमुख्येन लब्धवानस्मि । विन्दतेर्लुङि ‘लिङ्सिचावात्मनेपदेषु’ इति कित्वम् ।
किञ्च - विष्णोः यज्ञात्मनो नपातं च विक्रमणं च आवित्सीत्येव तेषामेव प्रसादान्नपातनमभ्रेषः कर्माङ्गानाम् । ण्यन्तात्क्विपि नञ्समासे ‘नभ्राण्नपात्’ इति नलोपाभावो निपात्यते ।
विविधं सङ्क्रममणं विक्रमणं विश्लिष्टकर्मनिष्पत्तिः । विशिष्टफलप्राप्तिहेतुत्वं वा कर्मणः ।
कस्मादेवमुच्यते इत्याह - ये बर्हिषदः पितरः स्वधया अन्नेन सह सुतस्य सोमस्यान्नं सोमं च भजन्त अभजन्त यज्वान इति यावत् । ‘बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेपि’ इत्यडभावः ।
ते पितरः इह अस्मिन् कर्मणि पित्वः पिन्वन्ति ।
आगमिष्ठाः। ‘सुपां सुलुक्’ इति सप्तम्याः स्वादेशः । अतिशयेन गन्तारः । ‘तुश्छन्दसि’ इत्यागन्तृशब्दादिष्ठन्प्रत्ययः, ‘तुरिष्ठेमेयस्सु’ इति लोपः ॥

English translation:

“I have brought to my presence the Pitṛs who are well cognizant (of my worship), the infallibility, andfood of the effused (Soma) with the sacrificial cake.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The infallibility…sacrifice: napātam, vikramaṇam = paths ofthe gods, whence there is no falling and where there is going and coming– both as the consequence of sacrifice(Yajus. 29.56)

I have found here the forefathers good to find and the grandson and the wide stride of Viṣṇu.
Those who, sitting on the ritual grass, share in the pressed soma and the food at (the cry of) “svadhā,” they are the most welcome arrivals here.

1 have attained the gracious-minded Fathers, I have gained son and progeny from Visnu.
They who enjoy pressed juices with oblation seated on sacred grass, come oftenest hither.

Ich habe die leicht aufzufindenden Väter aufgefunden, den Enkel und den Schritt des Vishnu. Die Manen, die auf dem Barhis sitzend nach Herzenslust vom ausgepreßten Trank genießen, die kommen am liebsten hierher!

Ich hab’ entdeckt die gabenreichen Väter, die Kinder und den höchsten Schritt des Vischnu, Sie, die mit Lust den saft’gen Trank geniessen, wenn auf der Streu sie sitzen, kommen gern her.

Я нашел легконаходимых отцов,
Потомка и (высший) шаг Вишну.
(Те) сидящие на жертвенной соломе, что по своему желанию вкушают
Выжатый напиток, они сюда приходят охотнее всех.

• पितरः
• शङ्खो यामायनः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं सुविदत्रान् पितॄन्-आ-अवित्सि विष्णोः नपातं विक्रमणं च) मैं शुभविद्यासम्पन्न पालक जनों, विद्वानों तथा यज्ञ की प्रसाररूप व्याप्ति को भली प्रकार जानता हूँ (ये बहिर्षदः सुतस्य पित्वः स्वधया भजन्त ते-इह आगमिष्ठाः) इस यज्ञावसर पर तुम सब विद्वानो ! शुभासन पर विराजित हुए स्वेच्छा से भोजन खाओ, अतएव यहाँ आकर विराजो ॥३॥

भावार्थभाषाः - यज्ञक्रिया का फल बहुत दूर तक व्यापता है और उस यज्ञ का अनुष्ठान परिचित शुभविद्यासम्पन्न विद्वानों के द्वारा करना चाहिये। पुनः उन विद्वानों को उनकी इच्छानुसार भोजन खिलाना चाहिये ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं सुविदत्रान् पितॄन्-आ-अवित्सि-विष्णोः-नपातं विक्रमणं च) अहं कल्याणविद्यान् पालकजनान् तथा विष्णोर्यज्ञस्य स्थिरत्वं व्याप्तित्वं विक्रमणं चान्तरिक्षे सञ्चारविशेषं चावित्सि-आस्मरामि मनसि धारयामि “यज्ञो वै विष्णुः” [श०१३।१।८।८] अवित्सि ‘विद् विचारणे’ लुङि रूपम्। (ये बर्हिषदः सुतस्य पित्वः स्वधया भजन्त ते-इह-आगमिष्ठाः) ये बर्हिषदो यज्ञासने सीदन्ति ते सुतस्य सम्पादितस्य पक्वस्य पित्वोऽन्नस्य “पितुरन्ननाम” [नि०२।७] स्वधया स्वधारणया स्वेच्छया भजन्त भजत सेवेध्वम्, ‘अत्र नकारोपजनशछान्दसः’। अत एव यूयमत्रागमिष्ठाः-आगच्छत। स्वधा-स्व-धारणा स्वं दधाति स्वधा “आतोऽनुपसर्गे कः” [अष्टा०३।२।३] स्त्रियां स्वधा ॥३॥

• देवता - पितरः
• ऋषिः - शङ्खो यामायनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓पहूताः पित᳓रः सोमिया᳓सो
बर्हिषि᳓येषु निधि᳓षु प्रिये᳓षु
त᳓ आ᳓ गमन्तु त᳓ इह᳓ श्रुवन्तु
अ᳓धि ब्रुवन्तु ते᳓ अवन्तु अस्मा᳓न्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular;; repeated line
popular

Morph
pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

somyā́saḥ ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpahūtāḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

barhiṣyèṣu ← barhiṣyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

nidhíṣu ← nidhí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

priyéṣu ← priyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

gamantu ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

śruvantu ← √śru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bruvantu ← √brū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उप॑ऽहूताः । पि॒तरः॑ । सो॒म्यासः॑ । ब॒र्हि॒ष्ये॑षु । नि॒ऽधिषु॑ । प्रि॒येषु॑ ।
ते । आ । ग॒म॒न्तु॒ । ते । इ॒ह । श्रु॒व॒न्तु॒ । अधि॑ । ब्रु॒व॒न्तु॒ । ते । अ॒व॒न्तु॒ । अ॒स्मान् ॥

उप॑हूता॒ इत्युप॑-हू॒ताः॒ । पि॒तरः॑ । सो॒म्यासः॑ । ब॒र्हि॒ष्ये॑षु । नि॒धिष्विति॑ नि-धिषु॑ । प्रि॒येषु॑ ॥ ते । एति॑ । ग॒म॒न्तु॒ । ते । इ॒ह । श्रु॒व॒न्तु॒ । अधीति॑ । ब्रु॒व॒न्तु॒ । ते । अ॒व॒न्तु॒ । अ॒स्मान् ॥

• upahūtāḥ ← upahvā ← √hvā
• [verb noun], nominative, plural
• “call; raise.”

• pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• somyāso ← somyāsaḥ ← somya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “saumya.”

• barhiṣyeṣu ← barhiṣya
• [noun], locative, plural, masculine

• nidhiṣu ← nidhi
• [noun], locative, plural, masculine
• “hoard; receptacle; treasure; ocean; instrument.”

• priyeṣu ← priya
• [noun], locative, plural, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gamantu ← gam
• [verb], plural, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• ta ← te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• śruvantv ← śruvantu ← śru
• [verb], plural, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• bruvantu ← brū
• [verb], plural, Present imperative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ‘vantv ← avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• asmān ← mad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “I; mine.”

सोम्यासः सोम्या अस्मदनुग्रहपराः सोमसंपादिनो वा पितरः बर्हिष्येषु यागार्हेषु .प्रियेषु तृप्तिकरेषु निधिषु निधिसदृशेषु हविःषु निमित्तभूतेषु सत्सु उपहूताः अस्माभिराहूताः ते पितरः आ गमन्तु आगच्छन्तु । आगत्य च इह अस्मिन् कर्मणि अस्माभिः प्रयुक्ताः स्तुतीः श्रुवन्तु शृण्वन्तु । श्रुत्वा च अधि ब्रुवन्तु । साधुरयं यजमान इत्यादरेण कथयन्तु । ते तादृशाः पितरः अस्मान् अवन्तु रक्षन्तु ॥ ॥ १७ ॥

8उपहूताः ये पितरः अस्मिन् कर्मणि अस्माभिरुपहूताः सोम्यासः सोमार्हाः । ‘सोममर्हति’ इति यप्रत्ययः । बर्हिष्येषु यागसंबन्धिषु । भवे साधौ वा यः ।
सन्निधिषु निधीयन्त इति निधयः हवींषि । ‘उपसर्गे घोः किः’ तेषु निमित्तेषु सप्तमी ।
प्रियेषु इष्टतमेषु ये आहूताः आगमन्तु आगच्छन्तु । ‘सर्वे विधयश्छन्दसि विकल्प्यन्ते’ इति छत्वाभावः ।
अतः इह कर्मणि अस्मत्प्रयुक्तास्स्तुतीः श्रुवन्तु शृण्वन्तु । ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ।
अधिब्रुवन्तु तेऽस्मान् पक्षपातेन वा अस्मान् आधिक्येन ब्रुवन्तु साधुकृतमेभिरिति । अवन्तु चास्मान्पितरस्ते ॥

English translation:

“May the Pitṛs who are entitled to the Soma come, when invoked by us, to the agreeable treasuresconnected with the sacred grass; let them here listen (to our praises), let them speak (their approbation in reply);let them protect us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Entitled to the Soma: somyāsaḥ = anugraha parāḥ, kind or favourable,somasampādinaḥ, obtaining the Soma

The forefathers deserving of soma have been summoned here to the dear stores on the ritual grass.
Let them come hither, let them listen (to us) here; let them speak on
(our) behalf, let them help us.1394 X.16

May they, the Fathers, worthy of the Soma, invited to their favourite oblations.
Laid on the sacred grass, come nigh and listen: may they be gracious unto us and bless us.

Die somawürdigen Väter sind jetzt geladen zu den beliebten, auf das Barhis gesetzten Auftischungen. Die sollen herkommen, die sollen hier zuhören, die sollen uns Fürsprecher und gewogen sein!

Geladen sind die Soma-frohen Väter zu lieben Speisen, welche auf der Streu stehn; Sie mögen kommen und uns hier erhören und freundlich zu uns reden und uns helfen.

Призваны отцы, достойные Сомы,
Для приятных угощений на жертвенной соломе.
Пусть придут они, пусть послушают здесь!
Пусть заступятся они и поддержат нас!

• पितरः
• शङ्खो यामायनः
• निचृदार्चीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (बहिर्ष्येषु प्रियेषु निधिषु-उपहूताः सोम्यासः पितरः) यज्ञसम्बन्धीस्वानुकूल दक्षिणरूप गौ आदि धनों के निमित्त निमन्त्रित जो सोमवान् सोमौषधिरससम्पादन आदि क्रिया में कुशल विद्वान् ज्ञानिजन हैं (ते-आगमन्तु ते-इह श्रुवन्तु ते-अधि ब्रुवन्तु-ते-अस्मान्-भवन्तु) वे विद्वान् यहाँ आवें, हमारे प्रश्नों को सुनें, उपदेश दें या समाधान करें, इस प्रकार श्रवण और उपदेश से हमारी रक्षा करें ॥५॥

भावार्थभाषाः - यज्ञ में क्रियाकुशल विद्वानों को निमन्त्रित करना तथा उनसे अपने विविध प्रश्नों का समाधान और उपदेश सुनना चाहिये और सत्कारार्थ इच्छानुकूल गौ आदि पदार्थ दक्षिणा में देने चाहियें ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बर्हिष्येषु प्रियेषु निधिषु-उपहूताः सोम्यासः पितरः) यज्ञसम्बन्धिषु स्वानुकूलेषु दक्षिणारूपगवादिधनेषु निमन्त्रिताः सोमसम्पादिनः सोमवन्तः सोमौषधिरससम्पादनादिक्रियाकुशलाः ज्ञानिजनाः सन्ति “तद्ये सोमेनेजानास्ते पितरः सोमवन्तः” [श०२।६।१।७] (ते-आगमन्तु ते इह श्रुवन्तु ते-अधि ब्रुवन्तु ते-अस्मान् अवन्तु) पूर्वोक्तास्ते विद्वांस इहात्रागच्छन्तु श्रुवन्त्वस्मत्प्रश्नान् शृण्वन्त्वधि ब्रुवन्तु पश्चादुपदिशन्त्वित्थं श्रवणोपदेशाभ्यामस्मान् रक्षन्तु ॥५॥

• देवता - पितरः
• ऋषिः - शङ्खो यामायनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓द् ईरताम् अ᳓वर उ᳓त् प᳓रास
उ᳓न् मध्यमाः᳓ पित᳓रः सोमिया᳓सः
अ᳓सुं य᳓ ईयु᳓र् अवृका᳓ ऋतज्ञा᳓स्
ते᳓ नो अवन्तु पित᳓रो ह᳓वेषु

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ávare ← ávara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īratām ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

párāsaḥ ← pára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)

út ← út (invariable)

madhyamā́ḥ ← madhyamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

somyā́saḥ ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)

ásum ← ásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

avr̥kā́ḥ ← avr̥ká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īyúḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

r̥tajñā́ḥ ← r̥tajñā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

háveṣu ← háva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उत् । ई॒र॒ता॒म् । अव॑रे । उत् । परा॑सः । उत् । म॒ध्य॒माः । पि॒तरः॑ । सो॒म्यासः॑ ।
असु॑म् । ये । ई॒युः । अ॒वृ॒काः । ऋ॒त॒ऽज्ञाः । ते । नः॒ । अ॒व॒न्तु॒ । पि॒तरः॑ । हवे॑षु ॥

उदिति॑ । ई॒र॒ता॒म् । अव॑रे । उदिति॑ । परा॑सः । उदिति॑ । म॒ध्य॒माः । पि॒तरः॑ । सो॒म्यासः॑ ॥ असु॑म् । ये । ई॒युः । अ॒वृ॒काः । ऋ॒त॒ज्ञा इत्यृ॑त-ज्ञाः । ते । नः॒ । अ॒व॒न्तु॒ । पि॒तरः॑ । हवे॑षु ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• īratām ← īr
• [verb], plural, Present imperative
• “go.”

• avara ← avare ← avara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “worst; avara [word]; lower; nearer; base; short; low; abject; later(a); worse; antecedent.”

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• parāsa ← parāsaḥ ← para
• [noun], nominative, plural, masculine
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• un ← ud
• [adverb]
• “up.”

• madhyamāḥ ← madhyama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intermediate; middle; average; second; average; adult; central; moderate; mean; center(a).”

• pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• somyāsaḥ ← somya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “saumya.”

• asuṃ ← asum ← asu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “life.”

• ya ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• īyur ← īyuḥ ← i
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• avṛkā ← avṛkāḥ ← avṛka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “protective; safe.”

• ṛtajñās ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtajñās ← jñāḥ ← jña
• [noun], nominative, plural, masculine
• “conversant(p); aware(p); wise.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ‘vantu ← avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• haveṣu ← hava
• [noun], locative, plural, masculine
• “invocation.”

त्रिविधाः पितर उत्तमा मध्यमा अधमाश्चेति । यथाविधं श्रौतं कर्मानुष्ठाय पितृत्वं प्राप्ता उत्तमाः । स्मार्तकर्ममात्रपरा मध्यमाः । अत्रापि कैश्चित्संस्कारैर्विकला अधमाः। एतदेवाभिप्रेत्य • ये अग्निदग्धा ये अनग्निदग्धाः’ इत्यादिमन्त्रः समाम्नातः । तेषु अवरे निकृष्टाः उदीरताम् उत्तमं हविः प्राप्नुवन्तु । परासः उत्तमाः पितरः उत् ईरताम् । मध्यमाः पितरश्च उत् ईरताम् । ते सर्वेऽप्यस्मद्विषये सोम्यासः सोम्या अनुग्रहपराः सन्तु । ये पितरः अवृकाः वृकवदरण्यश्ववदस्मासु हिंसामकुर्वन्तः ऋतज्ञाः अस्मदनुष्ठितं यज्ञं जानन्तः असुम् अस्मत्प्राणम् ईयुः रक्षितुं प्राप्ताः ते पितरः हवेषु अस्मदीयेष्वाह्वानेषु नः अस्मान् अवन्तु रक्षन्तु ॥

9उदीरतामिति ॥ उदीरतां उदीर्णा भवन्तु उद्गच्छन्तु । ईर गतौ, आदादिकः ‘आत्मनेपदेष्वनतः’ इत्यदादेशः ।
अवरे अधस्तात् स्थिताः पृथिवीस्थिता वा निकृष्टा वा परासः पराः उत्कृष्टा उच्छ्रितस्थानस्था वा ते च पितर उदीरतां मध्यमाश्च पितर उदीरतां सोम्यासः सोमार्हाः । ‘सोममर्हति’ इति यः ।
ये असुं प्राणं हेतुत्वेन वारकत्वेन ईयुः प्रविष्टाः अवृकाः बाधकस्वभावरहिताः । कुक वृक आदाने, इगुपलक्षणः कः ।
ऋतज्ञाः ऋतस्य सत्यस्य यज्ञस्य वा ज्ञातारः ते तथा महानुभावाः नः अवन्तु प्रीणयन्तु वा हवेषु आह्वानेषु अस्मान् तृप्यन्तु वा अस्मद्यज्ञेषु ॥

English translation:

“Let the lower, the upper, the intermediate Pitṛs, rise up, accepting the Soma libation; may thoseprogenitors who, unlike wolves, acknowledging our offerings, have come to preserve our lives, protect us uponour invocations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pitṛs: three chief classes of the Pitṛs or manes are enumerated. RV 10.14.6 enumerated aṅgirasas, atharvasand bhṛgus; in Manu, the three classes are: agniśvāttas, barhiṣads and saumyās; Manu’s enumerationoccurs in this sūkta; lower, upper and intermediate pitṛs: the degrees of merit arise first from the steadydischarge of duties enjoined by the Vedas; secondly, by performance of those enjoined by the law books; andfinally, when there has been some deficiency in some of the purificatory rites (saṃskāras);

Udiratam = let themobtain the best oblation; or, urdhvalokam gacchantu, let them go to the upper region (Yajus. 19.49);

Unlikewolves: avṛkāḥ = not wolves, i.e., not mischievous;

Ṛtajñaḥ = knowing truth; or, grateful for what has beendone in their honour; asum ya īyuḥ = who have gone to life, or breath, asmatprāṇam rakṣitum prāptaḥ; or,identical with air, having assumed the form of the air

Let the nearer ones rise up, up the further, up those in the middle—the forefathers deserving of soma.
Those who have gone to (their next) life avoiding the wolf, knowing the truth, let those forefathers help us at the invocations.

MAY they ascend, the lowest, highest, midmost, the Fathers who deserve a share of Soma-
May they who have attained the life of spirits, gentle and righteous, aid us when we call them.

Es sollen sich die näheren, die ferneren und die mittleren somawürdigen Väter aufmachen, die ungefährdet zum Leben eingegangen sind, des Rechten kundig. Diese Väter sollen uns bei den Anrufungen gewogen sein.

Erheben mögen sich die ersten Väter, die letzten und die mittelsten, die frommen, Die ohne Leid ins Geisterreich gelangt sind, bei Festen sein uns hold die opferkund’gen.

Пусть поднимутся ближние, под(нимутся) дальние,
Под(нимутся) средние отцы, достойные Сомы!
Кто, зная закон, ушел беспрепятственно ушел в жизнь духов,
Да помогут нам эти отцы в призывах!

• पितरः
• शङ्खो यामायनः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त के प्रथम मन्त्र की व्याख्या निरुक्त में की गई है, जो नीचे मन्त्रभाष्य मेंउद्धृतहै। उसमें निरुक्तकार ने आधिदैविक विषय को दर्शाया है। तथा ‘तस्मान्माध्यमिकान् पितॄन् मन्यन्ते’इस निरुक्तवचन से भी विशेष स्पष्टीकरण हो जाता है। सम्पूर्ण सूक्त के देवता पितर हैं और इसमें मुख्यरूपेण यज्ञप्रक्रिया का विधान है, जिसमें दो प्रकार के पितर उपयुक्त होते हैं। एक जड़ पितर सूर्य की रश्मियाँ, दूसरे चेतन पितर ज्ञानी लोग। लोकप्रत्यक्ष भी यही है। यज्ञ का उत्तम उपयोग बिना सूर्यकिरणों और ज्ञानी पुरुषों के नहीं हो सकता, अत एव सूर्योदय के पश्चात् से सूर्यास्त से पूर्व-पूर्व यज्ञ करने का याज्ञिक सिद्धान्त है तथा ब्रह्मा, अध्वर्यु, उद्गाता, होता आदि ज्ञानी जनों के द्वारा यज्ञ करने का आदेश भी है। अत एव इस सूक्त में संक्षेप से यज्ञप्रक्रियाविज्ञान है। साथ-साथ पितृपरिचय, ज्ञानजनों का यज्ञ में कर्तव्य और सूर्यरश्मियों का उपयोगविज्ञान दर्शाया है। यज्ञ के तीन सवन, पृथिवीभ्रमण से अहोरात्रवृत में सूर्यरश्मियों के मुख्यस्थान या केन्द्र, यज्ञ के योग से किरणों का पोषक और बलदायक बनना, बुद्धि का विकसित करना, उदित, तृप्त और शान्त रश्मियों का वर्तन, उत्तरायण और दक्षिणायन में सूर्यरश्मियों का यज्ञ में लाभ और यज्ञाहुति का रश्मियों द्वारा प्रसार, ज्ञानी जनों के द्वारा यज्ञ का सेवन और उनका सत्कार, निज सन्देहों या प्रश्नों का उनसे समाधान तथा उपदेश प्राप्त करना आदि-आदि उपयोगी बातों का वर्णन है।

पदार्थान्वयभाषाः - (अवरे पितरः सोम्यासः उदीरताम्-उत्-मध्यमाः उत्-परासः) उत्पन्न हुए जगत् पदार्थों में रस को सम्पादन करनेवाली प्रातःसवनीय सूर्यरश्मियाँ उन जगत्पदार्थों को उन्नत करती हैं एवं मध्यसवन और तृतीयसवन की रश्मियाँ भी उनको उन्नत करती हैं, जब कि यज्ञ से संयुक्त हुई रश्मियाँ फैलती हैं (ये-असुम् ईयुः-अवृकाः-ऋतज्ञाः-ते पितरः नः हवेषु-अवन्तु) और वे सूर्यरश्मियाँ जीवमात्र में सङ्गत होती हैं, अतएव हम से संश्लिष्ट होकर यज्ञ के उपयुक्त ज्ञान की साधक बन हमारे आन्तरिक विकासों में उन्नति के लिए प्राप्त होती हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - यज्ञ के योग से सूर्य की रश्मियाँ जड़-चेतन प्राणीमात्र के जीवनरस कोउन्नतकरनेवाली बनती हैं। अत एव यज्ञ के उपयोग-ज्ञान से उन रश्मियों को अपने जीवन के लियेउन्नायकबनावें ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उदीरताम्-अवरे-उत्-परासः-उत् मध्यमाः पितरः सोम्यासः) “उदीरतामवर उदीरतां पर उदीरतां मध्यमाः पितरः सोम्याः सोमसम्पादिनस्ते” [निरु०११।१८] अवरे प्रातःसवनीयाः सोमसम्पादिन उत्पद्यमानेषु रससम्पादिनः सूर्यरश्मयो रसयुक्तान् पदार्थानुदीरतामुन्नयन्तु मध्यमा माध्यन्दिनसवनीयाः पूर्ववद् रससम्पादिनो रविकिरणा उदीरताम्-उन्नयन्तु तानेव पदार्थान्। परे वर्तमानास्तृतीयसवनिकाः सूर्यरश्मय उदीरतामुन्नयन्तु तानेव। एवं त्रीणि सवनानि यज्ञस्य भवन्ति तत्सम्बद्धाः सर्वे हि सूर्यरश्मय उन्नयन्तु (असुं ये-ईयुः-अवृकाः-ऋतज्ञाः-ते नः-पितरः-हवेषु-अवन्तु) “असुं ये प्राणमन्वीयुरवृका अनमित्राः सत्यज्ञा वा यज्ञज्ञा वा ते न आगच्छन्तु पितरो हवेषु” [निरु०११।१८] ये पितरः सूर्यरश्मयोऽसुं प्राणं प्राणवन्तं जीवमात्रमीयुः प्राप्ताः सन्ति तेऽवृका अनमित्रा अस्माभिः सह संश्लिष्टा ऋतज्ञा यज्ञज्ञा वा यज्ञस्य ज्ञानसाधकाः। ‘कृतो बहुलमित्यपि करणे कः’ अस्माकं ह्वानेषु विचारस्पर्द्धासून्नेतुमागच्छन्तु-आगच्छन्ति ॥१॥

• देवता - पितरः
• ऋषिः - शङ्खो यामायनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इद᳓म् पितृ᳓भ्यो न᳓मो अस्तु अद्य᳓
ये᳓ पू᳓र्वासो य᳓ उ᳓परास ईयुः᳓
ये᳓ पा᳓र्थिवे र᳓जसि आ᳓ नि᳓षत्ता
ये᳓ वा नूनं᳓ सुवृज᳓नासु विक्षु᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
adyá ← adyá (invariable)

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

námaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pitŕ̥bhyaḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

īyúḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pū́rvāsaḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úparāsaḥ ← úpara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

yé ← yá- (pronoun)

ā́ ← ā́ (invariable)

níṣattāḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

pā́rthive ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

rájasi ← rájas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

nūnám ← nūnám (invariable)

suvr̥jánāsu ← suvr̥jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vā ← vā (invariable)

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

इ॒दम् । पि॒तृऽभ्यः॑ । नमः॑ । अ॒स्तु॒ । अ॒द्य । ये । पूर्वा॑सः । ये । उप॑रासः । ई॒युः ।
ये । पार्थि॑वे । रज॑सि । आ । निऽस॑त्ताः । ये । वा॒ । नू॒नम् । सु॒ऽवृ॒जना॑सु । वि॒क्षु ॥

इ॒दम् । पि॒तृभ्य॒ इति॑ पि॒तृ-भ्यः॒ । नमः॑ । अ॒स्तु॒ । अ॒द्य । ये । पूर्वा॑सः । ये । उप॑रासः । ई॒युः ॥ ये । पार्थि॑वे । रज॑सि । एति॑ । निष॑त्ता॒ इति॒ नि-स॒त्ताः॒ । ये । वा॒ । नू॒नम् । सु॒वृ॒जना॒स्विति॑ सु-वृ॒जना॑सु । वि॒क्षु ॥

• pitṛbhyo ← pitṛbhyaḥ ← pitṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• namo ← namaḥ ← namas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• astv ← astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pūrvāso ← pūrvāsaḥ ← pūrva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• ya ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• uparāsa ← uparāsaḥ ← upara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “later(a); future(a); nether.”

• īyuḥ ← i
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pārthive ← pārthiva
• [noun], locative, singular, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• rajasy ← rajasi ← rajas
• [noun], locative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• niṣattā ← niṣattāḥ ← niṣad ← √sad
• [verb noun], nominative, plural
• “sit down; sit; put.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• suvṛjanāsu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvṛjanāsu ← vṛjanāsu ← vṛjanā
• [noun], locative, plural, feminine

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

पूर्वासः यजमानोत्पत्तेः पूर्वमुत्पन्ना ज्येष्ठभ्रातृपितामहादयः ये ईयुः पितृलोकं प्राप्ताः । ये चान्ये उपरासः यजमानजन्मन उपरि उत्पन्नाः कनिष्ठभ्रातृस्वपुत्रादय ईयुः पितृलोकं प्राप्ताः । ये अप्यन्ये पार्थिवे पृथिवीसंबन्धिनि रजसि रजोगुणकार्येऽस्मिन् कर्मणि आ निषत्ताः हविः स्वीकर्तुमागत्योपविष्टाः । ये वा केचिदन्ये बन्धुवर्गरूपाः पितरः विक्षु बन्धुरूपासु प्रजासु आ निषत्ताः श्राद्धादिस्वीकारायागत्योपविष्टाः । कीदृशीषु विक्षु। सुवृजनासु । वृज्यते परित्यज्यते दारिद्र्यमनेनेति वृजनं धनम् । शोभनं वृजनं यासां ताः सुवृजनाः । तादृशीषु धनसमृद्ध्या श्राद्धादिकर्मपरास्वित्यर्थः । सर्वेभ्य उक्तेभ्यः पितृभ्यः अद्य अस्मिन् कर्मणि इदं नमः अस्तु । अयमाहुतिप्रदानपूर्वको नमस्कारो भवतु ॥

10इदमिति ॥ इदं नमः अन्नं प्रणामो वा पितृभ्योऽस्तु । अद्य अस्मिन् कर्मणि केभ्यः ये पूर्वासः ईयुः पूर्वमेव स्वर्गं गता ये च उपरास ईयुः उपरिभूतास्तेषां समीपभूता अन्तरिक्षस्थाः तेषां वा कुले अन्तरिक्षे स्थिताः ये च पार्थिवे रजसि लोके आनिषत्ताः आनिषण्णाः सर्वतः । ‘पृथिव्या ञाञौ’ इति स्वार्थिको ञः ।
यद्वा - पृथिवीसंबन्धिनि लोके स्थिताः । नूनमिति पादपूरणे । ये वा सुवृजनासु शोभनधनासु विक्षु प्रजासु कर्मशीलासु निषण्णाः । यद्वा - उपरासः उपरणशीलाः निवृत्तिप्रधानाः पार्थिवे पृथिव्यां भवे रजसि कर्मणि पुण्यापुण्यात्मके व्यामिश्रे निषण्णाः सुवृजनासु शोभनधनासु कर्मशेषधनासु धार्मिकेषु अपापासु प्रजासु निषण्णाः तेभ्यस्सर्वेभ्यो नमोऽस्त्विति ॥

English translation:

“Let this our adoration be today addressed to those Pitṛs our predecessors, to those our successors,who have departed (to the world of the manes); to those who are seated in the terrestrial sphere, to those whoare present among opulent people.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Our successors: pūrvāsaḥ = elder brother, father, grandfather, and thelike, born before the birth of the worshipper; uparāsaḥ means younger brothers, sons, etc. ; or, those who havegone to svarga; uparāsaḥ, those who have ceased or rested, who have gone to the world of brahmā (Yajuṣ19.68); in the terrestrial sphere: pārthive rajasi = pṛthivīsambandhini rajo guṇakāryesmin karmaṇi, at thisritw which is connected with the earth is the effect of (or has for its effect) the quality of rajas (passion, or theactive principle);

Rajas = jyotiṣ, light– terrestrial light or fire– the phrase no doubt refers to the fire altar (Yajuṣ19.68)

Let this homage here today be for the forefathers—those who went previously, those who went later,
those who are seated here in the earthly realm, or who are now among the clans of good community.

Now let us pay this homage to the Fathers, to those who passed of old and those who followed,
Those who have rested in the earthly region, and those who dwell among the Mighty Races.

Diese Verbeugung soll heute den Vätern gelten, die früher und die später gegangen sind, die sich in der irdischen Welt niedergesetzt haben, oder die jetzt bei verbündeten Clanen sind.

Dies Andachtswerk sei heut geweiht den Vätern, die früher und die später heimgegangen, Die in der Luft, der Erde wohnen, oder in schönbewohnten Dörfern nun verweilen.

Пусть будет сегодня это поклонение отцам,
Которые раньше, которые позже отправились,
Которые осели в земном пространстве
Или которые теперь среди племен с прекрасными жертвенными общинами.

• पितरः
• शङ्खो यामायनः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (पितृभ्यः-इदं नमः अस्तु) सूर्यरश्मियों के लिए यज्ञ हो (अद्य ये पूर्वासः-ये उपरासः-ईयुः-ये पार्थिवे रजसि आ निषत्ता ये वा नूनं सुवृजनासु विक्षु) आज जो पूर्वदिशासम्बन्धी सूर्यरश्मियाँ प्राप्त होती हैं तथा जो पश्चिम दिशा में वर्तमान हैं या जो किरणें पृथिवी के अन्दर और जो आकाश में रहनेवाले लोकों या प्राणीवर्ग में वर्तमान हैं, उन सभी किरणों को उपयोगी बनाने के लिये यज्ञ है ॥२॥

भावार्थभाषाः - सूर्य के पूर्व पश्चिम रूप उदयास्त मार्ग से प्राप्त किरणों तथा पृथिवी के अन्दरपार्थिव वस्तुओं और आकाशस्थ पदार्थों से प्राप्त रश्मियों को यज्ञक्रिया से उपयोगी बनाना चाहिये ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पितृभ्यः-इदं नमः अस्तु) सूर्यरश्मिभ्य इदं नमोऽयं यज्ञोऽस्तु। “यज्ञो वै नमः” [श०२।४।२।२४] कतमेभ्यः ? (अद्य ये पूर्वासः-ये-उपरासः ईयुः-ये-पार्थिवे रजसि-आ निषत्ता ये वा नूनं सुवृजनासु विक्षु) अद्यास्मिन्दिनेऽद्यतने ये पूर्वदिशासम्बन्धिनः सूर्यरश्मय ईयुः प्राप्ताः सन्ति ये-उपरासः-पश्चिमदिशामीयुः प्रतिगताः सूर्यरश्मयो ये पार्थिवे रजसि-पृथिवीलोके पृथिवीतले वा सम्प्रविष्टा रश्मयः। “लोका रजांस्युच्यन्ते” [निरु०४।१९] ये वा सुवृजनासु सुस्पष्टं निर्मलं वृजनमन्तरिक्षमाकाशं यासां तासु-अन्तरिक्षवासिनीषु विक्षु प्रजासु समन्तात्प्रविष्टाः सन्ति तेभ्यः सूर्यरश्मिभ्यः पूर्वोक्तो यज्ञोऽस्तु “वृजनमन्तरिक्षम्” [उणादि० दयानन्दः] ॥२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वामदेवो गौतमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓धा य᳓था नः पित᳓रः प᳓रासः
प्रत्ना᳓सो अग्न ऋत᳓म् आशुषाणाः᳓
शु᳓ची᳓द् अयन् दी᳓धितिम् उक्थशा᳓सः
क्षा᳓मा भिन्द᳓न्तो अरुणी᳓र् अ᳓प व्रन्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

párāsaḥ ← pára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āśuṣāṇā́ḥ ← √śvasⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

pratnā́saḥ ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ayan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

dī́dhitim ← dī́dhiti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ít ← ít (invariable)

śúci ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ukthaśā́saḥ ← ukthaśás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)

aruṇī́ḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

bhindántaḥ ← √bhid- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

kṣā́ma ← kṣā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vran ← √vr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

अध॑ । यथा॑ । नः॒ । पि॒तरः॑ । परा॑सः । प्र॒त्नासः॑ । अ॒ग्ने॒ । ऋ॒तम् । आ॒शु॒षा॒णाः ।
शुचि॑ । इत् । अ॒य॒न् । दीधि॑तिम् । उ॒क्थ॒ऽशसः॑ । क्षामा॑ । भि॒न्दन्तः॑ । अ॒रु॒णीः । अप॑ । व्र॒न् ॥

अध॑ । यथा॑ । नः॒ । पि॒तरः॑ । परा॑सः । प्र॒त्नासः॑ । अ॒ग्ने॒ । ऋ॒तम् । आ॒शु॒षा॒णाः ॥ शुचि॑ । इत् । अ॒य॒न् । दीधि॑तिम् । उ॒क्थ॒शास॒ इत्यु॑क्थ-शासः॑ । क्षाम॑ । भि॒न्दन्तः॑ । अ॒रु॒णीः । अपेति॑ । व्र॒न् ॥

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• parāsaḥ ← para
• [noun], nominative, plural, masculine
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• pratnāso ← pratnāsaḥ ← pratna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• āśuṣāṇāḥ ← āśuṣ ← √śuṣ
• [verb noun], nominative, plural

• śucīd ← śuci
• [noun], accusative, singular, neuter
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• ayan ← i
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• dīdhitim ← dīdhiti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “beam.”

• ukthaśāsaḥ ← uktha
• [noun], neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ukthaśāsaḥ ← śāsaḥ ← śās
• [noun], nominative, plural, masculine
• “śās; command; ruler; commander.”

• kṣāmā ← kṣam
• [noun], accusative, dual, feminine
• “Earth; heaven and earth.”

• bhindanto ← bhindantaḥ ← bhid
• [verb noun], nominative, plural
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• aruṇīr ← aruṇīḥ ← aruṇī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “dawn.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• vran ← vṛ
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

हे अग्ने अध अपि च परासः श्रेष्ठाः प्रत्नासः पुराणाः ऋतं सत्यभूतं यज्ञं यथा यथावत् आशुषाणाः अश्नुवानाः नः अस्माकं पितरः अङ्गिरसः शुचि दीप्तं स्थानम् अयन् अगच्छन् । तथा दीधितिं तेजश्चागच्छन् । किंच उक्थशासः उक्थानां शस्त्राणां शंसितारः क्षाम क्षयकारणं तमः पापं वा भिन्दन्तः विनाशयन्तोऽङ्गिरसः अरुणी: अरुणवर्णाः पणिभिरपहृता गा उषसो वा अप व्रन् अपावृण्वन् । प्रकाशितवन्त इत्यर्थः ॥ अयन् । ‘ इण् गतौ ’ । लङि ‘ इणो यण् ’ इति यण् । व्यत्ययेन अडागमः । दीधितिम् । ‘दीधीङ् दीप्तिदेवनयोः’ इत्यस्मात् क्तिनि ह्रस्वश्छान्दसः । नित्त्वादाद्युदात्तः । उक्थशासः । उक्थशब्द उपपदे: शंसु स्तुतौ ’ इत्यस्मात् ‘ मन्त्रे श्वेतवहोक्थशस्पुरोडाशो ण्विन् ’ (पा. सू. ३. २. ७१) इति ण्विन् नकारलोपश्च निपातनादेव । पदकाले ह्रस्वश्छान्दसः । अरुणीः । गौरादिङीषन्तः । एकादेशस्वरः । व्रन् । वृणोतेर्लुङि ‘मन्त्रे घस इत्यादिना च्लेर्लुक् । निघातः ॥

11अधेति ॥ अध अत एव कर्मसामर्थ्यात् अस्माकं परासः पूर्वे पितरः प्रत्नासः ततोपि पूर्वे पितरः हे अग्ने ऋतं सत्यं यज्ञं वा आशुषाणा अश्नुवानाः । अश्नोतेः छान्दसे लिटि रूपम्, तत्र क्वसुकानचोश्छान्दसस्समावेशः । अयस्मयादित्वेन भत्वाद्द्वयोस्संप्रसारणम् । यद्वा - द्विविकरणत्वं लिटि व्यत्ययेन भवति, उप्रत्ययः ।
ते च शुचि शुद्धं स्थानम् । इत् इत्यवधारणे । शुच्येव स्थानं यथा आयन् आगच्छन् दीधितिं स्थानं तद्योगात्ताच्छब्द्यम् । उक्थशासः उक्थैः स्तोत्रैः । यत्प्रत्ययः ॥

English translation:

“Thus, Agni, our excellent and ancient forefathers, celebrators of holy sacrifice, proceeded to (the region of) pure light, and, reciting prayers and dispersing gloom, they made manifest the purple (kine).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 19.69; proceeded to the region of pure light: śucid ayan dīdhitim dīptam sthānam tejas cāgacchan: ravi-maṇḍalam, the orb of the sun; the last phrases: may we, dividing the rays of the sun and piercing the earth (with sacrificial posts), also proceed by the path of the gods; or to heaven;

Apavran = apāvṛṇumaḥ, with the sense of the potential

Then like our further forefathers of old, panting over the truth, o Agni, those reciting solemn speech (now) will come to the blazing (udder of sacrifice [=Vala]), to visionary power. Splitting (heaven and) earth, they (will) unclose the ruddy (cows [=dawns]).

On ṛtám āśuṣānā́ḥ see comm. ad IV.1.13.

This vs. has double temporal reference, to the Aṅgirases of long ago using sacred speech to split the Vala cave and release the cows and to the current priests, who imitate the speech of the Aṅgirases in order to release the dawns from darkness.

The failure to realize the double reference to both the opening of Vala and the beginning of the current dawn sacrifice has caused interpretational difficulties. To begin with, śúci in c has been puzzled over. Oldenberg (SBE) attempted to make it a fem. adj. modifying dī́dhitim, but in the Noten opts rather for an adverbial neut.

Most other tr. interpr. it as an abstract ‘Klarheit’ vel sim. (Geldner, Renou, Scarlatta [530], sim.

Schmidt [Bṛhaspati und Indra 43-44]), while Witzel Gotō take it as the modifier of ṛtám in the preceding pāda. I do not know of other exx. of śúci- in abstract value; I interpr. it rather in conjunction with the phrase śúcy ū́dhaḥ … gávām “the gleaming/blazing udder of cows” in the preceding hymn (IV.1.19). As noted in the comm. there, I take this as a ref. to the Vala cave. But this “blazing (udder)” can also refer to the current sacrifice, with the newly kindled fire at its focus. The priests approach this with their sacred speech to set the ritual in motion and achieve dī́dhitim ‘visionary power’.

I think pāda c is appropriate for both the ancient Aṅgirases and the presentday ritualists, and so I would modify the published translation somewhat. The verb ayan is a subjunctive to the root present of √i and therefore primarily applicable to the ritualists and the actions they will now perform. But I also think that it’s possible to interpr. it as a backformed injunctive to the same root present. Since augmented imperfects to stems beginning with a vowel always have lengthened augment (here, well-attested 3rd pl. āyan ‘they went’), it would be possible to form an injunctive by “subtracting” the augment a-, producing ayan, rather than the more proper yan (found only in III.4.5). By such an interpr. the Aṅgirases could also be subjects of the verb: they came (inj.) to the gleaming/blazingVala cave (represented by śúci), and the priests will come (subj.) to the gleaming/blazing place of sacrifice.

The Pp. reads kṣā́mā in d as kṣā́ma, and most interpr. (save for Witzel Gotō) follow the Pp. and take this form as a singular, tr. “splitting the earth” – as a reference only to the Vala myth (even though it is not the earth that gets split in that myth). But I think we should take the Saṃhitā form seriously, as the elliptical dual it appears to be, extracted from the dual dvandva dyā́vā-kṣā́mā. The phrase “splitting (heaven and) earth” would refer to the visual experience of dawn, when the appearance of the dawn light at the horizon seems to split sky from earth, allowing the light to flood in through the resulting slit.

As in the days of old our ancient Fathers, speeding the work of holy worship, Agni,
Sought pure light and devotion, singing praises; they cleft the ground and made red Dawns apparent.

And as our first, ancient fathers, O Agni, were aspiring after Rita 1—they attained to pure devotion 2, chanting their litanies. Cleaving the earth they disclosed the red (cows).

Und wie unsere fernsten Ahnen, die sich vor alters für das Rechte ereiferten, o Agni, so mögen jetzt die in Liedern Redenden zur Klarheit, zur Erkenntnis kommen. Den Boden spaltend sollen sie die rötlichen Usas aufdecken.

Als unsre Väter, sie die frühern, alten, anfachten einst das heil’ge Feur, o Agni, Da gingen strahlend zum Gebet die Sänger, den Boden spaltend fanden sie die Kühe.

И вот, подобно нашим отдаленным отцам,
Древним, о Агни, радевшим о законе,
Сказители гимнов уйдут в чистую (область), в мир видения.
Раскалывая землю, они откроют алых (коров).

• अग्निः
• वामदेवो गौतमः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान राजन् ! (यथा) जिस प्रकार से (नः) हम लोगों के (परासः) होनेवाले (प्रत्नासः) हुए (पितरः) उत्पन्न करनेवाले पितृ लोग (शुचि) पवित्र, शुद्धि करनेवाले (ऋतम्) सत्य न्याययुक्त व्यवहार को (आशुषाणाः) सब प्रकार बाँटते और (उक्थशासः) प्रशंसित शासनोंवाले (क्षाम) पृथिवी को (भिन्दन्तः) विदारते हुए (दीधितिम्) नीति के प्रकाश को (अयन्) प्राप्त होते हैं (अध) इसके अनन्तर (अरुणीः) प्राप्त प्रजाओं को (अप) (व्रन्) स्वीकार करें, वैसे (इत्) ही आप हम लोगों में वर्त्ताव करो ॥१६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राजा और राजपुरुष प्रजाओं में पिता के सदृश वर्त्ताव करके सत्य, न्याय का प्रकाश कर और अविद्या को दूर करके प्रजाओं को शिक्षा देते हैं, वे पवित्र गिने जाते हैं ॥१६॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथा नः परासः प्रत्नासः पितरः शुच्यृतमाशुषाणा उक्थशासः क्षाम भिन्दन्तो दीधितिमयन्। अधाऽरुणीरपव्रँस्तथेदेव त्वमस्मासु वर्त्तस्व ॥१६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) आनन्तर्य्ये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (यथा) येन प्रकारेण (नः) अस्माकम् (पितरः) जनकाः (परासः) भविष्यन्तः (प्रत्नासः) भूताः (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान राजन् (ऋतम्) सत्यं न्याय्यम् (आशुषाणाः) समन्ताद्विभजन्तः (शुचि) पवित्रं शुद्धिकरम् (इत्) एव (अयन्) प्राप्नुवन्ति (दीधितिम्) नीतिप्रकाशम् (उक्थशासः) प्रशंसितशासनाः (क्षाम) पृथिवीम्। क्षामेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं०१.१) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (भिन्दन्तः) विदृणन्तः (अरुणीः) प्राप्ताः प्रजाः (अप) (व्रन्) वृणुयुः ॥१६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यो राजा राजपुरुषाश्च प्रजासु पितृवद्वर्त्तित्वा सत्यं न्यायं प्रकाश्याऽविद्यां निवार्य्य प्रजाः शिक्षन्ते ते पवित्रा गण्यन्ते ॥१६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे राजे व राजपुरुष प्रजेशी पित्याप्रमाणे वर्तन करून सत्य न्यायाचा प्रकाश करतात, अविद्या दूर करून प्रजेला शिक्षण देतात, ते पवित्र समजले जातात. ॥ १६ ॥

• देवता - पितरः
• ऋषिः - शङ्खो यामायनः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् अग्न ईळितो᳓ जातवेदो
अ᳓वाड् ढव्या᳓नि सुरभी᳓णि कृत्वी᳓
प्रा᳓दाः पितृ᳓भ्यः स्वध᳓या ते᳓ अक्षन्न्
अद्धि᳓ त्वं᳓ देव प्र᳓यता हवीं᳓षि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

īḷitáḥ ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ávāṭ ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥tvī́ ← √kr̥- (root)

surabhī́ṇi ← surabhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

adāḥ ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

akṣan ← √ghas- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pitŕ̥bhyaḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

addhí ← √ad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

havī́ṁṣi ← havís- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

práyatā ← √yam- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । ई॒ळि॒तः । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । अवा॑ट् । ह॒व्यानि॑ । सु॒र॒भीणि॑ । कृ॒त्वी ।
प्र । अ॒दाः॒ । पि॒तृऽभ्यः॑ । स्व॒धया॑ । ते । अ॒क्ष॒न् । अ॒द्धि । त्वम् । दे॒व॒ । प्रऽय॑ता । ह॒वींषि॑ ॥

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । ई॒डि॒तः । जा॒त॒वे॒द॒ इति॑ जात-वे॒दः॒ । अवा॑ट् । ह॒व्यानि॑ । सु॒र॒भीणि॑ । कृ॒त्वा ॥ प्रेति॑ । अ॒दाः॒ । पि॒तृभ्य॒ इति॑ पि॒तृ-भ्यः॒ । स्व॒धयेति॑ स्व-धया॑ । ते । अ॒क्ष॒न् । अ॒द्धि । त्वम् । दे॒व॒ । प्रय॒तेति॒ प्र-य॒ता॒ । ह॒वीँषि॑ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īḍito ← īḍitaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• ‘vāḍḍhavyāni ← avāṭ ← vah
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ‘vāḍḍhavyāni ← havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• surabhīṇi ← surabhi
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fragrant; perfumed; surabhi [word].”

• kṛtvī ← kṛ
• [verb noun]
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• prādāḥ ← pradā ← √dā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “give; perform; add; administer; put; fuel; sacrifice; offer; hand over; use.”

• pitṛbhyaḥ ← pitṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• akṣann ← akṣan ← ghas
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “eat.”

• addhi ← ad
• [verb], singular, Present imperative
• “eat; devour.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• prayatā ← prayam ← √yam
• [verb noun], accusative, plural
• “give; emit; send; transmit.”

• havīṃṣi ← havis
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

हे जातवेदः । जातं सर्वं जगद्वेत्तीति जातवेदाः । तथाविध हे अग्ने ईळितः अस्माभिः स्तुतः त्वं हव्यानि अस्मदीयानि हवींषि सुरभीणि सुगन्धीनि कृत्वी कृत्वा अवाट् वहनं कृतवानसि । कृत्वा च पितृभ्यः प्रादाः। ते च पितरः स्वधया स्वधाकारेण दत्तं हविः अक्षन् अदन्तु । हे देव त्वम् अपि प्रयता प्रयत्नसंपादितानि हवींषि अद्धि भक्षय ॥

13त्वमिति ॥ हे अग्ने जातवेदः जातानां वेदितः प्रजावेदितः त्वं ईडितः स्तुतः अवाट् हव्यानि । वहेश्छान्दसो लुङ् । ततश्च तानि सुरभीणि कृत्वा पितृभ्यः प्रादाः प्रदेहि स्वधया अन्नेन सहैव । ततस्ते पितरः तानि प्रयतानि शुद्धानि हवींषि अक्षन् अदन्तु । अदेश्छान्दसो ‘लुङ्सनोर्घसॢ’ इति घस्लादेशः, ‘मन्त्रे घस’ इति च्लेर्लुक्, ‘घसिभसोर्हलि च’ इत्युपधालोपः । देव त्वमपि तानि हवींषि अद्धि भक्षय सततमस्मानुपकारिणः कुर्विति भावः ॥

English translation:

“Agni Jātavedas, who are glorified (by us), having made our oblations fragrant, you have borne themoff, and have presented them to the Pitṛs; may they partake of them with the Svadhā; and do you also, divineAgni, feed upon the offered oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 19.66: jātavedas = kavyavāhana; with the svadhā:svadhākāreṇa, i.e., with the exclamation, svadhā! or, it may mean, along with the svadhā or pitṛ-oblationitself

You, Agni Jātavedas, reverently invoked, have conveyed the oblations, having made them very fragrant.
You have presented them to the forefathers; they have eaten them at
(the cry of) “svadhā.” (Now) you, o god—eat the oblations set forth.

Thou, Agni Jatavedas, when entreated, didst bear the offerings which thou madest fragrant,
And give them to the Fathers who did cat them with Svadha. Eat, thou God, the gifts we bring thee.

Du, Agni Jatavedas, hast dazu berufen die Opferspende duftig gemacht und sie befördert. Du hast sie den Vätern übergeben, die haben sie nach eigenem Ermessen gegessen; iß auch du, Gott, die dargereichten Spenden!

Du Wesenkenner, Agni, bist gepriesen, du fuhrst die Opfer jetzt, sie duftig schmückend, Gabst sie den Vätern, die mit Lust sie assen; iss du, o Gott, die dargereichten Speisen.

О Агни-Джатаведас, когда тебя призвали,
Ты увез жертвы, сделав (их) душистыми.
Ты предал (их) отцам. Они вкусили (их) по своему обычаю.
Ешь (и) ты, о бог, предложенные жертвенные возлияния!

• पितरः
• शङ्खो यामायनः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः-अग्ने त्वम्-ईडितः-हव्यानि सुरभीणि कृत्वी-अवाट्) सब उत्पन्न पदार्थों में विद्यमान अग्ने ! तू यज्ञ में प्रेरित प्रज्वलित होकर हव्य वस्तुओंकोसुगन्धवाली बना कर वहन करती है (देव प्रयता हवींषि-त्वम्-अधि पितृभ्यः प्रादाः स्वधया ते-अक्षन्) हे अग्निदेव ! दी हुई उन हव्य वस्तुओं को खा, अर्थात् सूक्ष्म बना और पुनः सूर्यरश्मियों के सुपुर्द कर, वे भी अपनी धारणशक्ति से सूक्ष्म करके सर्वत्र फैला दें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अग्नि में हव्य वस्तु अति सुगन्ध को प्राप्त होती है और पुनः अग्नि में सूक्ष्म होकर किरणों के आधार पर और भी सूक्ष्म बन कर फैल जाती है ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः-अग्ने त्वम्-ईडितः हव्यानि सुरभीणि कृत्वी-अवाट् ) हे जातेषु विद्यमानाग्ने ! यज्ञाग्ने ! त्वं यज्ञे-अध्येषितः प्रेरितः सन् हव्यानि वस्तूनि सुगन्धीनि कृत्वी-कृत्वाऽवाड्-ऊढवान् ( देव प्रयता हवींषि त्वम्-अद्धि पितृभ्यः प्रादाः स्वधया ते अक्षन्) हे अग्निदेव ! दत्तानि हव्यानि वस्तूनि त्वमद्धि-भक्षय सूक्ष्मी-कुरु, सूर्यरश्मिभ्यः प्रादाः-देहि ते च रश्मयः स्वधया स्वधारणशक्त्याऽक्षन् भक्षयन्तु सूक्ष्मीकृत्य प्रसारयन्त्विति यावत् ॥१२॥

• देवता - यमः
• ऋषिः - यमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा᳓तली कव्यइ᳓र् यमो᳓ अ᳓ङ्गिरोभिर्
बृ᳓हस्प᳓तिर् ऋ᳓क्वभिर् वावृधानः᳓
यां᳓श् च देवा᳓ वावृधु᳓र् ये᳓ च देवा᳓न्
स्वा᳓हा अन्ये᳓ स्वध᳓यान्ये᳓ मदन्ति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
áṅgirobhiḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kavyaíḥ ← kavyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mā́talī ← mā́talī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yamáḥ ← yamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ŕ̥kvabhiḥ ← ŕ̥kvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vāvr̥dhānáḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vāvr̥dhúḥ ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yā́n ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anyé ← anyá- (nominal stem)
{number:PL}

madanti ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

svadháyā ← svadhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

svā́hā ← svā́hā (invariable)

मात॑ली । क॒व्यैः । य॒मः । अङ्गि॑रःऽभिः । बृह॒स्पतिः॑ । ऋक्व॑ऽभिः । व॒वृ॒धा॒नः ।
यान् । च॒ । दे॒वाः । व॒वृ॒धुः । ये । च॒ । दे॒वान् । स्वाहा॑ । अ॒न्ये । स्व॒धया॑ । अ॒न्ये । म॒द॒न्ति॒ ॥

मात॑ली । क॒व्यैः । य॒मः । अङ्गि॑रोभि॒रित्यङ्गि॑रः-भिः॒ । बृह॒स्पतिः॑ । ऋक्व॑भि॒रित्यृक्व॑-भिः॒ । वा॒वृ॒धा॒नः ॥ यान् । च॒ । दे॒वाः । वा॒वृ॒धुः । ये । च॒ । दे॒वान् । स्वाहा॑ । अ॒न्ये । स्व॒धयेति॑ स्व-धया॑ । अ॒न्ये । म॒द॒न्ति॒ ॥

• mātalī ← mātali
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Mātali.”

• kavyair ← kavyaiḥ ← kavya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Kavya.”

• yamo ← yamaḥ ← yama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• aṅgirobhir ← aṅgirobhiḥ ← aṅgiras
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• bṛhaspatir ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• ṛkvabhir ← ṛkvabhiḥ ← ṛkvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “singing.”

• vāvṛdhānaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• yāṃś ← yān ← yad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vāvṛdhur ← vāvṛdhuḥ ← vṛdh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• svāhānye ← svāhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Svāhā; svāhā [word].”

• svāhānye ← anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• svadhayānye ← svadhayā ← svadhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “free will; offering; libation; nature; svadhā [word]; comfort; power.”

• svadhayānye ← anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• madanti ← mad
• [verb], plural, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

मातली । मातलिरिन्द्रस्य सारथिः । तद्वानिन्द्रो मातली । स च कव्यैः कव्यभाग्भिः पितृभिः सह ववृधानः वर्धमानो भवति । यमः च अङ्गिरोभिः पितृविशेषैः सह वर्धमानो भवति । - - - । तत्र देवाः इन्द्रादयः यांश्च कव्यभागादीन् पितॄन् ववृधुः वर्धयन्ति ये च कव्यभागादयः पितरः देवान् इन्द्रादीन् वर्धयन्ति तेषां मध्ये अन्ये इन्द्रादयः स्वाहा मदन्ति स्वाहाकारेण हृष्यन्ति । अन्ये पितरः स्वधया स्वधाकारेण हृष्यन्ति ॥

14वावृधान इति ॥ प्रत्येकं कव्यादिभिस्संपद्यते । मातलिना तद्वानिन्द्रो मातलिः । छान्दस इनिर्व्रीह्यादिवद्द्रष्टव्यः । स कव्यैः कव्यवाहिभिः पितृभिः सह वावृधानः वर्धमानः । शपः श्लुः, ताच्छीलिकश्चानश् ।यमः पितृराजः सोऽङ्गिरोभिः पितृविशेषैः सह वावृधानः । बृहस्पतिः ऋक्वभिः मन्त्रवद्भिः स्तुतिमद्भिर्वा पितृविशेषैः सह वावृधानः । ‘छन्दसीवनिपौ’ इति वनिप्प्रत्ययः, अयस्मयादित्वेन पदत्वात्कुत्वं, भत्वाज्जश्त्वाभावः ।
यांश्च पितॄन् देवाः वावृधुः वर्धयन्ति । व्यतयेन परस्मैपदम्, तुजादित्वादभ्यासस्य दीर्घत्वम् । ये च पितरो देवान् वावृधुरिति । ये च तत्रान्ये एके देवाः पितॄणां वर्धयितारः स्वाहाकारेण मदन्ति मोदन्ताम् । अथान्ये एके पितरः स्वधया स्वधाकारेण मदन्तीत्येव । माद्यतेर्व्यत्ययेन शः ॥

English translation:

“Mātalin prospers with the Kavyas; Yama with the Aṅgirasas; Bṛhaspati with the Ṛkvans; they whomthe gods augment, and they who augment the gods, these rejoice in Svāhā, those in the Svadhā.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

MātaliṅMātalī is the name of the charioteer of Indra; so Mātalin (having Mātalī) is a name of Indra

Mātalī having been strengthened along with the poets, Yama with the Aṅgirases, Br̥haspati with the versifiers,
both those whom the gods strengthen and who strengthen the gods— the ones [=gods] become exhilarated on (the cry) “svāhā,” the others [=forefathers] on “svadhā.”

Mitali prospers there with Kavyas, Yama with Angiras’ sons, Brhaspati with Rkvans:
Exalters of the Gods, by Gods exalted, some joy in praise and some in our oblation.

Matali mit den Kavya´s, Yama mit den Angiras, Brihaspati von den Sängern erhöht, welchen die Götter zur Erhöhung verholfen haben und welche den Göttern: die einen ergötzen sich unter Svaharuf, die anderen an der Götterspeise.

Dort freut sich Matali mit Kavja’s, Jama mit Angiras, Brihaspati mit Rikvan’s, Gelabt von Göttern sie, von diesen jene, durch Heilsruf jene, und durch Trank die andern.

Матали с Кавьями, Яма с Ангирасами,
Брихаспати, возвеличенный песнопевцами,
Кого возвеличили боги, и кто – богов:
Одни радуются (возгласу) Свага!, другие – Свадха!

• यमः
• यमः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (मातली कव्यैः यमः अङ्गिरोभिः बृहस्पतिः ऋक्वभिः ववृधानः) मातली-पृथिवीस्थानी अग्नि, वह दो प्रकार का है−एक प्राणी के अन्तर्गत जीवनाग्नि कव्य अन्नादि भोजनों से तथा भौतिक अग्नि कव्य पृथिवी से उत्पन्न पार्थिव अन्न-घृत-तैल-काष्ठ आदि ईन्धन द्रव्यों से बढ़ाता है, यम मध्यस्थानी देव प्राणी के अन्तवर्ती जीवनकाल। दूसरा, भौतिक लोकों का अन्तकारी विश्वकाल; अङ्गिरों, प्राणों, प्राणक्रियाओं तथा प्राणनामक कालविभागों, सूर्यरश्मियों से निष्पन्नकाल गतियों से बढ़ता है, बृहस्पति ऊर्ध्वस्थानी देव। प्राणी के अन्तर्वर्ती जीवन-प्राण और दूसरा भौतिक वर्षा का नियामक देव, जो कि मेघमण्डल में वर्तमान जलवृष्टि से प्रजा को जीवन प्रदान करता है। वह ऋक्वों-विविधगुणवाली कृत्रिम और स्वाभाविक वाणियों स्तनयित्नुरूप गर्जन शब्दों से वृद्धि को प्राप्त होता है। ऐसा होने पर (देवाः यान्-च ववृधुः) पूर्वोक्त वृद्धि को प्राप्त हुए अग्नि देवों ने जिन लोगों को बढ़ाया तथा (ये च देवान्) और जिन लोगों ने पूर्वोक्त अग्नि आदि देवों को बढ़ाया, वे (अन्ये स्वधया मदन्ति) कुछ एक जन तो अन्नादि भोजनों से उन शरीर के अन्तर्वर्ती अग्नि आदि देवों को तृप्त करते हैं (अन्ये स्वाहा मदन्ति) कतिपय जन आहुति प्रदान करके भौतिक अग्नि आदि देवों का सेवन करते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिए कि अपने व्यक्तिगत जीवन की उन्नति के लिए निज जीवनाग्नि, जीवनकाल और जीवनप्राण को उत्तममोत्तम भोजनों के सेवन से उपयुक्त बनावें तथा समाज वा सर्वप्राणियों के हितार्थ अग्निहोत्र से भौतिक अग्नि, सामष्टिक काल और मेघमण्डल को उपयुक्त करते रहें ॥३॥ ‘मातलिरिन्द्रस्य सारथिस्तद्वानिन्द्रो मातली’ (सायण) यहाँ ‘मातलि इन्द्र का सारथि और उस सारथि से युक्त मातली इन्द्र है’ यह तथा मातली का इन्द्र अर्थ करना सर्वथा अनुपपन्न है, क्योंकि प्रथम तो मातली इन्द्र का सारथि हो, इसके लिए निरुक्तादि वैदिक साहित्य में स्थान नहीं, दूसरे इकारान्त शब्द से मत्वर्थीय इन् प्रत्यय हो ही नहीं सकता, उसका विधान अकारान्त से है। इसलिये मातली का इन्द्र अर्थ करना अनुचित है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मातली कव्यै-यमः-अङ्गिरोभिः-बृहस्पतिः-ऋक्वभिः-ववृधानः) मातली कव्यैर्ववृधानो यमोऽङ्गिरोभिर्ववृधानो बृहस्पतिर्ऋक्वभिर्ववृधानो भवति। मातली-भूतली-पृथिवीतली पृथिवीस्थानी पृथिवीस्थानोऽग्निर्देवः, “मा-पृथिवी” “अयं वै पृथिवीलोको माऽयं हि लोको मित इव [श०८।३।३।५] तस्यास्तलमस्यातीति मत्वर्थे इनौ मातली पृथिवीस्थानोऽग्निः, स च द्विविधः प्राण्यन्तर्वर्ती जीवनाग्निरपरो भौतिकाग्निः, अस्ति चात्र मन्त्रे श्लेषालङ्कारः। तत्र प्राण्यन्तर्वर्ती जीवनाग्निः कव्यैरन्नादिभोजनैर्भौतिकश्चाग्निः कुः पृथिवी तत्र भवैः कव्यैः पार्थिवैर्घृततैलान्नकाष्ठादीन्धनद्रव्यैर्वर्धमानो भवति-वर्धत इति सिद्धान्तः। कुः पृथिवीत्यत्र प्रमाणम् “रविवर्षार्द्धं देवाः पश्यन्त्युदितं रविं तथा प्रेताः। शशिमासार्द्धं पितरः शशिगाः कुदिनार्द्धमिह मनुजाः [आर्यभट्टीयज्यौतिषम्, गीतिका १७] “जीर्यन्मर्त्यः क्वधःस्थः प्रजानन्” [कठो०१।१।२८] “दूरादेव परीक्षेत ब्राह्मणं वेदपारगम्। तद्धव्यकव्यानां प्रदाने सोऽतिथिः स्मृतः” ॥ [मनु०३।१३०] इत्यत्र कव्येनान्नादिभोजनं गृह्यते। यमो मध्यस्थानो देवः प्राण्यन्तर्वर्ती जीवनकालोऽपरश्च भौतिको लोकानामन्तकृद् विश्वकालोऽङ्गिरोभिः-अङ्गानां रसैः प्राणैः प्राणसञ्चरणैस्तत्तुल्यकालावयवैः सूर्यरश्मिभिस्तन्निष्पन्नकालगतिभिर्वा वर्धते, “अङ्गिरसोऽङ्गानां हि रसः प्राणो वाऽङ्गानां रसः” [बृहदारण्य०१।३९।३] “प्राणो वाऽङ्गिराः” [श०६।१।२।२८] प्राणः कालावयवः “प्राणादिः कथितो मूर्त्तः (कलनात्मकः कालः)” [सूर्यसिद्धान्ते १।११] बृहस्पतिरूर्ध्वस्थानः प्राण्यन्तवर्ती जीवनप्राणः, न तु श्वासप्रश्वासात्मकः, अपि तु जीवयति यः प्राणिनं स जीवनशक्तिरूपः प्राणः जीवनप्राणः, यथा बृहदारण्यके “एष उ एव प्राणो बृहस्पतिर्वाग् वै बृहती तस्या एष पतिस्तस्मादु बृहस्पतिः” [१।२।२०] द्वितीयश्च भौतिको वर्षाधिपतिर्देवः, यथा निरुक्ते “बृहस्पतिर्बृहतः पाता वा पालयिता वा” [निरु० १०।१२] “द्यौर्वै बृहत्” [श०९।१।२।३७] “असौ द्युलोको बृहत्” [ऐत०८।२] द्यौश्च मेघमण्डलम् “असौ वै द्युलोकः समुद्रो नभस्वान्” [श०९।४।२।५] “द्यौर्वाऽपां सदनं दिवि ह्यापः सन्नाः [श०७।५।२।५६] एवं मत्वा यास्केनर्गुदाहृता-तस्यैषा भवति-अश्नापिनद्धं मधु पर्यपश्यन्मत्स्यं न दीन उदनि क्षियन्तम्। निष्टज्जभार चमसं न वृक्षाद् बृहस्पतिर्विरवेणा विकृत्य” [०१०।६८।८] व्यापनवता मेघेन जलमपिनद्धमासीत्तद् विशेषशब्देन बृहस्पतिर्निहृतवान् पृथिव्यामिति निरुक्तार्थः। स एवं द्विविधः शरीरभुवनभेदाभ्यां जीवनः प्राणो वर्षाधिपतिश्च बृहस्पतिर्देव ऋक्वभिर्विविधगुणवतीभिः कृत्रिमस्वाभाविकवाग्भिः विरवैः स्तनयित्नुभिर्गर्जनशब्दैर्वर्धते वृद्धिं महत्त्वमाप्नोति। वाग्विरवयोः सम्बन्धश्च बृहस्पतिना सह समीपं दर्शित इव।ऋक्वभिरित्यत्र शब्दश्च सामान्यो धात्वर्थः, यथा निरुक्ते-“मित्रो जनान्यातयति प्रब्रुवाणः-शब्दं कुर्वन्” [निरु०१०।२२] एवं सति (देवाः-यान्-च ववृधुः) पूर्वोक्ता मातल्यादिनामभिर्व्यवहृता अग्न्यादयो देवा वर्धमानाः सन्तो यांश्च जनान् ववृधुर्वर्धितवन्तस्तथा (ये च देवान्) ये जनाश्च देवान् पूर्वोक्ताग्न्यादीन् ववृधुर्वर्धितवन्तस्ते जनाः (अन्धे स्वधया-अन्ये स्वाहा मदन्ति) अन्ये केचित् स्वधयाऽन्नादिभोजनैर्मदन्ति तानग्न्यादीन् शरीरदेवान् तर्पयन्ति। ‘अत्र मदेस्तृप्त्यर्थः’ केचित् स्वाहाहुतिप्रदानेन मदन्ति तानग्न्यादीन् भौतिकदेवान् युञ्जतेऽनुतिष्ठन्ति, ‘मद तृप्तियोगे’ तृप्तिश्च योगश्च “सर्वो द्वन्द्वो विभाषैकवद् भवति” [महाभाष्य १।२।६३] ॥३॥

• देवता - यमः
• ऋषिः - यमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमं᳓ यम प्रस्तर᳓म् आ᳓ हि᳓ सी᳓द
अ᳓ङ्गिरोभिः पितृ᳓भिः संविदानः᳓
आ᳓ त्वा म᳓न्त्राः कविशस्ता᳓ वहन्तु
एना᳓ राजन् हवि᳓षा मादयस्व

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hí ← hí (invariable)

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prastarám ← prastará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sī́da ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yama ← yamá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áṅgirobhiḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pitŕ̥bhiḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

saṁvidānáḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

kaviśastā́ḥ ← kaviśastá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mántrāḥ ← mántra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mādayasva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

इ॒मम् । य॒म॒ । प्र॒ऽस्त॒रम् । आ । हि । सीद॑ । अङ्गि॑रःऽभिः । पि॒तृऽभिः॑ । स॒म्ऽवि॒दा॒नः ।
आ । त्वा॒ । मन्त्राः॑ । क॒वि॒ऽश॒स्ताः । व॒ह॒न्तु॒ । ए॒ना । रा॒ज॒न् । ह॒विषा॑ । मा॒द॒य॒स्व॒ ॥

इ॒मय्ँय॑म प्रस्त॒रमा हि सीदाङ्गि॑रोभिᳶ पि॒तृभि॑स्सव्ँविदा॒नः ।
आ त्वा॒ मन्त्राः॑ कविश॒स्ता व॑हन्त्वे॒ना रा॑जन्ह॒विषा॑ मादयस्व ।

इ॒मम् । य॒म॒ । प्र॒स्त॒रमिति॑ प्र-स्त॒रम् । एति॑ । हि । सीद॑ । अङ्गि॑रोभि॒रित्यङ्गि॑रः-भिः॒ । पि॒तृभि॒रिति॑ पि॒तृ-भिः॒ । सव्ँ॒वि॒दा॒न इति॑ सम्-वि॒दा॒नः ॥ एति॑ । त्वा॒ । मन्त्राः॑ । क॒वि॒श॒स्ता इति॑ कवि-श॒स्ताः । व॒ह॒न्तु॒ । ए॒ना । रा॒ज॒न् । ह॒विषा॑ । मा॒द॒य॒स्व॒ ॥ 2।

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yama
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• prastaram ← prastara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “stone; seat.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• sīdāṅgirobhiḥ ← sīda ← sad
• [verb], singular, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• sīdāṅgirobhiḥ ← aṅgirobhiḥ ← aṅgiras
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• pitṛbhiḥ ← pitṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• saṃvidānaḥ ← saṃvid ← √vid
• [verb noun], nominative, singular
• “agree; know; match; recognize.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• mantrāḥ ← mantra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”

• kaviśastā ← kavi
• [noun], masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• kaviśastā ← śastāḥ ← śaṃs
• [verb noun], nominative, plural
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• vahantv ← vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• enā ← idam
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• mādayasva ← māday ← √mad
• [verb], singular, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

हे यम अङ्गिरोभिः एतन्नामकैः पितृभिः संविदानः ऐकमत्यं गतस्त्वम् इमं प्रस्तरं विस्तीर्णं यज्ञविशेषम् आ सीद आगत्योपविश । हि यस्मादेवं तस्मात् कविशस्ताः विद्वद्भिर्ऋत्विग्भिः प्रयुक्ताः मन्त्राः त्वा त्वाम् आ वहन्तु । हे राजन् एना एतेन हविषा तुष्टः मादयस्व यजमानं हर्षय ॥

15इममिति ॥ हे पितृराज इमे प्रस्तरं प्रस्तीर्णमाश्रमं आसीद अङ्गिरोभिः पितृविशेषैः संविदानः ऐकमत्यं गच्छन् । तत आसीदन्तं त्वां कविशस्ताः कविभिर्मेधाविभिः आस्माकीनैः ऋत्विग्भिः शस्ताः मन्त्राः आ वहन्तु प्राप्नुवन्तु । ततः एना अनेन हविषा **राजन् **राजनशील मादयस्व । मद तृप्तियोगे, चौरादिकः ॥

English translation:

“Yama, who are associated with the Aṅgirasa Pitṛs, sit down at this sacrifice; may the prayers recitedby the priests bring you here; be exhilarated, Sovereign, (Yam), by this oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

At this sacrifice: prastara = acouch or bed (something strewed)

This strewn grass here, Yama—just sit here on it, in concord with the Aṅgirases, our forefathers.
Let mantras pronounced by poets convey you hither. Become exhilarated on this oblation, o king.

Come, seat thee on this bed of grass, O Yama, in company with Angirases and Fathers.
Let texts recited by the sages bring thee O King, let this oblation make thee joyful.

Upon this sacred grass sit down, O Yama, Uniting with the Aṅgiras, our fathers. Let spells recited by the sages bring thee; Do thou, O king, rejoice in this oblation.

Setze dich, Yama, darum auf diesen Grasbüschel in Eintracht mit den Angiras´, den Vätern! Die von den Sehern vorgetragenen Dichterworte sollen dich herführen. Ergötze dich an diesem Opfer, o König!

So setz dich, Jama, hin auf diesen Grassitz, vereint den Angiras und unsern Vätern; Dich fahre her der Liederklang der Sänger, ergötz dich hier an unserm Trank, o König.

Поэтому, Яма, садись на эту солому
В единении с Ангирасами, отцами!
Да привезут тебе молитвы, произнесенные поэтами!
Этой жертве радуйся, о царь!

• यमः
• यमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यम-अङ्गिरोभिः पितृभिः संविदानः इमं प्रस्तरं हि-आसीद) हे जीवनकाल ! तू प्राणों के साथ अनुकूल होता हुआ मेरे इस शरीररूपी यज्ञ को जीवनवृद्धि के हेतु अवश्य भली प्रकार प्राप्त हो (कविशस्ताः मन्त्राः त्वा आवहन्तु) शरीर-विद्यावेत्ता विद्वानों के निर्दिष्ट मन्तव्य तुझ को मेरे शरीर में चिरकाल तक रखें, अत एव (राजन्-एना-हविषा मादयस्व) हे राजमान देव ! इस हविर्दान तथा खाने योग्य पदार्थ से मुझ को सन्तुष्ट, सजीवन कर ॥४॥

भावार्थभाषाः - प्राणशक्ति के अभ्यास और वैद्यक सिद्धान्तों के अनुसार खानपान हवनादि क्रियाओं से मनुष्य दीर्घजीवी और सुखी हो सकता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यम-अङ्गिरोभिः-पितृभिः-संविदानः-इमं प्रस्तरं हि-आसीद) यम-हे जीवनकाल ! अङ्गानां रसैः प्राणैः सहानुकूलः संस्त्वमिमं प्रस्तरम्-शरीररूपं यज्ञं जीवनवृद्धिहेतोरवश्यमासीद्-समन्तात्प्राप्तो भव “यज्ञो वै प्रस्तरः” [श०१।३।४।१०] ‘पुरुषो वाव यज्ञः” [छन्दो०३।६।१] “पुरुषो वै यज्ञस्तस्य शिर एव हविर्धानं मुखमाहवनीयः” [गो०५।४] (कविशस्ताः-मन्त्राः-त्वा आवहन्तु) विद्वत्प्रोक्तानि शरीरविद्या-वित्प्रोक्तानि मन्तव्यानि त्वामावहन्तु-अत्र शरीरे समन्तात् प्रापयन्तु चिरं रक्षन्त्वित्यर्थः, अत एव (राजन्-एना हविषा-मादयस्व) राजन्-हे राजमान देव ! अनेन हविर्दानेनादानयोग्येन वस्तुना वा मां मादयस्व-युङ्क्ष्व-संतोषय सजीवनं कुर्वित्यर्थः ॥४॥

• देवता - यमः
• ऋषिः - यमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ङ्गिरोभिर् आ᳓ गहि यज्ञि᳓येभिर्
य᳓म वैरूपइ᳓र् इह᳓ मादयस्व
वि᳓वस्वन्तं हुवे यः᳓ पिता᳓ ते
अस्मि᳓न् यज्ञे᳓ बर्हि᳓षि आ᳓ निष᳓द्य

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

áṅgirobhiḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

yajñíyebhiḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

mādayasva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

vairūpaíḥ ← vairūpá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yáma ← yamá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vívasvantam ← vívasvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

niṣádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

अङ्गि॑रःऽभिः । आ । ग॒हि॒ । य॒ज्ञिये॑भिः । यम॑ । वै॒रू॒पैः । इ॒ह । मा॒द॒य॒स्व॒ ।
विव॑स्वन्तम् । हु॒वे॒ । यः । पि॒ता । ते॒ । अ॒स्मिन् । य॒ज्ञे । ब॒र्हिषि॑ । आ । नि॒ऽसद्य॑ ॥

• aṅgirobhir ← aṅgirobhiḥ ← aṅgiras
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• yajñiyebhir ← yajñiyebhiḥ ← yajñiya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• yama
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• vairūpair ← vairūpaiḥ ← vairūpa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vairūpa.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• mādayasva ← māday ← √mad
• [verb], singular, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• vivasvantaṃ ← vivasvantam ← vivasvant
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Surya; sun; Vivasvant; Vivasvant.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ‘smin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• barhiṣy ← barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• niṣadya ← niṣad ← √sad
• [verb noun]
• “sit down; sit; put.”

हे यम वैरूपैः विविधरूपयुक्तैर्वैरूपसामप्रियैर्वा यज्ञियेभिः यज्ञयोग्यैः अङ्गिरोभिः सह आ गहि आगच्छ । आगत्य च इह अस्मिन् यज्ञे मादयस्व यजमानं हर्षय । यः विवस्वान् ते तव पिता अस्ति अस्मिन् यज्ञे तं विवस्वन्तं हुवे आह्वयामि । स चास्तीर्णे बर्हिषि आ निषद्य उपविश्य यजमानं हर्षयतु ॥ ॥ १४ ॥

16अङ्गिरोभिरिति ॥ हे यम अङ्गिरोभिस्सह आगहि आगच्छ । पूर्ववत् शपो लुक् ।
यज्ञियेभिः यज्ञार्हैः वैरूपैः विविधकर्मरूपसंबन्धिभिः, वैरूपसामप्रियैर्वा । यद्वा - स्वार्थिकोऽण् । विरूपैः विविधरूपैस्सह इह कर्मणि मादयस्व । अथ यस्तव पिता तं विवस्वन्तं हुवे आह्वयामि । सोप्यस्मिन् यज्ञे आगत्य बर्हिषि निषद्य माद्यताम् ॥

English translation:

“Come here, Yama, with the venerable multiform Aṅgirasas, and be exhilarated; I summon Vivasvat,who is your father, to this sacrifice; be seated on the sacred grass (delight the sacrificer).”

With the Aṅgirases, deserving of the sacrifice, come hither; Yama, become exhilarated here along with the Vairūpas—
I call upon Vivasvant, who is your father—once having sat down at this sacrifice, on this ritual grass here.

Come, Yama, with the Angirases the Holy, rejoice thee here with children of Virupa.
To sit on sacred grass at this our worship, I call Vivasvan, too, thy Father hither.

Come hither with the Aṅgiras, the holy: Here with Virūpa’s sons, O Yama revel, Vivasvant I invoke, who is thy father, When at this rite upon the straw he’s seated.

Komm mit den opferwürdigen Angiras´! O Yama, ergötze dich hier mit den Vairupa´s - ich lade auch den Vivasvat, der dein Vater ist - nachdem du bei diesem Opfer auf dem Barhis Platz genommen hast.

Komm, Jama, mit den heil’gen Angirasen, berausch dich hier mit den Virupa-Söhnen; Ich rufe den Vivasvat, deinen Vater, bei diesem Opfer auf der Streu zu sitzen.

Приди с Ангирасами, достойными жертвы!
О, Яма, радуйся здесь с Варупами!
Я призываю Вивасвата, кто отец тебе,
Когда (ты) сел на солому при этом жертвоприношении.

• यमः
• यमः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञियेभिः-वैरूपैः-अङ्गिरोभिः-यम-आगहि इह मादयस्व) यज्ञ के योग्य नानाविध सायं-प्रातः, अमावस्या, पूर्णिमा, आदि सन्धियों के मुहूर्तरूप कालावयवों के साथ हे समय ! तू प्राप्त हो और इस यज्ञ में हमको अपने लाभ से तृप्त कर (यः ते पिता तं विवस्वन्तं बर्हिष्या निषद्य-अस्मिन् यज्ञे हुवे) और जो तेरा पिता सूर्यदेव है, उसका भी मैं आसनोपविष्ट इस यज्ञ में आहुतिप्रदान द्वारा प्रयोग करता हूँ ॥५॥

भावार्थभाषाः - भिन्न-भिन्नपर्व दिवसों में जबकि सूर्यरश्मियाँ भी यज्ञ में संयुक्त हों, ऐसे स्थान पर पार्वण यज्ञ समयानुकूल बनाने के लिए करने चाहिये ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञियेभिः-वैरूपैः-अङ्गिरोभिः-यम-आ गहि इह मादयस्व) यज्ञार्हैर्यज्ञयोग्यैर्विभिन्नरूपैरङ्गिरोभिः-सायम्प्रातरमावस्यापौर्णमास्यादि-सन्धि-समप्राणैः कालावयवैः सह हे समय ! त्वमागह्यागच्छ तथाऽऽगत्येहास्मिन् यज्ञेऽस्मान्मादयस्व तर्पय (यः-ते पिता तं विवस्वन्तं बर्हिष्या निषद्य-अस्मिन् यज्ञे हुवे) यश्च ते पिता विवस्वान् सूर्योऽस्ति तमहमासनमुपविश्योपविष्टः सन्नस्मिन् क्रियमाणे यज्ञे हुवे-आहुतिप्रदानेनाददे युनज्मि। ‘अत्र हु धातुरादानार्थः’ “हु दानादनयोरादाने च” [जुहोत्यादिः] ॥५॥

• देवता - लिङ्गोक्तदेवताः
• ऋषिः - यमः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ङ्गिरसो नः पित᳓रो न᳓वग्वा
अ᳓थर्वाणो भृ᳓गवः सोमिया᳓सः
ते᳓षां वयं᳓ सुमतउ᳓ यज्ञि᳓यानाम्
अ᳓पि भद्रे᳓ सौमनसे᳓ सियाम

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular;; repeated line

Morph
áṅgirasaḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

návagvāḥ ← návagva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

átharvāṇaḥ ← átharvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhŕ̥gavaḥ ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

somyā́saḥ ← somyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sumataú ← sumatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

yajñíyānām ← yajñíya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ápi ← ápi (invariable)

bhadré ← bhadrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

saumanasé ← saumanasá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

अङ्गि॑रसः । नः॒ । पि॒तरः॑ । नव॑ऽग्वाः । अथ॑र्वाणः । भृग॑वः । सो॒म्यासः॑ ।
तेषा॑म् । व॒यम् । सु॒ऽम॒तौ । य॒ज्ञिया॑नाम् । अपि॑ । भ॒द्रे । सौ॒म॒न॒से । स्या॒म॒ ॥

• aṅgiraso ← aṅgirasaḥ ← aṅgiras
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• navagvā ← navagvāḥ ← navagva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Navagva.”

• atharvāṇo ← atharvāṇaḥ ← atharvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Atharvan; Atharvavedin.”

• bhṛgavaḥ ← bhṛgu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”

• somyāsaḥ ← somya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “saumya.”

• teṣāṃ ← teṣām ← tad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• sumatau ← sumati
• [noun], locative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• yajñiyānām ← yajñiya
• [noun], genitive, plural, neuter
• “sacrificial; divine; devoted.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• bhadre ← bhadra
• [noun], locative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• saumanase ← saumanasa
• [noun], locative, singular, neuter
• “favor; satisfaction.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

अङ्गिरसः अङ्गिरोनामकाः अथर्वाणः अथर्वनामकाः भृगवः भृगुनामकाश्च नः अस्माकं पितरः नवग्वाः अभिनवगमनयुक्ताः । सदा नूतनवत्प्रीतिजनका इत्यर्थः। ते च सोम्यासः । सोममर्हन्तीति सोम्याः । यज्ञियानां यज्ञार्हाणां तेषां सुमतौ अनुग्रहयुक्तायां बुद्धौ वयं स्याम सर्वदा तिष्ठेम । अपि च सौमनसे भद्रे सौमनसस्य कारणे कल्याणे फले स्याम सर्वदा तिष्ठेम ॥

17अङ्गिर इति ॥ अङ्गिरसः पितृविशेषाः अस्माकं च पितरः नवग्वाः अभिनवागमनाः आगमने अभिनवा इव प्रियाः । क्विपि ‘ऊङ् च गमादीनाम्’ इत्यूकारः । आगमनमायातु उपसर्गयोस्स्वस्थानविनिमयः वा बहुव्रीहौ ।
नवग्वा अथर्वाणश्च भृगवश्च पितृविशेषाः प्रशस्ताः सोम्यासः सोमार्हाः येऽप्येवंविधा महानुभावाः पितरस्तेषां यज्ञियानां यज्ञार्हाणां सुमतौ शोभनायां मतौ सानुग्रहायां वयं स्याम भूयास्म ।
अपि च, भद्रे भजनीये कल्याणे सौमनसे सौमनस्यहेतुके तत्प्रदानहेतुके सर्वाभिमतसिद्धिरूपे कल्याणे च स्यामेति । येऽत्र अविनियुक्ता मन्त्राः ते लिङ्गेन क्वाप्यनुरूपे कर्मणि विनियोक्तव्याः ॥

The a~Ngirasas, the atharvANs, the bhR^igus, are our ancestors who performed the soma pouring, nine month rite;
may we be favored as these venerable ones and be auspiciously protected.

English translation:

“The Aṅgirasas, the Atharvas, the Bhṛgus, who are entitled to the Soma, are our recent progenitors;may we ever have a plural ce in the favour of these venerable (pitrṣ); may we be ever held in their auspiciousregard.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Our recent progenitors: navagvā = having recently arrived, or inspiring affliction, as something new;also applied to the three classes; or, navanīya, those condition is to be praised

The Aṅgirases, our forefathers, the Navagvas, the Atharvaṇas, the Bhr̥gus deserving of soma—
may we be in the favor of these who are deserving of the sacrifice; may we be also in their propitious benevolence.

Our Fathers are Angirases, Navagvas, Atharvans, Bhrgus who deserve the Soma.
May these, the Holy, look on us with favour, may we enjoy their gracious loving-kindness.

The Aṅgiras, our fathers, the Navagvas, The Bhṛgus and Atharvans, Soma-loving: May we abide for ever in the favour And the good graces of those holy sages.

Unsere Väter, die Angiras, die Navagva´s, die Atharvan´s, Bhrigu´s, die Somawürdigen - in der Gunst dieser Opferwürdigen und in ihrem glückbringenden Wohlwollen möchten wir sein.

Die Angiras, die Neuner, und die Väter, die Feuerpriester und die frommen Bhrigu’s, Sie mögen fest in ihrer Huld uns halten, die heiligen im Segen ihrer Liebe.

Ангирасы – наши отцы, Навагва,
Атхарваны, Бхригу, достойные Сомы,
Да будем мы в милости у них, достойных жертвы,
И в добром (их) расположении!

• लिङ्गोक्ताः
• यमः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अङ्गिरसः पितरः-नवग्वाः-अथर्वाणः) ग्रीष्म ऋतु सम्बन्धी सूर्यरश्मियाँ वर्षाऋतु सम्बन्धी सूर्यकिरणों, शरदृतु संबन्धी भानुरश्मियाँ, हेमन्तऋतु संबन्धी दिवाकर किरणें, शिशिरऋतु संबन्धी सूर्यरश्मियाँ, वसन्तऋतु संबन्धी आदित्यकिरणें, हमारे जीवन के लिये हैं (तेषां यज्ञियानां सुमतौ भद्रे-अपि सौमनसे वयं स्याम) उन यज्ञयोग्य सूर्यकिरणों के विचारणीय विज्ञानव्यवहार में हम कल्याण मन से सुखयुक्त होकर रहें ॥६॥ प्रत्येक ऋतु को स्वानुकुल और सुखमय बनाने के लिए पुष्कल ऋतुयोग करने चाहियें ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अङ्गिरसः पितरः नवग्वाः-अथर्वाणः-भृगवः सोम्यास-नः) अङ्गिरसः-ग्रीष्मर्तुसम्बन्धिसूर्यरश्मयः, पितरः वर्षर्तुसम्बन्धिरविकिरणाः, नवग्वः- शरदृतुसम्बन्धिभानुरश्मयः, अथर्वाणः-हेमन्तर्तुसम्बन्धिरवि-किरणाः, भृगवः शिशिरर्तुसम्बन्धिसूर्यरश्मयः, सोम्यासः-वसन्तर्तु- सम्बन्धिसूर्यकिरणाः, नः-अस्मभ्यं जीवनाय सन्ति। पूर्वस्मिन्मन्त्रे ‘विवस्वन्तं हुवे’ इति वचनात् तेन विवस्वता साकमृतवस्तत्सहिताः सूर्यरश्मयश्चापि युज्यन्त इति दर्शयितुमङ्गिरःप्रभृतीनां वचनम्। अन्यत्रापि-“आयातु मित्र ऋतुभिः कल्पमानः संवेशयन् पृथिवीमुस्रियाभिः” [अथ०३।८।१] सूर्यः, ऋतुभिरुस्रियाभिश्च सह आयातीति सिद्धान्तः। अत्र तु ते रश्मय ऋतुसहचरिता वर्णिताः सन्ति। एवंवच्च विज्ञानम्। “वीळु चिद् दृढा पितरो न उक्थैरद्रिं रुजन्नङ्गिरसो रवेण। चक्रुर्दिवो बृहती गातुमस्मे अहः स्वर्विविदुः केतुमुस्राः” [ऋ०१।१।२] अन्नापि दर्शितं यदङ्गिरसो ग्रीष्मर्तुसम्बन्धिनः सूर्यरश्मयोऽद्रिं मेघं चक्रुः कृतवन्तस्तमेवाद्रिं मेघं पितरो वर्षर्तुसम्बन्धिरविकिरणा रुजन् भङ्गयन्ति नीचैर्निपातयन्ति पुनश्चोस्रा विविधगुणवासयितारः शारदाः सूर्यकिरणा आदित्यं दिनं पृथिवीं प्राप्नुवन्ति, एवमृतुसाम्यं दर्शितम्। ऋतुत्रयत्वमपि भवति यथा चरके-“विकृतास्त्वेनं महता विपर्ययेणोपपादयन्ति, ऋतवस्त्रय इव” [चरके १२।१३] तथा कृत्वैवात्र पितर इति शब्दो न विशेषणरूपेणापित्वङ्गिरआदिवद्देवतारूपेण स्वतन्त्र एव। सायणेन ‘पितरो नवग्वाः सोम्यासः’ त्रयोऽप्यङ्गिरआदीनां विशेषणवाचकाः सन्तीति व्याख्यातं परन्तु सूक्तभाष्यावतरणे “अङ्गिरसो नः पितरो नवग्वा इति षष्ठ्या अङ्गिरःपित्रथर्वभृगुलक्षणा लिङ्गोक्ता देवताः” एवमत्र तु सायणेन ‘पितरः’ इति शब्दस्य देवतात्वं प्रतिपादितम्। अस्तु, निरुक्तेऽप्यस्मद्वत् पितर इत्यस्य स्वतन्त्रं देवतात्वमेव प्रतिपादितमङ्गिरआदीनामर्थाश्च यथा−“पिता पाता वा पालयिता वा……पिता दुहितुर्गर्भं दधाति पर्जन्यः पृथिव्याः” [निरु०४।२१] इति लक्ष्यीकृत्योक्तमत्र “पितरो व्याख्याताः। अङ्गारेष्वङ्गिराः अर्चिषि भृगुः संबभूव” इति कृत्वैवोक्तं यास्केन। “अङ्गिरसो व्याख्याताः, भृगवो व्याख्याताः, अथर्वाणोऽथर्वन्तः, थर्वतिश्चरतिकर्मा तत्प्रतिषेधः। तेषामेषा साधारणा भवति-‘अङ्गिरसो नः पितरो………।’ अङ्गिरसो नः पितरो नवगतयो नवनीतगतयो वाथर्वाणो भृगवः सोम्याः सोमसम्पादिनः” [निरु०११।१९] “रसः सोमः” [श०७।३।१।३] सोम्यासः सोमसम्पादिनो रससम्पादिनो वसन्तर्तुसम्बन्धिसूर्यरश्मय इत्यर्थः। एवं नात्राङ्गिरआदयो मृतपितरोऽपि तु सन्ति देवा ऋतुयुक्तसूर्यरश्मयः। उक्तं च निरुक्ते ‘पितर’ इत्याख्यानम्। “माध्यमिको देवगण इति नैरुक्ताः” [निरु०११।९९] रश्मयो देवाः-“उदिता देवाः सूर्यस्य” (तेषां यज्ञियानां सुमतौ भद्रे-अपि सौमनसे वयं स्याम ) “तेषां यज्ञियानां सुमतौ कल्याण्यां मतौ भद्रे भन्दनीये भाजनवति वा कल्याणे मनसि स्याम” [निरु०११।१९] तेषां पूर्वोक्तानां यज्ञार्हाणां सुमन्तव्ये व्यवहारे भाजनवति कल्याणे मनसि सुखयुक्ते प्रसन्नभावे वर्तेमहि ॥६॥