११ संवर्गेष्टिहौत्रमन्त्रः

यु॒क्ष्वा हि दे॑व॒हूत॑माँ॒ अश्वाँ॑ अग्ने र॒थीरि॑व ।
नि होता॑ पू॒र्व्यस्स॑दः ।

यु॒क्ष्वा हि दे॑व॒हूत॑माँ॒ अश्वाँ॑ अग्ने र॒थीरि॑व ।
नि होता॑ पू॒र्व्यस्स॑दः ॥

यु॒क्ष्व । हि । दे॒व॒हूत॑मा॒निति॑ देव-हूत॑मान् । अश्वा॑न् । अ॒ग्ने॒ । र॒थीः । इ॒व॒ ॥
नीति॑ । होता॑ । पू॒र्व्यः । स॒दः॒ ॥

1अथ संवर्गेष्टेः सप्तदशसामिधेन्योऽनभ्यस्ताः । युक्ष्वा हीत्याद्याः सर्वाः गायत्र्यः ॥ तत्र प्रथमा - हे अग्ने युक्ष्व योजय । छांन्दसो लुक् शपः, ‘द्व्यचोतेस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घत्वम् ।
देवहूतमान् देवानामाह्वातृतमान् अश्वान् व्यापनान् ज्वालासमूहान् । उभयत्रापि ‘दीर्घादटि समानपादे’ इति रुत्वम् ।
रथीरिव यथा रथी रथवान् रथे अश्वान् युङ्क्ते । ‘छन्दसीवनिपौ’ इति मत्वर्थीय ईकारः ।
ततस्तथायुक्तजालस्त्वं पूर्व्यः पुराणो, होता देवानां यष्टा,
निषदः निषीद । लेटि व्यत्ययेन शपो लुकि अडागमः ॥

उ॒त नो॑ देव दे॒वाँ अच्छा॑ वोचो वि॒दुष्ट॑रः ।
श्रद्विश्वा॒ वार्या॑ कृधि ।

उ॒त नो॑ देव दे॒वाँ अच्छा॑ वोचो वि॒दुष्ट॑रः ।
श्रद्विश्वा॒ वार्या॑ कृधि ।

उ॒त । नः॒ । दे॒व॒ । दे॒वान् । अच्छ॑ । वो॒चः॒ । वि॒दुष्ट॑र॒ इति॑ वि॒दुः-त॒रः॒ ॥ श्रत् । विश्वा॑ । वार्या॑ । कृ॒धि॒ ॥

2अथ द्वितीया - उत न इति ॥ हे देव दीप्तिमन् अग्ने अस्माकं कर्मणि देवान् अच्छ वोचः आभिमुख्येन ब्रूहि भ्रातृव्यानभिभवितुम् । एते सम्यग्यजन्त इति । छान्दसो लिट्, ‘निपातस्य च’ इत्यच्छेत्यस्य संहितायां दीर्घत्वम् ।
विदुष्टरः विद्वत्तरः । अयस्मयादित्वेन भत्वात्सम्प्रसारणम् ।
किञ्च - विश्वानि वार्याणि वरणीयानि अभिप्रेतानि भ्रातृव्यमरणादीनि श्रत् कृधि सत्यानि कुरत ।
यथाभिमतसंपत्तिस्सत्यम् । करोतेर्लेटि निपातस्य छान्दसश्शपो लुक् ‘श्रुशृणुपूकृवृभ्यः’ इति धिभावः ॥

त्वँ ह॒ यद्य॑विष्ठ्य॒ सह॑सस्सूनवाहुत ।
ऋ॒तावा॑ य॒ज्ञियो॒ भुवः॑ ।

त्वँ ह॒ यद्य॑विष्ठ्य॒ सह॑सस्सूनवाहुत ।
ऋ॒तावा॑ य॒ज्ञियो॒ भुवः॑ ।

त्वम् । ह॒ । यत् । य॒वि॒ष्ठ्य॒ । सह॑सः । सू॒नो॒ । आ॒हु॒तेत्या॑-हु॒त॒ ॥ ऋ॒तावेत्यृ॒त-वा॒ । य॒ज्ञियः॑ । भुवः॑ ॥

3तृतीया - त्वं इति ॥ हे यविष्ठ्य युवतम । छान्दसः स्वार्थिको यत् । सहसो बलस्य सूनो मथनप्रभवत्वात् हे आहुत नित्यमाभिमुख्येनाहुत । ‘सुबामन्त्रिते’ इति पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यामन्त्रितसमुदायस्य पदादित्वात् षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वं, परस्य त्वाष्टमिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् ।
यत् यस्मात् ऋतावा सत्यवान् यज्ञवान् वा । तस्मादस्माकमपि यज्ञियो यज्ञसम्पादनार्हो भुवः भव । त्वमेव तथाभवितुमर्हसीति । भवतेर्लेटि शपो लुकि अडागमे ‘भूसुवोस्तिङि’ इति गुणाभावः । ‘हि च’ इति निघाताभावः ।
ऋतशब्दान्मत्वर्थीयो वनिप्रत्ययः ।
यज्ञशब्दात् ‘यज्ञर्त्विग्भाम्’ इति घः ॥

अ॒यम॒ग्निस्स॑ह॒स्रिणो॒ वाज॑स्य श॒तिन॒स्पतिः॑ ।
मू॒र्धा क॒वी र॑यी॒णाम् ।

अ॒यम॒ग्निस्स॑ह॒स्रिणो॒ वाज॑स्य श॒तिन॒स्पतिः॑ ।
मू॒र्धा क॒वी र॑यी॒णाम् ।

अ॒यम् । अ॒ग्निः । स॒ह॒स्रिणः॑ । वाज॑स्य । श॒तिनः॑ । पतिः॑ ॥ मू॒र्धा । क॒विः । र॒यी॒णाम् ॥।

4चतुर्थी - अयमिति ॥ अयं खल्वग्निः पतिः स्वामी रयीणां सर्वधनानां तस्मादिहैव समिन्धयाम इति । अग्निरिदानीं विशेष्यते - सहस्रिणः शतिनश्च शतप्रमाणवतस्सहस्रप्रमाणवतश्च वाजस्य अन्नस्य पतिः स्वामी । अत एव मूर्धा प्रधानभूतः कविः क्रान्तदर्शनः । तस्मादयं रयीणां दाताऽस्त्विति भावः । रयीणामित्यत्र ‘नामन्यतरस्याम्’ इति विभक्त्युदात्तत्वम् ॥

तन्ने॒मिमृ॒भवो॑ य॒था न॑मस्व॒ सहू॑तिभिः ।
नेदी॑यो य॒ज्ञम॒ङ्गि॒रः॒ ।

तन्ने॒मिमृ॒भवो॑ य॒था न॑मस्व॒ सहू॑तिभिः ।
नेदी॑यो य॒ज्ञम॒ङ्गि॒रः॒ ।

तम् । ने॒मिम् । ऋ॒भवः॑ । य॒था॒ । एति॑ । न॒म॒स्व॒ । सहू॑तिभि॒रिति॒ सहू॑ति-भिः॒ ॥ नेदी॑यः । य॒ज्ञम् । अ॒ङ्गि॒रः॒ ॥

5पञ्चमी - तमिति ॥ हे अग्ने नेदीयः अन्तिकतमः सदा अस्माकं प्रत्यासन्नः अङ्गिरः अङ्गनादिगुणयुक्त तमिमं यज्ञम् आ नमस्व अस्मान् प्रति प्रह्वीभूतं कुरु । अस्मदभिमतसम्पादनोन्मुखं कुरु । सहूतिभिस्समानाह्वानैस्सहायैः सह ।
यद्वा - नेदीयः अन्तिकतममानमस्व । यथा ऋभवो देवतक्षाणो नेमिं नीयमानं आवर्तयन्ति । तद्वद्यज्ञमानमयेति । अन्तर्भावितस्य व्यत्ययेनात्मनेपदम् । ‘यथेति पदान्ते’ इति यथेत्यस्य निघातः ॥

तस्मै॑ नू॒नम॒भिद्य॑वे वा॒चा वि॑रूप॒ नित्य॑या ।
वृष्णे॑ चोदस्व सुष्टु॒तिम् ।

तस्मै॑ नू॒नम॒भिद्य॑वे वा॒चा वि॑रूप॒ नित्य॑या ।
वृष्णे॑ चोदस्व सुष्टु॒तिम् ।

तस्मै॑ । नू॒नम् । अ॒भिद्य॑व॒ इत्य॒भि-द्य॒वे॒ । वा॒चा । वि॒रू॒पेति॑ वि-रू॒प॒ । नित्य॑या ॥ वृष्णे॑ । चो॒द॒स्व॒ । सु॒ष्टु॒तिमिति॑ सु-स्तु॒तिम् ॥ 3G ।

6षष्ठी - तस्मा इति ॥ नूनमिति पादपूरणे । हे अग्ने विरूप नानारूप तस्मै यज्ञैराराधनीयाय अभिद्यवे अभिगतदीप्तये वृष्णे वर्षित्रे इन्द्राय इन्द्रार्थं वाचा नित्यया वैदिक्या ऋगादिरूपया सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं शोभनस्तुतिकं वा यज्ञं चोदस्व प्रेरय पुनःपुनः प्रवर्तय । यद्वा - आभीक्ष्ण्यं नित्यत्वं यथा नित्यप्रहसित इति पुनःपुनः प्रवर्तमानया वाचा सुष्टुतिं प्रवर्तयेति । यथा पुनःपुनः स्तुवीत यजमानः तथा धनादिना समृद्धं कुर्विति ।
सुष्टुतिशब्देन गतिसमासे ‘मन्क्तिन्व्याख्यान’ इत्यादिना उत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । बहुव्रीहौ छान्दसं षत्वम् ।
कश्चिदाह – तस्मै यजमानाय हविषां वर्षित्रे पुनःपुनः यज्ञं प्रवर्तयेति ॥

कमु॑ ष्विदस्य॒ सेन॑या॒ग्नेरपा॑कचक्षसः ।
प॒णिङ्गोषु॑ स्तरामहे ।

कमु॑ ष्विदस्य॒ सेन॑या॒ग्नेरपा॑कचक्षसः ।
प॒णिङ्गोषु॑ स्तरामहे ।

कम् । उ॒ । स्वि॒त् । अ॒स्य॒ । सेन॑या । अ॒ग्नेः । अपा॑कचक्षस॒ इत्यपा॑क-च॒क्ष॒सः॒ ॥ प॒णिम् । गोषु॑ । स्त॒रा॒म॒हे॒ ॥

7सप्तमी - कमुष्विदिति ॥ कमिति प्रश्ने, उ इत्यवधारणे, स्विदिति वितर्के, अस्याग्नेरपाकचक्षसः अनल्पदर्शनस्य प्रवृद्धज्ञानस्य सेनया बलसंपत्त्या कमेव उ खलु पणिं सांव्यवहारिकं क्रयविक्रयादानभोमादिलक्षणं गोषु गवादिधनविषयेषु स्तरामहे छादयामः । न किञ्चिदपि सर्वमपि व्यवहारं कुर्मः एवम् । पण व्यवहारे, औणादिकः इप्रत्ययः, तृणातेर्विकरणव्यत्ययेन शप्, स्विदित्यस्य छान्दस षत्वम् ॥

मा नो॑ दे॒वानाव्ँ॒विशᳶ॑ प्रस्ना॒तीरि॑वो॒स्राः ।
कृ॒शन्न हा॑सु॒रघ्नि॑याः ।

मा नो॑ दे॒वानाव्ँ॒विशᳶ॑ प्रस्ना॒तीरि॑वो॒स्राः ।
कृ॒शन्न हा॑सु॒रघ्नि॑याः ।

मा॒ । नः॒ । दे॒वाना॑म् । विशः॑ । प्र॒स्ना॒तीरिति॑ प्र-स्ना॒तीः । इ॒व॒ । उ॒स्राः ॥ कृ॒शम् । न । हा॒सुः॒ । अघ्नि॑याः ॥

8अष्टमी - मा न इति ॥ देवानां हविर्व्यवहारिणां यजमानानां सम्बन्धिन्यो विशः प्रजा ऋत्विजो वा नः अस्मान् मा हासुः मा त्याक्षुः प्रस्नातीः प्रस्नात्यः प्रस्नुताः उस्राः गाः इव अहन्तव्याः अघ्नियाः । यद्वा - अघ्निया इति गवां नाम । उस्राः क्षीरादिदानेन जगतां वासयित्र्यः, किमिव कृशं न वत्समिव । प्रस्नुतस्तन्याः हि गावो वत्सकं विशेषेण न जहति । एवं मां मा हासुरिति । उभयोपमार्थीयाऽपि वाक्यार्थोपमा भवतीत्युपमैतत् ॥

मा न॑स्समस्य दू॒ढ्यᳶ॑ परि॑द्वेषसो अँह॒तिः ।
ऊ॒र्मिर्न नाव॒मा व॑धीत् ।

मा न॑स्समस्य दू॒ढ्यᳶ॑ परि॑द्वेषसो अँह॒तिः ।
ऊ॒र्मिर्न नाव॒मा व॑धीत् ।

मा॒ । नः॒ । स॒म॒स्य॒ । दू॒ढ्यः॑ । परि॑द्वेषस॒ इति॒ परि॑-द्वे॒ष॒सः॒ । अँ॒ह॒तिः ॥ ऊ॒र्मिः । न । नाव॑म् । एति॑ । व॒धी॒त् ॥

9नवमी - मा न इति ॥ समस्य सर्वस्यापि दूढ्यः द्रढीयः । पृषोदरादिः ।
परिद्वेषसः सर्वतो द्वेषणशीलस्य भ्रातृव्यस्य अंहतिः अभिभवः अस्मान् मा वधीत् माऽस्मान् अवधिषुः । नावं दुर्बला ऊर्मिरिव ।
कश्चिदाह – समस्य समानस्य **दूढ्यः **मत्सरिणः । समानमन्यत् ॥

नम॑स्ते अग्न॒ ओज॑से गृ॒णन्ति॑ देव कृ॒ष्टयः॑ ।
अमैः॑ [62] अ॒मित्र॑मर्दय । ((अमै॑र॒मित्र॑??))

नम॑स्ते अग्न॒ ओज॑से गृ॒णन्ति॑ देव कृ॒ष्टयः॑ ।
अमै॑र॒मित्र॑मर्दय ।

नमः॑ । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । ओज॑से । गृ॒णन्ति॑ । दे॒व॒ । कृ॒ष्टयः॑ ॥ अमैः॑ । अ॒मित्र॑म् । अ॒र्द॒य॒ ॥

10दशमी- नमस्त इति ॥ हे अग्ने नमस्ते तद खलु ओजसे बलाय कृष्टयो मनुष्या गृणन्ति शब्दयन्ति । तवैव बलं स्तुवन्ति यजमानादयः । अतः त्वम् अमित्रम् अस्माकम् अपकारिणं शत्रुं अमैः अमनैः रोगादिभिः अर्दय मारय ।
अमेरित्रप्रत्ययः । अन्यत्र पचाद्यचि वृषादिः द्रष्टव्यः ॥

कु॒वित्सु नो॒ गवि॑ष्ट॒येऽग्ने॑ सव्ँ॒वेषि॑षो र॒यिम् ।
उरु॑कृदु॒रु ण॑स्कृधि ।

कु॒वित्सु नो॒ गवि॑ष्ट॒येऽग्ने॑ सव्ँ॒वेषि॑षो र॒यिम् ।
उरु॑कृदु॒रु ण॑स्कृधि ।

कु॒वित् । स्विति॑ । नः॒ । गवि॑ष्टय॒ इति॒ गो-इ॒ष्ट॒ये॒ । अग्ने॑ । सव्ँ॒वेषि॑ष॒ इति॑ सम्-वेषि॑षः । र॒यिम् ॥ उरु॑कृ॒दित्युरु॑-कृ॒त् । उ॒रु । नः॒ । कृ॒धि॒ ॥

11एकादशी - कुवित्स्विति ॥ अग्ने नः अस्माकं रयिं धनं सुसंवेषिषः सुष्ठु समन्तात्प्रापय ।
कुवित्, इति निपातो भूयिष्ठमित्यस्यार्थे वर्तते । विष व्याप्तौ लेटि ‘सिब्बहुळं लेटि’ इति ‘लेटोडाटौ’ इत्यडागमः ।
गविष्टये गावश्च इष्टयश्च गविष्टः तदर्थं तत्साधनानि कर्माणि मे स्युरिति । लिङ्गव्यत्ययश्छान्दसः, नुमभावश्छान्दस्तः । उत्तमबहुलधनं प्रापयेति ।
इदानीं तत्प्राप्तिं बहुतरं कुर्वित्याशास्ते -** उरुकृत्** उरुणो बहुनो धनस्य कर्तुः न हि त्वमल्पं कर्तुं जानासि । पादादित्वात्क्षाष्ठिकमामन्त्रिताद्युदात्तत्वम् ।
नः अस्माकं धनं उरु कृधि बहुतरं कुरु । सामर्थ्यातिशयो गम्यते ।
‘नश्च धातुस्थोरुषुभ्यः’ इति नसो णत्वम्, ‘कः करत्करति’ इति सत्वम् । करोतेर्लेट्, पूर्ववच्छपो लुक् धिभावश्च ॥

मा नो॑ अ॒स्मिन्म॑हाध॒ने परा॑ वर्ग्भार॒भृद्य॑था ।
सव्ँ॒वर्गँ॒ सँ र॒यिञ्ज॑य ।

मा नो॑ अ॒स्मिन्म॑हाध॒ने परा॑ वर्ग्भार॒भृद्य॑था ।
सव्ँ॒वर्गँ॒ सँ र॒यिञ्ज॑य ।

मा॒ । नः॒ । अ॒स्मिन् । म॒हा॒ध॒न इति॑ महा-ध॒ने । परेति॑ । वर्क् । भा॒र॒भृदिति॑ भार-भृत् । य॒था॒ ॥ सव्ँ॒वर्ग॒मिति॑ सम्-वर्ग॑म् । समिति॑ । र॒यिम् । ज॒य॒ ॥

12द्वादशी - मा न इति ॥ उत्तमं महत्तमं धनं देहीति तत्र महाधने त्वयाऽस्मिन् दीयमाने इत्थं कर्तव्यम् ।
भारभृदिति । मा परावर्क् मा परानैषीः । यथा महान्तं भारं वोढुं समर्थो भारं न इति न किञ्चित् परावर्जयति महान्तमपि भारमानयति । एवं त्वयाऽपि कर्तव्यम् । व्रजेर्लेटि ‘मन्त्रे घस’ इति च्लेर्लुक् ॥
किञ्च - संवर्गं संवृज्य देये धनराशौ पुनःपुनः समानीय महान्तं धनराशिं सञ्जय सम्यक् जित्वा आनय । वर्जेराभीक्ष्ण्ये णमुल् । छान्दसो वा घमुञ् ॥

अ॒न्यम॒स्मद्भि॒या इ॒यमग्ने॒ सिष॑क्तु दु॒च्छुना॑ ।
वर्धा॑ नो॒ अम॑व॒च्छवः॑ ।

अ॒न्यम॒स्मद्भि॒या इ॒यमग्ने॒ सिष॑क्तु दु॒च्छुना॑ ।
वर्धा॑ नो॒ अम॑व॒च्छवः॑ ।

अ॒न्यम् । अ॒स्मत् । भि॒यै । इ॒यम् । अग्ने॑ । सिष॑क्तु । दु॒च्छुना॑ ॥ वर्ध॑ । नः॒ । अम॑व॒दित्यम॑-व॒त् । शवः॑ ॥

13त्रयोदशी - अन्यमिति ॥ हे अग्ने अस्मत् अस्मत्तः अन्यं शत्रुं इयं दुच्छुना दौर्गत्यं दुर्भिक्षं नरकादिरूपा वा पीडा सिषक्तु सेवतां । सचेर्लेटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपः श्लुः, इत्वं चाभ्यासस्य ।
भियै भयार्थं यथाऽसौ भीतः पलायेत, नः अस्माकं तु शवः बलं वर्धय ।
अमवत् आमसाधनं भ्रातृव्यक्षयो यैस्तद्वत् बलं वर्धय । ‘अणावकर्मकात्’ इति परस्मैपदम्, ‘छन्दस्युभयथा’ इति शप आर्धधातुकत्वाण्णलोपः, ‘द्व्यचोतस्तिङः’ इति संहितायां दीर्घत्वम् ॥

यस्याजु॑षन्नम॒स्विन॒श्शमी॒मदु॑र्मखस्य वा ।
तङ्घेद॒ग्निर्वृ॒धाव॑ति ।

यस्याजु॑षन्नम॒स्विन॒श्शमी॒मदु॑र्मखस्य वा ।
तङ्घेद॒ग्निर्वृ॒धाव॑ति ।

यस्य॑ । अजु॑षत् । न॒म॒स्विनः॑ । शमी॑म् । अदु॑र्मख॒स्येत्यदुः॑-म॒ख॒स्य॒ । वा॒ ॥ तम् । घ॒ । इत् । अ॒ग्निः । वृ॒धा । अ॒व॒ति॒ ॥

14चतुर्दशी - यस्येति ॥ यस्य नमस्विनः अन्नवतः पुरोडाशादिहविस्संपादिनो यजमानस्य शमीं कर्म अजुषत् सेवते । प्रीतो भजते, कीदृशस्य अदुर्मखस्य अविगुणयज्ञस्य तमेवाग्निः वृधा वर्धनेनापि तर्पयति । प्रवृद्धं वा रक्षति । धेदिति पादपूरणे ।
केचिदाहुः - नमस्विनो नमस्कारशीलस्य वा अविगुणयज्ञस्य वा कर्मेति विकल्पार्थो वाशब्द इति । घेति पादपूरणे इदित्यवधारणे ॥

पर॑स्या॒ अधि॑ [63] सव्ँ॒वतोऽव॑राँ अ॒भ्या त॑र ।
यत्रा॒हमस्मि॒ ताँ अ॑व ।

पर॑स्या॒ अधि॑ सव्ँ॒वतोऽव॑राँ अ॒भ्या त॑र ।
यत्रा॒हमस्मि॒ ताँ अ॑व ।

पर॑स्याः । अधीति॑ । सव्ँ॒वत॒ इति॑ सम्-वतः॑ । अव॑रान् । अ॒भि । एति॑ । त॒र॒ ॥ यत्र॑ । अ॒हम् । अस्मि॑ । तान् । अ॒व॒ ॥

15पञ्चदशी - परस्या इति ॥ संवतः सङ्गतेरधि उपरि परमे संश्लेषे तिष्ठन् । ‘उपसर्गाच्छन्दसि’ इति वतिः । अवरान् अपकृष्टान् अप्यस्मान् अभ्यातर आभिमुख्येन, मर्यादयां च तर तारय दुःखात् । वनोतेः संपदादित्वात्क्विप् ।
परस्मात्संवननीयात् लोकादुपरिवर्तमानः त्वं अवरान् अस्मान् अभ्यातर अभिमुख्येनागच्छ । तथा कृत्वा यत्राहम् अस्मि कुले ग्रामे जनपदे वा काले वा तान् तत्स्थानपि सर्वान् अव रक्ष तर्पय वा । रुत्वानुनासिकावुक्तौ ॥

वि॒द्मा हि ते॑ पु॒रा व॒यमग्ने॑ पि॒तुर्यथाव॑सः ।
अधा॑ ते सु॒म्नमी॑महे ।

वि॒द्मा हि ते॑ पु॒रा व॒यमग्ने॑ पि॒तुर्यथाव॑सः ।
अधा॑ ते सु॒म्नमी॑महे । </det